ulusal ve uluslararası piyasalar
advertisement
ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisansı Eğitimi EKİM 2012 1 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bu kılavuz, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB) tarafından SPK Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu kılavuzda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, TCMB, İMKB, VOB, Takasbank ve TSPAKB Eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu kılavuzda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. 2 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey lisanslama sınavının konularından Ulusal ve Uluslararası Piyasalar’ı içermektedir. Kılavuz, T.C. Merkez Bankası Piyasaları, Bankalararası Piyasalar, İMKB Hisse Senetleri Piyasaları, Kotasyon, Pazar Açılması, Halka Arz ve İMKB’de İşlem Görme, Gelişen İşletmeler Piyasası, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası, İMKB Yurt dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarları, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, Takasbank Para Piyasası, Tezgâhüstü Piyasalar, Uluslararası Menkul Kıymet İşlem Kuralları, Yurt Dışı Pazarlarda Hisse Senedi İhracı ve Depo Sertifikaları, Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Satışı, Uluslararası Finansal Piyasalar (EuroPiyasalar), Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasalarının İşleyişi olmak üzere toplam on beş bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Ulusal ve Uluslararası Piyasalar ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir. Katılımcılara başarılar dileriz. TSPAKB 3 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI ......................................... 1.1. Para Politikası Uygulamaları ........................................................................ 1.2. Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar ................................................................ 1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri .................................................................................. 1.2.2. Para Piyasaları Müdürlüğü ......................................................................... 1.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri .......................................................................... 1.2.4. Reeskont Penceresi .................................................................................. 1.2.5. Zorunlu Karşılıklar ................................................................................... 2. BANKALARARASI PİYASALAR ............................................................................ 2.1. Bankalararası TL Piyasası ........................................................................... 2.2. Bankalararası Repo Piyasası ........................................................................ 2.3. Bankalararası Tahvil Piyasası ...................................................................... 2.4. Bankalararası Döviz Piyasası ....................................................................... 3. İMKB HİSSE SENETLERİ PİYASALARI.................................................................. 3.1. Temel Kavramlar ....................................................................................... 3.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi İle İlgili Tanımlar ...................................... 3.2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi ...................................................... 3.2.1. Müşteri ve Borsa Emirleri .......................................................................... 3.2.1.1. Müşteri Emirleri ....................................................................................... 3.2.1.2. Borsa Emirleri ......................................................................................... 3.2.2. Hisse Senetleri Piyasası’nda Fiyatların Oluşum Yöntemi ................................. 3.2.2.1. Fiyat Önceliği .......................................................................................... 3.2.2.2. Zaman Önceliği ....................................................................................... 3.2.3. Emir Girişinde Sınırlamalar ........................................................................ 3.2.3.1. Maksimum Lot Miktarı .............................................................................. 3.2.3.1.1. Maksimum Lot Miktarı .......................................................................... 3.2.3.2. İşlem Değeri Sınırı ................................................................................... 3.2.4. Emir Çeşitleri .......................................................................................... 3.2.4.1. Normal Emirler ........................................................................................ 3.2.4.2. Özel Emirler ............................................................................................ 3.2.5. Emirlerde Geçerlilik Süresi ........................................................................ 3.2.5.1. Günlük Emir ............................................................................................ 3.2.5.2. Kalanı İptal Et ......................................................................................... 3.2.5.3. Tarihli Emir ............................................................................................. 3.3. Emirlerde Düzeltme, Bölme ve İptal (Sürekli Müzayede Seansı İçin) ................. 4. KOTASYON, PAZAR AÇILMASI, HALKA ARZ VE İMKB’DE İŞLEM GÖRME ................... 4.1. Kotasyon Ve Halka Arz ............................................................................... 4.1.1. Kotasyonun Tanımı .................................................................................... 4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda Genel Kotasyon Esasları ....................... 4.2.1. Tanımlar................................................................................................. 4.2.1.1. Ortaklık .................................................................................................. 4.2.1.2. Mali Tablo ............................................................................................... 4.2.1.3. İlk Kotasyon ........................................................................................... 4.2.1.4. İlave Kotasyon ........................................................................................ 4.2.1.5. Halka Açıklık Oranı ................................................................................... 4.2.1.6. Halka Açıklık ........................................................................................... 4.2.1.7. İMKB Saklama Merkezi ............................................................................. 4.2.2. Kotasyona Konu Olacak ve Borsa'da İşlem Görecek Menkul Kıymetler (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 6)............................................................................... 4.2.3. Kota Alınmış Menkul Kıymetlerin İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 7) ........................................................................................................ 4.2.4. Kota Alınmamış Menkul Kıymetlerin Borsa'da İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 27)........................................................................................... 4.2.5. İlave Kotasyon Zorunluluğu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 11) ............... 17 18 21 22 25 27 29 30 34 34 34 34 35 37 37 37 44 44 44 44 44 44 44 44 45 45 46 46 46 47 50 50 51 51 51 53 53 53 53 54 54 54 54 54 54 54 55 55 55 56 56 4 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.2.6. Kotasyon Şartları ..................................................................................... 4.2.6.1. Ortaklık Haklarını Temsil Eden Menkul Kıymetlerin İlk Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 13) ............................................................................. 4.2.6.2. Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 16)........................................................................................... 4.2.6.3. Kota Alınmamış Borçlanma Araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar........................................................................................ 4.2.6.3.1. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul Şartı........................ 4.2.6.3.2. Tahvil ve Bono Piyasası’ndan Çıkarma .................................................... 4.2.7. Kottan Çıkarma ....................................................................................... 4.2.7.1. Borsa Kotundan Çıkarmayı Gerektiren Durumlar (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 24) ........................................................................................................ 4.2.7.2. Ortaklığın Kendi İsteği İle Menkul Kıymetlerin Borsa Kotundan Çıkarılması (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 25) ................................................................... 4.2.7.3. Geçici veya Sürekli Kottan Çıkarılan Menkul Kıymetlerin Tekrar Borsa Kotuna Alınmaları (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 26) ..................................................... 4.3. Halka Arz ve Borsa’da İşlem Görme ............................................................. 4.3.1. Şirketler ve Halka Arz ............................................................................... 4.3.2. Halka Arz Yöntemleri ................................................................................ 4.3.3.1. Genel Esaslar .......................................................................................... 4.3.4. Halka Arza Aracılığa İlişkin Esaslar ............................................................. 4.3.5. Kamuyu Aydınlatmaya İlişkin Esaslar .......................................................... 4.3.6. Dağtıma İlişkin Genel Esaslar .................................................................... 4.3.7. Talep Toplama Süresi ............................................................................... 4.3.8. Mükerrer Talepler .................................................................................... 4.3.9. Bedellerin Yatırılması ................................................................................ 4.3.10. Dağıtım Listesinin Kesinleşmesi, Bedel İadesi ve Teslim ................................. 4.3.11. Niteliği Belirlenmiş Ortaklıklar .................................................................... 4.3.12. Talep Toplama Yöntemi ............................................................................ 4.3.13. Sabit Fiyatla Veya Fiyat Aralığı Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri ........................................................................................................ 4.3.14. Fiyat Teklifi Alma Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri .............. 4.3.15. Talep Toplanmaksızın Satış Yöntemi ........................................................... 4.3.16. Halka Arzlarda Uygulanacak Teşvikler ......................................................... 4.3.17. Halka Arzda İçsel Bilgiye Ulaşabilecek Konumdaki Kişiler ............................... 4.3.18. Borsa’da İşlem Görme Esasları................................................................... 4.4. Kamunun Aydınlatılması ............................................................................. 4.4.1. Genel Anlamda Kamunun Aydınlatılması ....................................................... 4.4.2. İMKB’nda İşlem Gören Şirketlerin Yükümlülükleri ........................................... 4.4.2.1. Finansal Raporlarını Açıklama Yükümlülükleri ............................................... 4.4.2.2. Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği’ne Uyma Gereği . 4.4.2.3. Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP) .......................................................... 4.5. İMKB’de Mevcut Hisse Senetleri Pazarları’na Kabul Esasları .............................. 4.5.1. Ulusal Pazar ............................................................................................. 4.5.1.1. Kriterler ................................................................................................. 4.5.2. İkinci Ulusal Pazar Esasları ......................................................................... 4.5.2.1. Amaç....................................................................................................... 4.5.2.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri ve Pazara Kabul Şartı ...................................... 4.5.2.3. İşlem Görme ve Takas Esasları .................................................................... 4.5.2.4. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma ................................................................... 4.5.3. Gözaltı Pazarı (GP) Kuruluş ve Çalışma Esasları ............................................. 4.5.3.1. Amaç....................................................................................................... 4.5.3.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri ..................................................................... 4.5.4. Toptan Satışlar Pazarı'nın Kuruluş ve İşleyiş Esasları ...................................... 4.5.4.1. Amaç....................................................................................................... 57 57 58 59 59 60 60 60 61 61 62 62 63 65 66 66 66 67 67 67 67 67 68 68 69 69 70 70 70 71 71 71 71 72 72 73 73 73 73 73 73 74 74 74 74 75 75 75 5 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.5.4.2. Kapsam ................................................................................................... 75 4.5.4.3. Sorumluluk .............................................................................................. 76 4.5.4.4. Başvuru ................................................................................................... 76 4.5.4.5. Asgari İşlem Miktarı ................................................................................... 76 4.5.4.6. İşlem Fiyatı .............................................................................................. 76 4.5.4.7. İşlem Esasları ........................................................................................... 77 4.5.4.8. İşlem Saatleri ........................................................................................... 77 4.5.4.9. İşlem Tarihi ve İşlem Öncesi Duyurular: ....................................................... 77 4.5.4.10. Satış Süresi ........................................................................................ 78 4.5.4.11. İşlemlerin Bültende İlanı ...................................................................... 78 4.5.5. Aracı Kuruluş Varantları.............................................................................. 78 4.5.5.1. Varantlara Yatırım ..................................................................................... 79 4.5.5.2. Varant Yatırımının Riskleri .......................................................................... 80 4.5.5.3. Varant Fiyatini Etkileyen Faktörler ............................................................... 80 4.5.5.4. Varant-Opsiyon Karşılaştırması .................................................................... 81 4.5.5.5. Varantların Alım Satım Esasları.................................................................... 81 4.5.6. Borsa Yatırım Fonları Pazarı ........................................................................ 82 4.5.6.1. BYF’nin Fon Pazarı’na Kabulü ...................................................................... 83 4.5.6.2. Fon Pazarı’ndan Çıkarma ............................................................................ 83 4.5.6.3. İşlem Görmeye Başlama Duyurusu .............................................................. 83 4.5.6.4. BYF Katılma Belgelerinin Saklanması ............................................................ 83 4.6. Borsa Üyeleri ve Üye Temsilcileri ................................................................. 83 4.6.1. Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı ....................................................................... 84 1.1.1. Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Hisse Senetleri Piyasası’nda Teminat ............ 86 4.6.2. Hisse Senetleri Piyasası’nda Pazarlar ve İşlem Kuralları ................................... 89 4.6.3. İşlem Yöntemleri ....................................................................................... 90 4.6.3.1. Sürekli Müzayede-Çok Fiyat yöntemi ............................................................ 90 4.6.3.2. Açılış Seansı ............................................................................................. 92 4.6.3.3. İşlem Sisteminin Genel Yapısı ve Emir İletiminde Kullanılan Yöntemler ............. 106 4.6.3.3.1. İMKB Express API (ExAPI) Kanalıyla Emir İletimi ..................................... 106 4.6.4. Ulusal Pazar ............................................................................................ 108 4.6.5. Kurumsal Ürünler Pazarı ............................................................................ 108 4.6.5.1. Yeni Düzenlemeler.................................................................................... 108 4.6.5.1.1. Aracı Kuruluş Varantları ve Varant Pazarı ............................................... 108 4.6.5.2. Pazarın İşleyişi ......................................................................................... 109 4.6.5.2.1. İşlem Yöntemi ................................................................................... 109 4.6.5.2.2. Baz Fiyat ve Fiyat Değişim Sınırları ....................................................... 109 4.6.5.2.3. Fiyat Adımı ........................................................................................ 109 4.6.5.2.4. Varant Piyasa Yapıcılığı Genel Kuralları .................................................. 110 4.6.5.2.5. Fiyat Oluşumu ................................................................................... 111 4.6.5.3. Emirler ................................................................................................... 112 4.6.5.3.1. Emir Girişi ve Emir Türleri.................................................................... 112 4.6.5.4. İşlem Kodu.............................................................................................. 113 4.6.5.5. Varantların Takası, Dönüşümü ve Temerrüt İşlemleri ..................................... 115 4.6.5.5.1. Takas İşlemleri .................................................................................. 115 4.6.5.5.2. Varant Dönüşümü (Varanttan Kaynaklanan Hakkın Kullanılması) ............... 115 4.6.5.6. Yeni İşlem Yöntemleri ............................................................................... 116 4.6.5.7. Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulama Esasları ................................................................................................ 116 4.6.5.7.1. Tanımlar ........................................................................................... 116 4.6.5.8. Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulaması ........................... 117 4.6.5.8.1. Uygulanacak Pazarlar ve Menkul Kıymetler............................................. 117 4.6.5.8.2. Alternatif İşlem Yöntemi Olarak “Tek Fiyat Uygulaması” ........................... 117 4.6.5.8.3. KÜP’te Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Yapıcılık .......................... 117 4.6.5.8.4. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Ölçütler ....................................................... 118 6 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.5.9. Piyasa Yapıcılığına Atanma ......................................................................... 119 4.6.5.9.1. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Genel Kurallar ........................................... 119 4.6.5.9.2. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler ................................................. 120 4.6.5.10. Yedek Piyasa Yapıcılık ......................................................................... 121 4.6.5.10.1. Yedek Piyasa Yapıcı Üye Olma ........................................................... 121 4.6.5.10.2. Piyasa Yapıcılığı İsteğe Bağlı Olan Menkul Kıymetlerde Yedek Piyasa Yapıcılık .................................................................................................... 122 4.6.5.11. Piyasa Yapıcının Sahip Olacağı Haklar .................................................... 122 4.6.5.12. Performans Değerlendirmesi ................................................................ 123 4.6.5.13. Piyasa Yapıcılığı Faaliyetinin Sona Ermesi ............................................... 123 4.6.5.13.1. Üyenin piyasa yapıcılığından kendi isteği ile ayrılması ........................... 124 4.6.5.13.2. Üyenin piyasa yapıcılığı temel kriterlerini kaybetmiş olması nedeniyle faaliyeti bırakması ................................................................................................ 124 4.6.5.13.3. Üyenin piyasa yapıcılığında gösterdiği yetersiz performans nedeniyle bu faaliyetinin durdurulması ....................................................................................... 124 4.6.5.13.4. Üyenin aracılık faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle piyasa yapıcılığı faaliyetinin sona ermesi......................................................................................... 125 4.6.5.13.5. Üyenin menkul kıymetin işlem yönteminin/pazarının değişmesi nedeniyle piyasa yapıcılık faaliyetinin durdurulması ................................................................. 125 4.6.5.14. Kotasyon Girme Yetkisi ....................................................................... 125 4.6.5.15. Genel Kurallar.................................................................................... 126 4.6.5.16. İlk Kotasyon ...................................................................................... 126 4.6.5.17. Otomatik İlk Kotasyon Atama Kuralları .................................................. 127 4.6.5.18. Kotasyon Fiyatı .................................................................................. 128 4.6.5.19. Kotasyon Miktarı ................................................................................ 130 4.6.5.20. Olağandışı Durumlarda Piyasa Yapıcılık Uygulaması ................................. 131 4.6.5.20.1. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymetlerde Kotasyon Giriş ve Değişiklik Kuralları ................................................................................................ 131 4.6.5.20.2. Açılış Modundaki Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Kuralları ................................................................................................ 131 4.6.5.20.3. Açılış Modu Sonrasında (Sürekli Müzayede Sürecinde) Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Girişi ve Değişikliği Kuralları ..................... 132 4.6.5.20.4. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymete İşlem Gerçekleşmesini Sağlayacak Fiyattan Kotasyon Girişi veya Değişikliği .................................................. 132 4.6.5.20.5. Seansın Durdurulması veya Kesintiye Uğraması Durumunda Kotasyon Giriş veya Değişiklik Kuralları ................................................................................. 132 4.6.5.21. Diğer Hususlar ................................................................................... 133 4.6.5.22. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi ................................................... 133 4.6.5.22.1. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesinin Görevleri .............................. 133 4.6.5.23. Piyasa Yapıcılığı Temsilci Eğitimi ........................................................... 134 4.6.5.24. Diğer Hükümler ................................................................................. 134 4.6.6. İkinci Ulusal Pazar .................................................................................... 140 4.6.7. Gözaltı Pazarı .......................................................................................... 140 4.6.7.1. Amaç...................................................................................................... 140 4.6.7.2. Teknik Esaslar ......................................................................................... 141 4.6.8. Toptan Satışlar Pazarı ............................................................................... 141 4.6.8.1. Amaç...................................................................................................... 141 4.6.8.2. Asgari İşlem Miktarı .................................................................................. 141 4.6.8.3. İşlem Esasları .......................................................................................... 141 4.6.8.4. İşlem Fiyatı ............................................................................................. 142 4.6.9. Rüçhan Hakkı (Yeni Pay Alma Hakkı) Kupon Pazarı İşlemleri ........................... 143 1.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nda “Eski-YeniUygulaması” ve “Yeni” Hisse Senetlerine İşlem Sırası Açma Kriterleri.................................................................................... 145 1.1.1.1. “Yeni” Paylara İşlem Sırası Açma Kriterleri ................................................... 145 1.1.1.2. “Yeni” Payların “Eski” Paylara Dönüşmesi ..................................................... 147 7 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.10. Yeni Hisse Senetleri İçin Fiyat Marjları ve İşlemlerde Dikkat Edilecek Hususlar .. 147 4.6.10.1. Oydan Yoksun Paylar (OYP) ................................................................. 147 4.6.11. Fon Pazarı ve Borsa Yatırım Fonları ............................................................. 149 4.6.11.1. Fon Pazarı ......................................................................................... 149 4.6.11.2. Borsa Yatırım Fonları .......................................................................... 150 4.6.11.3. BYF Katılma Belgelerinin Borsa’da Alım Satımı ve İşlem Kuralları ............... 150 4.6.11.4. Fon Birim Pay Değeri .......................................................................... 151 4.6.11.5. Net Aktif Değer İlanı ........................................................................... 151 4.6.12. Sermaye Piyasası Kurulu Kaydında Olup Hisse Senetleri Borsa’da İşlem Görmeyen Şirketlerin Hisse Senetlerinin Halka Arz Edilmeksizin Borsa’da İşlem Görmeye Başlamasına İlişkin Esaslar .................................................................................... 151 4.6.12.1. Amaç................................................................................................ 151 4.6.12.2. Hisse Senetlerinin İşlem Görebileceği Pazar............................................ 151 4.6.12.3. Başvuru, Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler .......................................... 152 4.6.12.4. Borsa’da İşlem Görme Esasları ............................................................. 153 4.6.12.5. Başvurunun İncelenmesi ..................................................................... 154 4.6.12.6. Borsa Tarafından Kurul’dan Görüş İstenmesi .......................................... 154 4.6.12.7. Borsa Yönetim Kurulu’nca Şirket Başvurusunun Değerlendirilmesi ............. 154 4.6.12.8. İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formunun Tescil ve İlanı................................ 155 4.6.12.9. İMKB’de İşlem Görme Duyurusunun İlanı ............................................... 155 4.6.12.10. İlk Gün Uygulanacak Baz Fiyat ............................................................. 155 4.6.12.11. İşleme Başlama Tarihi ......................................................................... 156 4.6.12.12. Borsa’da İşlem Görmesi Amacıyla İlk Aşamada Aracı Kuruluşa Tevdi Edilen Hisse Senetlerinin Dışında Kalanların Borsa’da Satılması ............................................ 156 4.6.12.13. Borsa’ya Ödenecek Ücret ..................................................................... 156 4.6.12.14. Sermaye Piyasasi Kurulu’na Ödenecek Ücret .......................................... 157 4.6.12.15. Hisse Senetlerinin Belirli Bir Süre İşlem Görmemesi Durumunda Yapılacak İşlemler ....................................................................................................... 157 4.6.12.16. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma ............................................................ 157 4.6.12.17. Diğer Hükümler ................................................................................. 158 4.6.12.18. Yürütme ........................................................................................... 158 4.7. Hisse Senetleri Piyasasında İşlem Kuralları ................................................... 158 4.7.1. Borsa Kaydına Alınan Fiyatlar ..................................................................... 158 4.7.2. Gerçekleşen İşlemlerin Belirlenmesi ............................................................ 158 4.7.3. Bir Hisse Senedinde İşlemlerin Geçici Olarak Durdurulması ............................. 158 4.7.4. İMKB'de Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri Süreci ........................ 159 4.7.4.1. Kredili Menkul Kıymet İşlemleri Ve Açığa Satış İşlemlerini Konu Alan Menkul Kıymet Listeleri .................................................................................................... 159 4.7.4.2. Açığa Satış İşlemleri ................................................................................. 160 4.7.4.2.1. Fiyat Sınırı ........................................................................................ 160 4.7.4.2.2. Emir Girişi ......................................................................................... 161 4.7.4.2.3. Açığa Satış İşlemlerinin Bültende İlanı ................................................... 161 1.2. Pay Piyasasında Endeksler ve İMKB Pay Endeksleri ........................................ 161 1.2.1. Genel Tanım ............................................................................................ 161 1.2.2. Pay Endeksleri ......................................................................................... 162 1.2.3. İMKB Pay Endeksleri ................................................................................. 162 4.8. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri ............................................................................................................. 164 4.8.1. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ..................................................................... 164 4.8.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemi ............................................ 164 4.8.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemlerinde Özkaynak ve Özkaynağın Korunması........................................................................................................... 165 4.8.3.1. Özkaynak Tamamlama Bildirimi .................................................................. 166 4.8.4. Açığa Satış İşlemleri ................................................................................. 167 4.8.4.1. Açığa Satış İşlemlerinde Özkaynak Ve Özkaynağın Korunması ......................... 168 8 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.8.4.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Ödünç Alma ve Verme İşlemi............................. 168 4.9. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading) Ve Manipülasyon .................... 169 4.9.1. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading)............................................. 169 4.9.2. Manipülasyon .......................................................................................... 171 4.10. Hisse Senetleri Piyasası İle İlgili Diğer Düzenlemeler ..................................... 173 4.10.1. Borsa İçi Küsurat İşlemleri ......................................................................... 173 4.10.2. Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler........................................................... 174 4.11. Verasete Konu Olan Menkul Kıymetler ......................................................... 176 4.12. Bilgi Verme Yükümlülüğü Olan Hisse Senedi Alış ve Satış İşlemleri .................. 176 5. GELİŞEN İŞLETMELER PİYASASI ....................................................................... 178 5.1. Gelişen İşletmeler Piyasası’nın Yapısı .............................................................. 178 5.1.1. GİP Listesi’ne Kabul Kriterleri ve Payların GİP Listesi’ne Kabulü .......................... 178 5.1.2. GİP Listesi’ne Kabul Başvurusu ve İşlem Görmeye Başlama ............................ 179 5.1.3. GİP Listesi’ne İlave Kabul Başvurusu Zorunluluğu ......................................... 180 5.1.4. İMKB Hisse Senetleri Piyasası Pazarlarına Başvuru Zorunluluğu ....................... 180 5.1.5. Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a Geçişi .................... 181 5.1.6. GİP Listesi’nden Çıkarılma ............................................................................ 182 5.2. Piyasa Danışmanlığı Görevi ........................................................................... 182 5.3. Kamuyu Aydınlatma Yükümlülükleri ............................................................... 183 5.3.1. Finansal Raporlar ..................................................................................... 183 5.3.2. Şirketin Kamuyu Aydınlatma Yükümlülüklerini Yerine Getirmesinde Piyasa Danışmanının Rolü................................................................................................ 184 5.3.3. Özel Durumların Kamuya Açıklanması ......................................................... 184 5.3.4. İşlem Yöntemleri ve İşlem Esasları.............................................................. 184 5.3.5. GİP’te Birincil Piyasa İşlemleri .................................................................... 185 5.3.6. Toptan Satışlar Pazarı’nda (TSP) Gerçekleşecek GİP ile İlgili İşlemler ............... 186 5.3.7. GİP’te Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri ..................................... 186 5.4. GİP’e Başvuru ve GİP’te İşlem Görme Maliyetleri ............................................. 187 5.5. HSP ile GİP Arasındaki Temel Farklar.............................................................. 188 5.6. KOSGEB Teşviği .......................................................................................... 189 6. İMKB BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI............................................................. 191 Temel Kavramlar .................................................................................................. 191 6.1. Borçlanma Araçları Piyasası Başvuru Prosedürü ............................................... 194 6.1.1. Kesin Alım-Satım Pazarı ............................................................................ 194 6.1.2. Repo-Ters Repo Pazarı .............................................................................. 195 6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ............................................................. 195 6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı ........................................................... 195 6.2. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar....................................................................................................... 195 6.2.1. Genel Esaslar........................................................................................... 195 6.2.2. İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları ............................................................................................................. 196 Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı ..................................................................... 198 6.3. Genel İşleyiş Esasları ................................................................................... 199 6.3.1. İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları ................................................ 199 6.3.2. İşlem Saatleri .......................................................................................... 199 6.3.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi ....................................................................... 200 6.3.4. Emirlerin İşleme Sokulması........................................................................ 200 6.3.5. Emirlerin Geçerliliği .................................................................................. 200 6.3.6. Emirlerin Gerçekleştirilmesi........................................................................ 200 6.3.7. İşlemlerin Bildirimi ................................................................................... 201 6.3.8. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ..................................................................... 201 6.3.9. Yetki Seviyeleri ........................................................................................ 201 6.3.10. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ............................................................ 201 9 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.4. İşlemlerin İptali veya Düzeltilmesi ................................................................. 202 6.4.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ........................................... 202 6.4.2. Piyasa Uzmanı Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ............................ 202 6.4.3. Mağduriyetin Oluşması .............................................................................. 203 6.4.4. Tazmin Edilecek Tutar ............................................................................... 203 6.4.5. Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler ................................................ 203 6.4.6. Repo İşlemi Karşılığı Bildirilen Menkul Kıymetlerin Değiştirilmesi ..................... 204 6.5. Piyasa İzleme Bilgileri .................................................................................. 204 6.6. Pazarların İşleyişi ........................................................................................ 206 6.6.1. İkinci El İşlemler ...................................................................................... 206 6.6.1.1. Kesin Alım Satım Pazarı.......................................................................... 206 6.6.1.1.1. Amaç................................................................................................ 206 6.6.1.1.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 206 6.6.1.1.3. Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları .............................. 207 6.6.1.1.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 207 6.6.1.1.5. Emir Geçerlilik Süreleri ........................................................................ 208 6.6.1.1.6. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 208 6.6.1.1.7. Valör ................................................................................................ 208 6.6.1.1.8. Fiyat Tabanı ...................................................................................... 208 6.6.1.1.9. Fiyat Tipleri ....................................................................................... 208 6.6.1.1.10. Emir Giriş Yöntemleri ....................................................................... 208 6.6.1.1.11. Fiyat ve Getiri Adımları..................................................................... 209 6.6.1.1.12. Emir Değişikliği ............................................................................... 209 6.6.1.1.13. Emir İptali ...................................................................................... 209 6.6.1.1.14. Emir Eşleşme Kuralları ..................................................................... 209 6.6.1.1.15. Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler .................................................................................................... 210 6.6.1.1.16. İşlem Valörü ................................................................................... 210 6.6.1.1.17. Para Birimi ..................................................................................... 210 6.6.1.2. Repo Ters Repo Pazarı ........................................................................... 210 6.6.1.2.1. Amaç................................................................................................ 210 6.6.1.2.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 210 6.6.1.2.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler.................................................. 211 6.6.1.2.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 211 6.6.1.2.5. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 212 6.6.1.2.6. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 212 6.6.1.2.7. Valör ................................................................................................ 212 6.6.1.2.8. Oran Adımı ........................................................................................ 212 6.6.1.2.9. Emirlerin Değiştirilmesi ....................................................................... 212 6.6.1.2.10. Emir İptali ...................................................................................... 212 6.6.1.2.11. Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................... 213 6.6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı .......................................................... 213 6.6.1.3.1. Amaç................................................................................................ 213 6.6.1.3.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 213 6.6.1.3.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler.................................................. 214 6.6.1.3.4. Emir Tipleri ....................................................................................... 214 6.6.1.3.5. Özel Koşullu Emirler ........................................................................... 214 6.6.1.3.6. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 214 6.6.1.3.7. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 215 6.6.1.3.8. Valör ................................................................................................ 215 6.6.1.3.9. Emir Giriş Yöntemleri .......................................................................... 215 6.6.1.3.10. Oran ve Fiyat Adımları ..................................................................... 215 6.6.1.3.11. Emirlerin Değiştirilmesi .................................................................... 215 6.6.1.3.12. Emir İptali ...................................................................................... 216 6.6.1.3.13. Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................... 216 10 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı ........................................................ 216 6.6.1.4.1. Amaç................................................................................................ 216 6.6.1.4.2. Pazarın İşleyişi ................................................................................... 216 6.6.1.4.3. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 217 6.6.2. Birinci El İşlemler ..................................................................................... 217 6.6.2.1. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı............................................................... 217 6.6.2.1.1. Amaç................................................................................................ 217 6.6.2.1.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları .................................................... 217 6.6.2.1.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem Görmesi......................... 217 6.6.2.1.4. Borsa Dışı İşlemler ............................................................................. 217 6.6.2.1.5. İhraç Süresi ...................................................................................... 217 6.6.2.1.6. İşlem Saatleri .................................................................................... 217 6.6.2.1.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi ................................................................. 217 6.6.2.1.8. Emirlerin Geçerliliği ............................................................................ 218 6.6.2.1.9. İhraç Fiyatı ........................................................................................ 218 6.6.2.1.10. Emir Eşleşme Kuralları ..................................................................... 218 6.6.2.1.11. Emir Büyüklükleri ............................................................................ 218 6.6.2.1.12. İşlem Limitleri................................................................................. 218 6.6.2.1.13. Valör ............................................................................................. 218 6.6.2.1.14. Emir Giriş Yöntemleri ....................................................................... 218 6.6.2.1.15. Fiyat Tabanı ................................................................................... 218 6.6.2.1.16. Fiyat ve Getiri Adımı ........................................................................ 218 6.6.2.1.17. İşlem İptali .................................................................................... 219 6.6.2.1.18. İşlemlerin İlanı................................................................................ 219 6.6.2.1.19. Takas ve Temerrüt .......................................................................... 219 6.7. Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ..................... 219 6.7.1. Genel Esaslar........................................................................................... 219 6.7.2. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Gün Valörlü Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin Esaslar ............................................................................................................. 220 6.8. Piyasa Yapıcılığı........................................................................................... 220 6.9. Tahvil ve Bono Piyasası’nda Fiyat-Getiri Hesaplamaları ve Emir Giriş Yöntemleri ... 221 6.9.1. Tanımlar ................................................................................................. 221 6.9.2. Formüller ................................................................................................ 222 6.9.3. Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri ve Kullanılan Formüller ....... 223 6.10. Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi............................................................. 224 6.10.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu .......................... 224 6.10.2. Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu .................................. 225 6.11. Takas Esasları .......................................................................................... 226 6.11.1. Genel Esaslar........................................................................................ 226 6.11.2. Özel Hükümler ...................................................................................... 227 6.11.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler.. 227 6.11.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler ............................................................................... 228 6.11.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler ....................................................................................................... 229 6.12. Risk Yönetim Esasları ................................................................................ 229 6.12.1. Genel Esaslar........................................................................................ 229 6.12.2. Özel Hükümler ...................................................................................... 230 6.12.2.1. Repo Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler ..................................................................... 230 6.12.2.1.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetlerin Nominal Miktarının Hesaplanması ..... 230 6.12.2.1.2. Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü ..................................................... 230 6.12.2.1.3. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti ................................................... 230 6.12.2.1.4. Zincirleme Repo .............................................................................. 231 6.12.2.1.5. Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması ........................................... 231 11 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.12.2.2. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler ....................................................................................................... 231 6.12.2.2.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının Hesaplanması .......... 231 6.12.2.2.2. Günlük Değerleme Esasları ............................................................... 231 6.12.2.2.3. Aracı Kuruluş Tarafından İhraç Edilen Menkul Kıymetlerin Repoya Konu Edilmesi .................................................................................................... 232 6.12.2.2.4. İleri Valörlü Kesin Alım-Satım İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler .................................................................................................... 232 6.12.2.3. Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi.................................................... 233 6.12.2.4. Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Fiyatların Belirlenmesi ... 233 6.12.2.4.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri’nin (DİBS) Cari Fiyatlarının Belirlenmesi ... 233 6.12.2.4.2. Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının Belirlenmesi ............. 233 6.13. Temerrüt ve Disiplin Esasları ...................................................................... 234 6.13.1. Temerrüt Esasları .................................................................................. 234 6.13.2. Disiplin Esasları ..................................................................................... 237 6.14. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri .................................. 237 6.14.1. Portföy Performans Endeksleri .................................................................... 238 6.15. Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması ... 239 6.15.1. Borç Yönetimi .......................................................................................... 239 6.15.2. Borçlanmaya ilişkin Mevzuat ...................................................................... 240 6.15.3. İç Borçlanma Mekanizması......................................................................... 242 6.15.3.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri ve Kira Sertifikaları ....................................................................................................... 242 6.15.3.1.1. DİBS Türleri ................................................................................... 242 6.15.3.1.2. Kira Sertifikalarının Özellikleri ........................................................... 244 6.15.4. Hazinece Yapılan DİBS ve Kira Sertifikası İhraç Yöntemleri ............................. 244 6.15.5. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması ....................................................................... 247 6.16. Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar Ve Genel Ekonomi Üzerindeki Etkisi .................................................................................................. 250 6.16.1. Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler ................................................................. 250 6.16.2. Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler ............................................................... 250 6.17. Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası .............................................................. 252 6.17.1. Bankalararası TL Piyasası .......................................................................... 252 6.17.2. Bankalararası Repo Piyasası ....................................................................... 252 6.17.3. Bankalararası Tahvil Piyasası ..................................................................... 252 6.17.4. Tescil İşlemleri ......................................................................................... 253 6.18. Borsa Payı ve Tescil Ücretleri ..................................................................... 253 6.18.1. Borsa Payı ............................................................................................... 253 6.18.1.1. İstisnalar .......................................................................................... 254 7. İMKB YURT DIŞI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI PİYASASI EUROTAHVİL PAZARLARI255 7.1. Genel Esaslar.............................................................................................. 255 7.1.1. İşlem Yapacak Aracı Kurumlar .................................................................. 255 7.1.2. İşlem Görecek Menkul Kıymetler ............................................................... 255 7.1.3. İşlem Saatleri......................................................................................... 255 7.1.4. Para Birimi............................................................................................. 255 7.1.5. İşlem Valörü .......................................................................................... 255 7.1.6. Fiyat Tabanı ........................................................................................... 255 7.1.7. Fiyat ve Fiyat Adımı ................................................................................ 255 7.1.8. İşlemiş Faiz ........................................................................................... 255 7.1.8.1. Tanımlar................................................................................................ 255 7.1.8.2. İşlemiş Faiz Hesabı ................................................................................. 256 7.1.9. Menkul Kıymet Tanımı ............................................................................. 257 7.1.10. İşlemlerin İptali ...................................................................................... 257 7.1.10.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ......................................... 257 7.1.10.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ..................................... 258 12 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.10.2.1. Genel Esaslar..................................................................................... 258 7.1.10.2.2. Mağduriyetin Oluşması ........................................................................ 258 7.1.10.2.3. Tazmin Edilecek Tutar ......................................................................... 259 7.1.11. Teminat ................................................................................................ 259 7.1.11.1. Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar ............................................................... 259 7.1.11.2. Teminat Türleri....................................................................................... 259 7.1.11.3. Borsa Payı ............................................................................................. 259 7.1.12. Pazarların İşleyişi.................................................................................... 260 7.1.12.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP) ................................................................ 260 7.1.12.2. Emir Tipleri ............................................................................................ 260 7.1.12.3. Özel Koşullu Emirler ................................................................................ 260 7.1.12.4. Emirlerin Geçerlilik Süreleri ...................................................................... 260 7.1.12.5. Emir Büyüklükleri ................................................................................... 261 7.1.12.6. Emirlerin Borsaya İletilmesi ...................................................................... 261 7.1.12.7. Emirlerin İşleme Sokulması ...................................................................... 261 7.1.12.8. Emir Eşleşme Kuralları ............................................................................. 262 7.1.12.9. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ............................................................ 262 7.1.12.10. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ............................................................... 262 7.1.12.11. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ......................................................... 262 7.1.12.12. Emir Değişikliği .................................................................................. 262 7.1.12.13. Emir İptali ......................................................................................... 263 7.1.13. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP) ............................................. 263 7.1.13.1. Genel .................................................................................................... 263 7.1.13.2. Duyuru Emirleri Ekranı ............................................................................ 263 7.1.13.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı .......................................................................... 263 7.1.13.4. Emir Tipleri ............................................................................................ 263 7.1.13.5. Emir Büyüklükleri ................................................................................... 263 7.1.13.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri ...................................................................... 264 7.1.13.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi ...................................................................... 264 7.1.13.8. Emirlerin Gerçekleşmesi .......................................................................... 264 7.1.13.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ................................................................... 264 7.1.13.10. Emir Değişikliği ve Emir İptali .............................................................. 264 7.1.14. Piyasa İzleme Bilgileri.............................................................................. 264 7.1.15. Duyuru Emirleri Bilgileri ........................................................................... 266 7.1.16. Pazarlıklı İşlemler Bilgileri ........................................................................ 266 7.2. Yatırım Fonları ve Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ................................ 267 7.3. Takas Esasları ............................................................................................. 268 7.3.1. Genel Esaslar........................................................................................... 268 7.3.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi .............................................................. 268 7.3.3. Alacakların Ödenmesi................................................................................ 269 7.4. Temerrüt ve Disiplin Esasları ......................................................................... 269 7.4.1. Temerrüt Esasları ..................................................................................... 269 7.4.1.1. Temerrüt Matrahı .................................................................................. 269 7.4.1.2. Temerrüt Faizi ...................................................................................... 269 7.4.1.3. Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri ........................................................... 270 7.4.1.4. Disiplin Cezaları .................................................................................... 270 7.5. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar ..................................................................... 271 8. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI................................................................ 272 8.1. Amaç ve Hukuki Dayanak ............................................................................. 272 8.2. İşlem Esasları ............................................................................................. 272 8.2.1. İşlem Sistemi .......................................................................................... 272 8.2.2. Pazarlar .................................................................................................. 273 8.2.2.1. Ana Pazar ............................................................................................ 273 8.2.2.2. Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı .............................................. 273 8.2.3. İşlem Yöntemleri ...................................................................................... 274 13 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.2.3.1. Sürekli Müzayede Yöntemi ...................................................................... 274 8.2.3.2. Tek Fiyat Yöntemi ................................................................................. 274 8.2.4. İşlemlerin Durdurulması ............................................................................ 274 8.2.5. Emirler ................................................................................................... 275 8.2.5.1. Emirlerin Borsaya İletilmesi .................................................................... 275 8.2.5.2. Emirlerin Eşleşmesi ............................................................................... 275 8.2.5.3. Emir Yöntemleri .................................................................................... 275 8.2.5.4. Emir Türleri .......................................................................................... 276 8.2.5.5. Emir Süreleri ........................................................................................ 277 8.3. Takas ve Temerrüt Esasları ........................................................................... 277 8.3.1. Takas Esasları .......................................................................................... 277 8.3.1.1. Genel Takas Esasları .............................................................................. 277 8.3.1.2. Fiziki Teslimat Esasları ........................................................................... 278 8.3.1.2.1. Fiziki Teslimata Konu Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları ..... 279 8.3.1.2.2. Fiziki Teslimata Konu Canlı Hayvan Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları ....................................................................................................... 279 8.3.2. Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri ............................................................... 281 8.3.3. Temerrüt Esasları ..................................................................................... 281 8.3.3.1. Genel Temerrüt Esasları ......................................................................... 281 8.4. Teminatlandırma ve Diğer Esaslar .................................................................. 282 8.4.1. İşlem Teminatları.................................................................................... 282 8.4.2. Teminatlandırma Yöntemi ........................................................................ 282 8.4.3. Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı .................................................................. 283 8.4.4. İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler ..................................... 283 8.4.5. Kâr/Zarar Hesaplamaları .......................................................................... 284 8.4.6. Riskli Hesap ........................................................................................... 284 8.4.7. Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli ............................................. 285 8.4.8. Pozisyon Limitleri .................................................................................... 285 8.4.8.1. Mutlak Pozisyon Limiti ............................................................................. 285 8.4.8.2. Oransal Pozisyon Limiti ............................................................................ 285 8.5. Garanti Fonu Esasları ................................................................................... 286 8.5.1. Garanti Fonu ........................................................................................... 286 8.5.2. Garanti Fonu Katkı Payları ......................................................................... 287 8.6. Üyelik Esasları ............................................................................................ 288 8.6.1. Borsaya Üye Olabilecekler ......................................................................... 288 8.6.2. Piyasalar ................................................................................................. 288 8.6.3. Borsa Payı Tarifesi .................................................................................... 288 8.6.4. Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi .................................... 289 8.6.5. Üyelerin Pozisyon Limitleri ......................................................................... 289 8.6.6. Üyelerle İlişkiler Komitesi .......................................................................... 290 8.7. VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler ................................................................... 290 8.7.1. Sözleşme Detay Örneği ............................................................................. 291 9. TAKASBANK PARA PİYASASI ............................................................................ 293 9.1. Dayanak .................................................................................................... 293 9.2. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ........................................................................ 293 9.3. Başvuru Prosedürü ...................................................................................... 293 9.3.1. Taahhütname .......................................................................................... 293 9.3.2. Aracı Kuruluş Temsilcilerine İlişkin Esaslar ................................................... 293 9.4. Takasbank’ın Konumu .................................................................................. 294 9.5. Limitler ...................................................................................................... 294 9.5.1. Teminatlara İlişkin Esaslar ....................................................................... 294 9.5.2. Teminat Türleri....................................................................................... 294 9.5.3. Teminat Değerleme ve Katsayılar .............................................................. 294 9.5.4. Teminat Tamamlama Çağrısı .................................................................... 296 9.5.5. Teminatlardan Doğan Haklar .................................................................... 296 14 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9.6. Çalışma Esasları .......................................................................................... 296 9.6.1. İşlem Saatleri......................................................................................... 296 9.6.2. Vade ..................................................................................................... 296 9.6.3. Tutar .................................................................................................... 296 9.6.4. Emir Türleri ........................................................................................... 296 9.6.5. Emirlerin İletilmesi .................................................................................. 297 9.6.6. Emirlerin Yayımlanması ........................................................................... 298 9.6.7. Emirlerin Gerçekleşmesi .......................................................................... 299 9.6.8. İşlemlerin Bildirimi .................................................................................. 299 9.6.9. İşlemlerin İptali ...................................................................................... 300 9.6.10. Ödemelere İlişkin Esaslar ......................................................................... 300 9.6.11. Temerrüt ............................................................................................... 300 9.6.12. Taraflararası İlişki ................................................................................... 302 9.6.13. Bilgi Dağıtım Ekranı Sayfa Düzeni.............................................................. 302 9.6.14. Takasbank Para Piyasasında Aracı Kurum Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması ................................................................................................. 303 9.6.15. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ait Nakdin Takasbank Para Piyasasında Değerlendirilmesi .......................................................... 303 10. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR ............................................................................. 304 10.1. Tezgâhüstü Hisse Senedi Piyasaları ............................................................. 305 10.1.1. Amerika Birleşik Devletleri ...................................................................... 305 10.1.2. İngiltere............................................................................................... 306 10.1.3. Japonya ............................................................................................... 306 10.1.4. Almanya .............................................................................................. 307 10.1.5. Güney Kore .......................................................................................... 308 10.1.6. Türkiye ................................................................................................ 309 10.2. Bankalararası TL Piyasası .......................................................................... 310 10.3. Bankalararası Repo Piyasası ....................................................................... 311 10.4. Bankalararası Tahvil Piyasası ..................................................................... 311 10.5. Bankalararası Döviz Piyasası ...................................................................... 311 10.6. Serbest Döviz Piyasası .............................................................................. 313 10.6.1. Kapalıçarşı Efektif Piyasası ....................................................................... 314 10.7. Serbest Altın Piyasası ................................................................................ 315 11. ULUSLARARASI MENKUL KIYMET İŞLEM KURALLARI ......................................... 318 12. YURT DIŞI PAZARLARDA HİSSE SENEDİ İHRACI VE DEPO SERTİFİKALARI ........... 319 12.1. Tanımlar ................................................................................................. 319 12.2. Depo Sertifikası ....................................................................................... 319 12.2.1. Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması ............................................. 320 12.2.1.1. Depo Sertifikası İhracı ............................................................................. 320 12.2.1.2. Bilgi ve Belge Hazırlama Süreci ................................................................. 321 12.2.1.3. Depocu Banka ........................................................................................ 321 12.2.1.4. Depo Anlaşması ...................................................................................... 323 12.2.1.5. Yerel Saklama Kuruluşu ........................................................................... 324 12.3. Depo Sertifikası Programlarının Avantajları................................................... 324 12.4. Depo Sertifikası Türleri .............................................................................. 325 12.4.1. Amerikan Depo Sertifikası ...................................................................... 325 12.4.2. Avrupa ve Global Depo Sertifikaları .......................................................... 330 13. YABANCI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ SATIŞI ......................................... 332 13.1. Halka Arz için Ön Şartlar ........................................................................... 333 13.2. Temsilci Atanması .................................................................................... 334 13.3. Kurul Kaydına Alınma ve Halka Arz Yoluyla Satış İşlemleri .............................. 334 13.4. Kamuyu Aydınlatma ................................................................................. 335 13.5. Temsilci Kuruluşun Yükümlülükleri .............................................................. 335 13.6. Depo Sertifikalarına İlişkin Esaslar .............................................................. 336 13.6.1. Depo Sertifikaları .................................................................................. 336 15 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 13.6.2. Depo Sertifikalarının Yabancı Menkul Kıymetler ile Değiştirilmesi .................. 336 13.6.2.1. Hakların Kullanımına İlişkin Özel Hükümler ............................................ 336 13.6.2.2. Tahsisli veya Nitelikli Yatırımcılara Satış İşlemleri .................................... 337 13.6.2.3. Kurul’a ve İMKB’ye Sunulacak Bilgi ve Belgelerin Dili ............................... 337 14. ULUSLARARASI FİNANSAL PİYASALAR (EURO – PİYASALAR) ............................. 338 14.1. Eurocurrency Piyasaları ............................................................................. 338 14.1.1. Piyasanın Yapısı ve İşleyişi ...................................................................... 339 14.1.2. Bankalararası Piyasa ve Euromerkezler..................................................... 341 14.1.3. Euromerkezler ...................................................................................... 341 14.2. Eurobond Piyasaları .................................................................................. 343 14.2.1. Uluslararası Tahviller ve Türkiye’nin Uluslararası Tahvil İhraçları................... 343 14.2.1.1. Uluslararası Tahvil Piyasasının Gelişimi .................................................. 343 14.2.1.2. Derecelendirme.................................................................................. 346 14.2.1.3. Tahvil Türleri ..................................................................................... 347 14.2.1.4. Uluslararası Tahvillerin Birinci El Piyasaları ............................................. 348 14.2.1.5. Uluslararası Tahvillerin İkinci El Piyasaları .............................................. 350 14.2.2. T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılan Uluslararası Tahvil İhraçları .......................................................................................................... 350 14.2.2.1. İhraç Prosedürü ................................................................................. 350 14.2.2.2. İkincil Piyasaların İşleyişi ..................................................................... 351 14.2.2.3. İkincil Piyasa Katılımcılarının Dağılımı .................................................... 352 14.2.3. Euroequity Piyasaları ............................................................................. 352 14.2.4. Euro-Commercial Papers Piyasaları .......................................................... 353 15. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASALARININ İŞLEYİŞİ ...................................... 354 15.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Tarihçesi ............................................................. 354 15.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar ................................................... 354 15.1.2. Finansal Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Ortaya Çıkışı .................................... 355 15.2. Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar? .................................................. 357 15.3. Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri ............................................ 357 15.3.1. Vadeli İşlem Sözleşmesi - Piyasaya Göre Ayarlama - Örnek .......................... 359 15.4. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Nasıl Pozisyon Alınır? ......................................... 361 15.4.1. Açık Pozisyon ......................................................................................... 363 15.5. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatını Etkileyen Temel Faktörler ......................... 364 15.5.1. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi ................................................................ 364 15.5.2. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesi .................................................................. 364 15.5.3. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesi .................................................................... 365 15.5.4. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri................................................................ 365 15.6. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İşlem Yapan Yatırımcı Tipleri ............................. 366 15.6.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Korunma (Hedge) Amaçlı İşlemler ...................... 367 15.6.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Alıcı Taraf Olarak Korunma (Long Hedge) ............ 367 15.6.1.2. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Satıcı Taraf Olarak Korunma (Short Hedge) ......... 368 15.6.1.3. Çapraz Korunma ..................................................................................... 369 15.6.2. Vadeli İşlem Piyasalarında Spekülasyon ..................................................... 369 15.6.2.1. Düz Pozisyon Spekülasyonu ..................................................................... 369 15.6.2.2. Takvim Yayılma Pozisyonu “Spekülasyonu” ................................................. 370 15.6.3. Arbitraj İşlemleri .................................................................................... 371 15.7. Opsiyon Sözleşmesi Nedir? ........................................................................ 373 15.7.1. Opsiyon Terimleri ................................................................................... 373 15.7.2. Opsiyon Piyasası İşlemleri ........................................................................ 374 15.7.3. Opsiyon Fiyatının (Opsiyon Primi) Belirlenmesi: ........................................... 374 15.8. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu Ürünlerde Aranan Temel Özellikler............................................................................................................. 375 15.8.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler ................................. 375 16 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1. TÜRKİYE CUMHURİYET PİYASALARI MERKEZ BANKASI Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar; Kaynakların tam olarak istihdamı, Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme, Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi, Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması. Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır. Sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çatışan, çelişen hedeflerdir. Örneğin, Merkez Bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir. Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının Merkez Bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, 1970-80 dönemi ve 1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve Merkez Bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, Merkez Bankalarından beklentiler değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin altında kalmasının üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir.1 Bu çalışmalarla, 1970’ler ve 1980’lerde yaşanan gelişmeler, Merkez Bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle 1980’lerden itibaren Merkez Bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak 1 Miktar teorisi yaklaşımına göre, paranın dolaşım hızının kısa ve orta vadede değişmeyeceği varsayımı altında, para arzındaki genişlemenin reel büyümeden (GSYİH) daha fazla olması halinde, enflasyonist bir gelişme gözlenebilecektir. 17 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Merkez Bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi olduğu kabul edilmiştir. Modern Merkez Bankacılığı anlayışındaki değişmelerin bir uzantısı olarak, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan (TCMB) beklentiler de zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu muhtelif tarihlerdeki düzenlemelerin ardından son olarak 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yeniden düzenlenerek, TCMB’nin temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bu amaca ulaşmak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisinin belirleyeceği hususları hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, TCMB fiyat istikrarı temel amacına ilave olarak finansal sistemde istikrarı sağlayıcı tedbirleri almakla görevlendirilmiştir. Buraya kadar özet olarak yer verilen Merkez Bankacılığı’nın genel seyri ve Fiyat İstikrarı’na odaklı para politikası anlayışı, 2008 yılında başlayan küresel finans krizle birlikte tekrar gözden geçirilmeye başlanmıştır. Bu gelişmenin temel nedeni Merkez Bankalarının fiyat istikrarını sağlamalarının finansal istikrarı sağlamak için yeterli olmadığının anlaşılması olmuştur. Kriz sonrası politik ve akademik çevrelerde yapılan analizler Merkez Bankalarının finansal istikrarın temininde aktif olarak rol oynaması hususunda birleşmektedirler. Bu yaklaşımla birlikte birçok ülke merkez bankaları tarafından geleneksel para politikası araçlarına ilave olarak makro riskleri azaltıcı araçları da yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu doğrultuda, TCMB, küresel dengesizliklerin bir yansıması olarak ortaya çıkan makro finansal riskleri kontrol altında tutabilmek amacıyla, enflasyon hedeflemesi rejimini geliştirerek yeni bir para politikası stratejisi oluşturmuştur. Bu çerçevede, fiyat istikrarını sağlamayı temel amaç olarak muhafaza ederken, makro finansal istikrarı da koşulların elverdiği ölçüde dikkate almaya başlamıştır. 1.1. Para Politikası Uygulamaları Genel olarak, iki tür para politikası stratejisi vardır: 1) Ara Hedefleme, 2) Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi Ara hedefleme stratejisinde Merkez Bankası kamuoyuna enflasyonla mücadele için belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak oluşturur. Enflasyonun doğrudan kontrol edilebilir bir olgu olmaması nedeniyle, enflasyon üzerinde etkide bulunabilmek için enflasyonu etkileyen, ara hedef niteliğinde değişkenleri kontrol etmek gerekmektedir. Ara hedefler, nihai hedefle istikrarlı ilişkisi olan, aktarım mekanizmasında belirleyiciliği tespit edilen ve Merkez Bankasının kontrol edebildiği değişkenlerden oluşmaktadır. Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır. Bunlar, parasal hedefleme, kur çapası ve Merkez Bankası bilanço hedeflemesidir. Parasal hedefleme, 1990’lı yıllara değin yaygın olarak kullanılan bir stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır. 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren repo, yatırım fonları gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı ve ATM gibi yeni ödeme araçları ve teknolojilerinin yaygınlaşması para talebi tahminini oldukça zorlaştırmış ve para arzı tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyiciliği 18 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR azalmıştır. Kur çapası, uzun süre enflasyonla yaşayan ekonomilerde oluşan geriye dönük endeksleme alışkanlığının kırılabilmesi için kullanılan bir diğer ara hedefleme stratejisidir. Bu stratejide kurlar önceden ilan edilerek ekonomik birimlerin fiyat artırımlarını kurlardaki artışa göre yapmaları beklenir. Kur çapası uygulamasında Merkez Bankasının likidite ve faizler üzerindeki kontrolü kaybolurken, likidite ve faizler ödemeler dengesi gelişmelerine göre belirlenir. Ara hedefleme stratejileri arasında yer alan Merkez Bankası bilanço hedeflemesi, klasik İMF program hedefi olarak da bilinmektedir. Bu uygulamada net uluslararası rezervlere (NUR) taban, net iç varlıklara (NİV) tavan hedefler konulur, performans kriteri olarak belirlenir. NUR’a taban hedef konulması ile net döviz rezervinin korunması, NİV’e tavan hedef konulması ile parasal genişlemenin önüne geçilmesi amaçlanılır. Doğrudan enflasyon hedeflemesi stratejisine göre belirlenen enflasyon hedefi, Merkez Bankasının temel politika hedefidir. Bu stratejide Merkez Bankası herhangi bir ara hedef ilan etmez. Para politikası, enflasyon tahminlerinin ve beklentilerin hedeflenen enflasyondan sapmasına göre yönlenir. Enflasyon hedeflemesi yalnızca bir enflasyon öngörüsü açıklamak değil, Merkez Bankasının para politikası araçlarını sadece enflasyon hedefine yönelik olarak kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama biçimidir. Hedeflenen enflasyonun beklentileri etkileyebildiği ölçüde nominal çapa görevini üstlenmesi, hanehalkları ve firmaların gelecek döneme ilişkin fiyatlama davranışları ve bütçe planlarını enflasyon hedefini dikkate alarak belirlemeleri öngörülür. Para politikası tasarımlarında temel kısıt, sermaye hareketleri serbest iken hem faiz oranları hem de döviz kurunun kontrol edilemeyeceğini vurgulayan “İmkansız Üçlü” prensibine dayanmaktadır. Bu anlamda, faizlerin kontrol edilmeye çalışıldığı bir stratejide kurlar piyasa koşulları tarafından belirlenirken, kurların kontrol edilmeye çalışıldığı stratejilerde de Merkez Bankasının faizler üzerindeki belirleyiciliği buharlaşmaktadır. Mevcut durumda, TCMB aktif bir para politikası stratejisi izlemektedir. TCMB 2002 yılı başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmeyeceğini duyurmuştur. 2002-2005 döneminde TCMB tarafından ‘Örtük Enflasyon Hedeflemesi’ uygulanmıştır. Bu süre zarfında, dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine geçiş için elverişli bir ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. TCMB, 2006 yılı başından itibaren para politikasının kurumsallaşması süreci çerçevesinde, enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulamasına geçmiştir. Enflasyon hedeflemesinin ilk aşamasında, üç yıllık bütçe uygulaması ile uyumlu bir şekilde, üç yıllık enflasyon hedef patikası oluşturulmuş olup, bu uygulamaya devam edilmektedir. TCMB, gerçekleşen enflasyonun “nokta hedef” olarak belirlenen enflasyon hedefinin iki puan altında ya da üzerinde çıkması durumunda, şeffaflık ve hesap verebilirlik çerçevesinde bu durumun nedenlerini ve alınması gereken önlemleri ayrı bir raporla Hükümete sunmakta ve bu raporu kamuoyu ile paylaşmaktadır. 19 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 2006 yılı başında enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle birlikte, ‘IMF program şartlılığı’ kapsamında; Net Uluslararası Rezevler performans kriteri olmayı sürdürmüş, ancak Para Tabanı performans kriterinin ve Net İç Varlıklar gösterge hedefinin yerlerini ‘enflasyon gözden geçirme kriterleri’ almıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılından itibaren, stand-by programı çerçevesinde IMF ile gözden geçirmelerde kullanılmak üzere her yılın başında yıl sonu hedefi ile tutarlı bir politika oluşturulmaya başlanmıştır. Enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle beraber, Para Politikası Kurulu para politikası kararlarında “tavsiye veren” konumdan “karar alıcı” konuma geçmiştir. Diğer taraftan, para ve kur politikası yıllık raporunun yanısıra, 2006 yılında üç ayda bir yayımlanmaya başlanan Enflasyon Raporu, para politikasının temel iletişim aracı olmuştur. TCMB, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak kısa vadeli faiz oranlarını kullanmakta, bu anlamda gecelik faiz oranlarını belirlemektedir. Kısa vadeli faiz kararlarının temelinde sinyal etkisi vardır. Merkez Bankaları bu sinyal etkisi ile aktarım mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmeyi, beklentileri yönlendirerek enflasyon hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadırlar. Sinyal etkisinin aktarım mekanizması kanalları üzerindeki gücü, politikalardan arzu edilen sonuçların öngörüldüğü şekilde ve öngörülen sürede alınabilmesini sağlar. Çok genel bir çerçevede, ekonominin yapısal özellikleri, mali piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu ilişkinin gücünü belirler. Faiz oranları belirlenirken, sadece enflasyon hedefleri gözetilmektedir. 2002 yılından bugüne politika faizleri, sadece ve sadece enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak amacına yönelik olarak, ileriye dönük bir bakış açısı ile kullanılmıştır. Enflasyonla mücadele konusundaki kararlılık enflasyonla ilgili beklentileri iyileştirirken, politikalara olan güvenin artması sonucunda faizler düşer. Borçlanma vadeleri uzarken, Hazine daha düşük faizlerle borçlanır ve risk primi azalır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak, kamu maliyesi ve bütçe dengesinde görülen iyileşme ile makro dengeler güçlenir, ekonominin şoklara karşı direnci artar. Buna karşılık, TCMB’nin politika faizlerini belirlerken enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak dışında bir amacının bulunması veya piyasalarda enflasyonla mücadele dışında bir amacın olduğuna dair bir “algılamanın” oluşması, ciddi bir güven kaybına neden olur. Oluşan güven kaybı, enflasyon beklentilerinin bozulması ve risk priminin artması ile başlayan bir zincirleme reaksiyon sonucunda makro dengelerin bozulması, ekonomide kırılganlıkların arması ile sonuçlanır. Bununla birlikte, 2008 yılında başlayan küresel finans krizi ve sonrasındaki gelişmeler araçların uygulanma yöntemleri ve araç seti konusunda yeni yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu doğrultuda, TCMB, 2010 yılının son çeyreğinden itibaren yeni para politikası strateji çerçevesinde, o dönemde enflasyon görünümünün olumlu seyretmesinin de sağladığı imkan ile fiyat istikrarına ek olarak finansal istikrara ulaşmak amacıyla geleneksel para politikası aracı olan bir hafta vadeli repo ihalelerine ek olarak zorunlu karşılıkları, faiz koridorunu ve diğer likidite politikalarını aktif bir şekilde kullanmaya başlamıştır. İki amaç, üç araç olarak özetlenebilen yeni para uygulamasıyla, 20 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR TCMB aşağıda yer alan grafikte özetlenen mekanizmayla iki amacına birlikte ulaşmayı amaçlamaktadır. Faiz kararı alınırken, ekonomideki tüm gelişmelere orta vadeli bir perspektif içerisinde bakılmakta, enflasyonu etkilemesi olası temel eğilimler ve kalıcı etkiler dikkate alınmaktadır. Gelecekteki enflasyonu öngörebilmek için: Toplam arz ve talep gelişmeleri, parasal göstergeler, kredi büyüklükleri, kamu maliyesi gelişmeleri, İçsel (TCMB) enflasyon tahminleri, Beklentiler, Fiyatlama Davranışları, Döviz kurları, ödemeler dengesi gelişmeleri, Verimlilik, istihdam ve ücretler, Dış ekonomik gelişmeler gibi pek çok parametreye bakılmaktadır. 1.2. Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar Merkez Bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle: 1) Açık Piyasa İşlemleri (Open Market Operations) 2) Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale) 3) Reeskont Penceresi İşlemleri 4) Zorunlu Karşılıklar Bu araçlardan ilk üç araç para tabanını, son araç ise parasal çarpanı etkilemek için kullanılır. 21 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri içermektedir : “Madde 52: Banka (TCMB), para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir. Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan, ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör tarihidir. Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir. Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.” Merkez Bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ) yapmaktadır. Açık piyasa işlemleri, günümüz Merkez Bankacılığının en etkin para politikası aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı Merkez Bankasının insiyatifindedir. Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması gerekir. TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür. Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü (APİ): Açık piyasa işlemleri çeşitleri ve kullanılan yöntemler özet olarak aşağıdadır: APİ İşlem Çeşitleri: Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda: Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır. Merkez Bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin o 22 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında katılımcılara “repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç alma imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.) Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir. Merkez Bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara “ters repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.) Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda: Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, Merkez Bankası eksik olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar. Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, Merkez Bankası fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite fazlasını çeker. Likidite Senetleri İhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi ve açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası tarafından kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak ihraç edilen, kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) esas alınarak hazırlanan ve 5 Ekim 2006 tarih, 26310 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Likidite Senetleri Hakkında Tebliğ”, (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/likidite.pdf) konuya ilişkin ayrıntılı düzenleme içermektedir. Mevcut uygulamada, likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan, Açık piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf) ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır. o Kullanılan Yöntemler: İhale Yöntemi: Geleneksel yöntem: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem görür. Miktar yöntemi: İhale faizi/fiyatı ve miktarı TCMB tarafından belirlenir. İhale tutarı kuruluşlara tekliflerinin toplam teklif miktarına oranına göre dağıtılır. Son fiyat yöntemi: İhale teklifleri sıralanır. İhalede satılmak istenen tutara ulaşılana kadar tüm tekliflere ihaleyi kazanan en son teklifin fiyatı/faiz oranı uygulanır. 23 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya Merkez Bankası Ödeme Sistemleri İhale Sistemi (İHS) aracılığıyla duyurulur. Teklifler İHS aracılığı ile alınır. Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi likidite gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri herhangi bir saatte açılabilir. Kotasyon Yöntemi: Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir. TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı işlemler kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır. TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı bankalara açık piyasa işlemleri çerçevesinde likidite imkanı sağlamaktadır. Söz konusu likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların, 22.07.2002 tarihinden itibaren Hazine’nin DİBS ihraçlarından aldıkları/alacakları ve itfa edilmemiş olanların ihraç değerlerinin %7’si ile sınırlıdır. Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan %7’lik likidite imkanının tamamını kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz konusu likidite imkanının en fazla %40’ını Hazine Müsteşarlığınca ölçüt kabul edilen DİBS’leri TCMB’ye satmak için de kıymet kullanabilmektedirler. o Katılımcılar: Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar. (bakınız: Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı) o Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları: Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, potföy yöneticiliği, yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma ile alım ve satıma aracılık etme konularında yetki belgesi almak, Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak, TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak, Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda DİBS bulundurmak,: TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için) teminat bulundurmak. Teminatlar: Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, 24 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yabancı devletler ve hazinelerince ihraç edilmiş bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond. Açık piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf) ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır. o Bazı Önemli Bilgiler: Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz. İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz. Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır. Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul edilecek kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi Gazete değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri, repo işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz. Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur. Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz. Likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. 1.2.2. Para Piyasaları Müdürlüğü Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek, bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin bankalar arasında dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası işlemlere garantör sıfatıyla aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan 1986’da kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası piyasaların daha sağlıklı gelişmesini teşvik etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık faaliyetine son vermiştir. Söz konusu tarihten itibaren bu piyasada Türk Lirası depo işlemleri sadece TCMB adına gerçekleştirilmektedir. Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri gerçekleştirilmektedir. Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır: Katılımcılar: Sadece bankalar 25 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İşlem Çeşitleri Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı: Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB’den borçlanabilirler. Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı anaparanın milyonda 48’idir. TL Depo İşlemleri: Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan depo alımı yapmak isteyen veya depo vermek isteyen bankalar, bu piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç alabilir ya da limitsiz olarak borç verebilirler. Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır. TL Depo Alım İhalesi İşlemleri: TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri ile de likidite çekebilmektedir. TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi. Geç Likidite Penceresi İşlemleri: Likiditenin Son Mercii Fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar, saat 16:00–17:00 arasında gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz olarak TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta daha yüksektir. GLP işlemleri, zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise 16:00-17:15 saatleri arasında gerçekleştirilir. Teminatlar: Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak zorundadırlar. Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, 26 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond. Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde, haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir. Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon) kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini, Fon’un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır. 1.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, TCMB Kanunu’nun temel görev ve yetkileri düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır: “Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak.” Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir: “Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemleri yapabilir.” Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken, kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB yetkisindedir. Kur politikasına ilişkin operasyonlar, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünce yürütülmektedir. Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif karşılığında işlem yapmaktadır. Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır: Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri: Döviz piyasasını yakından takip etmek,para politikası ve piyasaların gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek, 27 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını ve alım satıma konu olmayan dövizlere ilişkin bilgi amaçlı kurları belirlemek, TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak amacıyla TL banknot göndermek, Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek, Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı efektif alım-satım işlemleri yapmak. Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere aracılık etmek. Piyasa Katılımcıları: Bankalar Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi: 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:3015:30 arasında her bir saatte (10:30,11:30,12:30,13:30,14:30,15:30) bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk Lirası kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru olmaktadır. Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda tabloda belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır. Reuters sisteminin “CBTR” sayfasında saat 15:30’da USD/TL, EUR/TL döviz alım/satım kuru ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir. TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur rejimi, enflasyon hedeflemesi rejiminin ve mevcut para politikası tasarımının temel dayanak noktalarından biridir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım ihaleleri düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz likiditesini destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir. 28 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte; Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı, Yapısal reformlardaki aksamaları, daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı kur rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir. Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ? Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin; Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları: Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır. Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları: Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir. Göreli fiyat seviyesi: Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın değer kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol açmaktadır. Ödemeler dengesi: Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla veren ülkenin parası değer kazanmaktadır. Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy traders” adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade piyasa psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve tavsiye üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro ekonomik temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa hacminin %90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak önceden doğru tahmin edebilmek mümkün değildir. 1.2.4. Reeskont Penceresi Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci bölümde yer alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü” başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır: 29 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR “Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet türleri ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en yüksek sınırı ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak suretiyle Bankaca belirlenir. Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.” TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme kredileri ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak, son yıllarda modern Merkez Bankacılığı anlayışı çerçevesinde, uzun bir süredir bankacılık sisteminin açık piyasa işlemleri ile fonlanması nedeniyle, reeskont kredisi kullandırılmamaktadır. 1.2.5. Zorunlu Karşılıklar Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev ve yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; “Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak üzere Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için tesis edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir. Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir. Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda bloke olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar, hiçbir amaç ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez. Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka nezdindeki hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk ettirmeye yetkilidir. Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna gelir kaydedilir. Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır: 30 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Zorunlu Karşılıklar (TL) : - Zorunlu karşılık oranları bankacılık sisteminde kaynakların vadesinin uzatılması yoluyla vade uyumsuzluğunun azaltılmasına ve finansal istikrara katkı sağlaması için mevduatların vade yapısına göre farklılaştırılmıştır. - Bankaların TCMB ve birbirleriyle gerçekleştirdikleri repo işlemlerinden sağlanan fonlar dışında kalan yurtiçi ve yurt dışı tüm repo işlemlerinden sağladıkları fonlar zorunlu karşılığa tabi tutularak zorunlu karşılık tabanı genişletilmiştir. - Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter. - Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - Zorunlu karşılıklara faiz ödenmemektedir. - Türk lirası yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların ABD doları ve/veya euro olarak yabancı para ve standart altın cinsinden tesis edilebilme imkanı bulunmaktadır. - Gerek bankacılık sisteminin Türk lirası likidite ihtiyacının daha kalıcı bir yöntemle ve daha düşük bir maliyetle karşılanması, gerek Merkez Bankasının döviz rezervlerinin desteklenerek zamanında, kontrollü ve etkili bir şekilde kullanılması amaçlarıyla 30 Eylül 2011 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis edilmesi gereken zorunlu karşılıkların belirli bir kısmının ABD doları ve/veya euro ve “standart altın” cinsinden cinsinden tesis edebilme imkânı getirilmiştir. - 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis edilmesi gereken zorunlu karşılıkların yabancı para olarak tutulabilecek kısmına ilişkin üst sınır yüzde 60’tır. - 14 Eylül 2012 tarihinden itibaren Türk lirası zorunlu karşılıkların altın olarak tesis edilebilmesine ilişkin üst sınır yüzde 30’dur. - 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması gereken Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla, eksik tutulan karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan tutarların bir sonraki dönemde yükümlülüklerine sayılmasına imkan tanınmıştır. Fakat, 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren geçerli olan değişiklikle dönemler arasında taşınabilme limiti yüzde 5’e düşürülmüştür. - Türk lirası zorunlu karşılıkların Türk lirası veya döviz cinsinden tesis edilmesindeki maliyet farkının azaltılması ve bankaların yeni imkânı likidite gereksinimleri doğrultusunda serbestçe kullanabilmeleri amaçlarıyla Rezerv Opsiyon Katsayısı uygulamasına 22 Haziran 2012 tarihinden itibaren başlanmıştır. - Bankamız altın rezervlerinin güçlendirilmesi ve bankacılık sisteminin maliyet ve likidite kanallarının olumlu etkilenmesi amacıyla Türk lirası zorunlu karşılıkların altın olarak tesis edilebilmesinde 20 Temmuz 2012 tarihinden itibaren Rezerv Opsiyon Katsayısı uygulanmaya başlanmıştır. 31 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - - Bu uygulama ile Türk Lirası zorunlu karşılıkların yabancı para ve altın olarak tutulacak kısımlar için dilimler ve her bir dilim için uygulanacak Rezerv Opsiyon Katsayıları belirlenmiştir. Rezerv Opsiyon Katsayısı, her bir dilim içinde 1 TL’lik TL cinsi zorunlu karşılık için kaç TL karşılığında Yabancı Para veya Altın tesis edileceğini gösteren katsayıdır. Türk Lirası Yükümlülüklerin 12 Ekim tarihinden geçerli olacak Yabancı Para Tesis Oranı ( Rezerv Opsiyon ÜST SINIR= %60) Türk Lirası zorunlu karşılılar için tesis Katsayısı edilecek yabancı para dilimleri ve 40% 1.3 ilgili Rezerv Opsiyon Katsayıları 1.Dilim 2.Dilim 5% 1.6 yandaki tabloda yer almaktadır. 3.Dilim 5% 1.9 4.Dilim 5.Dilim - - 14 Eylül 2012 tarihinden itibaren geçerli olan Türk Lirası zorunlu karşılılar için tesis edilecek altın imkanı için belirlenen dilimler ve ilgili Rezerv Opsiyon Katsayıları yandaki tablodadır. 5% 5% 2.1 2.2 Türk Lirası Yükümlülüklerin Altın Tesis Oranı ( ÜST Rezerv Opsiyon SINIR= %30) Katsayısı 1.Dilim 2.Dilim 3.Dilim 20% 5% 5% 1.0 1.5 2.0 28 Ekim 2011 tarihinden itibaren geçerli olan TL zorunlu karşılık oranları aşağıdaki tabloda bulunmaktadır. TL Yükümlülükler Zorunlu Karşılık Oranları (%) 1)Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar 11 2)1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay dâhil) 11 3)3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay dâhil) 11 4)6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay dâhil) 8 5)1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları 6 6)1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli mevduatlar/katılma hesapları ile 5 birikimli mevduatlar/katılma hesapları 7) 1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler 11 8) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler 8 9) 3 yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler 5 Özel fon havuzlarında Vadesine karşılık gelen (3)-(6) bentlerinde belirtilen oranlar 32 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Zorunlu Karşılıklar (FX) : - FX yükümlülüklerinin (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ;en fazla % 3’ü serbest mevduatta tutulur. Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlamaktadır;, takip eden ikinci perşembe günü bitmektedir. - Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - Zorunlu karşılıklara faiz ödenmez. - Bankalar, ABD doları yükümlülükleri için ABD doları döviz cinsinden, ABD doları haricindeki yabancı para yükümlülükler için ABD doları veya euro döviz cinsinden nakden zorunlu karşılık tesis ederler. - Yabancı para yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların; kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmının tamamı standart altın cinsinden bloke hesaplarda tutulmaktadır. - Kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmın haricindeki yabancı para yükümlülükler için altın tesis edilemez. Yabancı Para Yükümlülükler Zorunlu Karşılık Oranları (%) 1) Vadesiz ve ihbarlı döviz tevdiat, yabancı para özel cari ve vadesiz kıymetli 11 maden depo hesapları ile 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar vadeli döviz tevdiat, yabancı para katılma ve kıymetli maden depo hesapları 2)1yıl ve 1 yılda uzun vadeli döviz tevdiat,yabancı para katılma ve kıymetli 9 maen depo hesapları ve birikimli döviz tevdiat ile yabancı para katılma hesapları 3)Yabancı para özel fon havuzları Vadesine karşılık gelen oranlar 4)1 yıla kadar (1yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler 11 5)3 yıla kadar (3yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler 9 6)3yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler 6 33 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 2. BANKALARARASI PİYASALAR 2.1. Bankalararası TL Piyasası Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası’ndan yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. Bankaların organize bir piyasa olan TCMB Bankalararası Para Piyasası’nda işlem yapmak yerine piyasa dışında kendi aralarında işlem yapmaları daha çok TCMB'nin kendilerine tanıdıkları limitlerin yetersiz gelmesi ve TCMB bünyesinde işlem yapmanın maliyetinin daha yüksek olmasıdır. TCMB bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanarak da yapılabilmektedir. Piyasa bilgileri bilgi dağıtım firmalarından Reuters'in TLDEPO sayfasından izlenebilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır. 2.2. Bankalararası Repo Piyasası Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan da yapabilmektedir. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki RepoTers Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 2.3. Bankalararası Tahvil Piyasası Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan da yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda 34 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 2.4. Bankalararası Döviz Piyasası Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir kısıt bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin vadeleri yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak gerçekleştirilebilir. Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse bankalararası döviz piyasasında dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya yapılmaması hususunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz piyasasında zaman zaman türev işlemlerin yapıldığı bilinmektedir. Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz. Dolayısı ile; Gerçek kişiler, Tüzel kişiler: - Bankalar, - Yetkili Müesseseler, - Katılım Bankaları, - Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları, - Şirketler, - Türkiye Posta İdaresi birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler. - Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alımsatım işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka ABD Doları için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte bankalararası döviz piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının devamı oluşmuş TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış kotasyonlarını ilan ederek sistem içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=) sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20 banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi satıcılar görülebilmektedir. Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları fiziksel bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve fiyatlar ilan edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi dağıtım firmalarının imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters 35 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ve Bloomberg gibi modern finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon ve/veya direct dealing araçları ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alımsatım işlemleri yapabilmektedir. Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında kabul gören genel kurullar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar 1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar 1.000.000 Amerikan doları için çift yönlü kotasyon verirler. İşlemler genel olarak aynı gün veya spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar uluslararası teamüllerine göre “settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT sistemi aracılığı ile gönderilir. Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle FOREX denilen bankalararası tezgâhüstü piyasalarda gerçekleştirilmektedir. 36 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3. İMKB HİSSE SENETLERİ PİYASALARI 3.1. Temel Kavramlar 3.1.1. Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi İle İlgili Tanımlar İşlem Miktarı Bir piyasada, bir seansta ya da belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren) menkul kıymet adedidir. Borsa'da, her işlem günü, her iki seansın işlemleri için ayrı ayrı hisse senedi bazında işlem miktarı yayınlanır. Farklı pazarlarda gerçekleşen işlem miktarları toplandığında, IMKB'nin o günkü işlem miktarı ortaya çıkar. İşlem Hacmi Hisse senedinde gerçekleşen her sözleşmedeki hisse senedi sayıları ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Tüm hisse senetlerinin işlem hacimleri toplamı, Hisse Senetleri Piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur. İşlem Birimi Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını ya da değerini ifade eder. Hisse senetleri piyasası'nda işlem birimi olarak lot kullanılır. 1 lot 1 adet hisse senedi veya 1 TL nominal değerli hisse senedine denktir. Örnek : 1 lotun 1 adet (1 TL nominal) olduğu hisse senetlerinde miktar bölümüne; 1 hisse, 1 lot olarak girilir. Ağırlıklı Ortalama Fiyat Bir sonraki seansta uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden, hisse senedinin miktar ağırlıklı fiyatıdır. Her hisse senedi için her seans öncesinde bir önceki seans işlemleri dikkate alınarak ağırlıklı ortalama fiyat hesaplanır. Hisse senetlerinin ağırlıklı ortalama fiyatları hesaplanırken, değişik fiyattan ve miktarlardan gerçekleşen ve fiyatı tescil edilen normal emirler dikkate alınır. (Fiyatın tescil edilmesi için işlemin lot olması ve gerçekleşmiş işlemin özel emir şeklinde olmaması gerekir.) İşlem günü sonunda, her hisse senedi için aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanır: İ=1 (Mix Fi) A.O.F. = --------------İ=1Mİ Mİ = Gerçekleşen emrin içerdiği hisse senedi miktarı Fİ = Gerçekleşen emrin satış fiyatı 37 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Baz Fiyat Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilir. Temettü ödemeleri veya sermaye artırımlarında, baz fiyat Borsa tarafından belirlenerek sisteme girilir. Baz fiyatın belirlenmesinde uygulanacak yöntem Borsa Yönetim Kurulunca belirlenir ve Günlük Bültende yayınlanır. ÖRNEK 1 CCC12.E hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 10,11 TL’dir. Bir sonraki günün ilk seansında hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? Bu hesabın yapılmasında kullanılan yöntem şudur; ilk önce 10,11’nin Baz Fiyat – Fiyat Adım Tablosu’nda(Fiyat Adımı Başlığı altında bulunmaktadır.) hangi aralığa düştüğüne bakılır. 10,11 fiyatı bir Ağırlıklı Ortalama Fiyat olmasına ve tablonun ismi Baz Fiyat Adım tablosu olmasına rağmen AOF’den baz fiyata dönüştürürken bu tabloya bakılarak karar verilmektedir. Bu aralık 10,05-25,00 aralığıdır ve bu aralıkta fiyat adımı 0,05 TL’dir (5 Kr). Yani bu hisse senedinde 5 Kr ve katlarına uyan fiyatlarda emir girilebilir. (10,00, 10,05, 10,10, 10,15...) 10,11 adım kuralına uymadığı için, 10,11’e alttan ve üstten en yakın, adıma uygun fiyatlar belirlenir. Bu fiyatlar 10,10 ve 10,15’dir. 10,11 rakamı olası rakamlardan 10,10’a daha yakın olduğu için aşağı yuvarlanır ve Baz fiyat 10,10 olarak belirlenir. ÖRNEK 2 AAA11.E hisse senedinin 1. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 5,35 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? İlk önce 5,35’in Baz Fiyat Adım Tablosu’nda hangi aralığa düştüğüne bakılır. Bu aralık 5,02-10,00 aralığıdır ve bu aralıkta fiyat adımı 0,02 TL’dir (2 kr). Yani bu aralıkta emir girişinde 2 Kr ve katlarına uyan fiyatlarda emir girilebilir.(5,02, 5,04, 5,06, 5,08...). 5,35 bu kurala uymamaktadır. Dolayısıyla yuvarlanması gerekmektedir. Olası fiyat seviyelerinden 5,35’e alttan ve üstten en yakın, adıma uygun iki fiyat seviyesi 5,34 ve 5,36’dır. 5,35 bu iki fiyata eşit uzaklıkta tam ortada olduğu için, AOF olan 5,35 yukarı doğru yuvarlanmış ve baz fiyat 5,36 olarak belirlenmiştir. ÖRNEK 3 BBB55.E hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 22,36 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? 10.05-25.00 fiyat aralığında fiyat adımı 0,05 TL (5 kuruş) olduğu için, bu hisse senedinin sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı 22,35 TL’dir. ÖRNEK 4 DDDDD.Y hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 10,03 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? 38 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bu örnekte özellikli bir durum bulunmaktadır. Baz Fiyat-Adım Tablosu’na bakıldığında 5,02-10,00 ve 10,05-25,00 aralıklarında fiyat adımları tanımlandığı, fakat 10,03’ün düştüğü bir aralık olmadığı görülmektedir. Bu tabloda bunun gibi adımlar arası geçişlerde boşlukların olduğu görülmektedir. Yani 10,01 , 10,02 , 10,03 ve 10,04 gibi baz fiyatlar mümkün değildir. Bu hisse senedinin sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı 10,05 olur. Uygulanacak adım da 0,05 TL’dir (5 Kr). Bu hesabın yapılmasında kullanılan yöntem şudur; 10,03 ‘e alttan ve üstten en yakın, olası baz fiyatlar 10,00 ve 10,05’dir. Daha yakın olduğu için 10,03 yukarı 10,05’e yuvarlanmıştır. Baz fiyat 10,05 TL’dir. 10,05-25,00 arasındaki baz fiyat aralığında da adım 0,05 TL’dir. ÖRNEK 5 XAAAX.F işlem kodlu Borsa yatırım fonunun işlem sırasında 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 14,11 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? 10,02-25,00 fiyat aralığında fiyat adımı 0,02 TL (2 kuruş, (Bkz. Fon Pazarı başlığı altındaki Baz Fiyat Adım Tablosu)) olduğu için, bu hisse senedinin sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı 14,12 olur. Referans Fiyat İşlem görülebilecek en üst ve en alt fiyat limitlerinin belirlenmesinde esas teşkil etmeyen, rüçhan hakkı kuponlarının ilk işlem gördüğü seansta işleme baz fiyatla açılmaması nedeniyle, yatırımcılar açısından kuponun yaklaşık değerine ilişkin olarak bir referans olarak kullanılmak üzere, eski hisse senedinin bölünmeden önceki en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı ve bedelli artırım oranı kullanılarak bulunan bir fiyat türüdür. Fiyat Adımları Fiyat adımı, her hisse senedi fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Hisse senetlerinin fiyat adımları, baz fiyatlarına göre belirlenir. Baz Fiyat Aralığı – Fiyat Adımı Tablosu adı verilebilecek aşağıdaki tabloda çeşitli baz fiyat aralıkları ve bu aralıkların her biri için, belirli seviyelerdeki baz fiyat artışına paralel olarak artan bir biçimde, adımlar tanımlanmıştır. Emir girilirken bu fiyat adımlarına uymak zorunludur. Bu Baz Fiyat – Fiyat Adımı Tablosu Hisse Senetleri ve Rüçhan Hakkı Kuponları için geçerlidir. Borsa Yatırım Fonu hisse senetlerinin için ayrı bir Tablo bulunmaktadır. 39 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR BAZ FİYAT ARALIĞI – TL A B C D E F G H I 0,01 – 5,00 5,02 – 10,00 10,05 – 25,00 25,10 – 50,00 50,25 – 100,00 100,50 – 250,00 251,00 – 500,00 502,50 – 1.000,00 1.005,00 ve üzeri FİYAT ADIMI - TL 0,01 0,02 0,05 0,10 0,25 0,50 1,00 2,50 5,00 Örnek 1 : RRRRR.E hisse senedinin en son seans ağırlıklı ortalama fiyatı 43,89 TL ise, yeni seans baz fiyatı 0,10 TL'lik fiyat adımına göre 43,90 TL olarak bulunur. Örnek 2 : NNNN.E hisse senedinin önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 52,45 TL dir. Bu durumda ağırlıklı ortalama fiyat fiyat adımına uygun en yakın fiyata yuvarlandığında baz fiyatın 52,50 TL olduğu ortaya çıkacaktır. Bu baz fiyat 50,25 – 100,00 TL’lik baz fiyat aralığına girdiği için, fiyat adımı 0,25 TL (25 kuruş) olacaktır. Fiyat Değişme Sınırları Borsada işlem gören menkul kıymetler için teşekkül ettirilen pazarlarda arz ve talebin karşılaştırılması, ancak Borsa Yönetimi tarafından belirlenen yöntemle tesbit edilen fiyat aralıkları içinde yapılır. Her hisse senedi için, seans içinde işlem görebileceği en düşük (taban) ve en yüksek (tavan) fiyatlar, o hisse senedi için "Fiyat Aralığı"’nı oluşturur. Bu sınırlar, o seansın baz fiyatı temel alınarak hesaplanır. Hisse senetleri piyasasında (lot ve özel emirler için), fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı ve üstü ile sınırlıdır. Fiyat adımı kuralına uygun değilse, bu usulde hesaplanan üst sınır yukarıya, alt sınır ise aşağıya, ilgili “adıma uygun fiyat seviyesine” yuvarlanır. Alt ve üst sınırlar, dışarıya doğru ve fiyat adımlarının katlarına yuvarlandığı için, fiyat değişimi ağırlıklı ortalama fiyata göre öngörülen yüzdeyi geçebilmektedir. Özel Emirlerin fiyat aralığı standart fiyat aralıklarından farklı olarak Borsa Yönetim Kurulu'nca belirlenebilir. İlk işlem gördüğü ve baz fiyatın oluştuğu seans sonuna kadar serbest marjla işlem yapılan Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı'nda ise bu oran, baz fiyat +/- %25'tir. Genelde büyük miktarlı ve zaman zaman yönetim değişikliğine dahi sebep olan ve bu yüzden çeşitli ön incelemelere ve izne bağlı olan Toptan Satışlar Pazarı işlemleri de bu %10’luk sınırlamaya tabi değildir. Ayrıca daha önceleri serbest fiyatla emir girilebilen T. İş Bankası Kurucu hisse senedi sırasında, temsilcilerin sık sık karşılaştıkları hatalı emir girişini azaltarak üyelerin olası zararlarının önlenmesi amacıyla +/- %25 oranında fiyat marjı uygulanmaktadır. 40 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ÖRNEK 1 TTTTT.E Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 7,99 TL’dir. Bu durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı sınırları kaç TL’dir? Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat - fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne bakıyoruz. Bu aralık 5,02-10,00 aralığı bu aralıkta adım 0,02 TL olduğu için 7,99’a altan ve üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 7,98 ve 8,00’dür. 7,99 tam ortada olduğu için yukarı yuvarlanır ve 8,00 baz fiyat olur. Fiyat Adımı : 0,02 TL Fiyat Marjı (%) : %10 Alt sınır (Taban Fiyat) : 8,00 – 0,80 (8,00*0,10) = 7,20 (0,02 TL’lik adıma uygun, herhangi bir yuvarlama yapılmaz.) 7,20 gelecek seans olası en düşük işlem fiyatıdır. Üst sınır (Tavan Fiyat) : 8,00 + 0,80 (8,00*0,10) = 8,80 (0,02’lik adıma uygun dolayısıyla herhangi bir yuvarlama yapılmaz.) 8,80 gelecek seans olası en yüksek işlem fiyatıdır. Fiyat Değişme Sınırları : 7,20 – 8,80 ÖRNEK 2 TTTTT.Y Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans sonunda AOF 50,86 TL’dir. Bu durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı sınırları kaç TL’dir? Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat – fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne bakıyoruz. Bu aralık 50,25-100,00 aralığı bu aralıkta adım 0,25 TL olduğu için 50,86’ye altan ve üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 50,75 ve 51,00’dir. 50,86 yakın olan 50,75,’e yuvarlanır ve 50,75, baz fiyat olur. Fiyat Adımı : 0,25 TL Fiyat Marjı (%) : %10 Alt sınır (Taban Fiyat): 50,75 – 5,075 (50,75,*0,10) =45,675 (0,25 TL’lik adıma uygun olmadığı için yuvarlama yapılarak aşağı yuvarlanır. 45,50 gelecek seans olası en düşük işlem fiyatıdır Üst sınır (Tavan Fiyat) 50,75 +5,075 (50,75*0,10) = 55,825 (0,25 TL’lik adıma uygun olmadığı için yukarı yuvarlama yapılır.. 56,00 gelecek seans olası en yüksek işlem fiyatıdır. Fiyat Değişme Sınırları : 45,50-56,00 ÖRNEK 3 PPPPP.E Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 16,72 TL’dir. Bu durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı sınırları kaç TL’dir? Baz Fiyat : İlk önce baz fiyat – fiyat adımı tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne bakıyoruz. Bu aralık 10,05-25,00 aralığı ,bu aralıkta adım 0,05 TL olduğu için 16,72’ye altan ve üstten en yakın adıma uygun fiyatları saptıyoruz. Bu fiyatlar 16,70 ve 16,75’dir. 16,72 yakın olan 16,70’e yuvarlanır ve 16,70 baz fiyat olur. Fiyat Adımı : 0,05 TL Fiyat Marjı (%) : %10 41 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Alt sınır (Taban Fiyat) : 16,70 – 1,67 (16,70*0,10) = 15,03 (0,05 TL’lik adıma uygun değil, alt sınır olduğu için aşağı 15,00 TL seviyesine yuvarlanır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta 15,03’ün 15,05’e 15,00’a göre daha yakın olmasına rağmen rakamın aşağı yuvarlanmasıdır.) 15,00 gelecek seans olası en düşük işlem fiyatıdır. Üst sınır (Tavan Fiyat) : 16,70 + 1,67 (16,70*0,10) = 18,37 (0,05’lik adıma uygun değil, yukarı adım hesabı olduğu için yukarı doğru 18,40’a yuvarlanır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta 18,37’nin 18,35’e 18,40’a göre daha yakın olmasına rağmen rakamın yukarı yuvarlanmasıdır.) 18,40 gelecek seans olası en yüksek işlem fiyatıdır. Fiyat Değişme Sınırları : 15,00-18,40 Fiyat sınırlarını belirlerken yapılan aşağı ve yukarı yuvarlamalarda en çok dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de, yuvarlama yapılırken kullanılan adımın yuvarlanacak olan fiyatın adım tablosundaki düştüğü bölgeye göre değil, hisse senedinin baz fiyatının bulunduğu bölgeye göre belirlenmesi gerektiğidir (Örnek 4). ÖRNEK 4 ÖRNEK : AA2AA Hisse senedi işlem sırasında bir önceki seans AOF’si 249,46 TL’dir. Bu durumda bir sonraki seans işlem sırasında uygulanacak baz fiyat, fiyat adımı ve alt ve üst işlem fiyatı sınırları kaç YTL’dir? Baz Fiyat: İlk önce baz fiyat adım tablosunda AOF’nin hangi aralığa düştüğüne bakıyoruz. Bu aralık 100,50-250,00 aralığı. Bu aralıkta adım 0,50 TL olduğu için 249,46’ ya altan ve üstten en yakın “adıma uygun” fiyatlar 249,00 ve 249,50’dir. 249,46 fiyatı ; 249,50’ye daha yakın olduğu için 249,50’ye yuvarlanır. Fiyat Adımı: 0,50 TL Fiyat Marjı (%): %10 Alt sınır (Taban Fiyat): 249,50 – 24,95(249,50*0,10) = 224,55 (0,50’lik adıma uygun değil, alt sınır belirleneceği için aşağı doğru yuvarlanması lazım) 224,50 Üst sınır (Tavan Fiyat): 249,50 + 24,95 (249,50*0,10) = 274,45 (0,50’lik adıma uygun değil, üst sınır belirleneceği için yukarı doğru yuvarlanması lazım) 274,50 Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur; Baz fiyatta %10 eklendikten sonra oluşan 274,45 rakamın baz fiyat-adım tablosunda hangi aralığa düştüğüne bakılarak adım 1,00 denilip bu adıma göre yuvarlama yapılmamasıdır. Yuvarlama yapılırken kulanılacak adım baz fiyatın bulunduğu aralığa göre belirlenir. Burada baz fiyat 249,50 olduğuna göre adım 0,50 TL’dir. Dolayısıyla 0,50 adımına göre yuvarlanması gerekmektedir. Fiyat Değişme Sınırları: 224,50 – 274,50 Fiyat marjları aşağıdaki durumlarda serbest bırakılır; 1. Temettünün tamamının nakit olarak dağıtılması ve tedavülde yeni hisse senedi de bulunması durumunda baz fiyat hesaplanmayarak hisse senedinin fiyatı serbest bırakılır. 2. Tedavülde “Yeni” hisse senedi bulunan bir şirketin genel kurul toplantısında temettü dağıtılmamasının kararlaştırılması halinde; söz konusu genel kurul toplantı sonucunun Borsa’ya bildirildiği tarihi izleyen iş günü, baz fiyat hesaplanmayarak hisse senedinin fiyatı serbest bırakılır. 3. Sermaye artırımı sırasında; 42 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR a.) Kayıtlı Sermaye Sisteminde Olan Şirketlerde; Bedelsiz ve/veya nakit sermaye artırım işlemlerinin başladığı gün, mevcut hisse senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve ileri bir tarihte ödenecekse veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip ödenmeyeceği belirlenmemiş ise; eski, yeni hisse senetleri ve yeni pay alma kuponlarının fiyatı, fiyat oluşuncaya kadar serbest bırakılır. b.) Esas Sermaye Sisteminde Olan Şirketlerde; i.) Bedelli ve bedelsiz sermaye artırımı yapılması, rüçhan haklarının kullanılıp, bedelsiz hakların ileri bir tarihte kullanılacak olması ve rüçhan hakkı kullanımının başladığı gün mevcut hisse senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve ileri bir tarihte ödenecekse veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip ödenmeyeceği belirlenmemiş ise; rüçhan hakkı kullanımının başladığı gün, mevcut hisse senedinin “bedelsiz hakları üzerinde” fiyatı ve yeni pay alma kuponlarının fiyatı, fiyat oluşuncaya kadar serbest bırakılır. ii.) Sermaye artırımı nedeniyle bastırılan hisse senetlerinin dağıtılmasına başlandığı gün mevcut hisse senetlerine ödenecek brüt temettü oranı belli değil ve ileri bir tarihte ödenecekse veya mevcut hisse senetlerine temettü ödenip ödenmeyeceği belirlenmemiş ise; eski ve yeni hisse senetlerinin fiyatları, fiyat oluşuncaya kadar serbest bırakılır. 4. Şirket devralma ve devrolma durumlarının bazılarında marj serbest bırakılabilmektedir; a.) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören bir şirketin, hisse senetleri Borsa’da işlem gören bir şirketi/şirketleri devralması durumunda devralma nedeniyle artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin dağıtımına başlandığı gün, hisse senetleri serbest marjla işlem görür. b.) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören bir şirketin, hisse senetleri Borsa’da işlem görmeyen bir başka şirkete devrolması ve devir sonrası devralan şirket hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmeye başlayacak olması durumunda devrolma nedeniyle artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin devrolan şirket ortaklarına dağıtılmasına başlandığı gün, devralan şirketin hisse senetleri serbest marjla işlem görür. 5. Sırası beş işgünü ve üzerinde süre ile kapatılan hisselerde, Borsa Yönetim Kurulu tarafından aksine karar alınmadıkça, hisse senedinin sırası serbest marj ile açılır. 6. Bir aylık süre içinde işlem görmeyen hisse senedinin, bir ayı takip eden ilk seansta fiyat marjları serbest bırakılıp, Bültende ilan edilir. Fiyat marjlarının serbest bırakılmasını, takip eden beş işgünü süresince işlem gerçekleşmemesi halinde hisse senedi ilgili pazarlardan Yönetim Kurulu Kararına kadar Başkanlıkça geçici olarak çıkarılır. 43 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3.2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası’nın İşleyişi 3.2.1. Müşteri ve Borsa Emirleri 3.2.1.1. Müşteri Emirleri Borsa üyelerine müşterileri tarafından verilen alım satım emirleri "Müşteri Emri" olarak adlandırılır. Müşteri emirleri limitli veya serbest fiyatlı olabilir. Limitli müşteri emrinde, emri veren alıcı, işlemin gerçekleşmesi için kabul ettiği en yüksek fiyatı; satıcı ise satmaya razı olduğu en düşük fiyatı belli eder. Müşteri, verdiği emirdeki fiyatı belirleme konusunda üyeyi serbest bırakmak istediğinde, "Serbest Fiyatlı" ibaresini taşıyan emir verir. 3.2.1.2. Borsa Emirleri Müşteri emirleri, üye temsilcileri tarafından seans içinde Borsa bilgisayar sistemine aktarıldığında “Borsa Emri”’ne dönüşür. 3.2.2. Hisse Yöntemi Senetleri Piyasası’nda Fiyatların Oluşum Verilen bir emrin karşı bir emir tarafından karşılanması sırasında, sistemin uyguladığı bir takım işlem kuralları vardır. Hisse senedi almak veya satmak isteyen üye temsilcisi, bir emrin içermesi gereken tüm bilgileri bilgisayar aracılığıyla sisteme aktarır. İşlemler hisse senetleri piyasası için belirlenen öncelik kurallarına uygun şekilde sistem tarafından otomatik olarak gerçekleştirilir. Bu kurallar, fiyat ve zaman önceliği kurallarıdır. Emirlerin işlem görme sıralamasında ilk önce fiyat, fiyatın aynı olması durumunda zaman önceliğine bakılmaktadır. 3.2.2.1. Fiyat Önceliği Daha düşük fiyatlı satış emirlerinin, yüksek fiyatlı satış emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, düşük fiyatlı alım emirlerinden önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır. 3.2.2.2. Zaman Önceliği Girilen emirlerde fiyat eşitliği olması halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emrin daha önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır. 3.2.3. Emir Girişinde Sınırlamalar Hisse Senetleri Piyasasında üye temsilcileri sisteme emirlerini aktarırken başlıca iki sınırlamaya uymak zorundadırlar. 44 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3.2.3.1. Maksimum Lot Miktarı Limit Fiyatlı normal emirler, her hisse senedi için belirlenen bir defada sisteme girilebilecek maksimum lot miktarı ile sınırlandırılmıştır. Hisse senetleri 250, 500, 1.000, 2.500, 5.000, 10.000, 25.000, 50.000, 75.000 ve 100.000 lot olarak belirlenen maksimum lot sınırından birine tabidir. Özel Emirler, Kalanı İptal Et, Özel Limit Fiyatlı Emir, Özel Limit Değerli Emir bu sınırlamaya tabi değildir. 3.2.3.1.1. Maksimum Lot Miktarı Maksimum Lot Miktarlarının Belirlenmesine Baz Teşkil Eden Kriterler Hisse senetlerine emir girişinde uygulanan “maksimum lot miktarları” aşağıdaki tabloda belirtilen “sözleşme başına düşen ortalama lot miktarları”na göre belirlenmektedir. Sözleşme Başına Ortalama Lot 10001 ve üzeri Maksimum Lot Miktarı 100000 5001 - 10000 75000 2501 - 5000 50000 1001 - 2500 25.000 501 – 1000 10.000 251 – 500 5.000 101 – 250 2.500 51 – 100 1.000 26 – 50 500 0 – 25 250 Maksimum lot miktarı, aylık sözleşme başına düşen ortalama lot miktarı 0-25 lot arasında olan hisse senetlerinde 250 lot; 26-50 lot arasında 500 lot; 51-100 lot arasında 1.000 lot; 101-250 lot arasında 2.500 lot; 251-500 arasında 5.000; 501-1000 arasında 10.000; 1001-2500 arasında 25000; 2501-5000 arasında 50000; 5001-10000 arasında 75000; 10001 ve üzerindeki hisse senetlerinde 100.000 lot olarak uygulanmaktadır. Maksimum lot miktarlarının artış ve azalış hesaplamaları her ay başında, geçmiş ayın verileri değerlendirilerek ve eksperlerin görüşü alınarak piyasadaki gelişmelere uygun olarak yeniden belirlenmektedir. Piyasanın hızla gelişen ihtiyaçlarına cevap verebilmek için, hisse senetlerinin (Eski-Yeni-Rüçhan, Birincil Piyasa, Temerrüt-Resmi Müzayede sıralarında) maksimum lot miktarlarının gerek hissenin ilk pazar açılışında belirlenmesi, gerekse piyasasının gerektirdiği koşullarda ihtiyaca göre artırılıp/azaltılması 45 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yetkisi yukarıda belirlenen çerçeve dahilinde olmak üzere, uygulama kolaylığı sağlamak açısından Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü’ne aittir. Hisselerin maksimum lot miktarlarındaki değişiklikler, bülten duyurusu ile her ayın en geç 5’inci işlem gününde uygulamaya konulmaktadır. 3.2.3.2. İşlem Değeri Sınırı Bir defada sisteme girilebilecek her lot emri 1,5 milyon TL işlem değeri ile sınırlandırılmıştır. 3.2.4. Emir Çeşitleri Normal Emir Özel Emir Normal emirler farklı şekillerde sisteme iletilebilmektedir. Normal emirler, sisteme, limit fiyatlı, limit fiyatlı aktif işlem koşullu, özel limit fiyatlı ve limit değerli olarak iletilebilmektedir. 3.2.4.1. Normal Emirler İşlem birimi halinde verilmiş, küsuratsız, tam olarak 1 lot (1 adet ya da 1 TL nominal) ve katlarından oluşan emirlerdir. Normal Emirleri, dört ayrı gruba ayırmak mümkündür. Ancak tüm çeşitlerde bir fiyat limiti söz konusudur. 3.2.4.1.1. Limit Fiyatlı Emirler Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen gerçekleşmeyen kısım ekranda pasif olarak görünür. veya tamamen olmazsa, Piyasadaki alış veya satış tarafındaki en iyi fiyattan daha kötü fiyatlarla bu emirlerin karşılanmak istenmesi durumunda (girilen satış emrinin fiyatının bekleyen en iyi alış fiyatından daha düşük, girilen alış emrinin fiyatının bekleyen en iyi satış fiyatından daha yüksek olması durumu) emir, yettiği oranda, fiyat ve zaman önceliğine göre emir dosyasında bekleyen iyi fiyatlı emir veya emirlerin fiyatından karşılanacak, miktar karşılanamadığı takdirde orijinal fiyata kadar işlem yapılacaktır. Yeni girilen bir emrin miktarı, emir dosyasında bekleyen emirlerin miktarından büyükse, bütün emirler karşılanana kadar, yeni emrin limit fiyatına eşit veya daha iyi fiyatlı olan bütün emirlerle eşleşecektir. Karşılanmayan miktar ise emir dosyasında, emir girişinde belirtilen fiyattan, yerini alacaktır. Yeni girilen bir emrin miktarı, emir dosyasındaki tek bir emrin miktarından düşük ise, yeni emrin tamamı karşılanacak ve emir dosyasında mevcut bulunan emrin karşılanmayan kısmı yine dosyada kalmaya devam edecektir. 46 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3.2.4.1.2. Kalanı İptal Et Emirleri (KİE) Fiyat ve miktarın girildiği, ancak işlem olmazsa tamamı, kısmen işlem gördüğü durumda görmeyen kısmın emir dosyasına pasif olarak yazılmayarak, sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. Sistem en iyi fiyat seviyesindeki emirlerden başlayarak girilen fiyat seviyesi sınır olmak üzere, yazılan miktar tamamıyla karşılanıncaya kadar işlem yapar. Ancak girilen fiyatın dışında diğer fiyat seviyeleri ile işlem yapılmaz. Emir miktarının tümü verilen fiyat sınırına kadar yapılan işlemlerle karşılanamadığı taktirde, kalan miktar sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 3.2.4.1.3. Özel Limit Fiyatlı (OLFE) Emir Emir miktarının "sıfır-0" olarak girildiği, sadece fiyat verilerek sisteme aktarılan emirlerdir. Belirli bir fiyata kadar olan bütün emirleri karşılamak amacı ile girilir. Bu emirler, belirtilen fiyat seviyesine kadar tüm fiyat seviyelerindeki emirleri karşılar. 3.2.4.1.4. Limit Değerli Emirler Özel limit fiyatlı emirlerin belirli bir tutar sınırı konmuş şeklidir. 1. Miktar "Sıfır-0" olarak girilir. 2. "Fiyat" girilir. 3. Emre maksimum işlem değeri "TL" olarak yazılır. 4. Bu tür emirler için "Maksimum Değer" kısıtı (limit) emir miktarıdır. 5. Eğer üyenin kendisine ait emirleri daha fazlaysa girilen emir iptal edilir. Sistem, belirtilen tutardan fazla olmamak şartıyla, girilen limit fiyat seviyesini de dikkate alıp, en iyi fiyatlı emirlerden itibaren işlem gerçekleşmesine olanak sağlayacaktır. Eğer belirtilen fiyat seviyesine ulaşmadan, girilen tutar karşılandıysa, daha fazla işlem olmasına sistem izin vermeyecektir. 3.2.4.2. Özel Emirler Borsa Yönetim Kurulu tarafından, menkul kıymet bazında belirlenen hisse sayısını aşan ve başka bir özel emir ile eşlendiğinde eksper onayıyla gerçekleştirilen, bölünmez bir bütün olarak işlem gören emirlerdir. Özel emir miktarının alt sınırı, hisse bazında geçerli olan maksimum lot sayısı ve baz fiyatı ile aşağıdaki şekilde ilişkilendirilmiştir. Baz Fiyat Aralığı 0 - 25,00 25,25 - 50,00 50,50 - 100,00 101,00 ve üzeri Minimum Özel Emir Miktarı maksimum maksimum maksimum maksimum lot lot lot lot miktarının 10 katı miktarının 6 katı miktarının 3 katı miktarının 1 katı 47 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Özel emirlerde bir seferde üye adına sisteme girilebilecek hisse miktarında üst sınır (azami miktar), şirket sermayesinin %10'u olarak belirlenmiştir. Kurucu ve imtiyazlı hisse senetleri de özel emir olarak yazılırlar. Özel emirler bir bütün olarak alınıp satılabilir, kısmen alınıp satılamazlar. Özel emir işlemleri, sistemde bekleyen özel emrin diğer bir özel emir ile eşleştirilip Kontrol tarafından onaylanmasıyla gerçekleşir. Özel emir sisteme girildiğinde, değiştirildiğinde, eşlendiğinde veya iptal edildiğinde tüm temsilcilere bilgi içerikli mesajlar geçilir. Eşleşen özel emirlere ait bilgiler Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğünce incelendikten sonra, kurallara uymayan bir durumun olmaması halinde Kontrol tarafından onaylanır. Bir özel emrin zaman önceliği kazanabilmesi için diğerleri ile fiyatının ve ihtiva ettiği hisse senedi sayısının aynı olması gereklidir. Zira her özel emir, bölünemez oluşu nedeni ile ayrı bir bütündür. Miktarları farklı olmak kaydı ile en iyi fiyatlı özel emrin diğerlerine kıyasla önceliği yoktur. Bir üye, daha az veya daha çok hisse sayısı ihtiva eden bir emri en uygun fiyatlı emre tercih edebilir. Özel emri giren üye, yazdığı emir henüz işlem görmeden iptal edebilir. Özel emir eşleme işlemi seans bitiminden en geç 10 dakika önce gerçekleştirilmelidir. Bu süreden sonra eşlenen özel emirler Kontrol tarafından iptal edilir. Özel emir dosyasında, girilen özel emirle aynı miktarda ve aynı veya daha iyi fiyat seviyesinde karşıt bir emir varsa eşleştirme bu emirle yapılmak zorundadır. Lot piyasasında, özel emir fiyatı ve/veya daha iyi fiyatlardaki emirlerin toplamı, girilmek istenen özel emrin miktarına eşit veya daha büyükse, özel emir eşleşmesi sistem tarafından iptal edilerek, satılacak veya alınacak miktarın piyasadan karşılanması istenir. Yeni bir özel emir sisteme girildiği anda veya bekleyen bir özel emir eşlenmeye çalışıldığı anda, normal emir dosyasında onu karşılayacak tutarda emir bulunması durumunda, sistem otomatik eşleme yerine, girilen veya eşleyen özel emri otomatik olarak iptal edecektir. Böylece girdiği özel emri iptal edilen üye, normal emir dosyasında özel emrini karşılayabilecek kadar normal emir olduğunu anlayacak ve gerekirse işlemini normal emirleri karşılayarak gerçekleştirebilecek ya da özel emir işlemini piyasanın uygun duruma gelmesine kadar bekletebilecektir. Özel emir işlemleri, tescil edilmez, fakat miktar ve hacim hesaplamasına dahil edilirler. Gerçekleşen özel emir işlemleri Günlük Bültende toplu olarak ilan edilir. 3.2.4.2.1. Borsa İçi Küsurat İşlemleri 01.01.2005 tarihinden itibaren İMKB Hisse Senetleri Piyasasında küsürat işlemleri yapılmamaktadır. 48 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3.2.4.2.2. Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler Borsa dışı küsurat işlemleri, yalnızca Borsa dışında, Borsa işlem birimi olan 1 lotun altında kalan miktarlarda yapılan, lot altı alım-satım işlemleri olarak da anılan küsurat işlemleridir. Ancak, lot altı alım-satımlarda, gerek üye gerekse müşterinin, tam bir lota tekabül eden tek kupürle yaptıkları alım-satımlar lot altı işlemi olarak kabul edilir. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından teknik ve bilgisayar altyapısı ile merkez dışı örgüt yaygınlığı değerlendirilerek yetki verilen, Borsa Yönetim Kurulunun kararıyla kendi nam ve hesaplarına Borsa dışı küsurat işlemleri yapmaya kabul edilen ve yetkileri Borsa Bülteni’nde yayınlanan Borsa üyeleridir. Yetkili Borsa üyelerine onay verilirken, üyelerin merkez dışında hangi şubelerde küsurat işlemi yapabilecekleri de gösterilir. Yetki alan üyelerin işlem yapacakları merkez ve şubeleri Borsa Bülteni’nde yayınlanır. Borsa dışı küsurat işlemleri İMKB’deki pazarlarda işlem gören tüm Eski (E) ve Yeni (Y) özellik kodlu hisse senetleri üzerinde yapılabilir. Üyeler işlem yapacakları hisse senetlerini Borsa’ya bildirirler. Bildirilen hisse senetleri bir aydan kısa bir süre içinde değiştirilemez. Bir hisse senedinin İMKB’de Yeni (Y) sırasının açık olduğu süre boyunca, bu hisse senedini Borsa dışı küsurat işlemleri kapsamında bulunduran üyenin de o şirkete ait Yeni (Y) özellik kodlu hisse senetlerinde işlem yapması zorunludur. Lot altında işlem görecek Yeni Hisse Pazarı sırası, ayrıca bildirimde bulunmaya gerek olmaksızın, İMKB’deki pazara paralel olarak açılır ve kapanır. Üyeler Borsa dışı küsurat işlemlerini yalnızca müşterileri için gerçekleştirebilirler. Müşterinin talep etmesi halinde, karşılanmayan her emir için, müteselsil numaralı, emrin verildiği saat, dakika bilgilerini içeren ve hisse senedi adı, alış satış, fiyat ve miktar bilgilerinin yer aldığı “Müşteri Emir Formu” müşteriye verilir. İşlem olması durumunda, üye aynı bilgileri içeren alım satım bordrosu düzenler. İşlem tutarının yuvarlanmak suretiyle sıfır (0) olmasına neden olacak miktarlardan emir girilemez. Yetkili üyeler, işlem tutarlarında yuvarlamalara yol açan emir girişlerine hisse senedi ve/veya hesap bazında sınırlama getirebilirler. Borsa dışı küsurat işlemlerinde bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat, birinci seans sonundan ikinci seans sonuna kadar yapılan işlemlerde o günkü ikinci seans için Borsa’da oluşan fiyat marjı, ikinci seans sonundan ertesi seans sonuna kadar yapılan işlemlerde ise, bir sonraki ilk seans için oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır. Gözaltı Pazarı’nda ise bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat, her gün seans bitiminde oluşacak ağırlıklı ortalama fiyata göre, bir sonraki seans için oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır. 49 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Alış satış fiyatları arasındaki maksimum fark, tüm hisseler için % 5’tir. Ancak, Borsa’da 0,01 TL fiyat adımının geçerli olduğu hisse senetlerinde, Borsa’da oluşmuş marj dahilinde kalmak kaydıyla, alış-satış fiyat farkı % 10’a kadar genişletilebilir. Bir hisse senedinin çeşitli nedenlerle fiyat marjının serbest bırakılması durumunda, o hisse senedinde marj oluşuncaya kadar borsa dışı işlem yapılmaz. Günlük olarak uygulanmak üzere, üyeler, müşteri emri bulunması koşuluyla, her hissede alış ve satışta Borsa Hisse Senetleri Piyasası’nda maksimum lot miktarı 250, 500, 1.000 ve 2.500 olarak belirlenen hisse senetlerinde 100 lotluk, maksimum lot miktarı 5.000 ve üzerinde belirlenen hisse senetlerinde ise 250 lotluk tavan içinde, minimum alış yaptığı miktar kadar satış, satış yaptığı miktar kadar alış yapmak zorundadır. Lot altı işlemi yapmaya yetkili üyelerin nezdlerinde bulunan her bir hesap adına yapılacak alım satım toplamı, günlük bazda 5.000 TL ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır, gerektiğinde İMKB Yönetim Kurulunun teklifi ve Sermaye Piyasası Kurulunun onayı ile yeniden belirlenebilir. Borsa dışı küsurat işlemlerde, hisse senetlerinin teslimi ve bedellerinin ödenmesi aynı anda yapılır. Ancak (Y) özellik kodlu Yeni hisse senetlerinin fiziki teslimatı ya da virmanı talep edildiğinde bu talep üye tarafından İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) imkanları dahilinde karşılanabilecektir. Yetkili üyeler, Borsa dışı küsurat işlemlerinden dolayı müşterilerinden kurtaj talep edemezler. Üyeler bu işlemler üzerinden, hisse senedi kurtaj tarifesi esas alınarak hesaplanacak Borsa payını diğer Borsa payları ile birlikte öderler. Borsa dışı küsurat işlemleri için gerekli ek teminat tutarı 50.000 TL’dir. Borsa dışı küsurat işlemi yapma yetkisi alan üyeler, işleme başlama tarihinden en az beş işgünü önce ek teminat tutarının tamamını TC Merkez Bankası nezdinde bulunan Borsa Başkanlığı hesabına yatırmak zorundadırlar. İşlemler, yetkili Borsa üyeleri tarafından işlemi takip eden gün saat 10:00’a kadar tescil ettirilmek üzere disketle Borsa’ya gönderilir. Borsa yönetimi, hisse bazında gerçekleşen işlemlere ait bilgileri, işlem gününü izleyen ilk işgünü Borsa bülteninde yayınlar. Borsa dışı küsurat işlemlerinde alınıp satılan hisse senetlerinin SPK ve İMKB mevzuatının ilgili maddelerinde belirtilen nitelikleri taşımasından ya da eksik veya sahte olmasından satan yetkili üye sorumludur. 3.2.5. Emirlerde Geçerlilik Süresi 3.2.5.1. Günlük Emir “Günlük Emir” olarak adlandırılmasına ve günde iki seans olmasına rağmen, yalnızca verildiği seans sonuna kadar sistemde işlem görmek üzere bekleyebilen emir türüdür, 50 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Seans sonuna kadar işlem görmezse, iptal edilecektir. Sistem, aksi belirtilmedikçe, bütün emirleri günlük emir olarak kabul edecektir. Emrin kısmen karşılanması durumunda, geriye kalan karşılanmamış miktar seans sonuna kadar bekletilecek ve yine karşılanmamışsa, sistem tarafından iptal edilecektir. 3.2.5.2. Kalanı İptal Et Emre iliştirilen bu koşul, emrin mümkün olan miktarının karşılanması ve kalan kısmın da iptal edilmesi anlamına gelmektedir. Karşı emir, aynı üye tarafından verilmişse veya emir bulunmuyorsa, söz konusu emir iptal edilecektir. Limit fiyatlı bir emir, temsilci tarafından KİE (Kalanı İptal Et) tuşuna basıldığında, Kalanı İptal Et emri haline gelir. Ayrıca bu tür emirlere fiyat sınırı da verilebilir, o zaman verilen fiyat seviyesine kadar, o fiyat dahil olmak üzere, mümkün olduğu kadar işlem görecektir. Miktarın tamamı karşılanmamışsa kalan miktar iptal edilecektir. Bu emir türü de özel limit fiyatlı emir olarak adlandırılmıştır. 3.2.5.3. Tarihli Emir Emrin, karşılanmak üzere belirli bir tarihe kadar sistemde durmasını sağlar. İlk seans TAR olarak "1" (bir) girildiği takdirde emir (marj ya da adım dışı kalmamış, işlem görmemiş veya kısmen işlem görmüşse) ikinci seansta da geçerli olacaktır. Ancak ikinci seansta da eşleşmez ise gün sonunda iptal edilecektir. 2’nci Seans içinde verilecek 1 günlük emir sadece 2’nci Seans için geçerli olacak ve gün sonunda iptal edilecektir. Mevcut uygulamada; 16 Kasım 1998 tarihinden itibaren emrin maksimum geçerlilik süresi 1 işgünüdür. Verilen tarihli emrin fiyatı, geçerlilik süresi içinde, ikinci seansta marj dışında kalırsa emir sistem tarafından iptal edilir. Tarihli bir emir, bölündüğü veya iyileştirildiği zaman verilen tarih geçerli olur. Tarihli bir emrin miktarı artırılamaz. Tarihli emirlerde, süre azaltılabilir ancak artırılamaz. Günlük bir emir tarihli bir emre dönüştürülemez ancak, tarihli bir emir günlük emre çevrilebilir. 3.3. Emirlerde Düzeltme, Bölme ve İptal (Sürekli Müzayede Seansı İçin) Emir Düzeltme: Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemi’ne girilen emirler miktar azaltılmaksızın mevcut emrin fiyatı iyileştirilerek düzeltilebilir. Bu şekilde iyileştirilen emir daha önce girilmiş aynı fiyatlı emirlerden sonra yer alır. Emir iyileştirilmesi, alış emri için fiyatı yükseltmek, satış emri için fiyatı düşürmek anlamındadır. Emir Bölme: Bir emir bölünerek farklı fiyat düzeyinden, her biri maksimum lot sınırına eşit üç ayrı emir bir defada sisteme girilebilmektedir. Farklı fiyat düzeylerinde bölünen yeni emirlerin her birinin miktarı, o hisse için tanımlanmış “bir defada girilebilecek maksimum lot miktarı” kadardır. Aynı fiyat düzeyinde bölünen emirlerin miktarlarının toplamı ise, o hisse için tanımlanmış “bir defada girilebilecek maksimum lot miktarı” ile 51 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR sınırlı kalacaktır. Bu emirlerin, fiyat ve zaman önceliği açısından herhangi bir avantajı bulunmamaktadır. Örnek : Hisse Orjinal Emir : XYZ.E, Maksimum Lot Miktarı : 1.000 lot : 200 lot – 8,00 TL (ALIŞ) Olası Durumlar Orjinal Emir 199 lot - 8,00 TL 199 lot - 8,00 TL 1. Bölünen Emir 1.000 lot - 8,05 TL 500 lot - 8,15 TL 2. Bölünen Emir 1.000 lot - 8,10 TL 300 lot - 8,15 TL 3. Bölünen Emir 1.000 lot - 8,15 TL 200 lot - 8,15 TL Notlar Farklı fiyat 1.000 lotluk girilebilir. düzeylerinden 3 ayrı emir Aynı fiyat düzeyinden girilebilecek emir miktarı 1.000 lotla sınırlıdır. Emir İptali: Seans içinde Borsa'ya şirket ile bilgi ulaşması ve bilginin ilanını takiben ilgili hisse senedi üzerinde işlemlerin durdurulması ve aynı seans içinde hisse senedi üzerindeki işlemlerin başlatılması halinde, sadece gerçekleşmemiş normal emirler durdurma sırasında Borsa tarafından izin verildiği takdirde, üye tarafından iptal edilebilir. Yukarıda belirtilen durum haricinde ise üye temsilcileri tarafından sisteme alış ve satış tarafında girilen son emir; işlem görmediği ve ilgili hisse senedi için arkasından başka bir temsilci tarafından herhangi bir emir girilmediği takdirde iptal edilebilir. Sadece özel emirlerin iptali her zaman için mümkündür. 52 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4. KOTASYON, PAZAR AÇILMASI, HALKA ARZ VE İMKB’DE İŞLEM GÖRME 4.1. Kotasyon Ve Halka Arz 4.1.1. Kotasyonun Tanımı Kotasyon, menkul kıymetler borsalarındaki sürekli işlem görmesi talep edilen sermaye piyasası araçlarının ilgili borsa yönetmeliklerindeki şartları taşımaları durumunda ilgili Pazar listesine kayıt edilmesi ve işlem görmesinin kabul edilmesidir. Menkul kıymetler borsalarında alım satıma konu olabilecek sermaye piyasası araçlarının, ilgili borsa yönetmeliğinde işleyiş esasları belirlenen pazarlara kote edilmiş olması şarttır. Bir ortaklığın borsa kotuna alınan sermaye piyasası aracı, kota alındığı ilgili pazarda işlem görür. Menkul kıymetler borsalarında, sahiplerine ortaklık veya alacaklılık hakkı veren menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları ilgili borsa pazarına kote edilip sürekli işlem görebilir. Kote edilmeyen menkul kıymetler ise oluşturulan özel pazarlarda (Kot dışı pazar) işlem görebilir. Bir ortaklığın, borsanın bir pazarına kote edilecek sermaye piyasası araçlarının sahiplerine eşit haklar vermesi gerekir. Yönetime katılma, yönetim kuruluna üye seçme, oy kullanma, kardan pay alma, tasfiyeden pay alma bakımından farklı haklara sahip ortaklık hakkı taşıyan menkul kıymetler aynı işlem bölümünde işlem göremez. 4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda Genel Kotasyon Esasları Menkul kıymetlerin borsa kotuna alınması ve menkul kıymetlerin Borsa’da işlem görmesi ile ilgili yapılan başvuruların incelenmesi ile hisseleri işlem gören şirketlerin izlenmesi başlıca kotasyon faaliyetleridir. Ayrıca İMKB’nda menkul kıymetlerin işlem göreceği pazarların oluşturulması ve işlem gören menkul kıymetlerin sağlıklı bir piyasada alınıp satılmasını sağlayacak ve fiyatlarını etkileyebilecek önemli bilgilerin ve gelişmelerin takibi ve kamuya duyurulmasına ilişkin işlemler de kotasyon faaliyetlerine paralel olarak yürütülmektedir. Menkul kıymetlerin Istanbul Menkul Kıymetler Borsası kotuna alınması, kotta kalması, kottan geçici ve sürekli çıkarılması, Borsa pazarlarında işlem görmesi ve işlemlerin sürekli veya geçici olarak durdurulması esaslarını düzenlemek; menkul kıymetlerin sağlıklı ve etkin bir piyasada açıklık ve dürüstlük içinde işlem görmesini sağlamak üzere menkul kıymetleri Borsa kotunda bulunan ve/veya Borsa Pazarlarında işlem gören ortaklıkların uyması gereken kurallar ile Borsa'ya verilmesi gereken bilgi ve belgeleri belirlemek amacıyla çıkarılan Istanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği 53 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 24 Haziran 2004 tarih ve 25502 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 4.2.1. Tanımlar 4.2.1.1. Ortaklık Menkul kıymetleri Borsa kotuna alınmış veya alınacak ve/veya Borsa pazarlarında işlem gören veya görecek anonim ortaklıkları, 4.2.1.2. Mali Tablo Hisse senetleri borsada işlem gören ortaklıklar için geçerli olan SPK’nın muhasebe düzenlemeleri çerçevesinde hazırlanan ayrıntılı bilanço, gelir tablosu ve diğer tabloları, 4.2.1.3. İlk Kotasyon Ortaklık hisse senetlerinin ilk kez Borsa kotuna alınmasını, ortaklığın borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerinin Borsa kotuna alınmasını, 4.2.1.4. İlave Kotasyon Başvuru tarihinde Borsa kotunda hisse senetleri bulunan ortaklığın sermaye arttırımı nedeniyle ihraç ettiği yeni hisse senetlerinin kotasyon işlemini, 4.2.1.5. Halka Açıklık Oranı Halka açık hisselerin nominal değerleri toplamının, tüm hisselerin toplam nominal değerine olan oranını, 4.2.1.6. Halka Açıklık İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin uygulanması bakımından; a) Ortaklık sermayesinin veya toplam oy haklarının en az %10'una sahip gerçek ve tüzel kişi ortakların, b) Ortaklık yönetim ve denetim organlarında görevli pay sahibi kişilerin, c) Ortaklıkta genel müdür, genel müdür yardımcısı, bölüm müdürü ya da benzer yetki ve sorumluluk veren diğer unvanlara sahip yöneticilerin, d) (a), (b) ve (c) bentlerinde belirtilen hissedarlar ile birinci dereceden akrabalık ilişkisi bulunan kişilerin, e) Sermaye ya da toplam oy hakkı içinde % 10'dan az paya sahip olmakla birlikte, (a) bendinde belirtilen tüzel kişi ortaklar ile aynı holding, grup ya da topluluk bünyesinde bulunan tüzel kişi ortakların, sahip oldukları hisselerin dışında kalan hisseler halka açık 54 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR hisseleri ifade eder. Bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından bir ortaklığın halka açık olarak kabul edilebilmesi için halka açık hisselerin, hisse senetleri halka arz olunmuş anonim ortaklık statüsü için Kanun’da belirtilen ortak sayısından az olmamak koşuluyla, en az 250 ortağın elinde bulunması zorunludur. Yukarıdaki bendlerde sayılan gerçek ve tüzel kişilerin sahip olduğu halka açık olmayan hisseler ve bu kişilerle birlikte hareket ettiği anlaşılan diğer gerçek ve tüzel kişilerin sahip oldukları hisseler toplu olarak değerlendirilir. Tüzel kişi ortaklar içindeki, kurumsal yatırımcı olarak kabul edilen, Türkiye’de veya dışarda yerleşik yatırım ortaklıkları, fonları, özel emeklilik kuruluşları ve SPK’ca kurumsal yatırımcı olduğu kabul edilen diğer tüzel kişilerin sahip olduğu paylar halka açık hisse kabul edilir. 4.2.1.7. İMKB Saklama Merkezi Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ni ve/veya Yönetim Kurulunca belirlenen ve Sermaye Piyasası Kurulunca onaylanan diğer takas ve saklama kuruluşlarını ifade eder. 4.2.2. Kotasyona Konu Olacak ve Borsa'da İşlem Görecek Menkul Kıymetler (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 6) Borsa'da, ortaklık hakkı veya alacaklılık hakkı sağlayan ve SPK tarafından menkul kıymet olarak kabul edilen sermaye piyasası araçları kote edilebilir. Bu Yönetmelik ile kotasyon esasları düzenlenen menkul kıymetler dışında kalan diğer menkul kıymetlerin kotasyonu ile ilgili esas ve usuller, SPK'nın onayı ile Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem görmeleri esastır. Bir ortaklığın halka arz edilmiş hisse senetleri, esas olarak aynı işlem sırasında işlem görür. Ancak, ortaklığın halka arz edilmiş farklı haklara sahip hisse senetleri bulunuyor ise, Yönetim Kurulunun kararıyla birden fazla işlem sırası açılabilir. Bir menkul kıymetin ilgili pazara kabulüne, ihraçcı kuruluşun veya elinde sözkonusu menkul kıymetten Yönetim Kurulunca tespit edilecek asgari miktarda bulunduran borsa üyeleri ile ilgili menkul kıymetin halka arzına aracılık hizmeti veren aracı kuruluşun başvurusu üzerine Yönetim Kurulu karar verebilir. Aracı kuruluşlarca kotasyon başvurusu yapılmış ise ilgili ortaklık gerekli tüm bilgi ve belgeleri Borsa’ya vermekle ve kotasyon ücretlerini zamanında ödemekle yükümlüdür. 4.2.3. Kota Alınmış Menkul Kıymetlerin (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 7) İşlem Görmesi Borsa'da kota alınmış menkul kıymetler için Yönetim Kurulu kararı ile hisse senedi pazarı, tahvil pazarı ve diğer menkul kıymet pazarları teşekkül ettirilebilir. Teşekkül 55 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ettirilen pazarlar ve buralarda işlem görecek menkul kıymet türleri Borsa bülteninde ilân edilir. Pazarlar teşekkül ettirildikleri usule göre kaldırılabilir. Kot içi pazarda işlem gören menkul kıymetler, bu Yönetmelik'te düzenlenen, kottan çıkarmayı gerektiren durumların oluşması halinde, Yönetim Kurulu kararı ile geçici veya sürekli olarak işlem görmekten men edilebilir. Yönetim Kurulunun işlem gören menkul kıymetlerin kottan geçici çıkarılmasına ilişkin kararında aksine hüküm yok ise, bu menkul kıymetler kot dışı pazarda işlem görür. Kottan geçici çıkarma süresi dolduğunda, sözkonusu menkul kıymetler tekrar kot içi pazarda işlem görmeye başlar. 4.2.4. Kota Alınmamış Menkul Kıymetlerin Borsa'da İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 27) Borsa'da Yönetim Kurulunun kararı ile kota alınmamış veya kottan çıkarılmış menkul kıymetlerin işlem göreceği pazarlar teşekkül ettirilebilir. Bu pazarlarda kottan çıkarılmış menkul kıymetler ile SPK kaydına alınmış ancak kota alınmamış menkul kıymetler işlem görürler. Hisse senetleri kot dışı pazarda işlem gören ortaklıkların sermaye artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin kot dışı pazar kaydına alınmasında da bu Yönetmeliğin ilave kotasyon zorunluluğu hükümleri uygulanır. Kot dışı pazarda işlem gören menkul kıymetler, bu Yönetmeliğin 24’üncü maddesinin b, c, d, e, f, h, i, j, k, m, n ve p bendi hükümleri dikkate alınarak Yönetim Kurulu kararı ile geçici veya sürekli olarak işlem görmekten men edilebilirler. 4.2.5. İlave Kotasyon Zorunluluğu Yönetmeliği Madde 11) (İMKB Kotasyon Hisse senetleri Borsa kotunda bulunan ortaklıkların bedelli ve/veya bedelsiz sermaye artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin dağıtım tarihinin Borsa’ya bildirilmesi, bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından ilave kotasyon başvurusu olarak kabul edilir. Bu ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri, sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin belgeler ile bilgi formu dışında, bu Yönetmeliğin 9’uncu ve 10’uncu maddelerinde belirtilen bilgi ve belgelerin verilmesi gerekmeksizin ve bu Yönetmelik’te yer alan kotasyon şartları aranmaksızın Borsa kotuna alınır. Sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin SPK’dan alınan belge veya Ticaret Sicili tescil belgesi, alındıktan sonra bilgi formu ile birlikte 2 işgünü içerisinde Borsa’ya gönderilir. Hisse senetleri Borsa kotunda bulunan ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri, ortaklara dağıtım tarihinden itibaren ilgili düzenlemeler çerçevesinde Borsa’da işlem görmeye başlar. 56 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.2.6. Kotasyon Şartları 4.2.6.1. Ortaklık Haklarını Temsil Eden Menkul Kıymetlerin İlk Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 13) Ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetlerin ilk kotasyonunda aşağıdaki şartlar aranır. Ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetler, ilk kotasyon şeklinde kote ediliyor ise; başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin tamamını kapsayacak şekilde yapılmış olması ve ortaklığın; a) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız denetim raporlarının Borsa’ya sunulmuş olması, b) Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı geçmiş olması,ve son 3 yıllık döneme ilişkin mali tablolarının yayınlanması, c) Ortaklığın aşağıda alternatif gruplarda yeralan koşullardan aynı grup içerisinde yer alan koşulların tamamını sağlaması, Halka arzedilen hisse senetlerinin piyasa değeri Vergi öncesi kar elde edilmiş olması Halka arz edilen hisse senetlerinin ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye oranı Özsermaye Grup 1 Asgari 110.000.000 TL Son iki yıldan en az birinde - Grup 2 Asgari 55.000.000 TL Son iki yıldan en az birinde Asgari % 5 Grup 3 Asgari 27.500.000 TL Asgari 27.500.000 TL Asgari 17.600.000 TL Asgari 11.000.000 TL Son 2 yıl Asgari % 25 d)... e)... f) Finansman yapısının faaliyetlerini sağlıklı bir biçimde yürütebilecek olduğunun Borsa yönetimince tespit ettirilmiş ve kabul edilmiş olması, düzeyde g) Esas sözleşmenin Borsa’da işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte olması, h) Ortaklığın üretim bulunmaması, ve faaliyetlerini etkileyecek önemli hukuki uyuşmazlıkların i) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların yaşanmamış olması,” 57 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR j) Menkul kıymetlerin, piyasadaki mevcut ve muhtemel tedavül hacmi bakımından Borsa yönetimince önceden belirlenecek kriterlere uygun olması, k) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile hisse senetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, şarttır. Oydan yoksun hisse senetleri ve imtiyazlı hisse senetleri gibi üzerinde taşıdığı haklar bakımından özelliği bulunan ortaklık hakkı veren menkul kıymetler için Yönetim Kurulu ilâve şartlar isteyebileceği gibi yukarıda belirtilen şartlardan bir kısmının aranmamasını da kararlaştırabilir. Bu maddenin birinci fıkrasının (c) bendinde belirtilen tutarlar, Türkiye İstatistik Kurumunun yıllık üretici fiyatları genel endeksinde meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca arttırılabilir. 4.2.6.2. Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 16) Borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerin Borsa kotuna alınması için aşağıdaki şartlar aranır. Başvurunun tertibin tamamı için yapılmış olması, b) İhracın nominal tutarının en az 1.100.000 TL olması, c) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması, d) Ortaklığın; 1) Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı (halka açık ortaklıklarda halka arz edilen hisse senetlerinin nominal değerinin ödenmiş ya da çıkarılmış sermayesine oranı en az % 25 ise 2 yıl) geçmiş olması, 2) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız denetim raporlarının Borsa’ya sunulmuş olması, 3) Başvuru tarihinden önceki son 2 yıla ilişkin mali tablolarına göre vergiden önce kâr etmiş olması, (halka açık ortaklıklarda halka arz edilen hisse senetlerinin nominal değerinin ödenmiş ya da çıkarılmış sermayesine oranı en az % 25 ise, en son yılda kâr etmiş olması), 4) Bağımsız denetimden geçmiş son bilançosundaki özsermaye toplamının en az 1.760.000 TL olması, 5) Finansman yapısının faaliyetlerini sağlıklı bir biçimde yürütebilecek düzeyde olduğunun Borsa yönetimince tespit ettirilmiş ve kabul edilmiş olması, 6)... 7) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, 8) Esas sözleşmenin Borsa’da işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte olması. Hisse senetleri ile değiştirilebilir tahvillerin kotasyonunda yukarıda sayılan şartlara ilave olarak tahvillerle değiştirilecek hisse senetlerinin bir borsa veya teşkilatlanmış piyasaya kote edilmiş olması şarttır. Ancak hisse senetlerinin değerine ilişkin bir fikir oluşturacak yeterli bilgiye yatırımcıların sahip olduklarına Borsa yönetimince kanaat getirilmesi halinde bu şart aranmayabilir. Bu maddenin birinci fıkrasının (b) ve (d/4) bentlerinde belirtilen tutarlar, Türkiye İstatistik Kurumunun yıllık üretici fiyatları genel endeksinde meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca artırılabilir. 58 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.2.6.3. Kota Alınmamış Borçlanma Araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar Bu Genelge’nin amacı, Sermaye Piyasası mevzuatı kapsamında Kurul kaydına alınan ve halka arz edilerek ya da halka arz edilmeksizin satılmak suretiyle ihraç edilen Borsa kotuna alınmamış menkul kıymet niteliğindeki borçlanma araçlarından Borsa Yönetim Kurulu'nca Borsa'da işlem görmek üzere kot dışı pazar kaydına alınması uygun görülenlere likidite sağlamak ve bu menkul kıymetlerin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir. 4.2.6.3.1. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul Şartı Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görecek kota alınmamış borçlanma araçlarını belirleme yetkisi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'na aittir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nde belirtilen kota alma şartlarını taşımayan borçlanma araçları ile, Borsa Yönetim Kurulu'nca geçici veya sürekli olarak kot dışında işlem görmesine karar verilen borçlanma araçları Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görebilirler. Sermaye Piyasası Kurulu kaydına alınan ve ihraçcı ortaklık tarafından Borsa'da işlem görmesi için başvuruda bulunan ancak İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 16. maddesinde yeralan kotasyon koşullarını sağlayamadığından Borsa kotuna alınmamış borçlanma araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmeye başlamasının kabul edilebilmesi için; a) Başvurunun ihraç edilecek borçlanma araçlarının tamamı için yapılmış olması, b) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması, c) Ortaklığın; 1) SPK düzenlemeleri çerçevesinde izahnamede yer alacak mali tablolar ile bağımsız denetim raporlarının Borsaya sunulmuş olması, 2) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, 3) Esas sözleşmenin Borsada işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte olması. 4) Yapılacak inceleme sonucunda mali, idari ve hukuki yapısının, borçlanma araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmesine engel olacak bir yapıda bulunmadığının anlaşılması gerekmektedir. Ancak, halka arz edilmeksizin ihraç edilecek borçlanma araçlarının, Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmesi konusunda yapılacak başvurularda, bu maddenin (b) bendi ile (c) bendinin 1’inci ve 4’üncü fıkrasında yer alan şartlar aranmaz. Bu kapsamda, Borsa kaydına alınan borçlanma araçları Tahvil ve Bono Piyasası’nda Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemelerinde yer alan esaslar çerçevesinde sadece nitelikli yatırımcılar arasında alım satıma konu olabilirler. Bu çerçevede Borsa’ya yapılacak işlem görme başvurularının şekil ve içeriği hakkında Kotasyon Yönetmeliği’nin ilgili maddeleri uygulanır. 59 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.2.6.3.2. Tahvil ve Bono Piyasası’ndan Çıkarma Sermaye Piyasası ve Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 27. maddesinde yeralan durumların oluştuğu şirketlerin ihraç ettiği ve Borsa’da işlem gören kota alınmamış borçlanma araçları Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak işlem görmekten men edilebilir. Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ihraçcı kuruluşu durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir. 4.2.7. Kottan Çıkarma 4.2.7.1. Borsa Kotundan Çıkarmayı Gerektiren (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 24) Durumlar Aşağıdaki hallerde menkul kıymetler kotasyon komitesinin görüşü alınarak veya bu komitenin Aşağıdaki hallerde menkul kıymetler kotasyon komitesinin görüşü alınarak veya bu komitenin teklifi üzerine Yönetim Kurulu kararı ile sürekli veya geçici olarak Borsa kotundan çıkarılabilir. Yönetim Kurulu, kottan çıkarma kararını vermeden önce ilgili ortaklığı durumu düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir. a) Ortaklığın hesap dönemi sonuna ait bilançosunda yer alan dönem zararı ve birikmiş zararlar toplamının, özsermayenin dönem zararı ve birikmiş zararlar dışında kalan diğer kalemlerinin toplamına ulaşmış olması, b) Bu Yönetmeliğin 9’uncu maddesinin birinci fıkrasının (p) bendinde belirtilen beyan yazısına uyulmaması, c) Kamunun aydınlatılmasında azami özenin gösterilmemesi ve yatırımcıların yatırım kararı almasında etkili olacak ve menkul kıymetin piyasa değerinde değişiklik yapabilecek her türlü bilgi ve belgenin derhal en seri haberleşme vasıtasıyla kamuya açıklanmak üzere ilgili düzenlemeler çerçevesinde Borsa'ya bildirilmemesi ve benzeri konularla ilgili olarak getirilen düzenlemelere uyulmaması, d) Borsa yönetimince yapılacak düzenlemelere ve ilgili mevzuata uyulmaması, e) Ortaklığın iflasına karar verilmiş olması veya Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle faaliyetlerinin 3 aydan uzun bir süre için durdurulmuş olması, f) Ortaklığın, tasfiye veya süre dolma gibi herhangi bir nedenle sona ermesi, g) Ortaklığın, borçlarını ödemekte güçlük içerisine girmiş veya finansman sıkıntısına düşmüş ya da konkordato mühleti talep etmiş olması, h) Ortaklığın Borsa'ya ödemekle yükümlü olduğu ücretleri ödememesi ya da aleyhine yapılan icra takibinin sonuçsuz kalması, i) Ortaklığın esas faaliyetini sürdürebilmesi için gerekli izin, lisans, yetki belgesinin iptal edilmesi veya ortadan kalkması, j) Türk Ticaret Kanunu kapsamında ortaklığın, aktiflerinin satış fiyatları esas olmak üzere düzenlenen ara bilançosuna göre sermayesinin 2/3'ünü yitirmesi, k) Borsa'ya sunulan ara dönemler de dahil olmak üzere son iki döneme ait bağımsız denetim raporunun (sınırlı, sürekli, özel) olumsuz görüş içermesi veya görüş bildirmekten kaçınılması, 60 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR l) Her türlü yangın, doğal afetler, harp hali, terör faaliyetleri üretim faktörlerinin 2/3'ünün faaliyetten çıkması ve benzeri nedenlerle ortaklık faaliyetlerini önemli ölçüde etkileyecek gelişmelerin yaşanması, m) Ortaklığı temsile yetkili kişilerin veya ortaklık yönetiminde söz sahibi kişilerin, öncelikle Borsa'ya verilmesi gereken bilgi ve belgeleri, Borsa'ya vermeden önce Borsa dışındaki üçüncü kişilere, basın-yayın kuruluşlarına ve diğer kişi, kurum veya kuruluşlara vermiş olması, n) Borsa kotunda bulunan borçlanma senetlerinin itfa edilmesi ya da bakiyesinin talep edilmemiş kıymetlerden oluşması, ortaklığın vadesi dolan borçlanma senetlerini ödeyememesi ya da faizlerini zamanında ödeyememesi veya borçlanma senedi sahiplerinin haklarını kullanmalarına engel olabilecek işlemler yapması, o) Menkul kıymetin piyasa değerinin, nominal değerinin çok altına düşmesi veya işlem hacmi ya da işlem sıklığının genel ortalamaların çok altına inmesi veya işlem görmesinin sürekli ya da geçici olarak durdurulması, p) Borsa'ca veya Borsa tarafından görevlendirilenlerce istenecek bilgilerin verilmemesi veya eksik veya gerçeğe aykırı bilgi ve/veya belge verilmesi, defter ve belgelerin bu görevlilere ibraz edilmemesi, saklanması, yok edilmesi veya Borsa görevlilerinin görevlerini yapmalarının engellenmesi. 4.2.7.2. Ortaklığın Kendi İsteği İle Menkul Kıymetlerin Borsa Kotundan Çıkarılması (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 25) Ortaklıklar, Borsa kotunda bulunan menkul kıymetlerinin kottan çıkarılması isteğiyle başvuruda bulunabilirler. Kottan çıkarılması talep edilen menkul kıymetler Borsa'da işlem görüyor ise; Borsa Yönetim Kurulu kottan çıkarma kararı verirken ilgili ortaklıktan, yatırımcıların mağduriyetlerinin önlenmesi amacıyla bir takım tedbirler almasını şart koşabilir. Herhalûkarda, menkul kıymetlerin ihraçcı ortaklıkların isteği ile Borsa kotundan çıkarılması için Borsa Yönetim Kurulu nihai karar merciidir. 4.2.7.3. Geçici veya Sürekli Kottan Kıymetlerin Tekrar Borsa Kotuna Kotasyon Yönetmeliği Madde 26) Çıkarılan Menkul Alınmaları (İMKB Sürekli olarak Borsa kotundan çıkarılmış menkul kıymetlerin Üçüncü Bölüm'de belirtilen kotasyon şartları gözönüne alınarak tekrar Borsa kotuna alınmalarına Yönetim Kurulu karar verebilir. Sürekli olarak Borsa kotundan çıkarılan menkul kıymetlerin tekrar Borsa kotuna alınabilmesi için Yönetim Kurulunca, belli bir süre geçmiş olma şartı aranabilir. Borsa kotundan geçici olarak çıkarılmış menkul kıymetlerin tekrar Borsa kotuna alınabilmesi için, öncelikle kottan çıkarma kararına esas teşkil eden nedenlerin ortadan kalkmış olması, Yönetim Kurulunun çıkarma kararında süre ve şartlar yer almış ise, bu şartların yerine getirilmiş olması ve verilen sürenin dolmuş olması gerekir. 61 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yönetim Kurulu, geçici kottan çıkarma kararını, süre sonunda tekrar inceleyerek geçici kottan çıkarma süresini uzatmaya veya sürekli çıkarmaya dönüştürmeye karar verebilir. Borsa'da işlem görmekte iken yeterli işlem hacmine sahip olmaması veya belli bir süre işlem görmemesi nedeniyle kottan çıkarılan menkul kıymetlerin tekrar işlem görmesi ve kote edilmesi için, yeterli pazar derinliği ile gerekli işlem hacmini doğurabileceği ve tedavül kabiliyeti olabileceği hususunda Yönetim Kurulu, ortaklıkça kendisine sunulan bilgi, belge ve gerekçelerin yeterli olduğuna karar vermiş olmalıdır. Yönetim Kurulu, Borsa kotuna tekrar alınacak menkul kıymetlerin bu Yönetmeliğin 13’üncü maddesinin ikinci fıkrasının (e) bendinde belirtilen miktardan aşağı olmayacak şekilde İMKB Saklama Merkezi'ne depo edilmesini şart koşabilir. 4.3. Halka Arz ve Borsa’da İşlem Görme Bir şirketin hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilmesi için öncelikle hisse senetlerinin halka arz edilmiş olması gereklidir. Bu bölümde sadece şirketler açısından Borsa’da işlem görme başvurusundan önce hisselerini nasıl halka arz edecekleri özet olarak verilmiştir. 4.3.1. Şirketler ve Halka Arz Sermaye Piyasası Kanunu açısından, halka arz, sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan halka çağrıda bulunulmasını; halkın bir anonim ortaklığa katılmaya veya kurucu olmaya davet edilmesini; hisse senetlerinin borsalar veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda devamlı işlem görmesini; SPK’na göre halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımları dolayısıyla paylarının veya hisse senetlerinin satışını ifade eder. Hisse senetlerini halka arz etmek suretiyle halka açılan ve hisse senetleri Borsa'da işlem gören şirketler, halka arz yoluyla bir yandan sermayenin tabana yayılmasını sağlamakta, diğer yandan alternatif finansman yöntemleri arasında en ucuz kaynak niteliğinde olan fonlar ile yeni yatırımlara girebilme olanağına kavuşmakta, tasarrufçunun atıl fonlarını aktif hale getirmekte, kısa vadeli fonların uzun vadeli fonlara dönüşmesini sağlamaktadırlar. Halka açılan şirketlerin kurumlaşma süreci hızlanmakta ve modern yönetim tekniklerine daha kısa süre içinde kavuşabilmektedirler. Halka açık şirketlerin hisse senetlerinin Borsa'da işlem görmesi gerek şirkete gerekse şirket ürünlerine yaygın tanınma ve prestij avantajı sağlamaktadır. Borsa'da işlem görme ile birlikte şirket yabancılar tarafından tanınmış olacağından şirketin ürünlerine yeni pazarlar açılarak ihracatında artış sağlanabilecektir. Ayrıca yurtdışı kuruluşlarla ortak girişimlerde (Joint Venture vb.) bulunmada halka açıklık ve Borsa'da işlem görme çok önemli bir referans teşkil etmektedir. 62 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Ayrıca, şirket hisse senetleri likidite imkanı kazandığından, hisse senetlerinin organize pazarlarda istenilen zamanda, gerçek arz ve talebe göre oluşan fiyatlardan alınıp satılabilmesi imkanı doğmaktadır. Diğer yandan, hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesi ile birlikte şirketlerin hisse senetleri bankalar ve benzeri kurumlarca teminat olarak kabul edilebildiğinden bankacılık kesiminden daha fazla kaynak temini mümkün hale gelmektedir. Halka açılacak şirketlerin izleyecekleri yasal prosedür ilerideki bölümlerde kısaca açıklanmıştır. 4.3.2. Halka Arz Yöntemleri Esas olarak, halka açılmada üç yöntem izlenebilir. a) Mevcut Payların Halka Arzı Pay sahiplerinin ortaklıkta sahip oldukları payları halka arz edebilmeleri için; a) Ortaklık sermayesinin tamamının ödenmiş olması, b) Paylarında rehin veya teminata verilmek suretiyle devir ve tedavülünün kısıtlayıcı ve pay sahiplerinin haklarını kullanmasına engel teşkil edici kayıtların olmaması, zorunludur. Ortaklık yönetim kurulunun, esas sözleşmesinin Kurul düzenlemelerine ve SPKn’nun amaç ve ilkelerine uygun hale getirilmesi için gerekli değişiklikleri içeren madde tadil tasarılarını hazırlayarak gerekli belgelerle birlikte Kurula başvurması ve esas sözleşme değişikliğine ilişkin Kurul onayının alınmasından sonra gerekli değişikliklerin yapılacak ilk genel kurul toplantısında karara bağlanması gerekir. Hissedarların paylarını satacak olan aracı kuruluş gerekli belgelerle birlikte payların Kurul kaydına alınması için başvuru yapar. Ortaklık yönetim kurulu, hissedar ve ilgili aracı kuruluşa, esas sözleşme değişikliği ve Kurul kaydına alınma sırasında gerekli belgeleri sağlamak ve satış sırasında mevzuatta öngörülen mükellefiyetleri yerine getirmek zorundadır. Özelleştirme kapsamındaki ortaklıklar adına Kurula başvuru Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından doğrudan yapılabilir. b) Halka Açık Olmayan Ortaklıkların Paylarının Sermaye Artırımları Yoluyla Halka Arz Halka açık olmayan ortaklıklar, yapacakları sermaye artırımlarında, ortakların yeni pay alma haklarını kısmen veya tamamen kısıtlayarak paylarını halka arz edebilirler. Bu ortaklıkların sermayelerinin tamamının ödenmiş olması zorunludur. Kurula başvuru öncesinde aşağıdaki işlemler yapılır. 63 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR a) Yönetim kurulu esas sözleşmenin Kurul düzenlemelerine ve Kanunun amaç ve ilkelerine uygun hale getirilmesi için gerekli değişiklikleri ve sermaye maddesinin değişikliğini içeren madde tadil tasarısını hazırlayarak gerekli belgelerle birlikte Kurula baçvurur ve esas sözleşme değişikliği için Kurul onayını alır. b) TTK hükümleri dahilinde genel kurulca sermayenin artırılmasına ve yeni pay alma haklarının sınırlandırılmasına ilişkin kararlar alınır. Bu işlemlerden sonra sermaye artırımı yoluyla halka arz için gerekli belgelerin eklendiği bir dilekçe ile payların kayda alınması için ortaklık veya aracı kuruluş tarafından Kurula başvurulur. Payları GİP’te işlem görecek ortaklıklar tarafından da Tebliğ’de belirtilen belgelerin eklendiği bir dilekçe ile payların kayda alınması için Kurula başvurulur. c) Halka Açık Ortaklıkların Sermaye Artırımları Yoluyla Halka Arzı Temel olarak anonim ortaklıklar iki tür sermaye sistemine tabi olabilirler. • • Esas sermaye sistemi Kayıtlı sermaye sistemi Kayıtlı sermaye sisteminde, yönetim kurulu artırılacak sermaye miktarını ve satış esaslarını belirleyen bir karar alır. Esas sermaye sisteminde; yönetim kurulunca, esas sözleşmenin sermaye maddesinin değişikliğini içeren madde tadil tasarısı hazırlanır ve madde değişikliği için Kurulun onayını takiben TTK hükümleri dahilinde genel kurulca sermaye artırımı kararı alınır. Bu genel kurulda, yeni pay alma haklarının kısmen ya da tamamen kısıtlanmasının toplantı gündemine alınmış olması halinde yönetim kurulu tarafından yeni pay alma haklarının kısıtlanma nedenlerinin ve satış için ortaklara teklif edilen fiyatın gerekçelerinin açıklandığı bir raporun ortakların bilgisine sunulması zorunludur. Yeni pay alma haklarının tamamen veya kısmen kısıtlanmak istenmesi durumunda; bu hususun, kayıtlı sermaye sisteminde esas sözleşme ile yetkili kılınmış yönetim kurulunun alacağı sermaye artırımı kararında, esas sermaye sisteminde ise genel kurulun alacağı sermaye artırımı kararında, açıkça belirtilmesi gerekir. Kayıtlı sermaye sisteminde, yönetim kurulunun yeni pay alma haklarını kısıtlama kararı, Kurulun kayıtlı sermaye sistemine ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde, alındığı tarihten itibaren 5 iş günü içinde Ticaret Siciline tescil ve TTSG'nde ilan edilir. Bu işlemlerden sonra gerekli belgelerin eklendiği bir dilekçe ile payların kayda alınması için Kurula başvurulur. 64 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Payları GİP Listesi’nde bulunan şirketlerin bu kapsamda ihraç edecekleri payların kayda alınması için gerekli belgelerin eklendiği bir dilekçe ile Kurula başvurulur. 4.3.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satış Yöntemleri Sermaye piyasası araçlarının Sermaye Piyasası Kurulu'na kaydı yapılarak halka arz yoluyla satışında uygulanacak yöntemlere ilişkin esaslar Seri:VIII, No:66 sayılı “Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satış Yöntemlerine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmiştir. 4.3.3.1. Genel Esaslar Sermaye piyasası araçlarının halka arzında fiyat, satış ve dağıtım esasları ihraçcı ve/veya hissedar ile konsorsiyum lideri tarafından, niteliği belirlenmiş ortaklıkların paylarının halka arzı dışında, serbestçe belirlenir. Söz konusu hususlara izahnamede ayrıntılı olarak yer verilmesi zorunludur. Halka arz edilecek sermaye piyasası araçları, izahnamede nitelikleri tanımlanan herhangi bir yatırımcı grubuna satılmak üzere, her bir yatırımcı grubu için yapılacak tahsisat oranlarına izahnamede ayrıntılı olarak yer verilmesi suretiyle, tahsis edilebilir. Satış sırasında talep edilebilecek sermaye piyasası aracı miktarlarına ihraçcının yönetim kurulunca veya hissedar tarafından izahnamede belirtilmesi suretiyle asgari veya azami sınırlar konulabilir. Ancak getirilebilecek sınırlamalar ihraçcı, hissedar, aracı kuruluş ile sermaye, yönetim, denetim ve benzeri şekillerde ilişkisi bulunan kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanılamaz. Belirli bir yatırımcı grubuna tahsisat yapılmış olması halinde, söz konusu gruptan başvuru yapacaklar aranan nitelikleri taşıdıklarına dair izahnamede öngörülen bir belgeyi talep formuna eklerler. Halka arz edilecek sermaye piyasası aracının ek satış hakkı hariç olmak üzere en az % 10’u yurtiçi bireysel yatırımcılara ve % 10’u ise yurtiçi kurumsal yatırımcılara tahsis edilmek zorundadır. Söz konusu sınırlamalar borsada satış yöntemiyle halka arzlarda uygulanmayacaktır. Talep toplama yönteminde talep süresi sonunda belirli bir yatırımcı grubuna tahsis edilen tutarı karşılayacak miktarda talep gelmemiş ise o gruba ait tahsisatın karşılanamayan kısmı diğer gruplara aktarılabilir. Talep toplama süresinin sonunda her bir yatırımcı grubuna tahsis edilen tutarı karşılayacak kadar talep gelmiş olsa dahi, izahnamede esasları açıklanmış olmak koşuluyla tahsisat oranları gruplar arasında yurtiçi bireysel ve yurtiçi kurumsal yatırımcıların asgari tahsisat oranlarını azaltmamak üzere kaydırılabilecektir. Ancak herhangi bir yatırımcı grubu için izahnamede açıklanan tutarın %20 sinden daha fazla azaltma yapılamayacaktır. 65 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.3.4. Halka Arza Aracılığa İlişkin Esaslar Sermaye piyasası araçlarının halka arzı, halka arza aracılık yetki belgesi olan bir aracı kuruluş veya aracı kuruluşlardan oluşan konsorsiyum aracılığıyla gerçekleştirilir. Aracılık sözleşmesinde, aracı kuruluşlardan en az biri konsorsiyum lideri olarak belirlenir. Bu şekilde birden fazla konsorsiyum üyesinin eş lider olarak belirlenmesi mümkündür. Bu durumda her bir eş liderin görev ve sorumlulukları ile bunlardan Kurul nezdinde başvuru işlemlerini yürütecek olan aracı kuruluş aracılık sözleşmesinde açıkça belirtilir. Halka arza aracılığın, tek bir aracı kuruluş tarafından gerçekleştirilmesi halinde söz konusu aracı kuruluş konsorsiyum lideri için belirtilen görev ve sorumlulukları haizdir. 4.3.5. Kamuyu Aydınlatmaya İlişkin Esaslar İhraçcı ve/veya hissedar halka arz süreci boyunca ihraca ilişkin yayımlanan tüm bilgilerin, tanıtım ve diğer toplantılarda yapılan açıklamaların gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından, izahnameyle kamuya açıklanmış veya kamuya açıklanacak hususları içermesinden ve tüm yatırımcıların eşit olarak ulaşabileceği şekilde kamuya duyurulmasından sorumludurlar. Ayrıca kendinden beklenen özeni göstermeyen aracı kuruluşlar da söz konusu hususlardan hukuken sorumludurlar. İhraçcı ve/veya hissedar ile aracı kuruluşlar sermaye piyasası aracının değerine ilişkin olarak yatırımcıların yanlış yönlendirilmesine neden olabilecek herhangi bir işlem yapılmaması ve yapay piyasa yaratılmaması için gereken önlemlerin alınmasından sorumludurlar. Halka arz süreci boyunca görevleri nedeniyle içsel bilgiye ulaşabilecek durumda olan kişiler öğrendikleri içsel bilgilerin gizliliğinin sağlanmasından sorumludurlar. Sadece nitelikli yatırımcılara yapılacak satışlarda ortaklık tarafından ilan ve reklam yapılmak istenmesi durumunda satışın halka arz niteliğinde olmadığı ve sadece nitelikli yatırımcıları kapsadığı hususu bu ilan ve reklamlarda açıkça yer almalıdır. 4.3.6. Dağtıma İlişkin Genel Esaslar Dağıtım sırasında nitelikli yatırımcı kapsamına girmeyen diğer yatırımcı gruplarına kendi dahil oldukları grup içerisinde eşit ve adil davranılması, taleplerin hangi aracı kuruluştan geldiğine bakılmaksızın aynı şekilde değerlendirilmesi esastır. Çalışanlara yapılacak tahsisatın dağıtım sırasında ayrı bir kategori olarak belirlenmesi ve bireysel yatırımcılarla aynı dağıtım yöntemine tabi tutulmaları gerekmektedir. Dağıtımın izahnamede yer alan esaslara uygun olarak yapılmasından ihraçcı ve/veya hissedar ile konsorsiyum lideri sorumludur. Dağıtıma ilişkin kayıtların düzenli bir şekilde ve dağıtım işlemine ilişkin ihtiyaç duyulabilecek detayları içerecek şekilde tutulmasından konsorsiyuma katılan tüm aracı kuruluşlar sorumludur. 66 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.3.7. Talep Toplama Süresi Talep toplama süresi, en erken sirküler ilanını izleyen ikinci işgünü başlayabilir. Talep toplama süresi en az 2 işgünü, en fazla 30 gün olarak belirlenebilir. 4.3.8. Mükerrer Talepler Talep toplama sonucunda sermaye piyasası araçlarının dağıtımı sırasında bir defadan fazla talepte bulunan yatırımcıların en yüksek miktarlı talep tutarları hesaplamada dikkate alınır ve diğer talepleri iptal edilir. Ancak, oransal dağıtım sisteminin uygulanması durumunda bir defadan fazla talepte bulunan yatırımcılar olup olmadığına ilişkin tespitin yapılması zorunlu değildir. 4.3.9. Bedellerin Yatırılması Satışa sunulan sermaye piyasası araçlarından almak isteyen yatırımcılar almak istedikleri miktara ilişkin bedelleri sirkülerde yer alan süre içinde, belirtilen banka hesabına aktarılmak üzere yatırırlar ve halka arzı yürüten aracı kuruluşca düzenlenen talep formunu doldurup imzalarlar. Sermaye piyasası araçlarının halka arzında tüm hukuki sorumluluğun aracı kuruluş ile ihraçcı ve/veya hissedarda olması kaydıyla likit fonlar, devlet iç borçlanma senetleri, döviz ve benzeri likiditesi yüksek varlıkların blokajı yoluyla talepte bulunulabilir. 4.3.10. Dağıtım Listesinin Kesinleşmesi, Bedel İadesi ve Teslim Talep toplama süresinin bitimini izleyen 2 işgünü içerisinde konsorsiyum lideri, bedelini ödeyerek sermaye piyasası aracı almak isteyen yatırımcıların adı/soyadını, T.C. Kimlik numaralarını, ticaret unvanlarını, vergi numaralarını, talep ettikleri sermaye piyasası aracı miktarını, teklif edilen fiyatı, miktar alt sınırlarını, talebin sisteme girildiği tarih ve saat ile sermaye piyasası araçlarının yatırımcılar arasındaki dağıtımını gösterir bir liste düzenleyerek ihraçcıya, mevcut payların halka arzında ise hissedarlara verir. İhraçcı ve/veya hissedar dağıtım listesinin teslimini izleyen 2 işgünü içinde listeyi onaylayarak aracı kuruluşa teslim eder. Karşılanamayan taleplere ilişkin bedel iadeleri aracı kuruluşlar tarafından dağıtım listesinin teslim alınmasını izleyen iki işgünü içerisinde yerine getirilir. Onaylanan dağıtım listesini alan aracı kuruluş ise karşılanan taleplere ilişkin sermaye piyasası araçlarının teslimini yerine getirir. Talep toplama yöntemi ile gerçekleştirilen halka arzlarda talep sahiplerinin edinmeye hak kazandıkları sermaye piyasası araçlarının kendileri adına açılmış hesaplara aktarılması zorunludur. 4.3.11. Niteliği Belirlenmiş Ortaklıklar Payları Borsa'da işlem gören ortaklıkların yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan payların satışı ile GİP’te ilk defa işlem görmek üzere başvuruda bulunan şirketlerin pay satışlarında "Borsa’da satış" yönteminin kullanılması zorunludur. Payları Borsa'da işlem gören ortaklıkların, Borsa’da hiç işlem görmemiş belirli bir gruba dahil paylarının olması durumunda, bu gruptaki paylara ilişkin yeni pay alma haklarının 67 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kullandırılmasından sonra kalan payların satışında “Borsa’da satış” yönteminin uygulanması zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak, “Borsa’da satış” yönteminin uygulanmaması durumunda, yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan payların en az, borsada işlem gören ortaklık paylarının, Borsa’da halka arz süresinin sonundaki üç işlem gününde Borsa birincil piyasasında gerçekleşen günlük ağırlıklı ortalama fiyatlarının aritmetik ortalaması üzerinden satılması zorunludur. Payları Borsa’da işlem görmeyen halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımı yoluyla paylarının satışında, Kurulca belirlenen standartlara uygun olarak hazırlanmış son yıla ait bilançolarına göre, paylarının defter değeri nominal değerinin en az iki katı olan ortaklıkların; aynı bilanço üzerinden net dönem kârı elde etmiş olmaları ve bilanço aktif toplamının 10.770.000 TL'yi aşmış olmaları halinde, "Talep Toplama" yönteminin uygulanması zorunludur. Ancak, yeni pay alma haklarının kullanılmasından sonra kalan tutarın, nakit karşılığı artırılacak sermayeye oranının % 5 ve altında kalması durumunda, yapılacak başvuru üzerine Kurulca uygun görülmesi halinde bu yöntem uygulanmayabilir. Kurul gerekli görmesi halinde talep toplama yönteminin kullanılmasını zorunlu tutabilir veya bu zorunluluğu kaldırabilir. Düzenlemede yer alan ve aşağıda belirtilen, talep toplama yöntemine, sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminde dağıtım ilkelerine, fiyat teklifi alma yoluyla talep toplama yönteminde dağıtım ilkelerine ve talep toplanmaksızın satış yöntemine ilişkin hükümlerin sadece yukarıda niteliği belirlenmiş ortaklıklarca uygulanması zorunludur. 4.3.12. Talep Toplama Yöntemi Talep toplama yönteminde, yatırımcıların satışa sunulan paylarına ilişkin talepleri toplanır ve bu taleplerin izahnamede yer alan usule göre değerlendirilmesi ile satışa sunulan paylar arasında dağıtıma tabi tutulur. Talep toplama yöntemiyle satış; "sabit fiyat", "fiyat teklifi alma" ve “fiyat aralığı” yoluyla aşağıda belirtilen esaslar çerçevesinde yürütülür. Sabit fiyatla talep toplama yönteminde, satışa sunulan aracın pay olması durumunda ihraçcı ve/veya hissedar tarafından sabit bir fiyat belirlenir. Fiyat teklifi alma yoluyla talep toplama yönteminde, sabit fiyatla talep toplama yönteminden farklı olarak ihraçcı ve/veya hissedar tarafından pay satışlarında asgari bir satış fiyatı belirlenir ve bunun üzerindeki fiyat teklifleri toplanır. Paylar fiyat aralığı ile Kurul kaydına alınmışsa ve sirküler fiyat aralığı ile ilan edilmişse fiyat aralığı yoluyla talep toplanabilir. Fiyat aralığı uygulanması durumunda tavan fiyat, taban fiyatın %20’sini aşmayacak şekilde belirlenir. Yatırımcılar istedikleri belirleyebilirler. taktirde, almak istedikleri miktara ilişkin bir alt sınır Aracı kuruluşlar talep formunu kabul etmeden önce yatırımcıların kimlik bilgilerini tespit etmekle yükümlüdürler. 4.3.13. Sabit Fiyatla Veya Fiyat Aralığı Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri Yoluyla Talep Sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminin uygulandığı halka arzlarda, talep formlarını toplayan aracı kuruluş, talep toplama süresinin sona ermesinden sonra halka arzı yapılacak olan payların yatırımcılar arasında dağıtımını aşağıdaki esaslara göre yapacaktır. 68 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Başvuru taleplerinin satışa sunulan pay tutarından az olması halinde bütün talepler karşılanır. Taleplerin satışa sunulan pay tutarından fazla olması durumunda dağıtım şu şekilde gerçekleştirilir: Varsa belirli bir yatırımcı grubu için ayrılan kısım hariç olmak üzere, satışa sunulan toplam tutar, talep eden yatırımcı sayısına bölünür ve bu suretle bulunan tutar ve altındaki alım talepleri karşılanır. Kalan tutar, talebi tamamen karşılanamayan yatırımcı sayısına bölünerek aynı şekilde dağıtılır. Bu şekildeki dağıtım işlemine satışa sunulan paylarının tamamı dağıtılıncaya kadar devam olunur. Dağıtım sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda bir alt sınır koyan yatırımcılar açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınır altında kalması halinde yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsürat ortaya çıkması durumunda, küsürat tama iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında yönetim kurulunun veya hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır. Sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminin uygulandığı halka arzlarda istenmesi halinde, herhangi bir yatırımcı grubuna tahsis edilmiş bulunan toplam pay miktarının bu gruba gelen toplam talep miktarına bölünmesi ile arzın talebi karşılama oranı bulunduğu oransal dağıtım sistemi kullanılabilir. Söz konusu oran yatırımcıların talep ettikleri tutar ile çarpılarak, her bir yatırımcının talebi arzın talebi karşılama oranında pay tahsis edilmesi suretiyle karşılanır. 4.3.14. Fiyat Teklifi Alma Yönteminde Dağıtım İlkeleri Yoluyla Talep Toplama Talep formlarını toplayan aracı kuruluş, talep toplama süresinin sonunda payların yatırımcılar arasında dağıtımını aşağıdaki esaslara göre yapar. Toplanan teklifler, en yüksek fiyat teklifinden en düşük fiyat teklifine doğru olmak üzere, her fiyat düzeyinde talep edilen miktarlar ile birikimli miktarları gösteren bir tabloya dönüştürülür. Birikimli olarak en çok payın satılabildiği fiyat, satış fiyatı olarak belirlenir. Payların dağıtımında bu fiyatı karşılayan teklifler dikkate alınır. Belirlenen fiyat düzeyinde talep edilen toplam pay miktarının satışa sunulandan fazla olması durumunda, en yüksek fiyatlı talepten başlamak suretiyle dağıtım işlemi yapılır. Teşekkül eden fiyat seviyesinde birden fazla yatırımcının karşılanamayan talebi olması durumunda, yatırımcılar arasında dağıtım talep miktarı ile orantılı olarak yapılır. Dağıtım sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda alt sınır koyan yatırımcılar açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınırın altına kalması halinde yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsürat ortaya çıkması durumunda küsürat tama iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında ihraçcı veya hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır. 4.3.15. Talep Toplanmaksızın Satış Yöntemi Talep toplanmaksızın satış yöntemi, payları borsada işlem görmeyen halka açık ortaklıklardan, nitelikleri belirlenmiş ortaklıklar dışında kalanların paylarının kendileri ya da aracı kuruluşlar vasıtasıyla belirli bir fiyat tespit edilerek, yatırımcılardan talep toplanmaksızın halka arz yoluyla satışıdır. Bu yöntemin uygulanması halinde; tasarruf sahipleri, sirkülerde belirtilen süre içinde pay bedellerini bir bankada açılan özel hesaba yatırarak sermaye artırımına katılırlar. 69 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Talep toplama yönteminin kullanılması durumunda, yeterli talepte bulunulmaması halinde, talep dışı kalan paylar için de yukarıdaki düzenleme uygulanır. 4.3.16. Halka Arzlarda Uygulanacak Teşvikler Halka arzda belirli yatırımcı gruplarına nakdi ve/veya gayrinakdi teşviklerin sağlanmasına, teşvik esaslarının tüm ayrıntılarının ve uygulama esaslarının tam ve doğru olarak ve abartılmış ve yanıltıcı bilgileri içermeyecek şekilde izahnamede yer alması ve söz konusu teşviklerin ihraçcı, hissedar, aracı kuruluş ile sermaye, yönetim denetim ve benzeri şekillerde ilişkisi bulunan kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması koşuluyla Kurulca izin verilebilir. Ancak söz konusu teşviklerin halka arzın önüne geçerek sağlıklı fiyat oluşumunu etkileyecek ve yatırımcıların yatırım kararlarını sağlıklı olarak ve serbestçe vermelerini engelleyecek nitelikte olmaması zorunludur. 4.3.17. Halka Arzda İçsel Bilgiye Ulaşabilecek Konumdaki Kişiler Payların halka arz yoluyla satışında; paylarını ihraç ve halka arzeden ihraçcılar ile halka arza aracılık eden aracı kuruluşların, payların değerini etkileyebilecek nitelikteki bilgiye ulaşabilecek konumdaki yöneticileri, ihraçcıların %5 ve üzerinde paya sahip ortakları ve halka arz nedeniyle hizmet aldığı diğer kişi/kurumların listesi, izahnamede açıklanmak suretiyle kamuya duyurulur. 4.3.18. Borsa’da İşlem Görme Esasları Halka arzedilen hisse senetlerinin Borsa'da işlem görebilmesi esasları aşağıdaki şekildedir. Borsa'ya belli formatta bir dilekçe ile işlem görme başvurusunda bulunulur. Borsa'ca istenen bilgi ve belgeler teslim edilir. Borsa uzmanları şirket merkez ve üretim tesislerini ziyaret ederler ve yöneticilerle görüşürler. İzahnameye konulmak üzere ilgili mevzuat ve yönetmelik hükümleri çerçevesinde belirlenen şirket hisse senetlerinin Borsa’nın hangi pazarında işlem göreceğine dair Borsa görüşü SPK’na gönderilir. İlgili Müdürlükçe pazar başvurusu ile ilgili olarak rapor hazırlanır. Hazırlanan rapor Yönetim Kurulu'nda görüşülür. Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem görmesi Borsa Yönetim Kurulunun olumlu kararına bağlıdır. Borsa Yönetim Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun bulunan menkul kıymetlerin işlem göreceği pazar Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Yönetim Kurulunun kararı olumlu ise işlem görme tarihi, işlem göreceği pazar ve diğer bilgiler KAP’ta en az bir hafta önce ilan edilir ve belirlenen tarihte hisse senetleri Borsa'da işlem görmeye başlar. a - Kota Alma ve Pazar Kayıt Ücreti: Kota alınan menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0.1 (Binde bir)’dir. 70 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Pazar kayıt ücreti de, Kota Alma Ücreti ile aynı esaslar çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara tahakkuk ettirilir. Bağlı ortaklıklar ve iştirakler hariç, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, genel ve katma bütçeli daireler ve mahalli idareler tarafından çıkarılmış ve Hazine Müsteşarlığı'nın bağlı olduğu Bakanlık'ın yazılı isteği üzerine Borsa Kotuna alınmış menkul kıymetlerde kota alma ücretinin 1/2'si (yarısı) alınır. b - Kotta Kalma ve Kayıtta Kalma Ücreti: Kotta Kalma ücreti, Kota Alma ücretinin dörtte biri tutarındadır. Kayıtta Kalma ücreti de, Kotta Kalma Ücreti ile aynı esas ve usuller çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara tahakkuk ettirilir. 4.4. Kamunun Aydınlatılması 4.4.1. Genel Anlamda Kamunun Aydınlatılması Menkul kıymetlerin değerini ya da yatırım kararlarını etkileyebilecek bilgilerin sürekli veya gerektiğinde kamuya açıklanmasıdır. 4.4.2. İMKB’nda İşlem Gören Şirketlerin Yükümlülükleri Menkul kıymetlerin değerini ya da yatırım kararlarını etkileyebilecek bilgilerin sürekli veya gerektiğinde kamuya açıklanmasıdır. 4.4.2.1. Finansal Raporlarını Açıklama Yükümlülükleri Sermaye piyasası araçları İMKB’de işlem gören şirketlerin finansal raporlarının kamuya açıklamalarına ilişkin esaslar SPK’nın Ser:XI No:29 sayılı “Sermaye Piyasasında Finansal Raporlamaya İlişkin Esaslar Tebliği”nde düzenlenmiştir. Sözkonusu Tebliğ kapsamında finansal raporlar, finansal tablolar (dipnotlarıyla birlikte bilanço, gelir tablosu, nakit akım tablosu ve özsermaye değişim tablosu), yönetim kurulu faaliyet raporları ve sorumluluk beyanlarından oluşan raporlardır. Şirketler, Avrupa Birliği tarafından kabul edilen haliyle Ululararası Muhasebe/Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarını uygularlar. Bu kapsamda, benimsenen standartlara aykırı olmayan, TMSK’ca yayımlanan TMS/TFRS esas alınır. Şirketler, finansal raporlarını yıllık ve üçer aylık dönemler itibariyle düzenlemektedirler. Yıllık finansal raporlar ile bunlara ilişkin bağımsız denetim raporları hesap döneminin bitimini izleyen 10 hafta içinde (konsolide finansal tablolar-14 hafta) kamuya açıklanır. 71 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Ara dönem finansal raporlar ise ilgili ara dönemin bitimini izleyen 4 hafta içinde (konsolide finansal tablolar 6 hafta) kamuya açıklanır. Ara dönem finansal tabloların bağımsız denetime tabi olduğu hallerde bu sürelere 2 hafta eklenir. 4.4.2.2. Özel Durumların Kamuya Esaslar Tebliği’ne Uyma Gereği Açıklanmasına İlişkin Sermaye Piyasası Kurulu 3794 sayılı Kanunla değişik 2499 sayılı Kanunun 1 ve 16/A maddeleri uyarınca, kamunun sürekli aydınlatılması temelinde, sermaye piyasasının açıklık ve dürüstlük içinde işleyişini sağlamak, tasarruf sahipleri, ortaklar ve diğer ilgililerin zamanında bilgilendirilmesini temin etmek amacıyla, sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırım kararlarını etkileyebilecek önemli olay ve gelişmelerde kamuya açıklanacak özel durumları ve bunların açıklanma esaslarını 06.02.2009 tarih ve 27133 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Seri:VIII, No:54 sayılı “Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği” (Tebliğ) ve “Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği Çerçevesinde Hazırlanan Özel Durum Açıklamalarına İlişkin Rehber” (Rehber) ile düzenlemiştir. Tebliğ ile özel durumlar içsel bilgileri ve sürekli bilgileri doğuran olaylar olarak sınıflandırılmıştır. İçsel bilgi, sermaye piyasası aracının değerini ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek henüz kamuya açıklanmamış bilgiler; sürekli bilgi ise, içsel bilgi tanımı dışında kalan ve Tebliğ uyarınca açıklanması gerekli tüm bilgileri içermektedir. Ortaklığın sermaye yapısına ve yönetim kontrolüne ilişkin değişiklikler, paya dayalı sermaye piyasası araçlarına ilişkin bildirim yükümlülüğü, ortaklığın kendi paylarını iktisap etmesi, ortaklığın oy hakları ve sermaye tutarındaki değişiklikler, ilave bilgilerin açıklanması, ortaklık haklarının kullanımına ilişkin bilginin açıklanması ile borçlanma araçlarına ilişkin bilginin açıklanması “sürekli bilgi” kapsamında düzenlenmiştir. 4.4.2.3. Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP) KAP, sermaye piyasası ve Borsa mevzuatı uyarınca kamuya açıklanması gerekli bildirimlerin elektronik imzalı olarak iletildiği ve kamuya duyurulduğu elektronik sistemdir. Elektronik imza da 15/01/2004 tarih 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nun 3’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının b bendinde tanımlanan imzayı ifade etmektedir. SPK’nın Seri:VIII, No:61 sayılı “Bilgi, Belge ve Açıklamaların Elektronik Ortamda İmzalanarak KAP’a Gönderilmesine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ”i ile, a) Sermaye piyasası araçları Borsa’da işlem gören ortaklıklar ile aracı kurumlar ve katılma payları Borsa’da işlem gören fonların kurucuları tarafından sözkonusu Tebliğ kapsamındaki her türlü bilgi, belge ve açıklamanın elektronik ortamda imzalanması ve KAP’a; b) Bağımsız denetim kuruluşlarınca düzenlenen bağımsız denetim raporlarının elektronik ortamda hazırlanarak imzalanmasına ve ortaklıklar, aracı kurumlar ve fonlara elektronik 72 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ortamda gönderilmesine ilişkin usul ve esasları düzenlenmiştir. Bu Tebliğ’e göre kamuyu aydınlatmaya ilişkin her türlü bildirimin, sermaye piyasası ve Borsa mevzuatı uyarınca kamuya açıklanması gerekli bildirimlerin elektronik imzalı olarak KAP’a gönderilmesi gerekmekte olup, sözkonusu Tebliğ 01/06/2009 itibariyle yürürlüğe girmiştir. Ayrıca, Tebliğ’in “Düzenleme Yetkisi” başlıklı 11’inci maddesi “Kurul tarafından uygun görülen hallerde, KAP’a bildirim gönderilmesi esaslarına ilişkin olarak Borsa tarafından düzenleme yapılabilir.” şeklindedir. Buna istinaden Borsa Başkanlığı’nın 30/05/2009 tarih ve 303 sayılı Genelgesi ile özel durum açıklamaları, finansal raporlar ile diğer bildirimlerin kamuya duyurulmasına ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir. 4.5. İMKB’de Mevcut Kabul Esasları Hisse Senetleri Pazarları’na 4.5.1. Ulusal Pazar 4.5.1.1. Kriterler Şirketlerin hisse senetlerinin Ulusal Pazar’da (Kot Içi Pazar) işlem görebilmesi, şirketin kotasyon kriterlerini taşıması ile mümkün bulunmaktadır. 24.12.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Istanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’nin “Kotasyon Şartları” başlıklı Üçüncü Bölümünde yer alan koşulları taşıyan şirketlerin hisse senetleri Borsa Yönetim Kurulunun alacağı karar çerçevesinde Ulusal Pazar’da işlem görebilirler. Hisse senetlerinin Borsa kotuna alınması için gerekli Yönetmeliği’nin 13’üncü maddesinde düzenlenmiştir. şartlar, IMKB Kotasyon 4.5.2. İkinci Ulusal Pazar Esasları 4.5.2.1. Amaç Ikinci Ulusal Pazar'ın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’ndeki kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme potansiyeli taşıyan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından kaynak temin etmelerine olanak sağlamak, söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir. 4.5.2.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri ve Pazara Kabul Şartı İkinci Ulusal Pazar’da işlem görecek hisse senetlerini belirleme yetkisi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'na aittir. 73 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nin 13'ncu maddesinde belirtilen şartları taşımayan şirketler ile Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) veya hisse senetleri kottan çıkarılan şirketlerden, Borsa Yönetim Kurulu'nca geçici veya sürekli olarak İkinci Ulusal Pazar’a alınmalarına karar verilen şirketlerin hisse senetleri İkinci Ulusal Pazar’da işlem görebilirler. Hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da işlem görmesi için başvuruda bulunan şirketlerin Pazar’a kabul şartı aşağıda verilmiştir. a) Başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin tamamını kapsayacak şekilde yapılmış olması, b) Ortaklığın halka arzedilen hisse senetlerinin piyasa değeri ile bu hisse senetlerinin ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye oranının sırasıyla en az, 5.500.000 TL ve %15 olması ya da 11.000.000 TL ve %5 olması c) Hisse senetlerinin tedavülünü engelleyici bir husus bulunmamak kaydıyla, ortaklığın mali ve hukuki durumu, faaliyetleri, hisse senetlerinin tedavül hacmi gözönüne alınarak yapılan değerlendirme sonucunda ortaklık hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da işlem görebilmesine ilişkin olarak Borsa Yönetim Kurulu’nun olumlu karar vermesi d) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların yaşanmamış olması. Bu maddenin (b) bendinde belirtilen tutarlar, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun yıllık üretici fiyatları genel endeksinde (ÜFE) meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca artırılabilir. 4.5.2.3. İşlem Görme ve Takas Esasları Kot İçi Pazar'da (Ulusal Pazar) işlem görme ve takas esasları İkinci Ulusal Pazar için de geçerlidir. 4.5.2.4. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma Genel olarak Borsa'da hisse senetleri işlem gören şirketler için Sermaye Piyasası ve Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya sözkonusu düzenlemelerde belirtilen durumların oluştuğu şirketler Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak İkinci Ulusal Pazar’dan çıkarılabilirler. Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ilgili kuruluşu durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir. 4.5.3. Gözaltı Pazarı (GP) Kuruluş ve Çalışma Esasları 4.5.3.1. Amaç Gözaltı Pazarı (GP)’nın kuruluş amacı, hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler ve/veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağan dışı durumların ortaya çıkması; 74 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin gösterilmemesi; yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse senetlerinin Borsa kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketl4.5.6.2erin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle birlikte, hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir pazar oluşturmak ve sözkonusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf sahiplerine likidite olanağı sunmaktır. 4.5.3.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri Aşağıda belirtilen durumlardan birinin varlığı halinde, Borsa’nın diğer pazarlarında işlem gören hisse senetleri, Gözaltı Pazarı (GP)’na alınabilir: a) İlgili şirketin kamuya açıklamakla ve Borsa’ya göndermekle yükümlü olduğu bilgi ve belgeleri göndermemesi; gecikmeli, eksik, yanlış veya yanıltıcı göndermesi ya da Borsa tarafından getirilen düzenlemelere uymaması, b) Şirket ve/veya ilgili pazarda işlem gören hisse senetleri işlemlerine ilişkin olağan dışı durumların ortaya çıkması, c) Yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği, hisse senetlerinin Borsa kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketin izleme ve inceleme kapsamına alınması, Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, hisse senetlerini GP’ye alma kararından önce ilgili şirketi durumu düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir. 4.5.4. Toptan Satışlar Pazarı'nın Kuruluş ve İşleyiş Esasları 4.5.4.1. Amaç İMKB'nda Toptan Satışlar Pazarı’nın (TSP) oluşturulmasındaki amaç, önceden alıcıları belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki hisse senedi işlemlerinin, Borsa'da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini sağlamaktır. 4.5.4.2. Aşağıda belirtilen gerçekleştirilebilir: Kapsam işlemler Borsa Başkanlığı'nın uygun görmesi halinde TSP'nda 1 – Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Gören Şirketlerin; 75 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR a) Sermaye artırımı yoluyla ihraç edilecek hisse senetlerinin veya bunları temsil eden belgelerinin, b) Mevcut ortaklarının sahip oldukları hisse senetlerinin veya bunları temsil eden belgelerinin, önceden belirli olan veya olmayan alıcılara, tahsisli veya toplu olarak satışı, 2 - Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Görmeyen Şirketlerden; Özelleştirme kapsamında veya programında bulunan şirketler ile kamu kurum ve kuruluşlarının sahip olduğu şirket hisse senetlerinin veya paylarının satışı. 4.5.4.3. Sorumluluk Borsa dışında alıcı ve satıcı arasında anlaşma yapılıp fiyatı belirlenen TSP işlemlerinde, işlemin TSP’nda yapılmış olması Borsa’nın tekeffülü anlamına gelmez. 4.5.4.4. Başvuru TSP’nda satış başvuruları işlem yapılmasının talep edildiği tarihten asgari 2 işgünü önce Borsa Başkanlığı’na gerekli tüm bilgi ve belgelerle birlikte tam olarak yapılır. Hisse senetleri Borsa’da işlem gören veya görmeyen özelleştirme kapsamındaki şirketlerde, Sermaye Piyasası Kurulunca belirlenen şartların yerine getirilmesi kaydıyla Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın sahip olduğu payların TSP’nda satışında söz konusu süre aranmayabilir. TSP’nda satış başvurularında talep edilen işlem tarihi, SPK’nun ilgili düzenlemelerinde belirtilen minimum süreden erken olamaz. TSP satışlarında, satıcıların yetkili kıldığı aracı kurumun, örneği TSP Genelgesi ekinde yer alan bir başvuru dilekçesi ile birlikte belirtilen belgeleri Borsa Başkanlığı'na teslim etmeleri gerekmektedir. 4.5.4.5. Asgari İşlem Miktarı Hisse senetleri Borsa'da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinin TSP’da satışında asgari işlem miktarı, ilgili hisse senedi için geçerli özel emir miktarından az olamaz. Bu Genelge’nin III’üncü Maddesi (2) No’lu bendi kapsamında yapılacak TSP işlemlerinde asgari işlem miktarı Borsa Başkanlığı'nca belirlenir. 4.5.4.6. İşlem Fiyatı TSP’nda yapılacak satışlarda işlem fiyatının gerçekçi fiyat olması şarttır. TSP’nin işleyiş esasları bakımından gerçekçi fiyat, başvuru tarihi itibariyle aşağıdaki esaslar kapsamında olan fiyattır. 76 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Borsa Başkanlığı, istenen satış fiyatının "gerçekçi fiyat" kavramına uygun olduğunun tarafsız kuruluşlarca tespit ettirilmesini ve fiyat tespit raporunda belirtilen esasların tamamının veya bir kısmının Borsa'da ilân edilmesini şart koşabilir. TSP’nda önceden belirlenmiş alıcılara kamu kurumlarınca veya yargı mercilerince belirlenen ya da onaylanan, ancak bu Genelge’de belirtilen marjlar dışında kalan bir fiyattan satılabilmesi, fiyatın tespiti ile ilgili bilgilerin Borsa Bülteni’nde yayınlanması şartıyla Borsa Başkanlığı’nın onayı ile mümkündür. 4.5.4.7. İşlem Esasları TSP'nda işlemler peşin esasına göre yapılır. Fiyat adımı 1 (bir) Kuruştur. Ancak, yapılan işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı'nca uygun görülmesi halinde ödeme koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir; bu durumda vade ve diğer ödeme esasları Borsa Bülteni'nde önceden ilân edilir. Pazar'da yapılacak alım satım işlemlerinin diğer esasları Borsa Başkanlığı'nca belirlenerek Borsa Bülteni'nde duyurulur. 4.5.4.8. İşlem Saatleri TSP kapsamına giren işlemler, 10:30-12:00 saatleri arası yapılır. 4.5.4.9. İşlem Tarihi ve İşlem Öncesi Duyurular: Borsa Bülteni'nde duyurulacak hususlar, Borsa Başkanlığı tarafından belirlenir. Satışa ilişkin bilgilerin SPK düzenlemelerinde öngörülen sürede kamuya açıklanmış olması ve en geç TSP işlem tarihi itibariyle satılacak hisse senetlerinin “Borsa’da işlem gören” statüsüne geçmiş olması halinde, TSP işlemine ilişkin Borsa Başkanlığı onayını takiben işlemin ayrıntıları hakkında Borsa Bülteni’nde yapılacak duyuruyu izleyen iş günü TSP işlemi gerçekleştirilebilir. Ancak, bu Genelge’nin III’üncü maddesinin (2) nci bendi kapsamında yapılacak satışlarda, TSP işlemine ilişkin Borsa Bülteni’nde yayınlanacak duyurunun ilan tarihini izleyen en erken 2’nci işgünü TSP işlemi gerçekleştirilebilir. Borsa’ya başvuru tarihinde satışa konu hisse senetlerinin "Borsa’da işlem gören" statüsünde olmaması durumunda hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için SPK’nın Seri:I, No:26 sayılı Tebliği’nin Ek:2 maddesi gereğince işlem yapılması gerekmektedir. Satışa konu hisse senetleri, takas işleminin Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ne (MKK)’nda yapılacak olması halinde söz konusu düzenleme gereğince MKK tarafından hazırlanan duyurunun Borsa Günlük Bülteni’nde ilan edilmesini izleyen en erken 4’üncü iş günü, takas işleminin Borsa dışında gerçekleştirilecek olması halinde ise 6’ncı iş günü TSP’nda satılabilir. Sermaye Piyasası Kurulu ve MKK’nın düzenlemelerinde yer alan diğer şartlar saklıdır. 77 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR TSP’nda işlem yapılmasına ilişkin başvuru, başvuru tarihinde ilan edilir. Ayrıca TSP başvurusunun taraflarca geri çekilmesi için Borsa Başkanlığı’na başvurulması veya TSP başvurusunun Borsa Başkanlığı’nca uygun görülmemesi halinde, bu hususlara ilişkin bilgiler de Borsa Bülteni’nde ilan edilir. Sermaye Piyasası Kurulunun ilgili düzenlemeleri kapsamına girecek özel durumlar, satış sonrası ilgililerce Borsa'ya açıklanır ve Günlük Bülten'de ilân edilir. 4.5.4.10. Satış Süresi TSP'nda satım işleminin kaç seans süreceği işleme konu tarafların talebi dikkate alınarak Borsa Başkanlığı'nca belirlenir ve Borsa Bülteni'nde ilân edilir. 4.5.4.11. İşlemlerin Bültende İlanı TSP bilgileri Borsa Günlük Bülteni'nde yer alır. 4.5.5. Aracı Kuruluş Varantları Elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası aracını ifade eder. Varant satın alan yatırımcı ödediği bedel karşılığında bir dayanak varlığı değil, o dayanak varlığı alma ya da satma hakkını satın alır. Varantlar; - Opsiyon sözleşmelerinin menkul kıymetleştirilmiş halidir; ▫ Borsaya kote edilir ve Pazar açılır. ▫ İkinci el piyasada işlem görür. ▫ Takası diğer menkul kıymetler gibi yapılır. - Yapılandırılmış ürünler sınıfından bir finansal araçtır. - İhraçcının sermaye temin etmek amacı ile ihraç edeceği bir ürün değildir. - Tamamen ihraçcının şahsi sorumluluğu altındadır. - Yatırımcıya ödediği prim karşılığında bir menkul kıymeti, bir menkul kıymet sepetini ya da bir endeksi, vade sonunda veya vadeden önce, belirlenmiş olan bir fiyat seviyesinden (ihraçcıdan) alma ya da (ihraçcıya) satma hakkı verir. - Varantı satın alan yatırımcı yükümlülük değil, hak satın almış durumdadır. Varantların ihracı, kimler tarafından ihraç edilebileceği, kayda alınması ve alım satımına ilişkin temel esaslar Sermaye Pyasası Kurulu (SPK) tarafından Seri: III No: 37 sayılı Aracı Kuruluş Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım İşlemlerine İlişkin Esaslar Tebliği ile düzenlenmiştir. Söz konusu Tebliğ uyarınca varantlar İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında (İMKB/Borsa) işlem görür. 78 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Varantların Borsa’ya kotasyonu ve işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar ise 05.01.2010 tarih ve 318 sayılı İMKB Genelgesi ile düzenlenmiş ve kamuya duyurulmuştur. Varantların İMKB’de işlem görebilmeleri için, ihraçcıları ya da ihraçcıların anlaştıkları aracı kurumlar tarafından yürütülecek bir piyasa yapıcılık faaliyeti ile desteklenmeleri gereklidir. Piyasa yapıcı kurum likit ve düzenli bir piyasa oluşmasına yönelik olarak sürekli alım-satım emri (kotasyon) vermekle yükümlüdür. 4.5.5.1. Varantlara Yatırım Varantlar yapılandırılmış ürünler sınıfında yer alan ve menkul kıymetleştirilmiş opsiyon özelliklerini taşıyan ürünlerdir. Varantlar, finansal bir varlığa ya da göstergeye dayalı olarak çıkartılırlar. Varantların alım ya da satım hakkı verdiği bu finansal araçlar “dayanak” olarak adlandırılır. Varanta bağlı hakkın ilgili olduğu aracın, hisse senedinden (bir ya da daha fazla sayıda) oluşması durumunda “dayanak varlık” ifadesi kullanılırken hakkın ilgili olduğu aracın endeks olması durumunda “dayanak gösterge” ifadesi kullanılmaktadır. Varantların alma ya da satma hakkı verdiği “dayanak varlık” tek bir hisse senedi olabileceği gibi birden fazla hisse senedinden oluşan bir sepet de olabilir. Bu senetler İMKB Hisse Senetleri Piyasasında işlem gören ve İMKB 30 Endeksinde yer alan hisse senetlerinden seçilebilir. Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve ABC A.Ş. hisse senetlerini 20.12.2014 tarihinde, 6,00 TL’den alma hakkı veren bir varant. Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve ABC A.Ş. hisse senetlerini 20.12.2014 tarihinde, 5,00 TL’den satma hakkı veren bir varant. Endekse dayalı olarak çıkartılan varantlar ise ilgili olduğu endeksin belirli bir tarihteki değerine göre sahibine nakit akımı sağlarlar. Söz konusu endeksler, İMKB tarafından oluşturulan hisse senedi endeksleridir. Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve İMKB 100 Endeksini 80,500 puandan, 20.12.2014 tarihinde, alma hakkı veren bir varant. Örnek: Z Bankası tarafından ihraç edilen ve İMKB 30 Endeksini 70,500 puandan, 20.12.2014 tarihinde, satma hakkı veren bir varant. Varantlar, yatırımcısına hisse senetlerinin sağladığı - Kâr Payı Hakkı - Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı) - Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı - Şirket Yönetimine Katılma Hakkı - Oy Hakkı ve Bilgi Alma Hakkı 79 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR gibi hakları sağlamazlar. Varant satın alan yatırımcı hisse senedini almış olmaz, hisse senedini alma ya da satma hakkını elde etmiş olur. 4.5.5.2. Varant Yatırımının Riskleri - Varantlar belirli bir vadeye sahiptirler (ömürleri sınırlıdır). - Kaldıraç etkisi nedeniyle varant alım işlemi yapmanın piyasada lehte çalışabileceği gibi aleyhte de çalışabileceği ve bu anlamda kaldıraç etkisinin yüksek kazançlar sağlayabileceği gibi zararlara da yol açabileceği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır. - Piyasada oluşacak fiyat hareketleri sonucunda yatırılan paranın tümü kaybedilebilir. Ancak risk varanta ödenen bedel ve buna ek olarak ödenen komisyon ve diğer ücretler ile sınırlıdır. - Varant alım satımına ilişkin olarak yapılacak teknik ve temel analizlerin kişiden kişiye farklılık arz edebileceği ve bu analizlerde yapılan öngörülerin gerçekleşmeme olasılığının bulunduğu dikkate alınmalıdır. Varant ihracı nedeniyle ihraçcının maruz kaldığı risklere ilişkin risk yönetim politikasının izahnamede yer alması zorunludur. İzahname, Tebliğ uyarınca ihraçcı ile piyasa yapıcının internet sitesinde yayınlanır. İhraççının risk yönetim politikası, yatırım kararı verilmeden önce dikkatle incelenmelidir. 4.5.5.3. Varant Fiyatini Etkileyen Faktörler Dayanak Varlığın Fiyatı Dayanak varlığın fiyatı ile alım (call) varantın fiyatı arasında pozitif, satım (put) varantın arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Dayanak varlığın fiyatı yükseldikçe alım (call) varantlarının fiyatı artarken, satım (put) varantlarının fiyatı azalmaktadır. İşleme Koyma Fiyatı Varantın işleme koyma fiyatı ile alım (call) varantının fiyatı arasında negatif, satım (put) varantının arasında pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. İşleme koyma (Uzlaşma) fiyatı yükseldikçe alım (call) varantlarının fiyatı azalırken, satım (put) varantlarının fiyatı artmaktadır. Vadeye Kalan Gün Sayısı Vadeye kalan gün sayısı ile hem alım (call) hem de satım (put) varantları arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Vadeye kalan gün sayısı arttıkça hem alım varantlarının (call) hem de satım varantlarının (put) fiyatı artmaktadır. Volatilite Dayanak varlığın volatilitesi (oynaklığı) ile hem alım (call) hem de satım (put) varantları arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Dayanak varlığın volatilitesi (oynaklığı) arttıkça hem alım varantlarının (call) hem de satım varantlarının (put) fiyatı artmaktadır. Piyasa Faiz Oranı Faiz oranı ile alım (call) varantının fiyatı arasında pozitif, satım (put) varantının arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Faiz oranı yükseldikçe alım (call) varantların fiyatı artarken, satım (put) varantlarının fiyatı azalmaktadır. 80 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Temettü (Kâr Payı) Dayanak varlığın ait olduğu şirketin ödediği temettü (kâr payları) ile alım (call) varantının fiyatı arasında negatif, satım (put) varantın arasında ise pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Kâr payları yükseldikçe alım (call) varantlarının fiyatı azalırken, satım (put) varantlarının fiyatı artmaktadır. Varant Fiyatını Etkileyen Faktörler Varant Dayanak varlığın fiyatı İşleme koyma fiyatı Vadeye kalan gün Volatilite Piyasa faiz oranı Temettü 4.5.5.4. Fiyatı (CALL) + + + + - Varant Fiyatı (PUT) + + + + Varant-Opsiyon Karşılaştırması Benzerlikler Varantlar da opsiyonlar gibi yatırımcıya dayanak varlığı satın almadan dayanak varlık üzerinde meydana gelen fiyat hareketlerinden yararlanma imkanı verir. Varantlar, opsiyonlara benzer şekilde sahibine, belirli bir miktarda dayanak varlık ya da göstergeyi, önceden tespit edilmiş bir fiyat üzerinden, vadeye kadar ya da vade tarihinde alma veya satma hakkı veren finansal araçlardır. Varantlar ve opsiyonlar işleme konulana kadar dayanak varlık üzerinde kontrol sağlamazlar. Her ikisi de bir hakkı ifade ederler. Farklar - Opsiyonlar sözleşme, varantlar ise menkul kıymettir. - Opsiyonlar vadeli işlem esasları ile işlem görürken varantlar spot (nakit) esasları ile işlem görür. - Opsiyonlar, özellikleri işlem gördüğü borsalar tarafından belirlenen standart kontratlardır. Varantların özellikleri ise ihraçcı tarafından belirlenir ve opsiyonlara göre daha esnektir (örneğin sabit vadeleri yoktur). - Opsiyonlarda satış yapan taraf opsiyonun yazıcısı konumundadır. Varantlarda ise her bir varantın tek bir ihraçcısı vardır. İhraçcı varantlarda kullanılacak olan hakkın tek muhatabı konumundadır. - Opsiyonlarda teminat ve teminat tamamlama söz konusuyken varantlarda yoktur zira ürünün tüm sorumluluğu ihraçcı kuruluştadır. O nedenle varant alım satımında yatırımcı açısından teminat gerektiren herhangi bir durum söz konusu değildir. 4.5.5.5. Varantların Alım Satım Esasları Varantların İMKB’de işlem görmesine ilişkin esaslar SPK düzenlemeleri doğrultusunda Borsa tarafından çıkartılan bir Genelge ile düzenlenmiştir. 81 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İşlem Yöntemi Varantlar İMKB’de Kurumsal Ürünler Pazarı altında yer alan Varant Pazarı’nda, “piyasa yapıcılı çok fiyat-sürekli müzayede sistemi” ile işlem görür. Bu yöntemde her bir varantta görevli olan bir piyasa yapıcı üye alış-satış kotasyonu verir ve üyeler (piyasa yapıcı üye de dahil olmak üzere) söz konusu varant için alış-satış emirlerini iletirler. Varantların piyasa yapıcı üyesi olmaksızın işlem görmesi mümkün değildir (alternatif işlem yöntemi yoktur). Piyasa Yapıcı Sorumlu olduğu varantlarda piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak, likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasına katkıda bulunmak amacıyla faaliyette bulunmak üzere, ihraçcı tarafından belirlenerek SPK tarafından onaylanan, kotasyon vermekle yükümlü olan Borsa üyesi aracı kuruluştur. Kotasyon Piyasa yapıcının likiditeyi sağlamak için İMKB Hisse Senetleri Piyasası Alım Satım Sistemine (Sistem) girdiği, almaya ve satmaya razı olduğu fiyat ile bu fiyat seviyesinden ne kadar alacağını/satacağını gösteren miktar bilgisini içeren çift yönlü emir çeşididir. Başlıca İşlem Kuralları -Verilen alış-satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir ve kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan (kotasyon fiyatları dahil) karşı taraftaki uygun fiyatlı alış-satış emirleriyle ve/veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür. -Varantlara piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon girilir. Piyasa yapıcı üye kotasyon girmeden varantlara emir girişi yapılamaz. -Pazarda baz fiyat uygulanmaz. Dolayısıyla fiyat oluşumunda alt ve üst limit belirlenmemektedir (serbest marj uygulanır). -Pazarda, bütün işlemler piyasa yapıcının verdiği alım ve satım kotasyonları aralığı içinde (kotasyon fiyatları da dahil) gerçekleşir (piyasa yapıcının verdiği kotasyonlar işlemlerin gerçekleşebileceği fiyat aralıkları olmaktadır). Kotasyon aralığı dışındaki fiyatlardan verilen emirler de sisteme kabul edilir, ancak kotasyon aralığı içinde kaldığı sürece işlem görebilirler. -Varantlara açılış seansında emir veya kotasyon girilemez. -Varantlarda seans içinde emir iptali serbesttir. Seans Saatleri Varant işlemleri Hisse Senetleri Piyasası sürekli müzayede seans saatleri dahilinde gerçekleştirilir. Birinci seans 09:50 - 12:30 arasında, ikinci seans 14:20 - 17:30 arasında yapılır. 4.5.6. Borsa Yatırım Fonları Pazarı Sermaye Piyasası Kurulunun (SPK) 16.09.2004 tarih ve 38/1160 sayılı kararı doğrultusunda, Kurulun Seri:VII, No:23 sayılı Tebliğin 10’uncu maddesi uyarınca SPK kaydına alınan Borsa Yatırım Fonları katılma belgelerinin Borsa kotuna alınması ve Borsa bünyesindeki Fon Pazarı’nda işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar Borsanın 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı Yönetim Kurulu kararı ile ekte yer aldığı şekilde belirlenmiştir. 82 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sermaye Piyasası Kurulu tarafından 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri:VII, No:23 sayılı “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 10’uncu maddesine istinaden Borsa Yatırım Fonları (BYF) katılma belgelerinin Hisse Senetleri Piyasası bünyesindeki Fon Pazarı’nda kotasyonu ve işlem görmesi ile ilgili usul ve esaslar Borsa Yönetim Kurulunun 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı kararıyla aşağıda belirtildiği şekilde tespit edilmiştir. 4.5.6.1. BYF’nin Fon Pazarı’na Kabulü BYF kurucusu tarafından oluşturularak Kurul kaydına alınan ve Kotasyon Yönetmeliği’nin 7’nci maddesi çerçevesinde Borsa'da Fon Pazarı’nda işlem görmesi için başvuruda bulunulan BYF katılım belgeleri; Kotasyon Yönetmeliği’nin 17’nci maddesi çerçevesinde SPK’nın yazılı isteği doğrultusunda Borsa Yönetim Kurulu kararı ile Borsa kotuna alınarak işlem görmeye başlar. Borsa Yönetim Kurulu tarafından fon iç tüzüğünde yer alan azami fon tutarını temsil eden/edecek katılma belgelerinin tamamı Borsa kotuna alınır ve Borsa’da işleme başlama tarihi itibariyle ihraç edilmiş katılma belgeleri Borsa Fon Pazarı’nda işlem görür. SPK’nın ilgili Tebliğ düzenlemeleri çerçevesinde azami fon tutarını aşmamak şartıyla çıkarılacak ilave katılma belgeleri Borsa’da işlem görebilir. Fon tutarının artırılması durumunda artırılan kısmı temsilen ihraç ve halka arz edilecek katılma belgeleri Kotasyon Yönetmeliği’nin 11’inci maddesi çerçevesinde kote edilir. 4.5.6.2. Fon Pazarı’ndan Çıkarma SPK düzenlemeleri uyarınca BYF katılma belgelerinin SPK kaydından çıkarılması halinde, BYF katılma belgeleri Borsa Yönetim Kurulu kararı ile fon pazarından ve kottan çıkarılır ve işlem görmekten men edilir. 4.5.6.3. İşlem Görmeye Başlama Duyurusu BYF’ye ilişkin bilgilerin ve Borsa Yönetim Kurulu kararının Borsa Günlük Bülteni’nde ilanını izleyen 2’nci işgünü katılma belgeleri Borsa Fon Pazarı’nda işlem görmeye başlar. 4.5.6.4. BYF Katılma Belgelerinin Saklanması Fon portföyünü oluşturan tüm menkul kıymetler İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. nezdinde açılacak bir saklama hesabında tutulur. 4.6. Borsa Üyeleri ve Üye Temsilcileri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından aracılık faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kurumlar, bankalar ve yetkilendirilmiş diğer gerçek ve tüzel kişiler borsalara üye olabilir. Üyeler, borsalardan 83 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR izin almak kaydıyla, piyasa, pazar, platform veya sistemlerin her birinde ayrı ayrı işlem yapmak için üyelik başvurusunda bulunabilirler (Menkul Kıymetler Borsalarında Üyeliğe ve Kotasyona İlişkin Yönetmelik md.4) Halen Borsa üyeleri; a. SPK'dan "Alım Satıma Aracılık Yetki Belgesi" almış olan aracı kurumlar b. Bankalar Kanununa göre Türkiye'de faaliyette bulunan ve SPK'dan yetki belgesi almış olan bankalardan oluşmaktadır. Sermaye Piyasası Kurulu’nun almış olduğu ilke kararı doğrultusunda, Borsa üyesi bankalar 02.01.1997 tarihinden itibaren Pay Piyasası’nda işlem yapamamaktadırlar. Bu nedenle, tek başına veya birden fazla Borsa üyesi banka; biraraya gelerek mevcut yetki belgelerini bir aracı kurum kurarak bu aracı kuruma devretmek veya mevcut aracı kurumlardan birini satın almak suretiyle Pay Piyasası’ndaki işlemlerine devam edebilmektedirler. Pay Piyasası’nda işlem yapmayarak sadece Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapacak bankalar için bu zorunluluk bulunmamaktadır. Borsa’da sadece Borsa üyeleri işlem yapabilirler. Borsada alım satım yapmak isteyen yatırımcılar emirlerini Borsa üyeleri aracılığıyla Borsaya iletirler. Borsa üyeleri, Borsa'da üye temsilcileri tarafından temsil edilirler. Üye temsilcisi; Borsa üyesini borsa işlemlerinde ve/veya takas ve saklama işlemlerinde temsil edebilen ve kendisine temsil ettiği Borsa üyesi adına bildirimde bulunulabilen, imza yetkisini sahip kişidir. 4.6.1. Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı Üyeler, Borsada aracı olarak yaptıkları her işlem için müşterilerinden "Kurtaj" adı altında bir komisyon alırlar. Üyeler, müşterileri adına gerçekleştirdikleri tüm işlemler için işlem tutarı üzerinden kurtaj alırlar. Resmi Gazete’nin 05.01.2002 tarih ve 24631 sayılı nüshasında yayımlanarak yürürlüğe giren Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkındaki Yönetmelik’in 14’üncü maddesi ile “(…) Kurtaj tarifesi ile müşterilerden alınacak diğer ücret ve gider karşılıkları, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin önerisi üzerine, piyasa gelişmeleri ve ihtiyaçları göz önüne alınarak Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) onayıyla kesinleşir” hükmüne yer verilmiştir. 21.11.2001 tarihinde gerçekleştirilen İMKB Olağanüstü Genel Kurulu toplansında alınan ve 06.01.2002 tarih, 24632 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İMKB Yönetmeliği’nin “Kurtaj” başlıklı 40’ıncı maddesindeki değişiklikle (SPK onayına tabii olmak suretiyle) Borsa yetkisinde bulunan komisyon oranlarının belirlenmesi yetkisi Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’ne devredilmiştir. Daha sonra: Sermaye Piyasası Kurulunun 14.10.2005 tarih ve 40/1243 sayili kararı ile; 84 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1) Aracı kurumların hisse senedi alım-satım işlemlerinde müşterilerinden tahsil edecekleri aracılık komisyonlarının, 01.01.2006 tarihinden itibaren aracı kurum ve müşteri arasında serbest olarak belirlenebilmesi uygulamasına geçilerek asgari komisyon ve komisyon iadesi uygulamasına son verilmesine karar verilmiştir. 2) 01.01.2006 tarihinden itibaren, aracı kurumların, yatırımcıların hak ve yararlarını zedeleyici, iyi niyet kurallarına aykırı, abartılmış, gerçeğe uymayan, müşterilerini veya kamuoyunu yanıltıcı bilgileri içermemek kaydıyla, uygulamaya başlamadan önce promosyon kampanyasının detaylarını Kurula yazılı olarak bildirmeleri ve kendilerine Kurul tarafından 10 iş günü içerisinde aksi bildirilmedikçe promosyon kampanyası düzenleyebilmelerine imkan sağlanmasına karar verilmiştir. Üyelerin Borsa payı olarak ödeyecekleri ücret müşterileri, yönettikleri fonlar ve kendi portföyleri adına gerçekleştirdikleri işlemler için işlem hacimleri üzerinden %0,001 (yüzbinde bir) oranındadır. Borsa payı hem alıcı, hem satıcı üyeden alınır. Borsa dışında yapılan lot altı işlemlerde de aynı oranlar uygulanmaktadır. Hisse Senetleri Piyasası Bilgisayarlı Alım Satım Sistemi’ne iletilen emirlerde “Portföy”, “Müşteri” ve “Fon” (P/M/F) emirleri ayrımı yapılmakta ve tüm emirlere müşteri hesap numarası girilmektedir. Yatırım ortaklığı adına yapılan emir girişlerinde emrin müşteri, portföy ya da fon adına mı girilmekte olduğunun M/P/F harflerinden biriyle gösterildiği alanda emrin yatırım ortaklığı adına girildiğini ifade eden “F” belirtecinin girilmesi gereklidir. Sisteme iletilen emir bilgilerinde hata olması durumunda ise bu emirlerin, T+1 gününde Borsaya bildirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Hatalı kayıt düzeltme bildirimlerinde her emir düzeltme talebi için belirlenmiş olan maktu tutar ile emirlerin (varsa) işleme dönüşen kısımlarının işlem hacmi üzerinden hesaplanan oransal tutar kadar ilave Borsa payı alınmaktadır. Gerektiği durumlarda yıl sonunda Borsa Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilecek olan maktu bedel, düzeltme talebinde bulunulan emir başına 1,00 TL olarak belirlenmiş, oransal tutarın hesaplanmasında ise Borsa işlemlerine ilişkin yürürlükteki Borsa payı oranı esas alınmıştır. Maktu ve oransal ücret uygulaması aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Hiç işlem görmeyen ancak hatalı olup üye tarafından düzeltilmek istenen emirler için sadece maktu ücret, Kısmen işlem görmüş emirlerden, hem emir başına maktu ücret hem de işleme dönüşen kısım üzerinden hesaplanacak Borsa payı oranındaki oransal ücret, Tümüyle işleme dönüşmüş emirler için yine maktu ücretle birlikte işlem hacmi üzerinden Borsa payı oranı esas alınarak hesaplanan oransal ücret. Üyeler her ay için borsa payı borçlarını, izleyen ayın 20'ine kadar T. İş Bankası Borsa şubesi nezdindeki 38 no'lu hesaba ya da İMKB veznesine ödemektedirler. Ödemelerdeki gecikmelerde, İMKB Yönetmeliği’nin 63’üncü Maddesi uyarınca kamu alacaklarına 85 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR uygulanan faiz ve cezalar uygulanmaktadır (31.01.2002 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere bu oran %10’dan %7’ye, 01.12.2003 tarihinden itibaren %4’e, 02.03.2005 tarihinden %3’e, 21.04.2006 tarihinden itibaren ise %2,5’e, 19.10.2010 tarihinden itibaren %1,40’a düşürülmüştür). 4.6.2. Pay Piyasası Teminat ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda Aracı kuruluşlar, Borsa üyelerine, Borsaya ve müşterilerine verebilecekleri zararları karşılamak üzere Borsa adına üyelik teminatını ve faaliyet gösterecekleri herbir piyasa için ilgili Yönetmeliklerde belirlenen piyasa teminatlarını yatırmak zorundadırlar. Yatırılacak teminatların ve aidatın miktarı Yönetim Kurulunca belirlenmekte, SPK onayı ile yürürlüğe girmektedir (İMKB Yönetmeliği Md.12). Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda işlem yapan üyelerimizin yatırmak zorunda oldukları Toplam Teminat tutarları, Maktu Teminat, Oransal Teminat/Ortalama Teminat, Munzam Teminat, Lot Altı Teminat ve Varant ve Sertifika Pazarı Piyasa Yapıcılığı Teminatı tutarlarının toplamından oluşmaktadır. Maktu Teminat: Tüm üyelerimizce yatırılması gereken Maktu Teminat tutarı 500 TL. dir. Oransal Teminat: Oransal Teminat üçer aylık dönemlerde (1. Dönem: Ocak, Şubat, Mart; 2. Dönem: Nisan, Mayıs, Haziran; 3. Dönem: Temmuz, Ağustos, Eylül; 4. Dönem: Ekim, Kasım, Aralık ayları) üyelerimizin Pay Piyasası’nda gerçekleştirdikleri işlemlerin günlük ortalama tutarının %5’i olarak hesaplanmakta ve dönem sonunu izleyen ay içinde tamamlanması istenmektedir. Ortalama işlem hacmi hesaplanırken özel emir ve toptan satışlar pazarı işlemleri hesaplama dışında tutulmaktadır. Gelişen İşletmeler Piyasası ile Serbest İşlem Platformu’nda gerçekleşen işlemler ise hesaplamalara dahil edilmektedir. Ortalama Teminat: Ortalama Teminat, üçer aylık hesaplama dönemlerinde tüm üyeler için hesaplanan Oransal Teminat tutarlarının basit ortalamasıdır. Ortalama teminat hesaplamasında yalnızca bir önceki 3 aylık dönemde işlem hacmi bulunan üyelerin oransal teminat tutarlarının toplamı dikkate alınır. Sözkonusu toplam tutar kendisi için oransal teminat hesaplaması yapılan üye sayısına bölünerek Ortalama Teminat bulunur. Bu teminat, Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda ilk defa işlem yapmaya başlayacak üyeler ile, faaliyetleri geçici olarak durdurulduktan sonra yeniden işlem yapma izni verilen üyelerden Oransal Teminat tutarı yerine tesis edilmesi istenen teminattır. Bu durumdaki üyeler, faaliyet izni verildikten sonra, bir önceki üç aylık dönemde hesaplanan Ortalama Teminat tutarı kadar teminatı diğer teminatlar ile birlikte yatırmakta; bundan sonra işlem yapmaya başlayabilmektedir. Ortalama Teminat tutarı bu üyelerin bir yıl (4 dönem) boyunca tesis etmeleri gereken asgari Oransal Teminat tutarıdır. Bir yıl süresince takip eden dönemlerde bu üyeler için hesaplanan Oransal Teminat ve yatırmış oldukları Ortalama Teminattan, fazla olanın yatırılması istenir. İMKB Yönetim Kurulu’nun 08.04.1997 tarih ve 554 sayılı toplantısında alınan karar ve Sermaye Piyasası Kurulu’nun 15.05.1997 tarih ve 15 sayılı toplantısında verilen onaya istinaden, faaliyetlerinin durdurulmasına ilişkin kararın yargı yolu ile iptal edilmesi ya da 86 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kararın yürütmesinin durdurulması nedeniyle yeniden faaliyete başlayacak üyelerle sınırlı olmak üzere, bu üyelerden talep edilecek teminat tutarı, aracı kuruluşun faaliyetinin durdurulmasından önce tesis etmesi gereken teminat tutarından az olmamak kaydıyla, Borsa Yönetim Kurulu tarafından aracı kuruluşun durumu da dikkate alınarak belirlenmektedir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun 10.09.1998 tarih ve 74 sayılı toplantısında alınan karara istinaden; Ortalama teminat uygulamasında; aracı kurumun yeniden faaliyete başladığı tarihteki ortalama teminat tutarı ve uygulamanın başlangıç tarihi olarak da aracı kurumun yeniden faaliyete başladığı tarih esas alınmakta, bu tarihten itibaren bir yıl süre ile uygulanmaktadır. Öte yandan, ortalama teminat, aracı kurumun faaliyetlerinin durdurulma süresi dikkate alınmaksızın uygulanmaktadır. Faaliyetleri kendi talebi üzerine Sermaye Piyasası Kurulunca durdurulan üyeler için ortalama teminat yükümlülüğü içinde bulunulan dönem ve izleyen bir dönem (üç ay) boyunca uygulanır. İMKB Yönetim Kurulu sözkonusu üyelerin işlem hacmini, faaliyet türlerini, mali durumunu ve risk unsurlarını dikkate alarak bu süreyi bir yıla (4 dönem) kadar uzatabilir. Munzam Teminat: Üçer aylık dönemler içinde (1. Dönem: Ocak, Şubat, Mart; 2. Dönem: Nisan, Mayıs, Haziran; 3. Dönem: Temmuz, Ağustos, Eylül; 4. Dönem: Ekim, Kasım, Aralık ayları) Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası işlemleri sonucunda takas yükümlülüğünü takas gününde yerine getirmeyerek temerrüde düşen üyenin, günlük toplam 10.000 TL ve üzerinde gerçekleşen nakit veya kıymet temerrütlerinin toplam tutarı her dönem sonunda Munzam Teminat hesaplaması için temerrüt matrahı olarak dikkate alınır ve üyemizden söz konusu temerrüt matrahının %10’unu Munzam Teminat olarak yatırması istenir. Devam eden temerrütler hesaplamalarda tek bir temerrüt olarak dikkate alınır. Munzam Teminat, teminatın hesaplanmasına esas alınan temerrütlerin oluştuğu dönemi izleyen 3 aylık dönemin sonuna kadar iade edilmez. Üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanan ve üyelerimize tebliğ edilen diğer teminat tutarları ile birlikte varsa Munzam Teminatların da tebligat tarihinden itibaren 10 iş günü içinde tesis edilmesi gerekmekte olup, eksik teminatın bu süre içinde tamamlanmaması halinde İMKB Yönetmeliğinin 12’nci maddesi uyarınca aracı kuruluşun üyeliği söz konusu yükümlülüğünü yerine getirinceye kadar askıya alınır ve üye Borsa’da işlem yapamaz. Diğer taraftan, işlem yaptığı Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri teminatından karşılanan üyeler için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği hükümleri uyarınca disiplin cezası uygulanır. Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün takas süresi içinde yerine getirilmemesi halinin, Borsa, Takas Merkezi veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasından veya 87 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR üyenin kendi iradesi dışında ortaya çıkan teknik veya benzeri diğer nedenlerden kaynaklanması ve bu hususların geçerli bilgi ve belgeler ile tespit edilmesi halinde temerrüt faizi alınmayacağı gibi Munzam Teminat da alınmaz. Temerrüt haline ilişkin itirazlar İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. bünyesindeki Temerrüt Komitesi tarafından değerlendirilmekte olup, temerrüt itirazları bu kuruma yapılır. Borsa dışı küsurat işlemleri (Lot Altı İşlemleri): İşlem yapmaya yetkili kuruluşların yatırmaları gereken ilave teminat tutarı 50.000 TL’dir. Varant ve Sertifikalar için Piyasa Yapıcılığı Teminatı: Varant ve/veya sertifikalarda faaliyet gösteren piyasa yapıcıları, piyasa yapıcılığını üstlendikleri her bir ihraççı adına bir sefere mahsus ¨500.000 teminatı işlemlere başlamadan önce yatırmak zorundadırlar. Söz konusu teminat tutarını yatıran piyasa yapıcıları, adına teminat yatırdıkları ihraççı tarafından ihraç edilen tüm varant ve/veya sertifikalarda piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunabilirler. Teminat tesis işlemlerine ilişkin genel uygulama esasları ise aşağıdaki gibidir: Devlet iç borçlanma senedi olarak yatırılacak teminatlar üyelerimizin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki depo hesaplarından ilgili hesaba virman yapılarak teminata kabul edilmektedir. Buna göre, Borsa üyesi Bankalar, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdinde Borsa adına açılan ve üyelerimizce Devlet Tahvili olarak tevdi edilen teminatların izlendiği 936 no.lu Menkul Kıymetler Borsası Üyeleri Devlet Tahvili Deposu hesabına, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki depo hesaplarından virman yoluyla kıymet devri yapabilmektedir. Açık Piyasa İşlemlerine taraf olan aracı kurumlar için, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası şubesi nezdinde depo hesapları tesis edilmekte ve bu hesaplardan, sözkonusu hesaba kıymet devirleri hesaben yapılabilmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdinde hesabı olmayan aracı kurumlar ise, söz konusu Banka nezdinde hesabı olan banka ve aracı kurumlar vasıtasıyla, 936 no.lu hesaba devir yaptırabilmektedir. Üyelerimiz, devir taleplerini Borsa Muhasebe ve Finans Müdürlüğü’ne yazılı olarak bildirmektedir. Ayrıca, üyelerimizin fiziki devlet tahvillerini temin etmelerindeki güçlük nedeniyle, T.C. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası makbuzu olarak düzenlenmiş devlet tahvilleri de teminat olarak kabul edilmektedir. Borsa Başkanlığı tarafından uygun görülmesi halinde, üyelikten çıkarılan veya faaliyeti durdurulan üyelere ait olup, nakde dönüşen teminatlar ile üyelerin teminatları dışında Borsa nezdinde bulunan varlıkların Borsa Başkanlığı veya Yönetim Kurulu tarafından değerlendirilmesi ile ilgili olarak Sermaye Piyasası Kurulu’nun 10.09.1998 tarih ve 74 sayılı toplantısında alınan karara istinaden, üyelik teminatları ve işlem limiti karşılıkları 88 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ile ters repo yapan üyeler adına saklamada tutulan menkul değerlendirilmesinde kural olarak üyenin yazılı talimatı alınmaktadır. kıymetlerin Üye yetkililerine ulaşılamaması halinde, üyenin Borsa tarafından bilinen son adresine posta yolu ile tebligat yapılmakta ve tebligat tarihinden itibaren 10 işgünü içinde değerlendirmeye yönelik bir talebin bildirilmemesi halinde Borsa Başkanlığı tarafından re’sen işlem yapılarak devlet iç borçlanma senetlerinde değerlendirilmektedir. Ancak Borsa üyesinin iflasına karar verilmişse müflis şirketlerin teminatları Borsa tarafından iflas idaresine devredilmekte, iflas davası devam ediyorsa iflas kararı verilene kadar bu şirketlerin teminatları ve varlıkları Borsa nezdinde tutulmaktadır. Bu teminatların ve varlıkların değerlendirilmesi konusunda ise Borsa tarafından ilgili mahkemeye yapılacak bir başvuru çerçevesinde alınacak karara göre değerleme prosedürü belirlenmektedir. Diğer taraftan, teminatların tamamlanma süresi ile ilgili olarak Borsa Yönetim Kurulu’nun 24.11.1998 tarih ve 641 sayılı toplantısında alınan karar uyarınca, İMKB Yönetmeliği’nin 12.’nci maddesinin 6’ncı fıkrasına istinaden, periyodik olarak üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanan teminatlar bildirim tarihinden itibaren 10 iş günü içerisinde; bunun dışında, tesis edilen kıymetin piyasa değerinin düşmesi, teminatın kullandırılması ya da tesis edilen kıymetin teminat olma niteliğini kaybetmesi gibi nedenlerle teminat tamamlanmasının gerekli görüldüğü durumlarda ise 3 iş günü içerisinde üyelerce tamamlanması gerekmektedir. Eksik teminatın bu süre içinde tamamlanmaması halinde aracı kuruluşun üyeliği sözkonusu yükümlülüğünü yerine getirinceye kadar askıya alınmakta ve Borsada işlem yaptırılmamaktadır. 4.6.3. Hisse Kuralları Senetleri Piyasası’nda Pazarlar ve İşlem İMKB Hisse Senetleri Piyasası'nda aşağıda belirtilen, altı pazar bulunmaktadır. Ulusal Pazar (Kot İçi) Kurumsal Ürünler Pazarı (Kot İçi) İkinci Ulusal Pazar (Küçük ve Orta Ölçekli Şirketler, Kot Dışı) Gözaltı Pazarı (Kot Dışı) Toptan Satışlar Pazarı Fon Pazarı Varant Pazarı Gelişen İşletmeler Piyasası Ayrıca Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde Toptan Satış İşlemleri (LE ve LY özellik kodu ile), Birincil Piyasa İşlemleri (BE, BY, BF özellik kodları ile), ME (Eski Hisse Senedinde Resmi Müzayede), MY (Yeni Hisse Senedinde Resmi Müzayede), MR (Rüçhanda Resmi Müzayede), MF (BYF Resmi Müzayede), MV (Varant Müzayede) özellik kodu ile ve Temerrüt işlemleri (TE, TY, TR, TF, TV özellik kodları ile) yapılmakta, rüçhan hakkı kuponları için de (R Özellik Kodu) kuponları satılacak hisse senedinin işlem gördüğü seans süresinde ayrı bir pazar açılmaktadır. 89 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerinin başlatıldığı an ile bitirildiği an arasında geçen süre “Seans” olarak adlandırılır. Borsa'da işlem gören menkul kıymetler, her gün belirli saatler arasında alınıp satılmaktadırlar. Bu işlem sürecine "Borsa Seansı" adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem gören tüm menkul kıymetlerin seansı aynı anda başlar ve biter. IMKB Hisse Senetleri Piyasası’nda “Açılış Seansı-Tek Fiyat” ile birlikte “Sürekli Müzayede Sistemi-Çok Fiyat” ve “Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede – Çok Fiyat” yöntemleri kullanılır. Hisse Senetleri Piyasası’nda işlemler gün başında ve ikinci seans başında yapılan açılış seansında “tek fiyat” yöntemi ile belirlenirken arta kalan diğer sürelerde “çok fiyat – sürekli müzayede “ sistemi kullanılır. Aşağıda Sürekli Müzayede ve Açılış Seansı kavramları açıklanmaktadır. Piyasa yapıcılı Sürekli Müzayede ve Tek Fiyat işlem sistemlerine ilişkin bilgi daha sonraki bir bölümde yer almaktadır. 4.6.4. İşlem Yöntemleri IMKB Hisse Senetleri Piyasası’nda “Açılış Seansı-Tek Fiyat” ile birlikte “Sürekli Müzayede Sistemi-Çok Fiyat” ve “Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede – Çok Fiyat” yöntemleri kullanılır. Hisse Senetleri Piyasası’nda işlemler gün başında yapılan açılış seansında ve Tek Fiyat bölümlerinde “tek fiyat” yöntemi ile belirlenirken arta kalan diğer sürelerde “Sürekli Müzayede Sistemi – Çok Fiyat” yöntemleri kullanılır. Aşağıda Sürekli Müzayede ve Açılış Seansı kavramları açıklanmaktadır. Piyasa yapıcılı Sürekli Müzayede ve Tek Fiyat işlem sistemlerine ilişkin bilgi daha sonraki bölümde yer almaktadır. 4.6.4.1. Sürekli Müzayede-Çok Fiyat yöntemi Sisteme gönderilen alış ve satış emirlerinin seans boyunca farklı fiyat seviyelerinde eşleşebilmesi, dolayısıyla aynı seans içinde farklı işlem fiyatlarının oluşması nedeniyle bu yönteme “Sürekli Müzayede - Çok Fiyat Yöntemi” denir. Bu yöntemde emirler sisteme girildiği anda karşı taraftaki (örneğin alış emri giriliyorsa satış tarafı) emirler sistem tarafından kontrol edilerek girilen emrin fiyatı karşı tarafta beklemekte olan emirlerin fiyatlarıyla kesişiyorsa hemen işlem gerçekleştirilir. Örnek 1: Alış Lot Alış Fiyatı Satış Fiyatı Satış Lot 40 2,24 2,25 150 100 2,23 2,26 20 15 2,23 2,27 70 200 2,22 2,27 80 50 2,21 Yukarıdaki tabloda görülen emirlerin bulunduğu bir hisse senedi işlem sırasına 20 lotluk 2,24 fiyatlı bir satış emri girildiğinde sistem alış tarafına bakacak, oradaki en iyi fiyatlı alış emrinden başlayarak emirleri kontrol edecek, girilen seviyeden alışta emir olduğu için 90 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR satış emrini bekleme listesine yazmadan (pasife yazmadan) işlemi hemen gerçekleştirecektir. Alışta bekleyen 40 lotluk emirle 20 Lot satış emri karşılaşacak, 20 lot işlem olacak ve işlem sonucunda hisse senedinde beklemekte olan emirler aşağıdaki şekilde olacaktır; Alış Lot Alış Fiyatı Satış Fiyatı Satış Lot 20 2,24 2,25 150 100 2,23 2,26 20 15 2,23 2,27 70 200 2,22 2,27 80 50 2,21 Görüldüğü üzere pasifte en iyi fiyat seviyesinde beklemekte olan 40 lotluk emrin 20 lotu işlem gördüğü için geriye 20 lot pasifte kalmıştır. Bu örnek üzerinden devam edelim; Bu defa 200 lot 2,26 fiyatlı bir alış emri geldiğini varsayalım. Bu durumda hangi fiyat seviyelerinden kaç lot işlem gerçekleşecektir? İşlemler sonrasında emir baz dosyası nasıl olacaktır? Sistem bu durumda satış tarafına bakacak ve uygun fiyatlı emir olup olmadığını kontrol ettiğinde girilen alış emrinin fiyatından daha düşük fiyat seviyesinden (2,25) bile satış emri olduğunu görecek ve işlem yapmaya o fiyat seviyesinden başlayacaktır. Yani ilk önce 2,25 fiyat seviyesindeki 150 lotla işlem yapacak (alış emrinin fiyatı 2,26 olduğu halde işlemin fiyatı, satışta 2,25’ten bekleyen emir olduğu için, 2,25 olmaktadır.), sonra henüz verilen işlem miktarı sınırı olan 200 lota ulaşılamadığı için verilen alış emrinin fiyatı olan 2,26 seviyesindeki 20 lotluk satış emri ile de işlem yapacaktır. Sonuçta girilen bu emir sonucunda 150 lot 2,25, 20 lot ise 2,26 fiyat seviyesinden işlem olacaktır. Emri veren kişi 2,26’dan almaya razıyken 150 lotu 2,25’ten satın almıştır. Yapılan toplam işlem miktarı 170 lot olduğu için 200 lotluk emirden kalan işlem görmemiş 2,26 seviyesinden 30 lotluk miktar alış tarafında emir baz dosyasına yazılacaktır. İşlem sonucu hisse senedinde pasifte bekleyen emirler şu şekilde olacaktır; Alış Lot Alış Fiyatı Satış Fiyatı Satış Lot 30 2,26 2,27 70 20 2,24 2,27 80 100 2,23 15 2,23 200 2,22 50 2,21 Sonuçta alışta en iyi fiyat seviyesi değişmiş ve 30 lotluk alış emri bütün alış emirleri arasında en iyi (yüksek) fiyatlı olması nedeniyle öncelik sıralamasında en üst sıraya yerleşmiştir. Satış tarafında ise 2,25 ve 2,26 seviyelerinde emir kalmadığı için kalan emirler arasından zaman önceliğine sahip olan 2,27 seviyesindeki 70 lotluk emir en öncelikli emir olacaktır. 91 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.4.2. Açılış Seansı Belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin herhangi bir eşleşme yapılmaksızın Alım-Satım Sistemi’ne (Sistem) kabul edildiği ve bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesinin (Açılış Fiyatı) hesaplanarak, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği tek fiyat yöntemiyle çalışan özel bir seans uygulamasıdır. I. Açılış Seansı İşleyiş Esasları Açılış Seansı, belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin herhangi bir eşleşme yapılmaksızın Alım-Satım Sistemi’ne (Sistem) kabul edildiği ve bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesinin (Açılış Fiyatı) hesaplanarak, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği tek fiyat yöntemiyle çalışan özel bir seans uygulamasıdır. Açılış seansı temel olarak iki aşamadan oluşur: 1. Emir toplama: Bu süre zarfında emirler Sistem’e iletilir ve öncelik kurallarına göre sıralanır. Eşleştirme yapılmaz. 2. Açılış fiyatının belirlenmesi ve açılış işlemlerinin gerçekleştirilmesi: Bu süre zarfında Sistemde yer alan alış-satış emirleri üzerinden yapılan değerlendirme ile açılış fiyatı belirlenir ve fiyat-zaman önceliği açısından uygun durumda olan emirler, karşılığında yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, açılış fiyatından işleme dönüşür. Açılış seansı sadece belirli bir piyasa (Ulusal, İkinci Ulusal vs.) ve/veya özellik kodundaki (Eski, Yeni vs.) hisse senetlerinin tamamı için toplu olarak gerçekleştirilebileceği gibi sadece belirli bir hisse senedi için de gerçekleştirilebilir. II. Seans Saatleri Hisse Senetleri Piyasası'nda 13 Ekim 2008 tarihinden itibaren yürürlüğe giren yeni düzenlemeler çerçevesinde disketle emir iletimi uygulaması yürürlükten kaldırılmış, elektronik emir iletim modu işleyiş kuralları ile birinci seans saatleri yeniden düzenlenmiştir. Disketle emir iletiminin sona ermesi nedeniyle üyelerimizin özellikle yoğun günlerde emirlerini rahatça iletebilmeleri amacıyla birinci seans başlangıcındaki açılış seansının toplam 15 dakikalık (10 + 5) süresi, mevcut durumda 10 dakika olarak uygulanan emir toplama bölümünün 5 dakika uzatılması suretiyle 20 dakikaya (15 + 5) çıkarılmıştır. Ayrıca, iki seans arasındaki 120 dakikalık öğle arasının 30 dakika kısaltılarak 90 dakikaya indirilmesine ve bu sürenin birinci seansın 12:00 olan bitiş saatine eklenerek, seansın yarım saat uzatılmak suretiyle 12:30 da bitirilmesine karar verilmiştir. Bu düzenleme sonucunda açılış seansının toplam süresi 5 dakika, sürekli müzayede seansının toplam süresi ise 25 dakika uzatılmış olmaktadır. 19 Ekim 2009 tarihinden itibaren yürürlüğe giren değişiklikle ikinci seansın 17:00 olan bitiş saati 17:30’a uzatılmıştır. 13 Kasım 2009 tarihinden itibaren devreye alınan yeni 92 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR uygulamalar çerçevesinde Hisse Senetleri Piyasasında işlem görmekte olan ilgili tüm menkul kıymetlerde birinci seans başlangıcında yapılan açılış seansı uygulamasına ilave olarak ikinci seansın başında da açılış seansı yer almaya başlamıştır. III. Açılış Seansı Süreci a) Açılış Modu 1. Seans : 08:30-09:45 2. Seans 13:45-14:15 - Girilen emirleri görmek, değiştirmek, bölmek ve iptal etmek için kullanılan sorgular haricindeki sorgu ekranları kullanım dışıdır. Piyasa izleme ekranı kapalıdır. b) Emir Girişi Aşaması 1. Seans 2. Seans - : 09:30-09:45 : 14:00-14:15 ExAPI ve klavye ile emir girişi yapılır. ExAPI ve klavye ile emirler değiştirilebilir, bölünebilir. ExAPI ve klavye ile istendiği an emirler iptal edilebilir. c) Açılış İşlemleri Aşaması 1. Seans 2. Seans - : 09:45-09:50 : 14:15-14:20 Emir girişi yapılamaz. (Kotasyon emri hariç) Emir değiştirme, bölme ve iptal yapılamaz. Açılış fiyatı hesaplanır. İşlemler gerçekleşir. Gerçekleşen işlemler piyasa izleme ekranı, tüm mesaj ekranı ve gerçekleşen işlemler/aktif durum sorgularından görülebilir. Hesaplanan açılış fiyatı piyasa izleme ekranı ve hisse sorgu ekranlarından görülebilir. İşlemler sonrası Sistem sürekli müzayede seansına hazır hale gelir. Açılış fiyatları, gerçekleşen işlemler, hisse senedi bazında kalan açık emirler ve endeks bilgisi veri yayın kuruluşlarına gönderilir. IV. Açılış Seansına İlişkin Önemli Hususlar a) Açılış Modu’nda Sorguların Durumu Emir Baz Kapalı Fiyat Baz Kapalı Açık Emirler Açık 93 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Aktif Durum Açık Emir Durum Açık Hisse Sorgu Açık Tüm Mesaj Ekranı Açık Açılış modu bittiğinde tüm sorgu ekranları açık hale gelir. b) Kullanılabilecek Emir Türleri Limit Fiyatlı Emir Evet. İlk aşamada sadece Limit Fiyatlı Emir kullanılacaktır. Açılış Fiyatlı Emir (AFE) İlk aşamada devreye alınmayacaktır. Açığa Satış Emri Hayır. Ayrıca AFE girilemeyecektir Kalanı İptal Et Emri (KİE) Hayır Özel Limit Fiyatlı Emir (OLFE) Hayır Özel Limit (OLDE) Hayır Değerli Özel Emir Emir hiçbir durumda açığa satış olarak Hayır c) Emir Değiştirme, Bölme ve İptal İşlevlerine İlişkin Kurallar Limit Fiyatlı Emir Açılış Fiyatlı Emir (AFE) Emir Bölme Sürekli müzayede seansındaki uygulamada geçerli kurallar dahilinde yapılabilir. Emir Değiştirme Emrin fiyatı iyileştirilebilir / kötüleştirilebilir; miktarı azaltılabilir / artırılabilir (miktar artırıldığında zaman önceliği kaybolur). Tarihli emirlerin süresi kısaltılabilir. Emir İptali Emirler istendiği an iptal edilebilir. Emir Bölme Yapılamaz Emir Değiştirme Emrin miktarı azaltılabilir, artırılabilir (miktar artırıldığında zaman önceliği kaybolur). AFE limit fiyatlı emre, limit fiyatlı emir AFE’ye çevrilemez. Emir İptali Emirler istendiği an iptal edilebilir. d) Açılış Seansı İle İlgili Diğer Özellikli Konular İşlem Görmeyen Emirlerin Sürekli Müzayede Seansı’na Aktarılması Açılış seansına iletilen ve seans sonunda işlem görmeyen veya kısmi olarak işlem gören limit fiyatlı emirler sürekli müzayede seansına aktarılır. İleride uygulanması düşünülen Açılış Fiyatlı Emir (AFE) ise işlem görmediği takdirde işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilecek, dolayısıyla fiyatsız olan bu emirler sürekli müzayede seansına aktarılmayacaktır. 94 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Baz Fiyat Marjı ve Fiyat Maksimum Miktarı Lot Gerçekleşen son seansın ağırlıklı ortalama fiyatları kullanılarak hesaplanan baz fiyat ve marjlar, hem açılış seansında hem de bu süreci takip eden sürekli müzayede aşamasında geçerlidir. Açılış işlemleri Birinci Seansın sürekli müzayede bölümündeki işlemlerle birlikte değerlendirilerek takip eden seansın baz fiyat ve fiyat marjlarının hesaplanmasında dikkate alınır. Sürekli müzayede seansı ile aynı Fiyat Adımları Sürekli müzayede seansı ile aynı Uygulanacak Hisseler/Pazarlar Ulusal, Kurumsal Ürünler, İkinci Ulusal ve GİP ile Gözaltı Pazarı’nda işlem gören hisse senetlerinin Eski (E) ve Yeni (Y) Özellik Kodlu işlem sıralarında ve Borsa Yatırım Fonu Pazarı’nda işlem gören (F) Özellik Kodlu işlem sıralarında açılış seansı yapılacaktır. V. Açılış Fiyatı’nın Hesaplanma Yöntemi Açılış fiyatı, aşağıda açıklandığı şekilde belirlenir: En çok işlem miktarının gerçekleşmesini sağlayan fiyat açılış fiyatıdır. Açılış fiyatının hesabında sadece limit fiyatlı normal emirler dikkate alınır. Açılış fiyatı olabilecek birden fazla fiyat var ise; a) Pasifte açılış fiyatından daha iyi fiyatlı emir kalmamasını sağlayacak en fazla iki fiyat seviyesi olabilir. Bu tür bir durumda açılış fiyatı olabilecek iki fiyattan düşük olanındaki “alış tarafı emir miktarı toplamı”, yüksek fiyattaki “satış tarafı emir miktarı toplamı” ile karşılaştırılır. “Alış tarafı emir miktarı toplamı” ve “Satış tarafı emir miktarı toplamı” sütunlarındaki rakamlar her bir fiyat seviyesindeki toplam emir miktarlarının en iyi fiyattan en kötü fiyata doğru - diğer bir ifadeyle alış tarafı için en yüksek fiyattan en düşük fiyata; satış tarafı için ise en düşük fiyattan en yüksek fiyata doğru - toplanması sonucu bulunmaktadır. Alış tarafı emir miktarı toplamı fazlaysa yüksek olan fiyat, satış tarafı emir miktarı toplamı fazlaysa düşük olan fiyat açılış fiyatı olarak belirlenir. b) Olası iki fiyat seviyesindeki alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları da birbirine eşitse, açılış fiyatı olabilecek söz konusu iki fiyattan Açılış Referans Fiyatı’na (ARF) (*) yakın olanı açılış fiyatı olarak belirlenir. c) Hem alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları eşit, hem de fiyatlar ARF’ye eşit uzaklıkta ise, ARF açılış fiyatı olarak belirlenir. Açılış fiyatı belirlenemiyorsa girilmiş olan tüm limit fiyatlı emirler sürekli müzayede seansına aktarılır. Açılış fiyatı belirlenmiş ise girilmiş olan limit fiyatlı emirlerden işlem görmeyenler (bir kısmı işlem gördüyse kalan bölümü) sürekli müzayede seansına aktarılır. 95 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR (*) Açılış Referans Fiyatı (ARF) Bilindiği üzere, Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği’nin 12’nci maddesinde tanımlanmış olan bir Referans Fiyat kuralı mevcuttur. Bundan ayrı olarak burada ile sadece açılış seansına özgü bir referans fiyat kavramı oluşturulmuş ve bu kavram “Açılış Referans Fiyatı – ARF” olarak adlandırılmıştır. ARF olarak o hisse senedinde işlem gerçekleşmiş en son seanstaki kapanış fiyatı kullanılır. Ancak; a) Sermaye artırımı, temettü ödemesi gibi hisse senedinin baz fiyatının değişmesini gerektiren ve dolayısıyla kapanış fiyatının gösterge olma işlevini kaybettiği durumlarda, hisse senedinin o seans için geçerli olan düzeltilmiş baz fiyatı ARF olarak kullanılır. b) Serbest marjlı bir hisse senedinde açılış fiyatı hesaplanırken ARF’ye bakma gereği ortaya çıkarsa kapanış fiyatı ARF olarak kullanılamaz. Bu durumda; 1) Eğer hisse senedi için Borsa tarafından belirlenmiş bir referans fiyat varsa (Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği 12’nci Maddede tanımlanan türden Referans Fiyat kastedilmektedir) bu fiyat ARF olarak alınır. 2) Eğer hisse senedi için belirlenmiş bir referans fiyat yoksa, açılış fiyatı olabilecek iki fiyatın ortalamasının baz fiyat aralığı-adım tablosuna uygun olarak en yakın fiyat adımına yuvarlanmış hali ARF olarak alınır ve bu fiyata yakın olan fiyat açılış fiyatı olarak seçilir. Eğer yuvarlama sonucu bulunan fiyat olası iki fiyata da eşit uzaklıkta ise ARF açılış fiyatı olur. c) Açılış seansında referans olarak alınacak fiyat ilgili hisse senedinde geçerli olan fiyat marjının dışındaysa (örneğin kapanış fiyatı bir sonraki seans marj dışında kalabilir), ARF o seans geçerli olan baz fiyattır. d) Açılış seansında ARF olarak alınan fiyat ilgili hisse senedinde geçerli olan fiyat adımına uymazsa, baz fiyat – adım tablosu dikkate alınarak fiyat adımına göre yuvarlanmış hali ARF olarak kullanılır. e) İMKB İkincil Piyasası’nda ilk defa işlem görmeye başlayan bir hisse senedinde, önceki kapanış fiyatı henüz bulunmadığı için, ilk işlem günü ARF olarak alınan fiyat, hisse senedinin halka arz fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanmasıyla bulunan baz fiyatıdır. f) İMKB Birincil Piyasası’nda halka arz edildikten sonra ikincil piyasada ilk defa işlem görmeye başlayan bir hisse senedinde ARF olarak alınacak fiyat, bu hisse senedinin birincil piyasasındaki son işlemin fiyatıdır. Bu fiyat marj dışında kalıyor ise baz fiyat ARF olarak alınır. Fiyatın adıma uygun olmaması durumunda ise en yakın adıma yuvarlama yapılır. 96 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İMKB Birincil Piyasası’nda halka arzı devam ederken ikincil piyasada da işlem görmeye başlayan bir hisse senedinde ARF olarak alınan fiyat, bu hisse senedinin birincil piyasasındaki son işlemin fiyatıdır. Bu fiyat marj dışında ise baz fiyat ARF olarak alınır. Fiyatın adıma uygun olmaması durumunda ise en yakın adıma yuvarlama yapılır. g) Bir hisse senedinin “Yeni” sırası işleme açıldığında; 1) Baz fiyat varsa, bu fiyat ARF olarak alınır. 2) Eğer Borsa tarafından tanımlanmış bir referans fiyat varsa, bu fiyat ARF olarak alınır. Bu fiyat adıma uygun değilse yuvarlanmış hali ARF olarak dikkate alınır. 3) Eğer “Yeni” sırası serbest marjla işleme açılıyorsa ve referans fiyat da yoksa, ARF’nin hesaplanmasında yukarıda serbest marjlı hisseler için belirtilen kural (b.2) uygulanır. h) Şirket birleşme, devralma, devir olma durumlarında; 1) Hisse senedinde baz fiyat varsa, söz konusu baz fiyat ARF olarak dikkate alınır. 2) Eğer hisse için Borsa tarafından hesaplanmış bir referans fiyat varsa, bu fiyat ARF olarak dikkate alınır. Bu fiyat adıma uygun değilse yuvarlanmış hali ARF olarak dikkate alınır. 3) Eğer hisse serbest marjlıysa ve referans fiyat da yoksa, bu hisse senedi için ARF’nin hesaplanmasında yukarıda serbest marjlı hisseler için belirtilen kural (b.2) uygulanır Borsa Yönetim Kurulu, önceden ilan etmek koşuluyla, ARF’nin yukarıda belirtilen yöntemlerden farklı bir şekilde belirlenmesine karar verebilir. VI. Açılış Fiyatlı Emirler (AFE) Sadece açılış seansında (Gün başındaki veya hisse bazındaki açılış seansı) kullanılabilen fiyatsız bir emir türüdür. Fiyat alanına sıfır (0), miktar alanına ise işlem yapılmak istenen miktar lot olarak yazılarak Sistem’e gönderilir. AFE, açılış seansı uygulamasının ilk aşamasında devreye alınmayacaktır. Bu emir türünün ilerleyen zaman içinde gelişen koşullara göre devreye alınması planlanmaktadır. Uygulandığında AFE’nin işleyişi aşağıdaki esaslar çerçevesinde olacaktır: 1. AFE açılış fiyatı hesabında dikkate alınmaz. Açılış fiyatı sadece limit fiyatlı emirler dikkate alınarak belirlenir. 97 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 2. AFE karşı tarafta uygun fiyat seviyesinde yeterli miktarda fiyatlı emir veya AFE olduğu takdirde, açılış fiyatından işlem görür. Limit fiyatlı emir ve AFE’nin işlem görme önceliği konusu (VII) numaralı başlık altında anlatılmıştır. 3. Bir hisse senedinde açılış fiyatı oluşmazsa AFE’ler hiç işlem görmez ve açılış seansı sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Açılış fiyatı oluştuğu durumda ise kısmen işlem gören AFE’den kalan kısım açılış işlemleri sonrasında iptal edilir. Dolayısıyla AFE’ler sürekli müzayede seansına ve Tek Fiyat bölümüne aktarılmaz. Hisse senedinin sırası açılış sona ermeden işleme kapatılmışsa AFE’ler seans sonuna kadar korunacak, seans sonunda kapalılık devam ettiği takdirde 1’inci Seans bitiminde seanslık emirlerle birlikte AFE’ler de iptal edilecektir. 4. AFE’nin miktarı azaltılabilir, arttırılabilir. Ancak miktar arttırıldığında zaman önceliği kaybolur. 5. Değiştirilerek AFE limit fiyatlı bir emre, limit fiyatlı bir emir de AFE haline getirilemez. 6. AFE bölünemez. 7. AFE son emir olma koşulu aranmaksızın, açılış işlemleri aşaması haricinde, istendiği an iptal edilebilir. 8. AFE’ler öncelik açısından limit fiyatlı emirlerin altında yer alır, kendi aralarında ise zaman önceliğine göre sıralanırlar. 9. AFE’yle bir defada girilebilecek en yüksek miktar ilgili menkul kıymet için belirlenmiş olan maksimum lot miktarını aşamaz. 10. Üyelerimizin serbest marj ile işlem gören hisse senetlerinde açılış seansına AFE kabul ederken özellikle bu durumda risk arz eden iki temel hususu göz önünde bulundurarak emrin teminatını belirlemeleri yararlı olacaktır: a) Hisse serbest marjla işlem görmektedir yani o seans herhangi bir fiyat sınırı bulunmamaktadır. b) AFE yapısı gereği herhangi bir fiyat bilgisi içermemektedir, dolayısıyla işlem görüp görmeyeceği, görürse de hangi fiyattan işlem göreceği piyasa koşullarına bağlıdır. VII. Emirlerin İşlem Görme Sırası Açılış fiyatından daha “iyi” fiyat seviyelerindeki limit fiyatlı emirler (alışta daha yüksek, satışta daha düşük fiyatlı emirler) ve açılış fiyatı seviyesindeki limit fiyatlı emirler, karşı tarafta yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, önce fiyat sonra zaman önceliği dikkate alınarak açılış fiyatından eşleşerek işlem görür. 98 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bir tarafta açılış fiyatı seviyesinde bekleyen limit fiyatlı emirler kalmasına rağmen karşı tarafta eşleşebilecek fiyat seviyesinde limit fiyatlı emrin bulunmadığı durumda, bu limit fiyatlı emirler karşı taraftaki AFE’ler ile eşleşerek işlem görür. AFE’ler arasındaki öncelik sıralaması emrin sisteme giriş zamanına göre belirlenir. Her iki tarafta da açılış fiyatı seviyesindeki limit fiyatlı emirlerin tükenmesinin ardından, alış ve satış tarafındaki AFE’ler birbirleri ile karşılaşarak açılış fiyatından işleme dönüşürler. VIII. Veri Yayını Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansının emir girişi aşamasında hisse senetlerine ve endekse ilişkin veri yayını yapılmaz. Açılış işlemlerinin başlamasıyla birlikte açılış fiyatları, gerçekleşen işlemler, işlemler sonrası kalan emirlere ilişkin bilgiler ve hesaplanan Endeks değerleri, veri yayın kuruluşlarına gönderilir. Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansında henüz açılış işlemleri yapılmadan bir hisse senedi sırasının geçici olarak işleme kapatılması sonucu bu süreçte ve devamındaki sürekli müzayede seansı boyunca kapalı durumda kalan bir hisse senedi, kapalı kaldığı bu süreç boyunca, dahil olduğu endekslerin hesabına işlem gördüğü son seanstaki kapanış fiyatı ile katılır. Bahsedilen geçici kapalılık hali Borsa tarafından hisse senedinde yaşanan önemli bir gelişme sonucu oluşan belirsizliğin sona erdirilmesi amacıyla şirketten bilgi istenmesi vs. sebeplerle yapılan işleme kapatmaları içermektedir. Gün başında ve 2’nci Seansın başında yapılan açılış seansındaki uygulamaya paralel olarak, hisse senedi bazında yapılan açılış seansında da emir toplama aşaması süresince söz konusu hisse senedine ilişkin olarak veri yayını yapılmaz. Emir giriş aşaması boyunca hisse senedi endeks hesaplamasına, işlem gördüğü son seanstaki kapanış fiyatı ile katılır. Hisse senedindeki açılış işlemlerinin bitişiyle birlikte veriler hemen yayına gönderilir, endeksin ilk güncellenişinde hisse senedindeki açılış fiyatı son işlem fiyatı olarak dikkate alınarak hesaplama yapılır. Bu tür açılışlar sonunda, açılış sonrası durumun değerlendirilmesi amacıyla, hisse senetleri geçici olarak işleme kapatılmakla birlikte, ikinci paragraftaki durumdan farklı olarak bu kapalılık sürecinde hisse senedi endeks hesabına açılış fiyatıyla katılır. IX. Gerçekleşen İşlemler ve İşlem Defterleri Üyeler açılış seansı işlemlerini Borsa ERD (Elektronik Rapor Dağıtım) sayfasından 1’inci Seans ve 2’nci Seans sonunda sürekli müzayede seansı işlemleriyle birleştirilmiş olarak temin edebileceklerdir. X. Bültende Açılış İşlemleri Açılış seansında hisse senetlerinin gerçekleşen açılış fiyatları, Günlük Bültende ayrı bir kolonda açılış fiyatları olarak ilan edilir. Ancak açılış fiyatı dışındaki hisse bazında bilgiler –açılış seansında gerçekleşen işlem miktarı, işlem hacmi, sözleşme sayısı bilgileri- ayrı 99 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR olarak yayınlanmaz. Bu bilgiler sürekli müzayede seansı bilgileri ile birleştirilerek yayınlanır. Piyasa (Ulusal, İkinci Ulusal vs.) bazında gerçekleşen açılış seansı işlem miktarı, işlem hacmi ve sözleşme sayısı bilgileri ise ayrı bir tablo halinde bültende yayınlanır. Açılış fiyatlarına göre hesaplanan Fiyat Endeksleri de Günlük Bültende Açılış Endeks Değeri olarak ayrı bir kolonda ilan edilir. AÇILIŞ FİYATI HESAPLAMASINA İLİŞKİN ÖRNEKLER: 1. En Çok İşlemin Gerçekleşebileceği Tek Bir Fiyat Seviyesi Bulunması Durumu Örnek - 1: Emirler Tür S A A A S S A Fiyat 3,22 3,21 3,20 3,20 3,20 3,18 3,18 Miktar 100 100 70 30 100 100 100 Emirlerin sisteme girişi tablodaki sırayladır. Bu emirlere göre oluşturulan aşağıdaki “Açılış Tablosunda” (Tablo-1) Alış Lot, Fiyat ve Satış Lot başlıkları bir tür Fiyat Baz dosyası olarak düşünülebilir. “Fiyat” sütununda sistemdeki emirlerin fiyat seviyeleri en yüksekten en düşüğe doğru sıralanmakta, Alış Lot ve Satış Lot sütunlarında ise bu fiyat seviyelerinde bulunan alış ve satış emirlerinin toplam miktarları gösterilmektedir. Tablo - 1 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı 0 100 200 300 Alış Lot 0 100 100 (70+30) 100 Fiyat 3,22 3,21 3,20 Satış Lot 100 0 100 3,18 100 Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı 300 200 200 İşlem Miktarı 0 100 200 100 100 “Alış tarafı emir miktarı toplamı” ve “Satış tarafı emir miktarı toplamı” sütunlarındaki rakamlar ise her bir fiyat seviyesindeki toplam emir miktarlarının en iyi fiyattan en kötü fiyata doğru - diğer bir ifadeyle alış tarafı için en yüksek fiyattan en düşük fiyata; satış tarafı için ise en düşük fiyattan en yüksek fiyata doğru- toplanması sonucu bulunmaktadır. Bu sütunların işlevi, açılış fiyatı olarak seçilen herhangi bir fiyat seviyesinden kaç lot işlem olabileceğinin hesaplanabilmesini sağlamaktır. Alış tarafı için, seçilen fiyat ve daha yüksek fiyatlardaki emirlerin miktarlarının, satış tarafı için ise seçilen fiyat ve daha düşük fiyatlardaki emir miktarlarının toplanması suretiyle hesaplanır. 100 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Örneğin, 3,20 fiyat seviyesi için alış tarafı toplamı bulunurken öncelik kuralına uygun olarak daha iyi bir fiyat seviyesi olan 3,21’deki 100 lotluk miktara 3,20’deki 100 lot eklenir ve 200 rakamına ulaşılır. 3,20 açılış fiyatı olarak seçilirse daha iyi fiyatlardan girilmiş emirler de dahil, işlem görebilecek toplam 200 lot alış emri var demektir. Ama bu miktarda işlem olması satış tarafında yeterli miktarda emir olup olmamasına bağlıdır. Satış tarafı toplamı bulunurken ise 3,20’den daha iyi bir fiyat seviyesi olan 3,18’daki 100 lotluk miktara 3,20’deki 100 lot eklenir ve 200 rakamına ulaşılır. 3,20 açılış fiyatı olarak seçilirse daha iyi fiyatlardan girilmiş emirler de dahil, işlem görebilecek toplam 200 lot satış emri var demektir. Tablo-1’in en son sütununda ise alış-satış tarafı emir miktarı toplamı sütunlarındaki miktarlara göre her fiyat seviyesinde, eğer açılış fiyatı olarak seçilirlerse, gerçekleşebilecek işlem miktarları gösterilmiştir. Gerçekleşebilecek işlem miktarı alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarından düşük olanına göre belirlenmektedir. 3,22’ye bakıldığında satış tarafı emir miktarı 300 olmasına rağmen alış tarafı emir toplamı 0(sıfır) olduğu için bu seviyede işlem gerçekleşemez. 3,21 açılış fiyatı olarak seçilirse işlem miktarı 100 lottur. 3,20 fiyat seviyesindeki alış tarafı toplamı da 200 lot (3,21’den 100 lot + 3,20’den 100 lot) – satış tarafı toplamı da 200 lottur. (3.18’dan 100 lot + 3,20’den 100 lot) Bu verilere göre 3,20 fiyat seviyesinden gerçekleşebilecek işlem miktarı 200 lottur. 3,18 fiyat seviyesindeki alış tarafı toplamı 300 lot satış tarafı toplamı ise 100 lottur. Dolayısıyla 3,18 açılış fiyatı olarak seçildiği takdirde gerçekleşebilecek işlem miktarı 100 lottur. Olası işlem miktarları arasından en yükseği olan 200 lotun gerçekleşmesini sağlayan fiyat seviyesi olması nedeniyle, bu hisse senedinin açılış fiyatı 3,20’dir. İşlemler en iyi fiyatlı emirlerin karşılaştırılmasıyla başlayarak daha kötü fiyatlardakilere doğru giden bir eşleme mantığında ve belirlenen tek bir fiyattan (açılış fiyatından) yapılır. İlk önce alış tarafındaki en iyi fiyatlı emir olan 3,21 fiyatlı 100 lotluk emir, satış tarafındaki en iyi fiyatlı emir olan 100 lotluk 3,18 fiyatlı emirle tam olarak eşleşerek işlem görür. 2. ve 3. işlem ise sırasıyla 3,20 fiyat seviyesindeki 70(zaman önceliği nedeniyle ilk olarak bu emir işlem görecektir) ve 30 lotluk lotluk alış emirlerinin yine 3,20 seviyesindeki 100 lotluk satış emriyle eşleşmesi sonucunda oluşur. Açılış Fiyatı İşlem Miktarı 3,20 200 Açılış sırasında işlem görmeyen veya kısmi olarak işlem gören limit fiyatlı emirler fiyat ve zaman öncelikleri korunarak sürekli müzayede seansına aktarılır. Açılış sonrasında 3,18 fiyat seviyesindeki 100 lotluk alış emri ile 3,22 fiyat seviyesindeki 100 lotluk satış emri işlem görmeden kaldığı için, hisse senedinin Açık Emirler Dosyası sürekli müzayede bölümü başlangıcında aşağıdaki şekilde olacaktır; Alış Lot Alış Fiyat Satış Fiyat 100 3,18 3,22 Satış Lot 100 101 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 2) En Fazla İşlem Şartını Sağlayan İki Fiyat Seviyesinin Bulunması Durumu i) Alış tarafı emir miktarı toplamının satış tarafı emir miktarı toplamından fazla olması durumu Örnek - 2: Tablo - 2 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı Alış Lot Fiyat Satış Lot Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı 100 100 30,50 100 300 100 200 100 30,40 0 200 200 220 20 29,50 100 200 200 220 0 29,20 100 100 100 270 50 29,00 0 0 0 Bu örnekte olabilecek en yüksek işlem miktarı 200 lottur ve bu miktarda işlem hem 30,40 hem de 29,50 fiyat seviyesinde gerçekleşebilmektedir. Burada alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarının karşılaştırılması kuralı devreye girmektedir. Bu karşılaştırma olası iki açılış fiyatından düşük olanındaki alış tarafı toplamı rakamının, yüksek fiyat seviyesindeki satış tarafı toplamı rakamıyla karşılaştırılması yoluyla yapılır. 29,50 seviyesindeki alış tarafı toplamı rakamı 220 lot iken 30,40 seviyesindeki satış tarafı toplamı rakamı 200 lottur. Dolayısıyla burada bir alış tarafı ağırlığı söz konusudur ve yüksek fiyat olan 30,40 açılış fiyatı olarak seçilecektir. Açılış fiyatı İşlem Miktarı ii) 30,40 200 Satış tarafı emir miktarı toplamının toplamından fazla olması durumu alış tarafı emir miktarı Örnek - 3: Tablo – 3 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı Alış Lot Fiyat Satış Lot Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı 100 100 30,50 0 300 100 200 100 30,40 100 300 200 202 2 30,00 100 200 200 202 0 29,50 100 100 100 252 50 29,20 0 0 0 30,40 ve 30,00 fiyat seviyelerinin ikisinde de 200 lotluk işlem gerçekleşebilir. Ancak satış tarafı emir miktarı toplamı rakamı 300 lot iken alış tarafı emir miktarı toplamı 202 102 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR lottur. Satış ağırlığı söz konusu olduğundan düşük fiyat olan 30,00 açılış fiyatı olarak seçilir. Açılış Fiyatı 30,00 İşlem Miktarı iii) 200 Alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarının eşit, fakat fiyatlardan birinin Açılış Referans Fiyatı’na daha yakın olduğu durum Örnek - 4: Tablo – 4 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı 100 Alış Lot Fiyat Satış Lot Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı 100 30,50 100 400 100 200 100 30,40 100 300 200 300 100 30,00 100 200 200 500 200 29,00 100 100 100 Önceki Fiyatı Kapanış 30,50 Bu örnekte en yüksek işlem miktarı olan 200 lotu sağlayan 30,40 ve 30 fiyat seviyelerindeki alış ve satış tarafı emir miktarı toplamları eşittir (300 lot). Açılış Referans Fiyatı’na bakma gereği doğmuştur. Sermaye artırımı vb. gibi özellikli bir durum olmadığı için Kapanış Fiyatı olan 30,50 Açılış Referans Fiyatı (ARF) olarak alınarak, bu fiyata daha yakın olan 30,40 Açılış Fiyatı olarak seçilecektir. Açılış Fiyatı 30,40 İşlem Miktarı iv) 200 Alış ve satış tarafı emir miktarı toplamlarının eşit ve her iki fiyatın Açılış Referans Fiyatı’na eşit uzaklıkta olduğu durum Örnek - 5: Tablo – 5 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı Alış Lot Fiyat Satış Lot 100 100 31,00 100 400 100 200 100 30,80 100 300 200 300 100 30,20 100 200 200 500 200 30,00 100 100 100 Önceki Kapanış Fiyatı Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı 30,50 103 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bu örnekte en yüksek işlem miktarı olan 200’ü sağlayan 30,80 ve 30,20 fiyat seviyelerindeki Alış ve Satış Tarafı Toplamları eşittir (300 lot). Açılış Referans Fiyatı’na bakma gereği doğmuştur. Kapanış Fiyatı olan 30,50 Açılış Referans Fiyatı (ARF) olarak alındığında olası Açılış Fiyatlarının ikisi de bu rakama eşit uzaklıktadır. Dolayısıyla ARF olan 30,50 Açılış Fiyatı olarak seçilecektir. Açılış Fiyatı 30,50 İşlem Miktarı 200 3. İki Olası Açılış Fiyatının Bulunduğu ve Açılış Referans Fiyatı Olarak Alınacak Bir Fiyatın Bulunmadığı Durum Örnek - 6 Tablo – 6 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı Alış Lot Fiyat Satış Lot 10 10 4,98 0 30 10 30 20 4,96 0 30 30 30 0 4,94 18 30 30 30 0 4,92 12 12 12 Baz Fiyatı Serbest Marj Kapanış Fiyatı 6.16 Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı Bu hisse senedinde olası en yüksek işlem miktarı 30 lot 4,96 ve 4,94 seviyelerinin ikisinde de mümkün. Alış ve satış tarafı toplamları da eşit olduğu için ARF’ye bakma gereği doğmuştur. Kapanış fiyatı ARF olarak alınamaz; çünkü hisse senedi serbest marjla işlem görmektedir. Borsa tarafından tanımlanmış, Açılış Referans Fiyatı olarak kullanılabilecek bir Referans Fiyat da bulunmamaktadır. Bu durumda, olası iki fiyatın ortalaması olan 4,95 ((4,96+4,94)/2) rakamı ARF olarak kullanılır. Olası fiyatların ikisi de 4,95’e aynı uzaklıkta olduğu için Açılış Fiyatı 4,95 olarak seçilir. Açılış Fiyatı 4,95 İşlem Miktarı 30 4. Açılış Fiyatlı Emir Uygulamasına İlişkin Örnek Örnek - 7 Emirler: Tür Fiya Miktar 104 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR t A 5,02 70 A 5,02 130 A 5,00 100 S 4,98 20 S 4,98 80 S 5,00 20 A AFE 50 A AFE 100 S AFE 50 S AFE 100 S 5,04 200 A 4,96 100 Emirlerin sisteme girişi tablodaki sırayladır. Tablo - 7 (Açılış Tablosu) Alış Tarafı Emir Miktarı Toplamı Alış Lot Fiyat Satış Lot Satış Tarafı Emir Miktarı Toplamı İşlem Miktarı 0 0 5,04 200 320 0 200 200 (70+130 ) 5,02 0 120 120 300 100 5,00 20 120 120 300 0 4,98 100 (20+80) 100 100 400 100 4,96 0 0 0 150 (50+100 ) AFE 150 (50+100 ) Önceki Kapanış Fiyatı 4,96 Tablodan görüldüğü üzere, olabilecek en yüksek işlem miktarı 120 lottur ve bu miktarda işlem 5,02 ve 5,00 fiyat seviyelerinin ikisinde de gerçekleşebilmektedir. Burada alış ve satış tarafı toplamlarının karşılaştırılması kuralı devreye girmektedir. Alış tarafı toplamı rakamı 300 iken satış tarafı toplamı 120 lottur. Dolayısıyla yüksek fiyat olan 5,02 açılış fiyatı olarak seçilir. İşlemlerin hepsi açılış fiyatı olan 5,02 fiyat seviyesinden gerçekleşir. İşlemlerin sıralaması ise şu şekildedir; 105 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1. İşlem: 4,98 fiyattan girilen 20 lot Satış emri 5,02’den girilen 70 lotluk Alış emri ile eşleşerek 20 lotluk bir işlem yaratır. 2. İşlem: 4,98 fiyattan girilen 80 lot Satış emri 5,02’de 50 lotla (70 lotluk emirden kalan) eşleşerek 50 lotluk bir işlem yaratır. 3. İşlem: 4,98 fiyat seviyesinde kalan 30 lot satış emri(80’den kalan) 5,02’deki 130 lotla eşleşerek 30 lotluk işlem yaratır. 4. İşlem: 5,00 fiyat seviyesindeki 20 lotluk satış emri 5,02’deki 100 lotluk (130 lottan artakalan) Alış emri ile karşılaşarak 20 lot işlem yaratır. 5. İşlem: Satış tarafında Açılış fiyatından daha iyi fiyatlı veya açılış fiyatında limit fiyatlı emir kalmamasına rağmen AFE emirleri olduğu için işlemler devam eder. 50 lot satış AFE emri 80 lotluk (130 lottan kalan) 5,02’lik Alış emriyle karşılaşarak 50 lot işlem yaratır. 6. İşlem: Satış tarafındaki ikinci AFE emri olan 100 lotluk emir 5,02 ‘deki 30 lotluk (130 lottan kalan) Alış emri ile karşılaşarak 30 lotluk bir işlem yaratır. 7. İşlem: Satış tarafındaki 70 lotluk AFE (100’den kalan) Alış tarafındaki 50 lotluk AFE ile karşılaşarak 50 lot işlem yaratır. 8. İşlem: Satış tarafındaki 20 lotluk AFE (100’den kalan) Alış tarafındaki 100 lotluk AFE ile karşılaşarak 20 lot işlem yaratır. Alış AFE’nin geri kalan 80 lotluk kısmı, karşılığında Satış tarafında emir kalmadığı için sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta, açılış fiyatı hesabında sadece fiyatlı emirler dikkate alındığı için 120 lot olarak bulunan en yüksek işlem miktarı rakamının, AFE’lerin limit fiyatlı emirlerle ve AFE’lerle karşılaşarak işlem görmesi sonucunda 270’e yükselmiş olmasıdır. Açılış Fiyatı 5,02 İşlem Miktarı 270 Açılış Sonrası Hisse Senedindeki Fiyat Baz Dosyası; Alış Lot Alış Fiyat 100 5,00 100 4,96 Satış Fiyat 5,04 Satış Lot 200 4.6.4.3. İşlem Sisteminin Genel Yapısı ve Emir İletiminde Kullanılan Yöntemler 4.6.4.3.1. İMKB Express API (ExAPI) Kanalıyla Emir İletimi İMKB Express-API (ExAPI), uzaktan erişim projesi kapsamında Hisse Senetleri Piyasası (HSP) Elektronik Alım Satım Sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir 106 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR altyapı, iletişim protokolü ve kullanım yöntemi aracılığıyla bağlamak, üyelerin bu yapı vasıtasıyla emir işlemlerini (emir giriş, emir düzeltme, emir bölme, emir iptal, emir durum sorgusu fonksiyonlarını) elektronik ortamda yürütebilmelerini sağlamak için oluşturulmuş olan bir mesajlaşma arayüzüdür. Bu arayüz, üye sistemi ile Hisse Senetleri Piyasası Temsilci Ekranı (İMKB ExAPI Bilgisayarı) arasındaki iletişim yöntemlerini ve mesaj yapılarını belirlemektedir. Bu yapı sayesinde üyeler, “mesajlaşma” yöntemini kullanarak kendi bilgisayar sistemleri aracılığı ile İMKB Alım Satım Sistemine doğrudan (yani İMKB Kullanıcı Terminalleri ile klavye ve ekranların kullanılmasına gerek kalmaksızın) kendi bilgisayar sistemleri aracılığı ile erişebilmekte; emir gönderme, emir iyileştirme, emir bölme, emir iptali ve emir durum sorgusu gibi temel bazı fonksiyonları doğrudan gerçekleştirebilmektedir. Her iki seansın her aşamasında ExAPI yöntemi kullanılarak emir iletimi mümkündür. ExAPI aracılığı ile Ulusal, Kurumsal Ürünler, İkinci Ulusal, Fon, ve sadece 2. Seansta bu pazarlara ek olarak Gözaltı pazarındaki işlem sıralarına emir gönderilebilmektedir. Bu pazarlarda işlem gören Eski (E), Yeni (Y), Fon (F), Rüçhan (R) özellik kodlu işlem sıralarına emir girilebilmektedir. Yazılım geliştirme çalışmaları sonucu 19 Aralık 2008 tarihinde yürürlüğe giren yeni uygulamayla daha önceden izin verilmeyen Birincil Piyasa, Resmi Müzayede ve Temerrüt işlem sıralarına ExAPI aracılığıyla emir gönderimine imkan tanınmıştır. Yeni uygulama kapsamında; Eski, Yeni ve Fon hisse senetlerinin Birinci Piyasa işlemlerinin ayrımının özellik kodundan yapılabilmesi amacıyla, “B” özellik kodu uygulamadan kaldırılarak yerine “BE”, “BY” ve “BF” özellik kodlarının kullanılması için gerekli düzenleme yapılmış ve bu sıralara emir girilebilmesi sağlanmış, Eski, Yeni, Rüçhan ve Fon sıralarının Resmi müzayede işlemlerinin yapıldığı “ME” , “MY”, “MR” ve “MF” özellik kodlu işlem sıralarına emir girilebilmesi sağlanmış,(Geçici bir düzenleme ile resmi müzayede işlemleri E, Y, R, F özellik kodlu hisselere emir girilerek yapılmaktadır.) Eski, Yeni, Rüçhan ve Fon sıralarının Temerrüt işlemlerinin yapıldığı “TE”, ”TY”, ”TR” ve “TF” özellik kodlu işlem sıralarına emir girilebilmesi sağlanmıştır. ExAPI aracılığı ile Toptan Satışlar Pazarı'na emir girilememektedir. 19 Aralık 2008 tarihinde başlayan yeni uygulamanın getirdiği ilave imkanlarla ExAPI terminalleri aracılığıyla emir türlerinden Özel Emirler hariç tutulmak üzere Limit Fiyatlı Normal Emirler, (açılış seansı dışında) KİE, Özel Limit Fiyatlı Emir ve Limit Değerli Emir türündeki tüm emirler kullanılabilmektedir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun (Kurul) Seri:V, No:6 sayılı “Aracılık Faaliyetlerinde Belge ve Kayıt Düzeni Hakkında Tebliğ”inin emir girişlerinde müteselsil sıra numarası uygulamasına ilişkin 9’uncu maddesi hükmünün Borsa terminallerindeki uygulamasına ilişkin olarak Borsamızca yeni bir yöntem geliştirilmiş; bu yöntem, Borsamız ve TSPAKB arasında varılan mutabakat üzerine Kurul’a bildirilmiş ve Kurul’un onayıyla 1 Ocak 2010 107 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR tarihinden itibaren devreye alınmıştır. Uygulanmaya başlanan yöntem ana hatları itibarıyla, Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemi’ne (Sistem) doğrudan bağlı Borsa terminallerinden girilen emirler ve gerçekleşen işlemlerin üye merkezine de gönderilerek üye tarafındaki sistemler tarafından takip edilebilmesi ve üye tarafından gerekli görüldüğünde söz konusu üye temsilcisinin işlemlerinin durdurulabilmesine imkan sağlanması şeklinde özetlenebilir. 4.6.5. Ulusal Pazar İMKB’nin temel pazarı olan Ulusal Pazar, Borsa kotunda bulunan ve asgari tedavül kriterlerine haiz şirketlerin hisse senetlerinin, güven ve istikrar içerisinde işlem gördüğü pazardır. Ulusal Pazar; 09:30-12:30 ile 14:00-17:30 saatleri arasında yer alan iki seansta, Yönetim Kurulu kararıyla pazarı açılmış, İMKB 100 Endeksi’ne dahil olan, olmayan ve Borsa kotunda yer alan her şirkete ait hisse senedi için alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği pazardır. Takas süresi T+2’dir. 4.6.6. Kurumsal Ürünler Pazarı Ulusal Pazarda işlem görmekte olan menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, girişim sermayesi yatırım ortaklıkları hisse senetleri ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri 13 Kasım 2009 tarihinden itibaren devreye alınan uygulama kapsamında kot içi pazar niteliğindeki Kurumsal Ürünler Pazarında (KÜP) sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlamıştır. Ayrıca düzenleme çalışmalarının tamamlanmasının ardından aracı kuruluş varantları da Kurumsal Ürünler Pazarında yapılandırılmış ürünler başlığı altında işlem görmeye başlamıştır. Kurumsal Ürünler Pazarında uygulanması planlanan diğer işlem yöntemlerine (piyasa yapıcılı sürekli müzayede ve tek fiyat) ilişkin esaslar ayrıca düzenlenmiştir. 4.6.6.1. Yeni Düzenlemeler 4.6.6.1.1. Aracı Kuruluş Varantları ve Varant Pazarı Aracı Kuruluş Varantlarının Borsamız Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde işlem görebilmesi için Kurumsal Ürünler Pazarı başlığı altında “V” özellik kodu ile bir varant pazarı oluşturulmuştur. SPK’nın Seri:III, No:37 sayılı Tebliği uyarınca Aracı Kuruluş Varantlarının Borsa kotuna alınması ve Borsamız bünyesindeki Kurumsal Ürünler Pazarında işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar 05.01.2010 tarih ve 318 sayılı İMKB Genelgesi ile düzenlenmiş ve kamuya duyurulmuştur. Varantlar, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası araçlarını ifade etmektedir. Varantlar yapılandırılmış ürünler sınıfında yer alan ve menkul kıymetleştirilmiş opsiyon özelliklerini taşıyan ürünlerdir. Varantlar, finansal bir varlığa ya da göstergeye dayalı 108 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR olarak çıkartılırlar. Varantların alım ya da satım hakkı verdiği bu finansal araçlar “dayanak” olarak adlandırılır. Varanta bağlı hakkın ilgili olduğu aracın, hisse senedinden (bir ya da daha fazla sayıda) oluşması durumunda “dayanak varlık” ifadesi kullanılırken hakkın ilgili olduğu aracın endeks olması durumunda “dayanak gösterge” ifadesi kullanılmaktadır. Varantların alma ya da satma hakkı verdiği “dayanak varlık” tek bir hisse senedi olabileceği gibi birden fazla hisse senedinden oluşan bir sepet de olabilir. Bu senetler İMKB Hisse Senetleri Piyasasında işlem gören ve İMKB 30 Endeksinde yer alan hisse senetlerinden seçilebilir. 4.6.6.2. Pazarın İşleyişi 4.6.6.2.1. İşlem Yöntemi Varant Pazarında uygulanacak alım-satım yöntemi “piyasa yapıcılı çok fiyat-sürekli müzayede sistemi”dir. Bu yöntemde her bir varantta görevli olan bir piyasa yapıcı üye sürekli olarak alış satış kotasyonu verir ve üyeler (piyasa yapıcı üye de dahil olmak üzere) söz konusu varant için alış-satış emirlerini iletir. Verilen alış satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir ve kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan (kotasyon fiyatları dahil) karşı taraftaki uygun fiyatlı alış-satış emirleriyle veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür. 4.6.6.2.2. Baz Fiyat ve Fiyat Değişim Sınırları Pazarda baz fiyat yöntemi uygulanmaz. Dolayısıyla fiyat oluşumunda alt ve üst limit yoktur (serbest marj uygulanır). Kotasyonun alış fiyatından daha düşük limit fiyatlı alış emri, kotasyonun satış fiyatından daha yüksek limit fiyatlı satış emri verildiğinde bu emirler bekleyen emirler dosyasında yerini alır. Ancak kotasyonun satış fiyatından daha yüksek fiyatlı ALIŞ emri veya kotasyonun alış fiyatından daha düşük fiyatlı SATIŞ emri verildiğinde söz konusu limit fiyatlı emrin işlem görmeyen kısmı iptal edilir. Kotasyon fiyat aralığı dışından girilmiş emirler daha sonra kotasyon fiyatlarında yapılan değişikliklere bağlı olarak kotasyon aralığı içine girebilir veya kotasyon fiyat aralığı içinde verilen emirler kotasyon fiyatlarındaki değişikliğe bağlı olarak kotasyon aralığı dışında kalabilir. Bu durumda sözkonusu emirler sistemde beklemeye devam eder. 4.6.6.2.3. Fiyat Adımı Varantlara emir ve kotasyon girişlerinde fiyat adımı her fiyat seviyesinde 1 kuruş olarak uygulanır. Varantların temerrüt, resmi müzayede ve toptan alış satışlar pazarına emir girişlerinde de 1 kuruşluk fiyat adımı uygulanır. 109 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.2.4. Varant Piyasa Yapıcılığı Genel Kuralları Piyasa yapıcı, sorumlu olduğu varantlarda mevcut düzenlemeler çerçevesinde alış-satış şeklinde çift taraflı kotasyon vererek piyasa oluşmasına ve işlem gerçekleşmesine katkıda bulunmakla yükümlüdür. Varantlarda Sisteme girilen tüm alım-satım emirleri öncelik kurallarına uygun olarak kendi aralarında ve /veya piyasa yapıcı kotasyonları ile eşleşerek kısmen veya tamamen işleme dönüşebilir. Her varantta bir piyasa yapıcı olması zorunludur ve her bir varantta sadece bir üye piyasa yapıcı olarak atanır. Diğer taraftan bir piyasa yapıcı üye birden fazla varantta piyasa yapıcılık yapabilir. Bir üyenin girdiği normal bir emir, öncelik kurallarına uygun olarak, ya bir kotasyonla ya da kendisinin ya da diğer bir üyenin girdiği normal bir emirle eşleşerek işlem görür. Varantlar açılış seansında alım – satıma konu olmaz. Varantlara açılış seansında emir iletilemez. Yalnızca; piyasa yapıcı kurum, açılış işlemleri sonrasında ilgili varanta alım satım kotasyonu iletebilir. Piyasa yapıcı üyenin ExAPI kullanıcıları ve şef brokerları kotasyon girişi/değişikliği yapabilir. Piyasa yapıcı üyenin girdiği kotasyonun işlem görerek miktarının sıfırlanması ve 3 dakika içinde piyasa yapıcı üyenin kotasyonunun miktarını en az kotasyon miktarı kadar tamamlamaması durumunda Sistem tarafından otomatik kotasyon ataması yapılır. Bu atama, kotasyonu giren piyasa yapıcı üye temsilcisinin kodu ve girilmiş kotasyona ait hesap numarası kullanılarak yapılır. Piyasa yapıcı üyeler, varantlara kotasyon girişi için belirlenen minimum kotasyon miktarından daha az kotasyon veremezler (250 lot). Piyasa yapıcı üye, her bir varant için ayrı ve sadece bu işlemlerde kullanılmak üzere belirlenmiş hesap numarasını/numaralarını kullanarak kotasyon girer. Bir varantta piyasa yapıcı tarafından kotasyon verilmeden emir kabulü ve işlemler başlamaz. Tüm aracı kurumlara ait temsilciler emirlerini sisteme iletirler ve bu emirler, belirlenmiş kurallar çerçevesinde, sistem tarafından fiyat ve zaman önceliği kuralları çerçevesinde kotasyonlarla ya da kotasyon fiyatları dahilindeki normal emirlerle eşleşir. Piyasa yapıcılar, girmiş oldukları kotasyonlar üzerinde (kotasyon değişiklik kuralları çerçevesinde) her türlü değişikliği yapabilirler. Diğer üyeler, piyasa yapıcının verdiği kotasyon seviyelerinde (alış tarafında, satış tarafında veya her iki tarafta) bulunan kotasyon da dahil tüm emirlerin karşılanmaları durumunda, piyasa yapıcının kotasyonundan sonra gelen en iyi fiyatlı (kotasyondan daha kötü fiyatlı) emirlerle işlem yapamaz. Bu durumda piyasa yapıcının 3 dakika içerisinde kotasyonunu tamamlaması beklenir. Bu süre içerisinde kotasyon tamamlanmazsa Sistem minimum kotasyon miktarını (250 lot) mevcut, en son girilmiş olan kotasyon fiyatından otomatik olarak girer. Hisse Senetleri Piyasasında geçerli olan emir ve işlem kuralları aksi belirtilmedikçe varant işlemleri için de geçerlidir. 110 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.2.5. Fiyat Oluşumu Gün başında, hisse senetlerinde açılış işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye geçildiği saatten itibaren (09:50’den itibaren) – kotasyon girilmişse – varant sıralarına diğer üyelerin emir girişi başlar. Piyasa yapıcının ilgili varant sırasına ilk kotasyon girişini yapmadığı durumlarda Sistem ilgili varantta ilk kotasyonu otomatik olarak vermez ve piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi yapılamaz. İşlemler piyasa yapıcının verdiği kotasyon fiyatları arasında veya bu kotasyon fiyatlarından gerçekleşir. Diğer üyeler piyasa yapıcının verdiği kotasyonlarda (alış tarafında, satış tarafında veya her iki tarafta) bulunan tüm emirleri karşılamaları durumunda, piyasa yapıcının kotasyonundan sonra gelen en iyi fiyatlı emirlerle işlem yapamaz. Başka bir ifade ile kotasyon ile belirlen fiyat sınırları dışında işlem gerçekleşemez. Piyasa yapıcı tarafından kotasyon girişi yapıldıktan sonra kotasyon dışında kalan fiyatlarla emir iletilmesi mümkündür, ancak bu emirlerin işleme dönüşebilmesi için (kotasyon fiyatlarında yapılan değişiklikler sonrasında) kotasyon fiyatları içerisinde yer almaları ya da bu fiyatlara eşit olmaları gerekmektedir. Bir üyenin girdiği emir, kendisinin ya da diğer üyelerin girdikleri emirlerle veya piyasa yapıcının verdiği kotasyonla fiyat ve zaman önceliği kuralları çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür. Üyelerin alışa girdikleri limit fiyatlı emirlerin, kotasyonun satış tarafının fiyatına eşit fiyatlı olanları ile kotasyonun satış tarafının fiyatından daha düşük fiyatlı olanlarının işlem görmeyen miktarı bekleyen emirler arasına alınır (pasife yazılır). Buna paralel olarak, üyelerin satışa girdikleri limit fiyatlı emirlerin, kotasyonun alış tarafının fiyatına eşit fiyatlı olanları ile kotasyonun alış tarafının fiyatından daha yüksek fiyatlı olanlarının işlem görmeyen miktarı bekleyen emirler arasına alınır. Ancak satış kotasyon fiyatından daha yüksek fiyatlardan girilen bir limit fiyatlı alış emrinin miktarı, satış kotasyon fiyatında ve satış kotasyon fiyatından daha iyi fiyat seviyelerinde bekleyen -kotasyon dahil- toplam satış emirleri miktarını aştığı takdirde söz konusu limit fiyatlı emir; - önce satış kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı emirler ile fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür, - sonrasında satış kotasyon fiyatına eşit fiyatlı limitli emirlerle ve satış kotasyonuyla fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işlem görebildiği miktarda işlem görür, - arta kalan miktarı olur ise (pasifte) bekleyen emirler dosyasına yazılmadan doğrudan iptal edilir. Bu kapsamda, alış kotasyon fiyatından daha düşük fiyatlardan girilen bir limit fiyatlı satış emrinin miktarı, alış kotasyon fiyatında ve alış kotasyon fiyatından daha iyi fiyat seviyelerinde bekleyen -kotasyon dahil- toplam alış emirleri miktarını aştığı takdirde söz konusu limit fiyatlı emir; 111 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - önce alış kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı emirler ile fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işleme dönüşür, - sonrasında alış kotasyon fiyatına eşit fiyatlı limitli emirlerle ve alış kotasyonuyla fiyat ve zaman önceliği kuralı çerçevesinde eşleşerek işlem görebildiği miktarda işlem görür, - arta kalan miktarı olur ise bekleyen emirler dosyasına yazılmadan doğrudan iptal edilir. Dayanak hisse senedinin işlem sırasının geçici olarak işleme kapatılması ve yeniden işleme açılması durumunda: - Dayanak hisse senedinin sırasının sürekli müzayede içerisinde tekil olarak Açılış Seansı ile işleme açılması: Bu durumda gün başına benzer şekilde, dayanak hisse senedinin sırasında sürekli müzayede işlemlerinin başlamasıyla birlikte piyasa yapıcı gün sonuna kadar sorumlu olduğu varant işlem sıralarına kotasyon girişi yapar. Kotasyonlar 1 günlük olarak girilir. Dayanak hisse senetlerinde açılış işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye geçildiği saatten itibaren – kotasyon girilmişse – varant sıralarına diğer üyelerin emir girişi başlar. Ancak piyasa yapıcı tarafından kotasyon girişi yapılmadan varant sıralarına emir girişi yapılamaz. Piyasa yapıcı ilk kotasyon girişini yapmazsa, Sistem ilk kotasyon girişini otomatik olarak yapmaz ve piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi yapılamaz. - Dayanak hisse senedinin sırasının sürekli müzayede ile işleme açılması: Piyasa yapıcı, dayanak hisse senedinin sırasında işlemlerin sürekli müzayede ile işleme başladığı saattten itibaren gün sonuna kadar sorumlu olduğu varant işlem sıralarına kotasyon girişi yapabilir. Kotasyonlar 1 günlük olarak girilir. Dayanak hisse senedinde sürekli müzayede işlemlerinin başladığı saatten itibaren – şayet kotasyon girilmişse – varant sıralarına emir girişi de başlar. Ancak kotasyon girişi yapılmadan varant sıralarına emir girişi yapılamaz. Piyasa yapıcı ilk kotasyon girişini yapmazsa Sistem ilk kotasyon girişini otomatik olarak yapmaz. Diğer taraftan, piyasa yapıcının kotasyon vermediği sıralara emir girişi yapılamaz. 4.6.6.3. Emirler 4.6.6.3.1. Emir Girişi ve Emir Türleri Hisse senetlerinde açılış işlemlerinin sonuçlandırılıp sürekli müzayedeye geçildiği saatten itibaren (09:50’den itibaren) – kotasyon girilmişse – varant sıralarına emir girişi başlar. Açılış seansında veya kotasyon iletim periyodunda varant sıralarına emir girilmez. Varant sıralarında kotasyon girişinin ardından emir girişine izin verilir. Kotasyon girilmeyen varant sırasına emir de iletilemez. Hisse senetlerinde kullanılan aşağıdaki emir türleri varantlar için de kullanılır: - Limit Fiyatlı Emirler Kalanı İptal Et Emirleri Özel Limit Fiyatlı Emirler Özel Limit Değerli Emirler Özel Emirler: 112 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Varantlarda özel emir işlemlerine izin verilir. Hisse senetlerinde uygulanan mevcut yapıda olduğu gibi normal emir dosyasından gerçekleştirilebiliyorsa özel emrin girişine ya da eşleşmesine izin verilmez. Ayrıca özel emir işlemleri kotasyon aralığı dışında da yapılabilir. Varantlarda açığa satış emri girişine ve açığa satış işlemine izin verilmez. Varantlarda emir iptali serbesttir. Hisse Senetleri Piyasası’nda uygulanmakta olan işlem iptaline ilişkin düzenlemeler varantlar için de geçerlidir. 4.6.6.4. İşlem Kodu Varantlarda kısa ve uzun olmak üzere iki tür kod kullanılır. Söz konusu kodlar İMKB tarafından belirlenir ve duyurulur. Aşağıda dayanağı hisse senedi olan örneklere yer verilmiştir. Diğer dayanaklar üzerine olan varantlarda da benzer bir kodlama yöntemi uygulanmaktadır. Kısa Kod (Dayanağı Bir Hisse Senedi Olan Varantlar İçin) Dayanağı bir hisse senedi olan varantlar için kısa kod 5 karakterden oluşur. İlk iki karakter dayanak hisse senedini ifade eden harflerden oluşur. Tablo – 1: Kısa Kod Formatı VARANT KODU ÖZELL İK 1 2 3 4 5 6 7 A B X ... ... V - Yukarıda ABCDE.E’ye ait bir varantın kısa kodu görülmektedir. ABCDE.E’ye ait “A” ve “B” harflerinin devamında ihraçcı kuruluşu temsil eden bir harf yer alır. Sonraki iki karakter A-Z arası harflerden oluşur ve her varant için ayrı belirlenir. o Uzun Kod Varanta ilişkin daha detay bilgilerin yer aldığı bir koddur. 32 karakterden oluşur (boşluklar hariç) ve varanta dayanak finansal ürünün özelliğine göre aşağıdaki tabloda yer alan bilgileri içerir. Tablo – 2: Uzun Kod Formatı YER 1-5 6 712 1319 20- AÇIKLAMA Varantın dayanağını gösterir. Varant Türü: “C” (call) ya da “P” (put) Vade (GGAAYY). İşleme koyma fiyatı ya da seviyesi. İhraçcı kuruluş. 113 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 22 2329 3032 Dönüşüm oranı veya endeks çarpanı. Referans. İlk karakter takas şeklini gösterir (N: Nakit, K: Kaydi). İkinci karakter varant tipini gösterir (A: Avrupa, U: Amerikan) Örnek: Dayanağı bir hisse olan: - ABCDE.E’ye ait, - Alım hakkı veren, - 30 Aralık 2015 tarihli, - 30 TL işleme koyma fiyatlı, - XCH tarafından çıkartılan, - Dönüşüm oranı “50” olan, - Takası kaydi olan, - Avrupa tipi, varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir: “ABCDE C 301215 0030.00 XCH 050:001 KA ” Örnek: Dayanağı sepet olan: - İçerisinde ABCDE, ABCDF ve ABCDG hisseleri bulunan, - Alım hakkı veren, - 30 Aralık 2012 tarihli, - 40 TL işleme koyma fiyatlı, - XCH tarafından çıkartılan, - Dönüşüm oranı “10” olan, - Takası nakit olan, - Avrupa tipi, varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir: “SEPET C 301212 0040.00 XCH 010:001 NA” Örnek: Dayanağı endeks olan: - İMKB 30 Endeksine ait - Alım hakkı veren, - 30 Aralık 2012 tarihli, - 56.890 işleme koyma seviyeli, - Çarpanı “0,001” olan - XCH tarafından çıkartılan - Takası nakit olan, - Avrupa tipi, varantının uzun kodu aşağıdaki gibidir: “XU030 C 301212 0056890 XCH 00.0010 NA” 114 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.5. Varantların Takası, Dönüşümü ve Temerrüt İşlemleri Piyasada işlem gören varantların takası ile vade sonunda hak kullanımından dolayı gerçekleşecek işlemleri ayırt etmek amacıyla, alım satıma konu olan varantların el değiştirmesi işlemleri için “takas” ifadesi, vade sonunda hak kullanımı sonucunda gerçekleşen işlemler için, “varant dönüşümü” ifadesi kullanılmıştır. Aracı kuruluş varantları ihraçcıya sorumluluk yükleyen menkul kıymetlerdir. Borsanın bu üründe herhangi bir yükümlülüğü ve sorumluluğu bulunmaz. Hak kullanımında ihraçcının yaşayabileceği herhangi bir ödeme güçlüğünde risk tamamen yatırımcıya aittir. Hak kullanımında yatırımcıya yapılması gereken ödemenin yapılmaması, teslim edilmesi gereken dayanak varlıkların teslim edilmemesi, yatırımcıdan alınması gereken dayanak varlıkların satın alınmaması ve benzeri yükümlülük durumlarında ortaya çıkan mağduriyetler Garanti Fonundan karşılanmaz. Ancak İMKB’de gerçekleştirilen varant alım satımından doğan takas işlemlerinde hisse senetlerinde olduğu gibi Garanti Fonu kullanılabilir. Türkiye’de ihraç edilen varantlar için ISIN tahsisi İMKB Takasbank A.Ş. (Takasbank) tarafından yapılır. Yurtdışında yerleşik kurumlar tarafından ihraç edilecek varantlar için yurtdışında tahsis edilmiş ISIN kodu ihraçcı tarafından İMKB, Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK)’ne bildirilir. İhraçcının Borsaya başvurusu ile birlikte MKK’ya da başvurması ve varant ile ilgili bilgileri MKK sistemine tanımlaması gerekmektedir. 4.6.6.5.1. Takas İşlemleri Varantların takas işlemleri, İMKB Hisse Senetleri Piyasası takas işlemleri düzenlemeleri ve işleyiş esasları çerçevesinde gerçekleştirilir. 4.6.6.5.2. Varant Dönüşümü (Varanttan Kaynaklanan Hakkın Kullanılması) Varant vadesinde ya da Amerikan tipi varantların vadeden önce dönüşümünde aşağıda yer alan dört durum sözkonusu olabilir: Nakit uzlaşı olur ve ihraçcı varant sahibi hesaplarına para aktarır. Kaydi teslimat olur ve ihraçcı varant sahibi hesaplarına hisse aktarır. Diğer taraftan varant sahibi de ihraçcı hesabına kullanım bedelini aktarır (Call). Kaydi teslimat olur ve varant sahibi ihraçcı hesaplarına hisse aktarır. Diğer taraftan ihraçcı da işleme koyma değerini varant sahibi hesabına aktarır (Put). İhraçcı ve varant sahibi arasında herhangi bir nakit ya da kıymet aktarımı yapılmaz (Varantın başabaşta ya da zararda olması durumu). Varantta son işlem günü vade sonu günüdür. Vade sonunda (V günü piyasa kapandıktan sonra) varantı elinde tutan hak sahibi, yukarıdaki dönüşüm koşullarında belirtilen şartları dönüşüm tarihinde yerine getirmeyi taahhüt eder. Merkezi Kaydi Sistemde (MKS) hak sahibi kayıtlarının oluşması için, son işlem gününde gerçekleşen işlemlerin takasının tamamlanması gerekmektedir (V+2 günsonu). Dolayısıyla varantın son hak sahipleri V+2'de belirlenir. Hak kullanım işlemleri en erken V+3'te başlar. 115 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.6. Yeni İşlem Yöntemleri Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi: Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören borsa yatırım fonları, aracı kuruluş varantları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL’nin altındaki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında zorunlu olarak uygulanacak işlem yöntemidir. Kurumsal Ürünler Pazarında işlem görmekle birlikte İMKB 100 Endeksi hesaplamasına dahil edilen menkul kıymetler daima sürekli müzayede yöntemiyle işlem görecektir. Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL ve üzerindeki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanacaktır. İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere,KÜP’te sürekli müzayede yöntemi ile işlem gören menkul kıymetler, piyasa yapıcılık için başvuru olması ve onaylanması halinde piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görebilecektir. 4.6.6.7. Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılı Müzayede İşlem Yöntemi Uygulama Esasları 4.6.6.7.1. Sürekli Tanımlar Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi: Sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören menkul kıymetlerde atanmış bir üye tarafından bu amaçla tanımlanmış hesap veya hesaplar kullanılarak çift taraflı sürekli kotasyon (fiyat ve miktar) verilmek suretiyle o menkul kıymette işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığının belirlendiği ve likiditenin hedeflendiği işlem yöntemidir. Piyasa Yapıcı Üye (Piyasa Yapıcı): Piyasa yapıcılık temel kriterlerini sağlayan üyelerden bir menkul kıymette piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak amacıyla yaptığı başvuru İMKB Yönetim Kurulu tarafından kabul edilen ve “İMKB Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılık Taahhütnamesi”ni imzalayarak faaliyete başlayan üyedir. Yedek Piyasa Yapıcı Üye: Piyasa yapıcı bulunan bir menkul kıymette, piyasa yapıcı olarak atanmak üzere sırada bekleyen üyedir. Kotasyon: Piyasa yapıcı üye tarafından iletilen, iletildiği menkul kıymette seans anındaki değerleri itibarıyla işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığını belirleyen, alış ve satış emri şeklindeki fiyat ve miktar bildirimidir. Minimum Kotasyon Yayılma Aralığı: Bir menkul kıymetteki alış ve satış kotasyon fiyatları arasında olabilecek minimum farktır. Maksimum Kotasyon Yayılma Aralığı: Bir menkul kıymetteki alış ve satış kotasyon fiyatları arasında olabilecek maksimum farktır. Kotasyon Miktarı Alt Sınırı: Piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en düşük kotasyon miktarıdır. 116 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kotasyon Miktarı Üst Sınırı: Piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en yüksek kotasyon miktarıdır. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi: İMKB Hisse Senetleri piyasa yapıcı üye olarak atanmasına veya piyasa yapıcılık er(diril)mesine yönelik olarak gerekli çalışmaları yapan, Hisse Müdürlüğü (HSP Müdürlüğü) ile Üye İşleri Müdürlüğü ve Gelişen Müdürlüğünün katılımı ile oluşturulan bir komitedir. Piyasası üyelerinin görevlerinin sona Senetleri Piyasası İşletmeler Piyasası 4.6.6.8. Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulaması 4.6.6.8.1. Uygulanacak Pazarlar ve Menkul Kıymetler Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi, Kurumsal Ürünler Pazarı (KÜP) bünyesinde yer alan menkul kıymetlerde uygulanır. Borsa yatırım fonları, aracı kuruluş varantları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL’nin altındaki menkul kıymet yatırım ortaklıklarının hisse senetleri zorunlu olarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi ile işlem görür. 4.6.6.8.2. Alternatif Uygulaması” İşlem Yöntemi Olarak “Tek Fiyat Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi zorunlu olan, aracı kuruluş varantları hariç, yukarıda belirtilen menkul kıymetlerde, atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir sebeple sona ermesi, yerini alacak bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymet yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı pazarda, alternatif işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlar. Aracı kuruluş varantlarında bu durumlarda işlem sırası kapatılır, tek fiyat yöntemi uygulanmaz. Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde (veya sırası kapatılmış aracı kuruluş varantlarında) bir piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayabileceğinin belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen tarihten itibaren yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlar. 4.6.6.8.3. KÜP’te Yapıcılık Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Kurumsal Ürünler Pazarında olmakla birlikte, İMKB 100 Endeksi hesaplamasına dahil edilen menkul kıymetler daima sürekli müzayede yöntemi ile işlem görür. Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL ve üzerindeki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanır. Eşik değer olan 10 milyon TL’lik halka açık piyasa değeri gerekli görüldüğünde İMKB Yönetim Kurulu tarafından yeniden belirlenebilir. İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere, KÜP’te sürekli müzayede yöntemi ile işlem gören menkul kıymetler, piyasa yapıcılık için başvuru olması ve onaylanması halinde piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görür. Piyasa yapıcının faaliyetine son verilmesi durumunda, alternatif işlem yöntemi olarak bu menkul kıymetlerde sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanır. 117 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Aracı kuruluş varantları yalnızca piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görür. Menkul kıymet yatırım ortaklıklarının halka açık piyasa değerlerinin tespiti endeks belirleme dönemleri paralelinde yapılır ve zorunlu veya isteğe bağlı olarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görecek menkul kıymet yatırım ortaklığı hisse senetleri, İMKB 100 Endeksinde yer alacak menkul kıymetlerin duyurulmasını takip eden iş günü, Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi tarafından belirlenir ve duyurulur. Halka açık piyasa değerinin tespitinde, menkul kıymetin değerleme tarihinden önceki son 20 seansının ağırlıklı ortalama fiyatlarının ortalaması alınır ve halka açık piyasa değeri bulunan bu ortalama fiyat ile hesaplanır. Önceki değerleme döneminde halka açık piyasa değerinin 10 milyon TL ve üzerinde olması sebebiyle piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin isteğe bağlı olarak uygulandığı bir menkul kıymet yatırım ortaklığında bu işlem yönteminin zorunlu hale gelebilmesi için ilgili menkul kıymet yatırım ortaklığının halka açık piyasa değerinin iki değerleme döneminde arka arkaya 10 milyon TL sınırının altında kalması gerekmektedir. 4.6.6.8.4. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Ölçütler Piyasa yapıcı üye olabilmek için iki temel ölçüt belirlenmiştir: 1. Halka arza aracılık ile türev araçların alım satımına aracılık yetki belgelerinin sahibi olmak, 2. Değerlendirme yapılan aydan geriye doğru son bir yıl içinde düştüğü 1 milyon TL tutarlı temerrüt sayısı bakımından 5’i aşmamış olmak. Yukarıda belirtilen temel kriterleri sağlayamayan, ancak başvurduğu menkul kıymette kurucu/ihraçcı olan veya başvurduğu menkul kıymet üyenin ait olduğu bir grup şirketi tarafından halka arz edilmiş olan ya da halka arzına aracılık etmiş olduğu bir menkul kıymet için başvuran ve uhdesinde piyasa yapıcılık faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymet bulunan üyeler, İMKB Yönetim Kurulunun onaylaması halinde, sadece söz konusu menkul kıymetlerle sınırlı olmak üzere, piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak için yeterli temel kriterlere sahip üye olarak kabul edilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, hisse senetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır. Bu kapsamda atanma başvurusunda bulunan üyeler atanma için belirlenmiş öncelikten yararlanır. Temel kriterleri sağlayamayan üyeler, söz konusu menkul kıymet/kıymetler dışında kalan menkul kıymetlere piyasa yapıcı olarak atanmak için başvuruda bulunamaz. Üyelerin piyasa yapıcı olma temel kriterlerine uygunluğu 3 ayda bir yeniden değerlendirilir ve duyurulur. Değerlendirme sonucunda ya da dönem içinde, geçerli temel kriterleri kaybetmiş olduğu belirlenen bir üyenin piyasa yapıcılık yetkisi kaldırılır ve atandığı menkul kıymetlerdeki piyasa yapıcılık faaliyeti sona erer. Ancak piyasa yapıcı üye olma temel kriterlerine uymayan veya bu kriterleri kaybeden üyelerin istisnai olarak piyasa yapıcı faaliyetinde bulunabilecekleri kapsamdaki menkul kıymetlerde piyasa yapıcılık faaliyeti devam eder. 118 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bir sonraki değerlendirmede ya da dönem içinde temel kriterleri sağladığı belirlenen üye yeniden yetkilendirilir. Bu durumdaki bir üyenin daha önce piyasa yapıcı olarak faaliyette bulunduğu bir menkul kıymette yeniden atanabilmesi için yeni bir başvuru yapması gereklidir. Sermaye Piyasası Kurulunun (Kurul) Seri:III, No:37 sayılı Tebliği ile yapılan düzenleme uyarınca aracı kuruluş varantlarında piyasa yapıcı olabilecek aracı kurumlara ilişkin şartlar Kurul tarafından belirlenir. 4.6.6.9. Piyasa Yapıcılığına Atanma 4.6.6.9.1. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Genel Kurallar Piyasa yapıcılığının uygulandığı menkul kıymetlerde her bir menkul kıymete sadece bir üye piyasa yapıcı olarak atanabilir. Piyasa yapıcı olabilecek nitelikteki üyeler, birden fazla menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanmak amacıyla başvuru yapabilir. Piyasa yapıcı olarak atanılabilecek menkul kıymet sayısı İMKB Yönetim Kurulu tarafından üye bazında sınırlandırılabilir. Piyasa yapıcılığına atanmak üzere başvuruda bulunacak yetkili üyeler daha önce imzalamamışsa “İMKB Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılık Taahhütnamesi”ni imzalar ve atanmak için başvuruda bulunduğu her bir menkul kıymet için “Piyasa Yapıcı Atanma Başvuru Formu (başvuru formu)”nu doldurup, imzalayarak Borsa Başkanlığına iletir. Piyasa yapıcılığına atanmak üzere başvuruda bulunacak yetkili üyeler, piyasa yapıcılığı için gereken yazılımlarını tamamlamış, piyasa yapıcılığı konusunda İMKB tarafından verilen eğitime katılmış, gerektiğinde kotasyon vermek için Borsa terminallerini kullanabilecek, HSP Alım-Satım Sistemine (Sistem) giriş yetkilendirmesinde “baş temsilci (şef broker)” olarak tanımlanmış en az bir üye temsilcisine sahip olmalıdır. Piyasa yapıcı olma temel kriterlerini taşıyan ve gerekliliklerini sağlayan üyelerin bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanma talepleri “Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi” tarafından aşağıdaki öncelikler çerçevesinde değerlendirilerek İMKB Yönetim Kurulunun onayına sunulur ve yapılan değerlendirme sonucunda piyasa yapıcı olarak atanan üyeler duyurulur. Piyasa yapıcı üye, duyuruda belirtilen günden itibaren ilgili menkul kıymette/kıymetlerde piyasa yapıcılık faaliyetine başlar. Piyasa yapıcı üye, atanmak üzere başvurduğu her bir menkul kıymet için sadece kotasyon girişinde kullanacağı portföy hesap numarası ile sadece kotasyon girişinde kullanacağı müşteri hesap numarasını/numaralarını başvurusu sırasında, başvuru formu aracılığıyla Borsaya bildirir. Kotasyon emir girişinde kullanılmak üzere yeni açılacak bu hesap/hesaplar yukarıda belirtilen amaç dışında kullanılamaz. Piyasa yapıcı üye, kotasyon 119 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR emri girişinde “hesap numarası” alanına sadece bildirmiş olduğu, onaylanmış hesap numaralarından birini girebilir ve bu hesap numarası seans boyunca değiştirilemez. Başvuru formu ekinde, başvuru sahibi üye ile kotasyon verilmesinde portföy hesabı dışında kullanılacak hesaplar için hesap sahibi müşteri tarafından da imzalanmış ve Kotasyon girişine özel açılan hesabın numarası, Kullanıma konu menkul kıymetin unvanı, Başlangıçta, kullanıma konu olan miktar, Varsa söz konusu miktarın kullanım süresi bilgilerinin yer aldığı matbu formun bir örneği yer alır. Piyasa yapıcı olarak atanan üye, gerektiğinde yeni hesap bildiriminde bulunabilir. Bildirilen yeni hesap numarası bildirimin yapıldığı gün kullanılamaz. Piyasa yapıcı üyenin kotasyon girişinde kullanacağını bildirdiği müşteri hesabına ve müşteri hesap numarası sayısına İMKB Yönetim Kurulu tarafından sınırlama getirilebilir. Üye, piyasa yapıcısı olduğu menkul kıymette, kotasyon girişlerinde kullanabileceği piyasa yapıcı hesaplarından herhangi biri ile bir özel emir işlemi gerçekleştirebilir. Bir üyenin piyasa yapıcılık faaliyeti, piyasa yapıcılık faaliyetini yürüttüğü menkul kıymetin İMKB 100 Endeksine dahil edilmesi, geçici olarak pazar değiştirmesi, işlem yönteminin değiştirilmesi gibi nedenlerden dolayı zorunlu olarak sona ermişse, ilgili menkul kıymetin yeniden piyasa yapıcılı olarak işlem görebilecek olması halinde öncelik son piyasa yapıcılık faaliyetini yürüten üyeye ait olacaktır. Üyenin piyasa yapıcılığına devam etmeyeceğini bildirmesi halinde piyasa yapıcılık, düzenlemeler dahilinde yedek piyasa yapıcı üyeye devredilir. 4.6.6.9.2. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler Piyasa yapıcılık uygulamasının devreye alınacağı başlangıç aşamasında, piyasa yapıcı atanma başvuruları, piyasa yapıcılığına ilişkin başvuruların başlama tarihinden itibaren 10 iş günü boyunca toplanır ve öncelik, başvurudaki zaman önceliğine bakılmaksızın aşağıdaki esaslar göz önüne alınarak belirlenir. Gerekli görülmesi halinde bu süre İMKB Yönetim Kurulu tarafından yeniden belirlenir. Piyasa yapıcılık uygulamasının devreye alınacağı başlangıç aşamasından sonra, farklı günlerde yapılan başvurularda öncelik ilk yapılan başvurudadır. Aynı gün içinde İMKB’ye ulaşan başvurularda ise öncelik aşağıdaki esaslar göz önüne alınarak belirlenir: Başvuru Değerlendirmesinde Öncelik Sağlayan Durumlar: Başvurduğu menkul kıymette kurucu/ihraçcı olan veya başvurduğu menkul kıymet ait olduğu grup şirketi tarafından halka arz edilmiş olan ya da halka arzına aracılık etmiş olduğu bir menkul kıymet için başvuran ve uhdesinde piyasa yapıcılık faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan üye ilgili menkul kıymette 120 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR piyasa yapıcı olarak atanabilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, hisse senetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır. - Bir Üyenin Bir Tek Menkul Kıymette Piyasa Yapıcı Olmak İçin Başvurusu: Bir menkul kıymette piyasa yapıcı olmak için, değerlendirme tarihi itibarıyla başka bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanmamış ya da başka bir menkul kıymette piyasa yapıcılık için başvurusu olmayan, uhdesinde piyasa yapıcılık faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan bir tek üyeden başvuru gelmişse söz konusu üye başvurduğu menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanabilir. Değerlendirmede, eğer belirtilmişse, menkul kıymetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi de dikkate alınır. - Birden Fazla Menkul Kıymette Piyasa Yapıcı Olmak İçin Başvuru: Bir menkul kıymette piyasa yapıcı olmak için değerlendirme tarihi itibarıyla başka menkul kıymette/lerde piyasa yapıcı olarak atanmış ve/veya başka bir menkul kıymet için de piyasa yapıcılık başvurusu olan, uhdesinde piyasa yapıcılık faaliyetinde kullanabileceği menkul kıymeti bulunan bir tek üyeden ya da birden fazla üyeden başvuru gelmişse, atanma kararında/öncelik sıralamasında Başvurulan menkul kıymette piyasa yapıcı olarak kotasyon vermede kullanabileceği menkul kıymet portföyü/kaynağı, Piyasa yapıcı olarak atandığı ve/veya atanması muhtemel menkul kıymetlerin halka açık toplam piyasa değerinin üyenin öz sermayesine oranı, Piyasa yapıcı olarak atanmış ve/veya başvuruda bulunmuş olduğu menkul kıymet sayısı, Varsa, geçmiş piyasa yapıcılık performansı, Piyasa yapıcılığı eğitimi almış personel sayısı Eğer belirtilmişse, menkul kıymetleri piyasa yapıcılığa konu olan şirketin tercihi ölçütleri birlikte dikkate alınır ve değerlendirilir. 4.6.6.10. Yedek Piyasa Yapıcılık 4.6.6.10.1. Yedek Piyasa Yapıcı Üye Olma Yedek piyasa yapıcı üye, piyasa yapıcısı bulunan bir menkul kıymette, atanmış üyenin piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermesinden sonra piyasa yapıcı olarak atanmak üzere sırada bekleyen yetkili üyedir. Üye, başvuruda bulunduğu menkul kıymette yedek piyasa yapıcı olmayı kabul edip etmediğini başvuru formunda belirtir. Piyasa yapıcılıkta sürekliliğin sağlanması doğrultusunda, atanmış bir piyasa yapıcı üyenin var olduğu bir menkul kıymet için bir başka üye tarafından da piyasa yapıcı olmak amacıyla başvuru yapılmışsa, başvurusu İMKB Yönetim Kurulu tarafından onaylanan üye, başvurduğu menkul kıymette piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunmak üzere yedek piyasa yapıcı olarak atanır ve duyurulur. Birden fazla üyenin yedek piyasa yapıcı olması halinde, sıralama ilgili genelgenin “Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler” maddesine göre yapılır. 121 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Atanmış piyasa yapıcının bu faaliyetten çekilmesi nedeniyle sıradaki yedek piyasa yapıcı üyeye yapılan çağrının üye tarafından kabul edilmesi halinde, yeni piyasa yapıcı olarak atanan üye, duyuruda belirtilen günden itibaren piyasa yapıcılık faaliyetine başlar. Yedek piyasa yapıcı üyenin, İMKB tarafından bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak faaliyete başlamasına ilişkin yapılan çağrıya en geç takip eden iş günü içinde cevap vermemesi ya da faaliyette bulunmayı kabul etmediğini bildirmesi halinde o üye söz konusu menkul kıymetteki yedek piyasa yapıcıları arasından çıkarılır. Piyasa yapıcı olma çağrısı, varsa bir sonraki yedek piyasa yapıcı üyeye iletilir. 4.6.6.10.2. Piyasa Yapıcılığı İsteğe Bağlı Olan Menkul Kıymetlerde Yedek Piyasa Yapıcılık Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören şirketlerden piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin “KÜP’te Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Yapıcılık” maddesi kapsamında belirtildiği üzere İMKB 100 Endeksinde yer alanlar hariç olmak üzere, KÜP’teki sürekli müzayede ile işlem gören şirketlerin hisse senetleri, talep olması halinde piyasa yapıcılı olarak işlem görebilir. Dolayısıyla bu menkul kıymetlerde faaliyette bulunmak üzere piyasa yapıcılığı başvurusu yapılabileceği gibi yedek piyasa yapıcılığı başvurusu da yapılabilir. Bu amaçla “Piyasa Yapıcılığı Atanma Başvuru Formu” doldurulup, imzalanarak Borsa Başkanlığına iletir. Yapılan başvuru/başvurular ilgiligenelgenin “Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler” maddesine göre değerlendirilerek sıralanır ve başvurusu kabul edilen üye/üyeler gerektiğinde piyasa yapıcılık faaliyetine başlamak üzere piyasa yapıcı ya da yedek piyasa yapıcı olarak belirlenir. 4.6.6.11. Piyasa Yapıcının Sahip Olacağı Haklar Hisse Senetleri Piyasasında en az bir menkul kıymette piyasa yapıcı olarak atanan üyeler bu faaliyetleri süresince aşağıdaki teşviklerden faydalanır; Farklılaştırılmış Borsa Payı Oranları: Piyasa yapıcı üyenin, Sisteme gireceği kotasyon emirleri ile gerçekleşecek işlemlerine tahakkuk edecek Borsa payına aşağıda belirlenen oranlarda indirim uygulanır. Yedek piyasa yapıcısı olma durumu indirim hakkı sağlamaz. Aracı kuruluş varantlarındaki piyasa yapıcılık faaliyetleri aşağıdaki belirlenmiş indirim oranlarının uygulamasında göz önüne alınmaz. Aracı kuruluş varantlarındaki piyasa yapıcılık faaliyetlerinde borsa payı indirim oranı 05.01.2010 tarih ve 318 sayılı İMKB Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü’nün Varant Pazarı Genelgesinde bu ürüne özgü olarak ayrıca belirlenmiştir. Tablo – 1 : Borsa Payı İndirim Oranları Piyasa Yapıcı Olarak Atandığı Menkul Kıymet Sayısı Borsa Payı İndirim Oranı 1 % 50 122 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 2 % 50 3 ve üzeri % 100 Sürekli Müzayede Öncesi Kotasyon Girişi: Piyasa yapıcı üye, sürekli müzayede öncesinde Sisteme girmekle yükümlü olduğu kotasyonu açılış fiyatlarının belirlendiği andan sürekli müzayede başlangıcına kadar olan süre içinde Sisteme girebilecek ve sürekli müzayede aşamasının başladığı andan itibaren verdiği kotasyon dahilinde işlemlerin gerçekleşmesine imkan sağlayabilecektir. Maksimum Lot Miktarının Üzerinde Kotasyon Girme Hakkı: Piyasa yapıcı üye, bir kerede girebileceği kotasyon miktarını ilgili menkul kıymetin maksimum lot miktarının 10 katı kadar belirleyebilecektir. Borsa Başkanlığı, menkul kıymet bazında maksimum kotasyon miktarını farklı olarak belirleyebilir. Kotasyon Emri Fiyat ve Miktar Düzeltme Hakkı: Piyasa yapıcı üye, son emir olma koşulu aranmaksızın, girmiş olduğu kotasyonun fiyatını ve miktarını ilgili genelgede yer alan kurallar çerçevesinde artırıp, azaltabilir. Bu değişikliklerde mevcut öncelik kuralları geçerlidir. 4.6.6.12. Performans Değerlendirmesi Piyasa yapıcı üyelerin atandıkları menkul kıymetlerdeki performansları Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi tarafından aşağıdaki kriterlerin bir kısmı ya da tamamı dikkate alınarak değerlendirilir: - Menkul kıymetin fiyat oynaklığı, İşlem hacmi ve piyasa yapıcının işlem hacmindeki payı, Kotasyonların işlem hacmine etkisi, Kotasyon değiştirme sıklığı ve genel piyasa hareketleri ile ilişkisi, Sistem tarafından otomatik kotasyon verilme sıklığı, Yatırım ortaklıklarında, ilan edilen değerler ile gerçekleşen işlem fiyatları ilişkisi. Performans değerlendirmesi 3 aylık dönemlerde gerçekleştirilir. Piyasa yapıcılık faaliyeti dönemsel performans değerlendirmesinden önce sona eren üyelerin performansları da faaliyette bulunduğu süre için değerlendirilir. Gerekli görülmesi halinde, bir sonraki değerlendirme dönemi beklenmeden, daha kısa süreler için resen, yetkili üye ya da menkul kıymet bazında performans değerlendirmesi yapılabilir. Değerlendirme sonucunda üyenin uyarılmasını gerektiren hususların belirlenmesi halinde bu hususlar üyeye iletilir. 4.6.6.13. Piyasa Yapıcılığı Faaliyetinin Sona Ermesi Piyasa yapıcı olarak atanmış bir üyenin bu faaliyeti aşağıdaki durumlarda sona erer. Bu faaliyeti herhangi bir nedenle sona eren üye, piyasa yapıcılık sıralamasındaki önceliğini kaybeder. 123 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.13.1. Üyenin piyasa yapıcılığından kendi isteği ile ayrılması Piyasa yapıcı üye, bir menkul kıymetin piyasa yapıcılığından ayrılmak istemesi halinde bu talebini yazılı olarak Borsa Başkanlığına iletir. Başvuruda, piyasa yapıcı üye bu faaliyetini yürüteceği son iş gününün tarihini açıkça bildirir. Ayrılma başvurusu en az faaliyetin sona ereceği tarihten 2 iş günü öncesinde, İMKB’ye yazılı olarak yapılmış olmalıdır. Atanmış üyenin piyasa yapıcılığından ayrılma talebi, başvuruda bulunduğu tarihi takip eden iş günü itibarıyle HSP Müdürlüğü tarafından duyurulur. Bu faaliyetini kendi isteğiyle bırakan üye, faaliyetini bırakmasını takip eden 30 günden önce aynı menkul kıymette yeniden piyasa yapıcı olarak atanmak üzere başvuruda bulunamaz. 4.6.6.13.2. Üyenin piyasa yapıcılığı temel kriterlerini kaybetmiş olması nedeniyle faaliyeti bırakması Üye, piyasa yapıcılık temel kriterlerini yitirmesi ya da gerektiğinde kotasyon vermek için Borsa terminallerini kullanabilecek yetkili tüm üye temsilcilerini kaybetmesi halinde, durumu İMKB’ye derhal iletmekle yükümlüdür. Atanmış üyenin piyasa yapıcı olma temel kriterlerini ve gereklerini kaybetmiş olduğunun İMKB tarafından anlaşıldığı günün sonunda üyenin “3. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Kriterler” başlığı altında belirtilen piyasa yapıcılığı temel kriterlerine sahip olmadan piyasa yapıcılık faaliyetinde bulunabileceği istisnai durumlar dışında, piyasa yapıcılığı faaliyetini yürüttüğü tüm menkul kıymetlerdeki piyasa yapıcılık faaliyetleri sona erer. Aynı yükümlülük yedek piyasa yapıcı olarak atanmış üyeler için de geçerli olup, durum anlaşıldığında üyenin yedek piyasa yapıcı olma durumu ortadan kalkar. Üyenin piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından aynı gün duyurulur. 4.6.6.13.3. Üyenin piyasa yapıcılığında gösterdiği yetersiz performans nedeniyle bu faaliyetinin durdurulması Dönemsel olarak ya da resen yapılacak piyasa yapıcılığı performans değerlendirmesinde bir menkul kıymetteki performansının yetersiz olduğu anlaşılan üye, söz konusu menkul kıymetteki değerlendirmede düşük performans ortaya koyduğunu gösteren veriler bildirilmek suretiyle Borsa Başkanlığı tarafından uyarılır. Uyarıyı gerektiren durumun son 3 ay içinde ikinci kez tekrarında üyenin ilgili menkul kıymetteki piyasa yapıcılık faaliyeti durumun ortaya çıktığı günün sonunda Borsa Başkanlığı tarafından sona erdirilir. Atanmış üyenin bir menkul kıymetteki piyasa yapıcılık faaliyetine yetersiz performans nedeniyle son verilmiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından aynı gün duyurulur. Yetersiz performans nedeniyle piyasa yapıcılık faaliyetine son verilen üye 6 aydan önce aynı menkul kıymette yeniden piyasa yapıcı olarak atanmak üzere başvuruda bulunamaz. 124 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İMKB Yönetim Kurulu, bir üyenin piyasa yapıcılık faaliyetine menkul kıymet bazında ya da tümüyle resen son verebilir. 4.6.6.13.4. Üyenin aracılık faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle piyasa yapıcılığı faaliyetinin sona ermesi Aracılık faaliyetleri durdurulan üyenin tüm menkul kıymetlerdeki piyasa yapıcılık faaliyeti doğal olarak sona erer. Bu durumdaki üyeler yedek piyasa yapıcı listesinden de çıkarılır. Atanmış üyenin piyasa yapıcılık faaliyetinin sona ermiş olduğu HSP Müdürlüğü tarafından aynı gün duyurulur. Yeniden aracılık faaliyetine başlamasına izin verilen üyeler, piyasa yapıcılık temel kriterlerine ve gerekliliklerine uymaları halinde piyasa yapıcı olarak atanmak için başvuruda bulunabilirler. 4.6.6.13.5. Üyenin menkul kıymetin işlem yönteminin/pazarının değişmesi nedeniyle piyasa yapıcılık faaliyetinin durdurulması Bir menkul kıymetin işlem yönteminin değişmesi halinde piyasa yapıcı üyenin faaliyeti sona erer. Bu menkul kıymette yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin uygulanması halinde eski piyasa yapıcı üye, talep etmesi halinde faaliyetine devam edebilir. Bu üyenin yeniden talip olmaması halinde yedek piyasa yapıcı üyeye faaliyet hakkı verilir. Bir menkul kıymetin pazarının değişmesi halinde geçilen yeni pazarda piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi uygulanıyor ise, piyasa yapıcı üye faaliyetini yeni pazarda da sürdürür. Geçilen pazarda piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemi ile işlem yapılmaması durumunda üyenin piyasa yapıcılığı faaliyeti ilgili menkul kıymet için kendiliğinden sona erer. 4.6.6.14. Kotasyon Girme Yetkisi Kotasyon girişleri piyasa yapıcı olarak atanmış üyelerin ExAPI terminallerinden ve/veya Borsa terminallerinden yapılır. ExAPI terminallerinden yapılan kotasyon girişleri, piyasa yapıcı üye tarafından edinilen veya geliştirilen arayüz yazılımı ile gerçekleştirilir. Yazılım, İMKB’nin yayımladığı kurallar doğrultusunda yapılır. ExAPI terminallerinden kotasyon girişi yetkilendirmesi piyasa yapıcı üyenin kontrolündedir. Kotasyon belirlenmesi ve girişi sadece piyasa yapıcı üye yetkililerince yapılabilir. Üyenin kotasyon girişinde kullanacağını bildirdiği portföy dışındaki hesapların sahipleri kotasyonun belirlenmesinde hiç bir şekilde etkin olamaz. Kotasyonun üye yetkilileri dışında belirlendiğinin tespit edilmesi halinde İMKB Yönetim Kurulunca üyenin piyasa yapıcılık faaliyetine son verilir. 125 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Borsa terminallerinden kotasyon girme yetkisi, Sistemde baş temsilci (şef broker) olarak tanımlı, İMKB’nin düzenlediği piyasa yapıcılığı eğitimini tamamlamış olan üye temsilcilerine verilir. Bu şartların yerine getirilmesindeki sorumluluk piyasa yapıcı üyeye aittir. 4.6.6.15. Genel Kurallar Hisse Senetleri Piyasasında sürekli müzayede için geçerli olan emir ve işlem kuralları aksi belirtilmedikçe piyasa yapıcılı sürekli müzayede uygulanan menkul kıymetler için de geçerlidir. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede uygulanan menkul kıymetlerde sürekli müzayede süresince piyasa yapıcı olarak atanmış üye tarafından alış ve satış tarafında sürekli olarak kotasyon (fiyat ve miktar) verilmesi esastır. Hisse Senetleri Piyasasında geçerli olan fiyat ve zaman önceliği kuralları kotasyon emirleri için de geçerli olup, sürekli müzayede başlamadan önce Sistemde kotasyonun tanımlanmış olması amacıyla piyasa yapıcısı üyeye sürekli müzayede öncesi kotasyon girme imkanı tanınır. Seans sırasında, Borsaya gönderilmek üzere bekleyen emirlerin üyenin sisteminde yaratacağı yoğunluk sonucu kotasyon iletiminde olabilecek gecikmelerin önlenmesi amacıyla, üyeler, kotasyon emir girişini ve kotasyon emirlerinde yapacakları değişiklikleri Sisteme öncelikli olarak iletebilir. Açılış seansı için kotasyon verilemez. Piyasa yapıcı tarafından verilen ilk kotasyon girildiği seans boyunca geçerlidir. Bu süreçte kotasyon fiyat ve miktarları mevcut kurallar çerçevesinde, değiştirme fonksiyonu kullanılarak artırılıp azaltılabilir, işlem görüp tükendikçe yeni kotasyon miktarları eklenebilir. Girilmiş kotasyon emirleri değiştirilebilir, ancak bölünemez ve iptal edilemez. Sisteme iletilen kotasyon emirleri, fiyat ve zaman önceliği kuralına uygun olarak, bekleyen limit fiyatlı emirler dosyasında yer alır. Girilen kotasyona ait miktar işlem görüp tükendiğinde değiştirme fonksiyonuyla yenilenir. Kotasyonlar verildiği seans için geçerlidir. Seans tamamlandığında kotasyonun gerçekleşmemiş bölümü Sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Bir menkul kıymetin işlemlerinin durdurulduğu süre boyunca Sistemde var olan bir kotasyon piyasa yapıcı tarafından iptal edilemez, ancak değiştirilebilir. Girilen bir normal emir kotasyon sınırları içinde olmak şartıyla öncelik kurallarına uygun olarak bir kotasyonla veya kotasyon haricindeki başka bir emirle eşleşerek işlem görebilir. Piyasa yapıcı üye, portföyünde karşılığı bulunmayan miktardaki kotasyon satışını kotasyon alışından önce gerçekleştirebilir. Satış kotasyonu girişinde açığa satış tuşu kullanılamaz. 4.6.6.16. İlk Kotasyon İlk Kotasyon Girişi Seansın sürekli müzayede bölümünün başladığı anda Sistemde kotasyonun tanımlı olabilmesi amacıyla, piyasa yapıcı üye, ilk alış-satış kotasyonlarını açılış fiyatının 126 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR belirlenmesinden hemen sonra, sürekli müzayedenin başlamasına kadar geçecek süre içinde Sisteme girer. Bu süre boyunca, girilmiş kotasyon üzerinde değişiklik yapabilir. Piyasa yapıcı tarafından girilen kotasyon, Sistemde açılışta işlem görmeyerek aktarılan emirlerle işleme dönüşebilecek nitelikte ise, bu işlemler sürekli müzayede başladığı anda ve öncelik sırasına göre gerçekleşir. Piyasa yapıcı tarafından sürekli müzayede seansının başlamasına 1 dakika kalıncaya kadar kotasyon girişinin tamamlanmamış olması halinde, ilk kotasyon, Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir ve gösterilir. Piyasa yapıcı üye isterse, otomatik olarak belirlenmiş olan kotasyonun fiyat ve/veya miktarını sürekli müzayede başlangıcına kadar ya da sonrasında değiştirebilir. Bu durumda, piyasa yapıcının değiştirdiği kotasyon geçerli olur ve ekranlarda görülür. 4.6.6.17. Otomatik İlk Kotasyon Atama Kuralları İlk kotasyonun piyasa yapıcı üye tarafından belirlenmemiş olması nedeniyle Sistem tarafından otomatik olarak belirlenmesi durumunda; Sistem tarafından otomatik olarak üretilen ilk kotasyon emirleri, üyenin piyasa yapıcılığına başladığı ilk seansta başvuru formunda belirlediği hesap numarası ile Sisteme iletilir. Ancak piyasa yapıcının menkul kıymete kotasyon girmesinden sonraki seanstan itibaren Sistem tarafından yapılacak otomatik ilk kotasyon girişleri, piyasa yapıcı tarafından en son girilen kotasyonda belirtilen hesap numarası ile Sisteme iletilir. Sistem tarafından otomatik ilk kotasyon ataması piyasa yapıcı üyenin başvuru formunda bildirdiği ExAPI kullanıcı koduyla yapılır. İlk kotasyon miktarı, uygulamadaki en düşük maksimum lot miktarı (kotasyon miktarı alt sınırı) olarak belirlenir (mevcut uygulamada 250 lottur). İlk kotasyon fiyatları, Sistem tarafından aşağıdaki kurallar çerçevesinde otomatik olarak belirlenir. Açılış seansında işlem olmuşsa: Alış fiyat kotasyonu olarak açılış fiyatının bir adım altındaki fiyat, satış fiyat kotasyonu olarak açılış fiyatının bir adım üstündeki fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir. Açılış seansında işlem olmamışsa: a) Alış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin alış tarafında bekleyen en iyi limit fiyatlı emrin fiyatı, satış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin satış tarafında bekleyen en iyi limit fiyatlı emrin fiyatı Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir. Bekleyen en iyi limit fiyatlı alış ve satış emri arasındaki fark, fiyat adımı sayısı bazında, o menkul kıymet için belirlenen maksimum adım sayısından (maksimum kotasyon yayılma aralığından) fazlaysa, alış ve satış fiyatlarının ortasındaki fiyat (adıma göre yuvarlanmış haliyle) hesaplanır ve alış kotasyonu olarak ortadaki fiyatın bir adım altındaki fiyat, satış kotasyonu olarak ise ortadaki fiyatın bir adım üstündeki fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir. 127 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR b) Menkul kıymette sadece alış tarafında bekleyen emir varsa; alış kotasyon fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı alış emrinin bir adım altındaki fiyat, satış kotasyon fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı alış emrinin bir adım üstündeki fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir. c) Menkul kıymette sadece satış tarafında bekleyen emir varsa; alış kotasyon fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinin bir adım altındaki fiyat, satış kotasyon fiyatı olarak, bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinin bir adım üstündeki fiyat Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir. d) Açılış seansında işlem olduğu ve Açılış seansında işlemin olmadığı (b ve c maddelerinde belirtilen)şıkların uygulamasında; Sistem tarafından otomatik olarak belirlenen alış ya da satış kotasyonu menkul kıymette o seans geçerli olan fiyat marjının dışında kalıyorsa, Sistem marjın dışında kalan kotasyonu otomatik olarak taban ya da tavan fiyat olarak belirler. e) Açılış fiyatı belirlenmemiş ve pasifte bekleyen emir bulunmayan bir menkul kıymette piyasa yapıcı tarafından kotasyon girilmemişse, menkul kıymet Sistem tarafından otomatik olarak işleme kapatılır ve bu durum tüm piyasaya bir mesaj geçilerek duyurulur. Piyasa yapıcı tarafından kotasyon girilinceye kadar bu menkul kıymet seans boyunca işleme açılmaz. Piyasa yapıcının kotasyon girmesi durumunda, menkul kıymete kotasyon girildiği tüm piyasaya duyurulur ve kotasyon girişinden 5 dakika sonra menkul kıymet yeniden işleme açılır. Bir seans boyunca belirtilen nedenden dolayı kapalı kalan menkul kıymet, takip eden seansın açılış seansından itibaren yeniden işleme açılır. Menkul kıymet sırasının yukarıdaki nedenle iki seans arka arkaya kapanması ve seans boyunca kapalı kalması halinde sıra, takip eden işgününde Borsa Başkanlığı kararı ile geçici olarak alternatif işlem yöntemiyle açılabilir. 4.6.6.18. Kotasyon Fiyatı Piyasa yapıcı üye, kotasyon fiyatlarını, menkul kıymete ait marj içinde kalacak şekilde, belirlenmiş kotasyon fiyat yayılma aralığı sınırları dahilinde serbestçe belirler. Alış ve satış kotasyonlarının fiyatı birbirine eşit olamaz. Piyasa yapıcı üyenin verebileceği alış ve satış kotasyon fiyatlarının birbirine olan maksimum farkı (maksimum kotasyon yayılma aralığı) menkul kıymetin bulunduğu baz fiyat seviyesi dikkate alınarak, aşağıdaki tabloda yer alan fiyat adımı sayısına göre belirlenir. Alış kotasyon fiyatı satış kotasyon fiyatından yüksek olamaz. Piyasa yapıcı üyenin verebileceği alış ve satış kotasyon fiyatlarının birbirine olan minimum farkı (minimum kotasyon yayılma aralığı) 1 fiyat adımıdır. Tablo – 2 : Maksimum Kotasyon Yayılma Aralığı Baz Fiyat Seviyesi (TL) Maksimum Yayılma Aralığı Adım Sayısı 0,01 – 0,10 2 0,11 – 1,00 4 1,01 – 2,50 6 2,51 – 5,00 8 128 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 5,02 ve üzeri 16 Piyasa yapıcılı menkul kıymetlerde menkul kıymette geçerli olan fiyat aralığı (tavantaban) dahilindeki fiyatlardan pasif emir girilebilir, ancak işlemler, sadece Sistemde o an geçerli olan alış-satış kotasyonları dahilindeki fiyatlardan gerçekleşir. Menkul kıymette pasif olarak bekleyen en iyi limit fiyatlı satış emrinden daha yüksek fiyatlı bir alış kotasyonu, en iyi limit fiyatlı alış emrinden daha düşük fiyatlı bir satış kotasyonu verilemez, ancak alış kotasyonu pasifte yer alan en iyi satış, satış kotasyonu ise pasifte yer alan en iyi alış fiyatına eşit olabilir. Satış kotasyonundan daha yüksek fiyatlı bir alış emri, satış kotasyonuna eşit fiyatlı emirlerle eşleştikten sonra tükenmemiş ise işlem görebileceği daha yüksek fiyatlı pasif satış emirleri olsa dahi fiyatın satış kotasyon fiyatının dışında kalması nedeniyle kalan kısmı işlem göremez ve kalan miktar iptal edilir. Alış kotasyonundan daha düşük fiyatlı bir satış emri, alış kotasyonuna eşit fiyatlı emirlerle eşleştikten sonra tükenmemiş ise işlem görebileceği daha düşük fiyatlı pasif alış emirleri olsa dahi fiyatın alış kotasyon fiyatının dışında kalması nedeniyle kalan kısmı işlem göremez ve kalan miktar iptal edilir. Limit fiyatlı bir emrin fiyatı değiştirilerek kotasyon fiyatından daha iyi fiyata çekilmek istendiğinde, emrin miktarı emrin karşı tarafındaki kotasyon fiyatına eşit ve kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı bekleyen limit fiyatlı emirlerin toplam miktarından daha fazlaysa bu limit fiyatlı emir değişiklik isteği Sistem tarafından reddedilir, değiştirmeye izin verilmez. Benzer şekilde emir bölme fonksiyonuyla Sistem’e kotasyon fiyatından daha iyi fiyatla girilmek istenen bir emrin miktarı, karşı tarafta bekleyen kotasyon fiyatına eşit ve kotasyon fiyatından daha iyi fiyatlı bekleyen tüm emirlerin toplam miktarından fazlaysa bu emir bölme isteğine de izin verilmez. Alış-satış kotasyonlarının fiyatı, ayrı ayrı ya da birlikte, piyasa yapıcı üye tarafından serbestçe yükseltilebilir ya da düşürülebilir. Ancak fiyatı değişen kotasyon emri önceliğini yitirir ve girilen yeni kotasyon Sistem tarafından öncelik kurallarına göre bekleyen emirler dosyasına yeniden yerleştirilir. Kotasyon güncelleme sırasında girilen yeni kotasyon alış fiyatı mevcut kotasyonun satış fiyatından daha yüksek, yeni kotasyon satış fiyatı mevcut kotasyonun alış fiyatından daha düşük olamaz. Piyasa yapıcı üye, kotasyon alış fiyatını menkul kıymetin üst fiyat limiti (tavan fiyat) olarak belirlemesi durumunda satış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin üst fiyat limitini (tavan fiyat), satış kotasyon miktarı olarak da sıfır (0) girer. Benzer şekilde, kotasyon satış fiyatını menkul kıymetin alt fiyat limiti (taban fiyat) olarak belirlemesi durumunda alış kotasyon fiyatı olarak menkul kıymetin alt fiyat limitini (taban fiyat), alış kotasyon miktarı olarak da sıfır (0) girer. Bu seviyelerden kotasyon verilmeye devam edildiği sürece piyasa yapıcı üyenin tavan fiyatlı kotasyon durumunda satış kotasyon tarafı için, taban fiyatlı kotasyon verilmesi durumunda ise alış kotasyon tarafı için miktar girme zorunluluğu bulunmaz. Piyasa yapıcı üyenin talebi üzerine maksimum kotasyon yayılma aralığı sınırlarının o seans için genişletilerek iki katına çıkarılması konusunda HSP Müdürü, maksimum yayılma aralığı sınırlarının kaldırılarak serbest bırakılmasında Borsa Başkanı yetkilidir. Serbest fiyatlı menkul kıymetlerde maksimum kotasyon yayılma aralığı, menkul kıymet için piyasa yapıcı üye tarafından girilen alış kotasyon fiyatı esas alınarak, ilgili fiyat seviyesi için maksimum kotasyon yayılma aralığı tablosunda geçerli olan fiyat adımı sayısının iki katı olarak uygulanır. Serbest marjı hisse senetlerinde maksimum 129 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kotasyon yayılma aralığı, serbest marjlı menkul kıymetlere emir girişinde uygulanan fiyat adımı kuralı esas alınarak hesaplanır. 4.6.6.19. Kotasyon Miktarı Kotasyon girişinde piyasa yapıcı üyenin bir kerede girebileceği en düşük miktar, “kotasyon miktarı alt sınırı” olarak ifade edilmektedir. Piyasa yapıcı üye, kotasyon olarak belirlediği fiyatlara en az kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktar girmek suretiyle kotasyonlarını ilan eder. Kotasyon miktarı alt sınırı tüm menkul kıymetler için uygulamadaki en düşük maksimum lot miktarı (mevcut uygulamada 250 lot) olarak uygulanır. Sistem tarafından otomatik olarak girilen kotasyonlarda miktar, kotasyon miktarı alt sınırı kadardır. Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda, piyasa yapıcı üye, emir tükendikten sonraki 3 dakika içinde, tükenen miktarı en az kotasyon miktarı alt sınırı kadar olmak üzere Sisteme girer. Bu süre içinde piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon için miktar girilmemesi halinde Sistem, tükenmiş olan alış ve/veya satış tarafı miktarı için, kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktarı, son kotasyon fiyatıyla, Sisteme ilk kotasyon girişini yapan piyasa yapıcı üye temsilcisinin/ExAPI kullanıcısının koduyla otomatik olarak girer. Kotasyon miktarının tükenmesi nedeniyle yeni miktar belirleme süreci devam ederken menkul kıymetin sırasının veya seansın durdurulduğu durumlarda 3 dakikalık yeni kotasyon miktarı belirleme süreci devam eder ve süre bitiminde menkul kıymet veya seans durdurulmuş durumda olsa dahi piyasa yapıcı tarafından miktar yenilenmemişse, Sistem kotasyon miktarı alt sınırı kadar miktarı, son kotasyon fiyatıyla, Sisteme ilk kotasyon girişini yapan piyasa yapıcı üye temsilcisinin/ExAPI kullanıcısının koduyla otomatik olarak girer. Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda, yeni miktar girişi yapılana kadar geçecek süre içinde, en son girilmiş kotasyon fiyatlarının dışında kalan fiyatlardan işlem gerçekleşmesine izin verilmez. Son alış kotasyonunun işlem görerek tükenmesi ve alış kotasyonuna eşit fiyatlı başka alış emri bulunmaması halinde alış kotasyonundan daha düşük fiyattan satış emri, son satış kotasyonunun işlem görerek tükenmesi ve satış kotasyonuna eşit fiyatlı başka satış emri bulunmaması halinde satış kotasyonundan daha yüksek fiyattan alış emri girilemez. Bu tür bir emir girişi olması halinde emir iptal edilir ve iptalin nedeni bir mesajla emri gönderen temsilciye iletilir. Sistemde mevcut bir kotasyona ait miktarın işlem görerek tükenmesi durumunda, son kotasyona eşit fiyatlı başka bekleyen emir/emirler varsa, işlem görebilecek fiyatla girilen ancak kotasyon fiyat sınırı dışında kalan bir emir, bekleyen bu emirle/emirlerle eşleşir, gerçekleşmeyen bölümü Sistem tarafından iptal edilir. İşlem görerek miktarı minimum kotasyon miktarının altına düşen bir kotasyonun miktarını minimum kotasyon miktarına tamamlama zorunluluğu yoktur. Böyle bir durumda dahi kotasyonun fiyatları ve diğer tarafının miktarı kurallar dahilinde değiştirilebilir. Ancak minimum kotasyon miktarının altına düşen taraftaki miktar değişikliği sadece miktarı, minimum kotasyon miktarına veya üstüne çekerek yapılabilir. Kotasyonun miktarının işlem görerek sıfıra düşmesi durumunda ise miktar minimum kotasyon miktarına tamamlanmadan kotasyon üzerinde hiç bir değişiklik yapılamaz. Piyasa yapıcı üye, kotasyon girişlerinde maksimum lot uygulamasından muaf tutulur ve bir kerede “kotasyon miktarı üst sınırı” kadar kotasyon miktarı girebilir. Kotasyon miktarı üst sınırı, kotasyon verilen menkul kıymette uygulanan maksimum lot 130 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR miktarının 10 katıdır. Kotasyon miktarı üst sınırı, Borsa Başkanlığı kararıyla menkul kıymet bazında farklılaştırılabilir. Alış-satış kotasyonlarına ait miktarlar, ayrı ayrı ya da birlikte, piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon miktarı üst sınırına kadar yükseltilebilir ya da kotasyon miktarı alt sınırına kadar düşürülebilir. Miktarı azalan kotasyonların önceliği değişmezken miktarı çoğalan kotasyonlar önceliğini yitirir ve mevcut kotasyon çoğalmış yeni miktarıyla Sistem tarafından öncelik kurallarına göre yeniden yerleştirilir. 4.6.6.20. Olağandışı Durumlarda Piyasa Yapıcılık Uygulaması 4.6.6.20.1. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kotasyon Giriş ve Değişiklik Kuralları Kıymetlerde Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören bir menkul kıymetin işlemlerinin geçici olarak durdurulması durumunda, bu menkul kıymete ait işlem sırasında bekleyen limit fiyatlı pasif emirlerin iptal edilmesine, fiyatlarının kötüleştirilip, miktarlarının azaltılabilmesine, geçerlilik sürelerinin kısaltılabilmesine izin verilir. Ancak yeni emir girişine ve bekleyen emirlerin bölünmesine, fiyatlarının iyileştirilmesine, miktarlarının arttırılmasına, geçerlilik sürelerinin uzatılmasına izin verilmez. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yönteminde işlem gören menkul kıymetlerin işlem sırasının durdurulması durumunda uygulanacak kotasyon girişi ve değişikliğine ilişkin kurallar aşağıda belirtilmiştir. 4.6.6.20.2. Açılış Modundaki Menkul Kıymetlerin Durdurulması Halinde Kotasyon Kuralları İşlemlerinin Piyasa yapıcılı sürekli müzeyede yönteminde işlem gören bir menkul kıymetin sırası Açılış Modu sırasında (birinci seans 08:30-09:45, ikinci seans 13:45-14:15 saatleri arasında) geçici olarak durdurulduğunda, bu menkul kıymete piyasa yapıcının kotasyon girmesine izin verilmez. Benzer şekilde, sürekli müzayede seansı içinde tekil olarak açılış seansına alınmış olan menkul kıymetlerde açılış seansı emir toplama aşaması tamamlanmadan yapılacak geçici durdurmalarda da kotasyon girişine izin verilmez. Piyasa yapıcılı yöntemde işlem gören bir menkul kıymetin açılış seansı, seansın sürekli müzayede aşaması içinde yapılıyor ise: Açılış seansının emir toplama aşaması boyunca menkul kıymette kotasyon girişine izin verilmez, Menkul kıymetin açılış seansı emir toplama aşaması sona erdiği anda Sistem menkul kıymete ilk kotasyonu mevcut kurallar çerçevesinde otomatik olarak girer, Menkul kıymete Sistem tarafından girilen otomatik kotasyon piyasa yapıcı üye tarafından mevcut kurallar dahilinde değiştirilebilir, Menkul kıymet, ilk kotasyonun otomatik olarak Sistem tarafından girilmesi durumunda kotasyon girişini takip eden 5. dakikanın sonunda; ilk kotasyonun otomatik olarak atanamadığı durumlarda piyasa yapıcı üyesinin ilk kotasyonu girmesi sonrasındaki 5. dakikanın sonunda sürekli müzayede aşaması için işleme açılır. 131 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.6.20.3. Açılış Modu Sonrasında (Sürekli Müzayede Sürecinde) Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Girişi ve Değişikliği Kuralları Açılış Modu bittikten sonra (birinci seans saat 09:45’ten sonra, ikinci seans saat 14:15’ten sonra) işlemleri geçici olarak durdurulan menkul kıymetlere mevcut kurallar çerçevesinde piyasa yapıcı üye tarafından kotasyon girilmesine veya girilmiş kotasyonların değiştirilmesine izin verilir. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemindeki bir menkul kıymetin işlemlerinin seansın sürekli müzayede aşaması içerisinde durdurulması halinde, durdurulma sürecinde menkul kıymette bekleyen kotasyon mevcut kurallar çerçevesinde değiştirilebilir. Bir menkul kıymetin işlemleri açılış modu bittikten sonra, ancak Sistem tarafından ilk kotasyonun otomatik atama sürecinin başlangıcından önce kapatılırsa ve menkul kıymet kapatıldığında piyasa yapıcı üye henüz kotasyon girmemişse, bu menkul kıymete “Otomatik İlk Kotasyon Atama Aşaması”nda ilk kotasyon Sistem tarafından otomatik olarak atanmaz. Sürekli müzayede işlemleri için açıldığı anda bu menkul kıymete piyasa yapıcısı tarafından henüz kotasyon girilmemişse, otomatik kotasyon atama kuralları çerçevesinde menkul kıymete Sistem tarafından ilk kotasyon girilir. 4.6.6.20.4. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymete İşlem Gerçekleşmesini Sağlayacak Fiyattan Kotasyon Girişi veya Değişikliği Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminde yer alan, işlemleri geçici durdurulmuş bir menkul kıymette piyasa yapıcısı tarafından girilen veya değiştirilen kotasyonun fiyatı/fiyatları işlem gerçekleşmesini sağlayabilecek seviyede ise: Kotasyon girildiği anda işlem olmasına izin verilmez ve kotasyon emri öncelik kurallarına göre Sistemde bekleyen emirler arasına alınarak temsilci ve veri yayın kuruluşları ekranlarında gösterilir, İşlem/işlemler menkul kıymet işleme açıldığı anda gerçekleşir. 4.6.6.20.5. Seansın Durdurulması veya Kesintiye Uğraması Durumunda Kotasyon Giriş veya Değişiklik Kuralları Açılış işlemleri aşamasının başlamasından itibaren yapılacak seans durdurma veya ertelemelerinde, seansın sürekli müzayede aşaması başlatılmadan önce Borsa tarafından belirlenecek belli bir süre boyunca, piyasa yapıcı üyelere kotasyon girişi ve değişikliği yapma imkanı verilir. Sadece kotasyon girişi ve değişikliğinin yapılabileceği bu süreç boyunca emir girişine ve bekleyen emirlerin değiştirilmesine, bölünmesine veya iptal edilmesine izin verilmez. Bu süreçte, sadece kotasyon girişi veya değişikliği yapılabilir, ancak kotasyon iptaline izin verilmez. Bu süreçte piyasa yapıcı üye tarafından girilen veya değiştirilen kotasyonun fiyatı işlem gerçekleşmesini sağlayabilecek seviyedeyse; 132 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kotasyon girildiği veya değiştirildiği anda işlem olmasına izin verilmez ve kotasyon emri öncelik kurallarına göre Sistemde bekleyen emirler arasına alınarak temsilci ve veri yayın kuruluşları ekranlarında gösterilir, İşlem/işlemler seans açıldığı anda gerçekleşir. 4.6.6.21. Diğer Hususlar Piyasa yapıcı üyenin başvurusunun Borsa Başkanlığınca uygun görülmesi halinde, kotasyon verme zorunluluğu geçici süre ile kaldırılarak alternatif işlem yöntemi devreye alınabilir, menkul kıymetin sırası kapatılabilir veya bir sonraki işlem gününden itibaren alternatif işlem yöntemi devreye alınabilir. Alış ve satış kotasyonları limit fiyatlı bir emir gibi fiyat ve miktar belirtilerek girilir. KİE, OLFE, OLDE şeklinde ya da özel emir olarak kotasyon girilemez. Ancak piyasa yapıcı üye, atandığı menkul kıymette piyasa yapıcı olarak kullandığı hesaplara özel emir yoluyla alış ve/veya satış yapabilir. Bir menkul kıymette özel emir girişi ve eşlemesi kotasyon dışı fiyatlardan da yapılabilir. Ancak mevcut özel emir kuralları piyasa yapıcılı menkul kıymetler için de geçerlidir. Bu kapsamda özel emrin miktarı, menkul kıymette özel emir fiyatı da dahil daha iyi fiyatlarda beklemekte olan limit fiyatlı emirlerin miktarları toplamına eşit veya daha azsa bu özel emir girişine izin verilmeyeceğinden piyasada mevcut emir koşulu oluşuncaya kadar menkul kıymete aynı fiyat ve miktarlı bir özel emir girilemez veya eşlenemez. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören menkul kıymetlere ait Yeni (.Y) sırasında piyasa yapıcılık zorunlu değildir. Piyasa yapıcı üye, Yeni sırası açılmadan önce HSP Müdürlüğüne bu menkul kıymette faaliyette bulunup bulunmayacağını bildirir. Piyasa yapıcının faaliyet yapmayacağı hallerde (.Y) özellik kodlu menkul kıymetler piyasa yapıcılığın zorunlu olduğu hisse senetlerinde alternatif yöntemle işlem görür. Piyasa yapıcı üyenin bir iş günü öncesinde bildirimde bulunmaması halinde piyasa yapıcının (.Y) sırasında faaliyette bulunmayacağı kabul edilir. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem gören menkul kıymetlere ait süreli pazarlarda (birincil piyasa, temerrüt, resmi müzayede, rüçhan hakkı kupon pazarı) piyasa yapıcı olmadan, sürekli müzayede yöntemiyle işlem yapılır. 4.6.6.22. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi, Hisse Senetleri Piyasası (HSP) ile Üye İşleri ve Gelişen İşletmeler Piyasası Müdürlüklerinin yetkililerinden oluşur. Gerekli görülmesi halinde diğer müdürlük ve birimlerden yetkililer de komite çalışmalarında yer alır. Komite, gerektiği hallerde HSP Müdürlüğünün koordinasyonunda toplanır. Komitede yapılan çalışma ve değerlendirmelerin sonuçları Yönetim Kurulunda görüşülmek üzere İMKB Başkanlığına sunulur. 4.6.6.22.1. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesinin Görevleri Piyasa yapıcılık temel kriterlerine göre yetkili üyeleri belirler, günceller, Atanma başvurularını değerlendirir, Atanma kararlarını başvuru sahibi üyeye iletir, duyurulmasını sağlar, 133 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yedek piyasa yapıcıları belirler, Üyelerin performans değerlemeleri için ilgili müdürlüklerle iletişim kurar, Borsa Başkanlığınca gerekli görülen diğer işlemleri sonuçlandırır. Yedek piyasa yapıcı atanması halinde ilgili üyeyi bilgilendirir, İlgili müdürlük nezdinde, atanmış piyasa yapıcıların faaliyetlerinin sona ermesini içeren durumları takip eder, sonlandırır, duyurulmasını sağlar, Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminin düzenlemeler çerçevesinde yürütülmesi için gerekli takibi yapar, koordinasyonu sağlar. 4.6.6.23. Piyasa Yapıcılığı Temsilci Eğitimi Piyasa yapıcılığına atanmak amacıyla başvuruda bulunacak üyelerin piyasa yapıcılığı konusunda İMKB tarafından verilen eğitimi tamamlamış, Sisteme girişte baş temsilci (şef broker) yetkisinde tanımlanmış, en az bir üye temsilcisine sahip olmaları zorunludur. Eğitimi tamamlamış baş temsilci yetkisinde üye temsilcisi bulunmayan üyelerin piyasa yapıcısı atanma başvuruları değerlendirmeye alınmaz. Piyasa yapıcı temsilci eğitimi Eğitim ve Yayın Müdürlüğü tarafından organize edilir ve HSP Müdürlüğü tarafından verilir. 4.6.6.24. Diğer Hükümler İlgili genelgede hüküm bulunmayan hallerde, Borsa Başkanlığı genel mevzuat hükümleri çerçevesinde gerekli kararları alarak işlemlerin sağlıklı olarak yürütülmesini sağlar. Tek Fiyat İşlem Yöntemi: Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi zorunlu olan(aracı kuruluş varantları hariç) yukarıda belirtilen menkul kıymetlerde, atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir sebeple sona ermesi, yerini alacak bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymet yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı pazarda, alternatif işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlayacaktır. Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde (veya sırası kapatılmış aracı kuruluş varantlarında) bir piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayabileceğinin belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen tarihten itibaren yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlayacaktır. Hisse Senetleri Piyasası Tek Fiyat İşlem Yöntemi Uygulama Esasları Tek fiyat yöntemi, belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin eşleştirme yapılmaksızın İMKB Hisse Senetleri Piyasası Alım-Satım Sistemine (Sistem) kabul edilip, bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan fiyat seviyesinin hesaplandığı, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştiği işlem yöntemidir. Bu işlem yönteminin uygulandığı menkul kıymetlerde her seans 2 kez olmak üzere günde 4 kez fiyat belirlenir ve belirlenen tek fiyattan işlemler gerçekleştirilir. 134 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Seansın ilk emir toplama ve fiyat belirleme süreci açılış seansıdır. İkinci emir toplama ve fiyat belirleme süreci ise sürekli müzayede bölümünün başlangıcı ile başlar ve bitiş saatinden 5 dakika önce son bulur. Tek fiyat işlem yöntemi süreçleri: Birinci Tek Fiyat Süreci (Açılış Seansı) Emir Toplama Fiyat Belirleme (*) ve İşlemler İkinci Tek Fiyat Süreci (Tek Fiyat) Emir Toplama Fiyat Belirleme (*) ve İşlemler 1. Seans 09:30 – 09:45 09:45 – 09:50 09:50 – 12:25 12:25 – 12:30 2. Seans 14:00 – 14:15 14:15 – 14:20 14:20 – 17:25 17:25 – 17:30 (*) Gerçekleşen işlem sayısına bağlı olarak değişmekle birlikte yaklaşık olarak 1 dakika sürmektedir. Geçici olarak işleme kapalı olduğu için birinci tek fiyat sürecine (açılış seansı) katılamayan bir işlem sırası, aynı seans (1. veya 2. seans) içerisinde tekrar işleme açılırsa, ikinci tek fiyat sürecine dahil edilir ve o işlem sırasında seans içinde sadece bir defa tek fiyat belirlemesi yapılarak seans tamamlanır. Tek fiyat işlem yöntemi temel olarak iki aşamadan oluşur: Emir Toplama: Bu süre zarfında emirler Sisteme iletilir ve fiyat-zaman önceliği kurallarına göre sıralanır. Eşleştirme yapılmaz. Fiyat Belirleme ve İşlemlerin Gerçekleştirilmesi: Emir toplama aşamasının hemen sonrasında başlayan bu aşamada Sisteme iletilmiş olan alış-satış emirlerinin değerlendirilmesi sonucunda en fazla işlem miktarının gerçekleşebileceği fiyat belirlenir ve fiyat-zaman önceliği açısından uygun durumda olan emirler, karşılığında yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, belirlenen bu tek fiyat seviyesinden işleme dönüşür. Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü’nün 27.11.2006 tarih ve 255 sayılı Genelgesi ile duyurulan açılış fiyatının belirlenmesine ilişkin yöntem, tek fiyat işlem yöntemi fiyat belirleme aşamasında da aynen uygulanır. Aynı seans içindeki tek fiyat belirleme süreçlerinde Açılış aşamasında işlem görmeyerek kalan emirler bir sonraki sürece tek fiyat sürecine aktarılır. Günlük emir verilmesi durumunda kalan emirlerin birinci seanstan ikinci seansa aktarılması mümkündür. Tek Fiyat İşlem Yönteminde Süreçler Açılış/Tek Fiyat Modu Süreci - Birinci seansta: 08:45-09:45 ve 09:48-12:25; İkinci seansta : 13:45-14:15 ve 14:18-17:25 saatleri arasındadır. - Temsilcilerin girdikleri emirleri görmek, değiştirmek, bölmek ve iptal etmek için kullandıkları sorgular, hisse sorgu ekranı ve emir baz – özel emir ekranı (sadece 135 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR seansın tek fiyat bölümünde açık olacaktır. Açılış aşamasında bu ekran kapalıdır) haricindeki ekranlar kullanım dışıdır. - Piyasa izleme ekranı kapalıdır. Emir Toplama Aşaması Emir girişi, emir toplama aşaması olarak tanımlanan dönemde gerçekleştirilir. Emir toplama aşamaları birinci seansta 09:30-09:45 ve 09:50-12:25; ikinci seansta 14:0014:15 ve 14:20-17:25 saatleri arasında gerçekleştirilir. Bu aşamada; Emir girişleri ExAPI, uzaktan erişim ve borsa terminalleri aracılığıyla yapılabilir, Girilmiş olan emirlerin fiyatları iyileştirilebilir-kötüleştirilebilir, miktarları azaltılabilirartırılabilir (fiyat değiştirildiğinde ve/veya miktar arttırıldığında emrin önceliği değişir), Emirler sürekli müzayede yönteminde geçerli kurallar çerçevesinde bölünebilir, Emirler, son emir olma koşulu aranmaksızın, istendiği an iptal edilebilir, Seansın başında yer alan açılış seansları haricinde açığa satış emri girilebilir. Fiyat Belirleme Aşaması Emir toplama aşamaları sonrasında, Sisteme iletilmiş alım-satım emirleri değerlendirilerek birinci seans 09:45’de ve 12:25’de, ikinci seans 14:15’de ve 17:25’de başlayan hesaplamaların yapılarak işlem fiyatının belirlenmesi ve uygun emirlerin eşleştirilmesi sonucu işlemlerin gerçekleştirilmesiyle sonuçlanan aşamadır. Bu aşama için ayrılan maksimum süre 5 dakika olup, eşleştirme süresi işlem yoğunluğuna bağlı olarak değişmekte ve yaklaşık olarak 1 dakika sürmektedir. Bu aşamada; Emir girişi yapılamaz, Emir değiştirme, bölme ve iptal yapılamaz, Açılış fiyatı / tek fiyat hesaplanır, İşlemler gerçekleşir, Gerçekleşen işlemler piyasa izleme ekranı, tüm mesaj ekranı ve gerçekleşen işlemler/aktif durum sorgularından görülebilir, Belirlenen işlem fiyatı, piyasa izleme ekranı ve hisse sorgu(sadece açılış fiyatı yer almaktadır) ekranlarından görülebilir, Belirlenen fiyatlar, gerçekleşen işlemler, hisse senedi bazında işlemler sonrasında oluşan fiyat baz bilgileri ve endeks bilgisi veri yayın kuruluşlarına gönderilir, İşlem görmeyen limit fiyatlı ve özel emirler mevcut kurallar dahilinde aynı gün içindeki bir sonraki sürece aktarılır, gün sonunda ise iptal edilir. TEK FİYATA İLİŞKİN ÖNEMLİ HUSUSLAR Açılış / Tek Fiyat Modu Aşamasında Sorguların Durumu Emir Baz (Lot emirleri) Emir Baz (Özel emirler) Kapalı Açık(Sadece Tek Fiyat Modunda) 136 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Fiyat Baz Gerçekleşen İşlemler Açık Emirler Aktif Durum Emir Durum Hisse Sorgu Tüm Mesaj Ekranı Kapalı Kapalı Açık Açık Açık Açık Açık Emir toplama aşaması bittiğinde tüm sorgu ekranları açık hale gelir. Kullanılabilecek Emir Türleri Limit Fiyatlı Emir Açığa Satış Emri Açılış Fiyatlı Emir(AFE) Kalanı İptal Et Emri (KİE) Özel Limit Fiyatlı Emir (OLFE) Özel Limit Değerli Emir (OLDE) Özel Emir Evet Seans başlarında yer alan açılış seansları dışında açığa satış emri girilebilir Evet (Daha sonra devreye alınacaktır) Hayır Hayır Hayır Açılış seansı aşamalarında girilemez. Sadece seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında girilebilir ve/veya eşlenebilir. Tek Fiyat Yönteminde Emir Değiştirme, Bölme ve İptal Kuralları Emir Bölme Limit Fiyatlı Emir Emir Değiştirme Emir İptali Emir Bölme Emir Değiştirme Emir İptali Özel Emir Eşleme Diğer Sürekli müzayede yönteminde uygulamada geçerli olan kurallar dahilinde yapılabilir. Emrin fiyatı iyileştirilebilir / kötüleştirilebilir; miktarı azaltılabilir / artırılabilir (miktar artırıldığında zaman önceliği kaybolur). Tarihli emirlerin süresi kısaltılabilir. Son emir olma koşulu aranmaksızın istendiği an iptal edilebilir. Yapılamaz Sadece seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında: Emrin fiyatı iyileştirilebilir/kötüleştirilebilir; miktarı azaltılabilir, artırılabilir. Tarihli emrin süresi kısaltılabilir. Sadece seansların ikinci tek fiyat belirleme aşamasında: Eşlenmemiş Özel emirler istendiği an iptal edilebilir Sadece seansların ikinci tek fiyat aşamasında yapılabilir. Tek fiyat emir toplama sürecinin son 10 dakikası içinde (12:15-12:25, 17:15-17:25 arası) özel emir eşlenemez. Sürekli müzayede sisteminde geçerli olan ve piyasa yapıcılı sürekli müzayede sisteminde de uygulanacak olan; özel emirlerin pasifte beklemekte olan normal emirlerle fiyat ve miktar yeterliliği açısından karşılaştırması emir dosyası kapalı tutulduğundan yapılmayacaktır. Tek Fiyat Seansı İle İlgili Diğer Özellikli Konular İşlem Görmeyen Emirlerin Takip Eden Tek Fiyat Sürecine Aktarılması Açılış / tek fiyat süreçlerine iletilen ve sürecin sonunda işlem görmeyen veya kısmi olarak işlem gören limit fiyatlı emirler –geçerlilik süreleri bitmemişse- takip eden açılış/tek fiyat sürecine aktarılırlar. AFE, girildiği açılış / tek fiyat sürecinde işlem görmediği takdirde bir sonraki 137 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR sürece aktarılmaz ve iptal edilir. Özel emirler, geçerlilik süresi bitmemişse, takip eden tek fiyat sürecine aktarılırlar. Baz Fiyat Marjı ve Fiyat Açılış ve tek fiyat belirleme sürecindeki işlemler birlikte değerlendirilerek, ağırlıklı ortalama fiyat (AOF) hesaplanır. Bir seansta geçerli olacak baz fiyat ve fiyat marjları, menkul kıymetin bir önceki seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı (AOF) üzerinden hesaplanır. Baz fiyat ve marjlar, ilgili seansın hem açılış sürecinde hem de bu süreci takip eden tek fiyat sürecinde geçerlidir. Veri Yayını Tek fiyat yönteminde işlem gören menkul kıymetlerde, açılış / tek fiyat süreçlerinin “emir toplama aşama”ları süresince girilen emirlere ilişkin hiçbir fiyat ve miktar bilgisi, veri yayın kuruluşlarına gönderilmez. Emir toplama aşamaları sona erdikten sonra belirlenen açılış fiyatları / tek fiyatlar, gerçekleşen işlemler, işlem görmemiş kalan emirler ve hesaplanan ilgili endeks değerleri veri yayın kuruluşlarına gönderilir. Gerçekleşen İşlemler ve İşlem Defterleri Fiyat Belirlenememesi Durumu Üyeler, açılış ve tek fiyat sürecinde gerçekleştirdikleri işlemleri Borsamız ERD (Elektronik Rapor Dağıtım) ekranından seans sonlarında temin edebilirler. Açılış fiyatı / tek fiyat belirlenemediği takdirde girilmiş olan limit fiyatlı ve özel emirler mevcut kurallar dahilinde takip eden emir toplama sürecine aktarılır. 2. seans sonunda işlem görmeyen emirler bir sonraki güne aktarılmaz, iptal edilir. Tek Fiyat Uygulanacak Menkul Kıymetler Piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem görmesi zorunlu olan, aracı kuruluş varantları hariç olmak üzere, Kurumsal Ürünler Pazarında işlem gören borsa yatırım fonları ile halka açık piyasa değeri 10 milyon TL’nin altındaki menkul kıymet yatırım ortaklıklarında, atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir sebeple sona ermesi, yerini alacak bir yedek piyasa yapıcı üye olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda, düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymet yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren aynı pazarda, alternatif işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görür. Bu kapsamda tek fiyat yöntemi uygulanan menkul kıymetlerde bir piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayabileceğinin belirlenmesi halinde ilgili menkul kıymet, duyuruda belirtilen tarihten itibaren yeniden piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi ile işlem görmeye başlayacaktır. Ayrıca Sermaya Piyasası Kurulu tarafında alınan karar gereği; a) Halka açık piyasa değeri için alt ve üst sınır belirlenmeksizin Gözaltı Pazarı’nda işlem gören şirketlerin, b) Fiili dolaşımdaki pay sayısı 250.000’in altında yer alan şirketlerin, 138 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR c) Borsa fiyatı birim pay değerinin 2 katı ve üzeri olan yatırım ortaklıklarının, payları C grubunda değerlendirilmekte ve Tek Fiyat Yöntemine tabi olmaktadırlar. C maddesinde belirtilen durumdaki yatırım ortaklıklarında piyasa yapıcısı bulunması durumunda tek fiyat sisteminin uygulanmayarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede sisteminde işlem görmektedir. Girişim Sermayesi ve Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları c maddesi kapsamı dışındadır. Süreli Pazarlarda İşlem Yöntemi Esas bağlı olduğu bir ana işlem sırasının alt pazarları olan ve geçici olarak, belirli bir süre için açılan aşağıdaki tabloda yer alan pazarlarda tek fiyat yöntemi uygulanmaz. PAZAR Resmi Müzayede Pazarı Birincil Piyasa Temerrüt Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı Toptan Satışlar Pazarı İŞLEM YÖNTEMİ Çok Fiyat, Sürekli Müzayede Çok Fiyat, Sürekli Müzayede Çok Fiyat, Sürekli Müzayede Çok Fiyat, Sürekli Müzayede İşlemler eksperler tarafından gerçekleştirilir. Yeni Seans Saatleri: Yukarıda yer alan yeni işlem yöntemlerinin devreye alınacağı tarihten itibaren Hisse Senetleri Piyasasında uygulanacak işlem saatleri aşağıdaki gibi olacaktır: Tablo - Seans saatleri. 1.Seans Açılış Seansı Emir Toplama Açılış Fiyatlarının Belirlenmesi Piyasa Yapıcı – İlk Kotasyon Girişi Sistem – Otomatik İlk Kotasyon Atama Sürekli Müzayede (SM) ve Piyasa Yapıcılı SM Seansı Tek Fiyat Seansı Emir Toplama Tek Fiyatın Belirlenmesi 09:30 – 12:30 09:30 – 09:50 09:30 – 09:45 09:45(+)* 09:45(+)*– 09:49 09:49 09:50 – 12:30 09:50 – 12:30 09:50 – 12:25 12:25(+)* – 12:30 2.Seans Açılış Seansı Emir Toplama Açılış Fiyatlarının Belirlenmesi Piyasa Yapıcı – İlk Kotasyon Girişi Sistem – Otomatik İlk Kotasyon Atama Sürekli Müzayede (SM) ve Piyasa Yapıcılı SM Seansı Tek Fiyat Seansı Emir Toplama Tek Fiyatın Belirlenmesi 14:00 – 17:30 14:00 – 14:20 14:00 – 14:15 14:15(+)* 14:15(+)* – 14:19 14:19 14:20 – 17:30 14:20 – 17:30 14:20 – 17:25 17:25(+)*– 17:30 139 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Toptan Satışlar Pazarı Birincil Piyasa İşlemleri 10:30 – 12:00 Gözaltı Pazarı (Açılış seansı ile başlar) 14:00 – 17:30 RHKP, Yeni Hisse Senedi İşlemleri , Resmi Müzayede İşlemleri Hisse senedinin bulunduğu pazarın içinde, aynı seans süresince gerçekleştirilecektir. RHKP’deki menkul kıymetler açılış seansına dahil edilmez. *(+)İşlemlerin tamamlanmasına bağlı olarak değişebilecek bir saati ifade eder. 4.6.7. İkinci Ulusal Pazar İkinci Ulusal Pazar'ın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’ndeki kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme potansiyeli taşıyan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından kaynak temin etmelerine olanak sağlamak, söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim Kurulu'nca Borsa'da işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir.Borsa Yönetim Kurulu’nun 02.12.2010 tarihli toplantısında, 03.01.2011 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, Yeni Ekonomi Pazarı’nın II. Ulusal Pazar bünyesinde birleştirilmesine karar verilmiştir. 4.6.8. Gözaltı Pazarı Borsa Yönetim Kurulunun 26 Kasım 1996 tarihli toplantısında, "Gözaltı Pazarı (GP)" adıyla Hisse Senetleri Piyasası’nda yeni bir pazar kurulmasına karar verilmiştir. 4.6.8.1. Amaç Gözaltı Pazarı’nın (GP) kuruluş amacı, hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler ve/veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağandışı durumların ortaya çıkması; hisse senetleri Borsa’da işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin gösterilmemesi; yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse senetlerinin Borsa kotundan ve/veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketlerin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle birlikte, hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir pazar oluşturmak ve söz konusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf sahiplerine likidite olanağı sunmaktır. 140 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.8.2. Teknik Esaslar Gözaltı Pazarı’ndaki işlemler, Ulusal ve İkinci Ulusal Pazar ekranlarının dışında, ayrı bir ekranda yapılır. Ekranlar arası geçiş, klavyedeki “CTRL + Birincil Piyasa” tuşlarına basılarak yapılır. Ayrıca ALT (Klavyenin sol tarafındaki) + W tuşlarına basılarak da Gözaltı Pazarı’na geçilebilir. Pazarla ilgili bilgiler, Günlük, Haftalık ve Aylık Bültenlerde ayrı bir bölümde, diğer pazarlar ile aynı formatta gösterilir. Kapanış Bülteni'nde ise “İkinci Ulusal Pazar” hisseleri ile aynı bölümde ancak farklı belirteçler kullanılarak gösterilir. Hisseler daha önce ait olduğu pazardaki aynı kodla işlem görür. İşlem görecek hisse senetleri ve pazara alma yetkisi, pazardan çıkarılma ve işlemlerin durdurulması, Bülten’de duyurulacak hususlar, yükümlülükler, ücretler gibi başlıklar altında yer alan bu konuyla ilgili ayrıntılı düzenlemeler, Kotasyon Müdürlüğü ile Hisse Senetleri Müdürlüğü tarafından ortak çıkartılan Genelgelerde yer almaktadır. 4.6.9. Toptan Satışlar Pazarı Toptan Satışlar Pazarı hisse senetlerinin sürekli işlem gördüğü bir pazar değildir. Toptan Satışlar Pazarı "LE" veya “LY” pazar koduyla işleme açılır. 4.6.9.1. Amaç İMKB'de Toptan Satışlar Pazarı’nın (TSP) oluşturulmasındaki amaç, önceden alıcıları belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki hisse senedi işlemlerinin, Borsa'da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini sağlamaktır. 4.6.9.2. Asgari İşlem Miktarı Hisse senetleri Borsa'da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinin TSP’de satışında asgari işlem miktarı, ilgili hisse senedi için geçerli minimum özel emir miktarından az olamaz. TSP düzenlemesinin III’üncü maddesi (2) No’lu bendi kapsamında yapılacak TSP işlemlerinde asgari işlem miktarı Borsa Başkanlığı'nca belirlenir. 4.6.9.3. İşlem Esasları TSP'de işlemler peşin esasına göre yapılır. Fiyat adımı 1 (bir) Kuruş’tur. Ancak, yapılan işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı'nca uygun görülmesi halinde ödeme koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir; bu durumda vade ve diğer ödeme esasları Borsa Bülteni'nde önceden ilân edilir. Pazar'da yapılacak alım satım işlemlerinin diğer esasları Borsa Başkanlığı'nca belirlenerek Borsa Bülteni'nde duyurulur. 141 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.9.4. İşlem Fiyatı TSP’nda yapılacak satışlarda işlem fiyatının gerçekçi fiyat olması şarttır. TSP’nin işleyiş esasları bakımından gerçekçi fiyat, başvuru tarihi itibariyle aşağıdaki esaslar kapsamında olan fiyattır. Borsa Başkanlığı, istenen satış fiyatının "gerçekçi fiyat" kavramına uygun olduğunun tarafsız kuruluşlarca tespit ettirilmesini ve fiyat tespit raporunda belirtilen esasların tamamının veya bir kısmının Borsa'da ilân edilmesini şart koşabilir. TSP’nda önceden belirlenmiş alıcılara kamu kurumlarınca veya yargı mercilerince belirlenen ya da onaylanan, ancak bu Genelge’de belirtilen marjlar dışında kalan bir fiyattan satılabilmesi, fiyatın tespiti ile ilgili bilgilerin Borsa Bülteni’nde yayınlanması şartıyla Borsa Başkanlığı’nın onayı ile mümkündür. A) Borsa’da İşlem Gören Hisse Senetlerinin Fiyatı: Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların hisse senetlerinin; şirket yönetiminin el değiştirmesi sonucunu verecek miktarda ve anılan anonim ortaklığın dahil olduğu grup dışındaki önceden belirlenmiş alıcı kişilere TSP’nda satışında fiyat serbest bir şekilde belirlenir. Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların dahil oldukları aynı grup içerisinde ve grup içi ortaklar arasında TSP’nda yapılacak hisse senedi alış veya satışlarına ilişkin işlemler ile şirket yönetiminin el değiştirmesine yol açmayacak TSP işlemlerinde; işleme baz alınacak fiyat başvuru tarihi itibariyle bir önceki haftanın son iş gününden geriye doğru 10 iş günü boyunca oluşmuş ağırlıklı ortalama fiyatlarının ortalaması alınıp en yakın fiyat adımına yuvarlanması suretiyle tespit edilir. İşlem fiyatı, baz fiyata +/- %20 uygulanarak bulunan fiyat aralığında serbestçe belirlenir. Ancak; a) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların Sermaye Piyasası Kurulunun ilgili tebliği çerçevesinde, sermaye artırımı yoluyla halka arz edilmeksizin TSP’nda tahsisli hisse senedi satışı yapmaları durumunda, yukarıda belirtilen fiyat marjları dışında işlem yapılabilmesi için Sermaye Piyasası Kurulunun yazılı izni aranır. b) Hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların sermaye artırımı ve/veya mevcut ortakların sahip olduğu payların satışı suretiyle yurt içinde ya da yurt dışında yerleşik yatırımcılara halka arz yoluyla TSP’nda hisse senedi satışı yapılması durumunda, TSP’nda geçerli fiyat marjlarının uygulanması esastır. Söz konusu satışlarda, yatırımcı talebini teşvik etmek amacıyla, farklı yatırımcı gruplarına veya farklı ödeme koşullarına bağlı olarak yapılacak ilave prim veya ilave iskonto uygulaması sonucunda oluşacak fiyatlar, Borsa Yönetim Kurulunca uygun görülmesi halinde, fiyat marjları dışında bulunabilir. 142 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR c) Yukarıdaki (b) bendindeki TSP işlemlerinde belirli bir süre ile sınırlı olmak üzere alıcılara anlaşma fiyatından ilave hisse senedi alım hakkı verilmesi durumunda, konuya ilişkin bilgilerin önceden gerçekleşen satış işleminde kamuya açıklanması ve işlemin talep edildiği tarihten asgari 2 iş günü önce başvurulması kaydıyla, ilave satış işlemi anlaşma fiyatından TSP’nda gerçekleştirilebilir. Ek satış hakkı SPK’nın konu ile ilgili düzenlemelerine uygun olarak gerçekleştirilebilir. B) Hisse Senetleri Borsa'da İşlem Görmeyen Şirketlerden; Özelleştirme kapsamında veya programında bulunan şirketler ile kamu kurum ve kuruluşlarının sahip olduğu şirket hisse senetlerinin veya paylarının satışında TSP İşlem Fiyatı: Söz konusu TSP işlemlerinde fiyat, taraflarca yukarıda belirtilen gerçekçi fiyat esaslarına göre serbestçe belirlenir. C) İşlem Fiyatına İlişkin Diğer Hususlar: Halka açık ve hisse senetleri Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkların hisse senedi satışlarının, satan halka açık anonim ortaklık açısından kâr azaltımına dönüşmeyecek ve alan halka açık anonim ortaklık açısından da yüksek maliyet doğurmayacak nitelikte olması ve Borsa tarafından kabul edilecek gerçekçi fiyattan yapılması gerekmekte ve bu bağlamda TSP’nda önceden anlaşma yapılmış alıcılara hisse senedi satışı yapılması durumunda, Sermaye Piyasası Kanununun 15’inci maddesi son fıkrasında belirtilen, hisse senetleri halka satılan bir anonim ortaklık, denetim veya sermaye bakımından dolaylı veya dolaysız olarak ilişkili bulunduğu diğer bir teşebbüs veya şahısla emsallerine göre bariz bir şekilde farklı fiyat, ücret ve bedel uygulamak gibi işlemlerde bulunarak yıllık kârını ve/veya mal varlığını azaltamaz hükmü açısından, alıcı ve satıcı halka açık anonim ortaklıkların sorumluluğu bulunmaktadır. 4.6.10. Rüçhan Hakkı (Yeni Pay Alma Hakkı) Kupon Pazarı İşlemleri Rüçhan hakkı; ortaklıkların bedelli sermaye artırımlarına mevcut ortakların öncelikle katılma hakkıdır. Hisse senedi kuponlarının temsil ettiği hak, ortaklığa karşı, sadece o hisse senedinin belge numarasını taşıyan “Yeni Pay Alma Kuponları” nın teslimi karşılığında ve hisse senedi ibrazına gerek kalmaksızın kullanılır. Borsada hisse senetleri işlem gören şirketlerin, sermayelerini nakdi olarak arttırma kararı almaları halinde; hissedarlar, hisse senetleri üzerinde bulunan "Yeni pay alma kuponu"nu kullanarak ve sermaye artış "bedeli"ni (mevcut hisselerin rüçhan hakkı kullanma değeri ile bedelli sermaye oranının çarpılması sonucu bulunur) ihraççı şirkete ödeyerek sermaye artışına iştirak etmekte ve sahip oldukları hisse senedi miktarını artırmaktadırlar. (İstisnai olarak, yeni pay alma hakkı hisse senedinin nominal değerinden daha yüksek fiyat üzerinden de (primli fiyattan) kullandırılabilir.) Yeni pay alma ve bedelsiz pay alma hakkının kullanılmasında geçerli olacak yeni pay alma kuponu numaraları, yeni pay alma hakkının kullanımına ilişkin sirkülerde açıklanır. 143 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Ancak bazı hissedarların, sermaye artışına katılmayıp zarara uğramaları veya istemeyerek sermaye artışına katılmaları söz konusu olmaktadır. Bu ikileme bir çözüm olarak, yeni pay alma kuponlarının hisse senedinden bağımsız olarak, rüçhan hakkı kullanım süresi içinde alınıp satılabileceği hükme bağlanmış bulunmaktadır. Rüçhan Hakkı Kullanım süresi 15 günden az 60 günden fazla olamaz. Bu sürelerin son gününün resmi tatil gününe rastlaması halinde, işlemlere izleyen ilk işgünü bitimine kadar devam edilir. Satış süresi ortaklık önerisi de dikkate alınarak Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenir. Bu düzenleme çerçevesinde, 4 Ocak 1993’te Borsada "Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı" açılmıştır. Hisse senetleri Borsada işlem gören şirketlerin, nakdi sermaye artışı yapmak üzere belirledikleri rüçhan hakkı kullanma süresi içinde, söz konusu hisse senedinin üzerinde bulunan yeni pay alma kuponunun alınıp satılabilmesi için açılan pazardır. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı’nın çalışma esasları şu şekilde sıralanabilir; 1. Pazar açılış günü, rüçhan hakkı kullanımının başlangıç günüdür. 2. Her hisse senedinin Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı o hisse senedinin işlem gördüğü pazarın açıldığı seansta açılır. 3. Rüçhan hakkı kupon pazarı işlemleri için "R" pazar kodu kullanılır. 4. Rüçhan hakkı kupon pazarında işlem birimi olarak "lot" uygulanır, 1 lot, 1 kupon (1 TL nominal değerli hisse senetlerinin üzerindeki yeni pay alma kuponu) değerine karşılık gelmektedir. 5. Rüçhan hakkı kupon pazarında normal emir ve özel emir verilebilir. 6. Öncelik kuralları ile bir kerede yazılabilecek azami lot miktarı, halen Hisse Senetleri Piyasası'nda uygulandığı şekildedir. 7. Pazar açıldığında işlem gerçekleşen ilk seans sonuna kadar rüçhan hakkı kuponlarında fiyat marjı yoktur yani serbest fiyattan işlem görür. Baz fiyat gibi marj belirlemesinde kullanılmamakla birlikte, ilgili hisse senedinin sermaye artırımının başlamasından önce işlem gördüğü son seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı esas alınarak hesaplanan ve kuponunun teorik değeri konusunda fikir vermek amacıyla kullanılan “Referans Fiyat” Borsa Yönetimi'nce belirlenir ve ilk seansta duyurulur. İşlem gerçekleştikten sonra kupon baz fiyatı, bir önceki seansta gerçekleşen rüçhan hakkı kupon işlemlerinin ağırlıklı ortalama fiyatına göre belirlenir. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında işlem gerçekleşerek fiyat tescil oluncaya kadar, her gün hisse senedinin işlem gördüğü pazardaki ağırlıklı ortalama fiyatına bağlı olarak, referans fiyat hesaplanıp ilan edilir. 8. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında, fiyat marjları, pazar açılış günü ve fiyat tesciline kadar serbest; fiyat tescilini takip eden seanslarda ise %25’dir (Rüçhan hakkı kupon pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatının yuvarlanması sonucu bulunan baz fiyatın % 25 altı ve % 25 üstüdür). 9. Fiyat adımları, diğer tüm Pazarlarda uygulandığı şekliyle geçerli olacaktır. 144 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 10.Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında gerçekleştirilen işlemler için de hisse senetleri için uygulanan takas süreleri (T+2) geçerlidir. Rüçhan Hakkı Kupon Pazarında alım yapan üyeler, rüçhan hakkı bedellerini Takasbank’a ödemek suretiyle aldıkları kuponların karşılığı hisse senetlerini aynı gün içinde, Hisse Senetleri Piyasası’nda satabilirler (Bu işlem sadece Kayıtlı Sermaye Sistemine tabi şirketlerin hisselerinde yapılabilir. Esas sermaye sisteminde hisseler daha sonra teslim edileceğinden bu işlem yapılamaz. Esas sermayeli şirketlere ait rüçhan hakkı kuponları rüçhan bedelleri ödendiğinde makbuz olarak saklanır. Şirket hisse senetlerini bastırdığında bu makbuzlar hisse senedine çevrilir.). Pazar kapanış günü (son işlem günü), rüçhan hakkı kullanma süresi sonundan önceki 5’inci işgünüdür. Bu pazarda işlemlere başlanabilmesi için, rüçhan hakkı kullanma süresi başlamadan en geç iki işgünü önce, sermaye artışı yapacak şirketin, gerekli bilgi ve belgeleri Borsa Başkanlığı'na göndermesi gerekir. Alınan bilgi ve belgelerden derlenen haber, Borsa bülteninde, en geç rüçhan hakkı kullanma süresi başlangıcından 1 işgünü önce yayınlanır. 4.6.11. Hisse Senetleri Piyasası’nda “Eski-YeniUygulaması” ve “Yeni” Hisse Senetlerine İşlem Sırası Açma Kriterleri Payları Borsada işlem gören bir şirketin bir önceki hesap dönemine ait temettüyü ödemeden sermaye artırımı gerçekleştirmesi durumunda, ihraç edilen payların üzerinde bir önceki hesap dönemine ait temettü hakkı bulunmamakta; böylece üzerinde bir önceki hesap dönemine ait temettü hakkı bulunan, “ESKİ” olarak tabir edilen ve “E” özellik koduna sahip paylar ile aynı sırada işlem göremeyecek, temettü hakkı bulunmayan, “YENİ” olarak tabir edilen ve “Y” özellik koduna sahip paylar ortaya çıkmaktadır. “ESKİ” ve “YENİ” hisse senetleri arasındaki tek fark temettüdür. Kayıtlı Sermaye Sistemine tabi ortaklıkların bedelli sermaye artırımı nedeniyle çıkaracakları payların satış süresi içinde bedelli pay alma haklarının kullanımına ilişkin duyurunun (sirkülerin) yayınlandığı hesap dönemi sona ererse; hesap döneminin son gününü takip eden tarihten başlamak üzere, payların geçmiş hesap dönemine ilişkin temettü hakları iptal edilerek satılır. Aynı esaslar, bedelli pay alma haklarının kullanılmasından sonra kalan payların tasarruf sahiplerine satışında verilecek paylar için de geçerlidir. (Seri IV, Tebliğ No.27, Md.5) Esas sermaye sistemindeki bir şirketin sermaye artırımı aynı hesap dönemi içinde tescil edilmemiş ise, artırılan sermayeyi temsil eden payların üzerinde sermaye artırımının başladığı yıla ait temettü hakları bulunmaz. (Seri IV, Tebliğ No.27, Md.5) 4.6.11.1. “Yeni” Paylara İşlem Sırası Açma Kriterleri “Eski” ve “yeni” paylar arasında oluşabilen olağandışı fiyat farklarını gidermek, ayrıca temettü hariç aynı hakları temsil eden paylarda iki ayrı piyasa oluşturup likiditenin bölünmesini engellemek amacıyla, “yeni” paylara işlem sırası açılması için aşağıdaki kriterler uygulanır: 145 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR a) “Yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına olan oranına (Y/E) bakılır. i) İMKB 30 endeksine dahil olan paylarda, sermaye artırımı sonucunda ihraç edilen “yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına oranı (Y/E) %7,5’dan düşükse, ii) İMKB 100 endeksine dahil olan, ancak İMKB 30 endeksine dahil olmayan paylarda, sermaye artırımı sonucunda ihraç edilen “yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına oranı (Y/E) %15’den düşükse, iii) İMKB 100 endeksine dahil olmayan paylarda, sermaye artırımı sonucunda ihraç edilen “yeni” pay miktarının “eski” pay miktarına oranı (Y/E) %30’dan düşükse, “yeni” paylar için işlem sırası açılmaz. b) 100 milyon TL ve üzerinde halka açık piyasa değeri olan ve “yeni” olarak ihraç edilen paylara yukarıda belirtilen oranlara bakılmaksızın sıra açılır. c) 1,5 milyon TL’nin altında (1,5 milyon hariç) halka açık piyasa değeri olan ve “yeni” olarak ihraç edilen paylara yukarıda belirtilen oranlara bakılmaksızın işlem sırası açılmaz. d) “Yeni” olarak ihraç edilen payların halka açık piyasa değerinin hesaplanmasında, “yeni” payların bölünme sonrası teorik fiyatı, teorik fiyat hesaplanamaması durumunda ise “eski” ve “yeni” payların hakları eşit kabul edilerek hesaplanan teorik fiyat kullanılır. e) “Brüt temettü, bedelli ve bedelsiz hakları üzerinde” fiyatı, rüçhan hakkı kullanma fiyatından daha az veya temettü ve bedelsiz hakkı kullanılmış olarak hesaplanan teorik fiyatı, rüçhan hakkı kullanma fiyatından daha az olan paylarda yukarıda belirtilmiş olan oran/değer kontrolü, rüçhan hakkı kullanımının başladığı tarih yerine, ortakların rüçhan haklarının kullanımı ve kalan payların Birincil Piyasada satışı sürecinin sonu itibariyle yapılarak “yeni” paylara işlem sırası açılıp açılmamasına karar verilir. Birincil Piyasada 100’den az kişiye yapılan satışlar, tahsisli satış gibi değerlendirilip, belirlenen oran/değer hesaplamasında dikkate alınmaz. Satış yapılan kişi sayısının en az 100 olması halinde birincil piyasada satılan paylar da belirlenen oran/değer hesaplamasında dikkate alınır ve “yeni” paylaraayrı sıra açılıp açılmamasına yukarıdaki kriterlere bakılarak karar verilir. f) Mevcut ortakların rüçhan haklarının kısıtlanması suretiyle yapılacak sermaye artırımlarında ihraç edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma hakları bulunmayan “yeni” payların tamamının veya bir kısmının tahsisli olarak Toptan Satışlar Pazarı’nda satılması söz konusu olduğunda, bu şekilde dolaşıma çıkan “yeni” paylar için işlem sırası açılmaz, artırılan sermayenin bir kısmının tahsisli satılması durumunda yukarıda belirtilen kriterler (oranlar/değerler) tahsisli satış dışında kalan sermayeye uygulanır ve “yeni” sırasının açılıp açılmayacağı belirlenir. g) Mevcut ortakların rüçhan haklarının kısıtlanması suretiyle yapılacak sermaye artırımlarında ihraç edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma hakları bulunmayan “yeni” payların tamamının veya bir kısmının SPK’nın Seri I No:40 sayılı tebliği uyarınca nitelikli yatırımcılara satılması söz konusu olduğunda, bu şekilde 146 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR dolaşıma çıkan “yeni” paylar için yukarıda belirtilen kriterler (oranlar/değerler) doğrultusunda yapılan değerlendirme sonuçlarına göre “yeni” sırasının açılıp açılmayacağı belirlenir. Bu durumda nitelikli yatırımcı tarafından satın alınan payların tamamı gerek oranların gerekse piyasa değerinin hesaplanmasında dikkate alınır. h) Devralma/devrolma suretiyle birleşme nedeniyle gerçekleştirilen sermaye artırımlarında 100’den az kişiye tahsis edilen ve önceki yıl faaliyetlerinden temettü alma hakları bulunmayan “yeni” paylar için yukarıda belirtilen kriterlere bakılmaksızın işlem sırası açılmaz. Tahsis edilen kişi sayısının en az 100 olması halinde “yeni” paylara ayrı sıra açılıp açılmamasına yukarıdaki kriterlere bakılarak karar verilir. 4.6.11.2. “Yeni” Payların “Eski” Paylara Dönüşmesi Paylar arasındaki “eski” - “yeni” farkı, ancak bir önceki hesap dönemine ilişkin temettü dağıtılmaya başlandığında veya Genel Kurul'da temettü dağıtılmamasına karar verildiğinde ortadan kalkar. a) Temettü dağıtılması durumunda; “yeni” paylar, temettü dağıtımına başlandığı gün geçerli olacak şekilde “eski” paya dönüşerek “eski” sırasında işleme konu edilir. b) Genel Kurul'da temettü dağıtılmamasına karar verilmesi durumunda; “yeni” paylar, söz konusu kararın KAP’a bildirildiği günü takip eden ilk iş günü geçerli olacak şekilde “eski” paya dönüşerek “eski” sırasında işleme konu edilir. 4.6.12. Yeni Hisse Senetleri İçin Fiyat İşlemlerde Dikkat Edilecek Hususlar Marjları ve Yeni Hisse Pazarının çalışma yöntemi aşağıdaki gibidir; 1. Açılış günü ve fiyat tesciline kadar baz fiyatı ve fiyat marjı (Dağıtılacak Temettü oranı veya dağıtılıp dağıtılmayacağı belli değilse) uygulanmaz. 2. Fiyat tescilini takip eden seanslarda, baz fiyat olarak, bir önceki seansta gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatı; fiyat marjı olarak ise, "eski" hisseye uygulanan marj esas alınır. İşlemler sırasında aşağıdaki konulara özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir; 1. Emirler iletilirken "Eski" hisse senedi için mi, "Yeni" hisse senedi için mi olduğu belirgin olmalıdır. 2. Takas yükümlülüklerinin "Eski" ve "Yeni" hisse senetleri için ayrı ayrı yerine getirileceği unutulmamalıdır. 4.6.12.1. Oydan Yoksun Paylar (OYP) Kurulun Seri:I, No:36 sayılı “Oydan Yoksun Paylara İlişkin Esaslar Tebliğ” (Tebliğ) ile oydan yoksun payların ihracı, halka arzı ile pay sahiplerine tanınan haklar ve bu hakların kullanım şartlarına ilişkin esaslar düzenlenmiştir. 147 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Tebliğ ile, ortaklıkların sermaye artırımı ile ihraç edebilecekleri, oy hakkı hariç, sahibine kâr payından ve istendiğinde bedelsiz pay alma hakkında imtiyaz dışındaki diğer hususlarda imtiyaz ve diğer ortaklık haklarını sağlayan, istendiğinde belirli bir vade veya vadelerde, sabit veya değişken oranda ortaklığın oy hakkına sahip paylarını satın alma ve ortaklık payları ile değiştirme hakkı veren paylar, OYP olarak tanımlanmıştır. Ortaklıklar, sermaye artırımı suretiyle OYP ihraç edebilirler. OYP, hamiline veya nama yazılı şekilde ihraç edilebilir. Ancak nama yazılı OYP için TTK’nın 418’inci maddesi hükmü uygulanmaz ve yönetim kurulu bu payları pay defterine kayıttan imtina edemez. OYP’nin itibari değeri, oy hakkı bulunan payların itibari değerine veya farklı itibari değerler varsa bunlardan herhangi birine eşit olmalıdır. Ortaklıkların OYP ihraç edebilmeleri için; a) Esas sözleşmelerinde OYP ihracına ilişkin hüküm bulunması, b) OYP ihracı için ortaklık yetkili organı tarafından karar alınması, c) Esas sözleşmede OYP’ye kâr payından ve istendiğinde bedelsiz pay alma dışındaki diğer hususlarda imtiyaz tanınması ve kâr payında imtiyaz oranının gösterilmesi, zorunludur. Belirli bir vade veya vadelerde ve sabit veya değişken oranda ortaklık paylarını satın alma hakkı veren OYP’yi ihraç edebilmek için yukarıda yer alan hususların yanında, esas sözleşme ile yetkili organa satın alma hakkı içeren OYP ihracı yetkisi verilmesi, ortaklığın kayıtlı sermaye sisteminde olması ve yeni pay alma haklarının kısıtlanmaması gerekir. Ortaklıkların çıkarabilecekleri OYP’nin itibari değer toplam tutarı, OYP’nin temsil ettiği sermaye tutarı dışındaki ödenmiş veya çıkarılmış sermayeyi geçmemek üzere esas sözleşmelerinde gösterilir. Limitin belirlenmesinde, daha önce ihraç edilmiş OYP miktarı hesaba katılır. OYP, belirli bir vade veya vadelerde ihraçcının payları ile değiştirme ve sabit veya değişken bir oran üzerinden ihraçcının oy hakkına sahip paylarını satın alma hakkı içerebilir. Belirlenen vade beş yıldan uzun olamaz. OYP sahibi tarafından satın alma hakkının kullanılması durumunda veya belirlenen son vade veya vadelerin sonunda değiştirme hakkı kapsamında kendiliğinden oy hakkı içeren paya dönüşür. Dönüşüm işleminde OYP ile ortaklık paylarının itibari değer farklılıkları dikkate alınır. OYP sahipleri diğer ortaklarla birlikte, Kanun, ilgili Kurul düzenlemeleri ve esas sözleşmede belirtilen miktarda kâr payı alırlar. Ayrıca OYP sahipleri için, esas sözleşmede gösterilecek oranda kâr payında imtiyaz tanınması zorunludur. OYP sahiplerine, imtiyazlı kâr payları nakden dağıtılır. OYP sahiplerine tanınan imtiyazlı kâr payı dağıtılmadıkça, başka yedek akçe ayrılmasına, ertesi yıla kâr aktarılmasına ve 148 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yönetim kurulu üyeleri ile memur, müstahdem ve işçilere, çeşitli amaçlarla kurulmuş olan vakıflara ve bu gibi kişi veya kurumlara kârdan pay dağıtılmasına karar verilemez. Ortaklık, esas sözleşmesinde hüküm bulunmak koşuluyla, OYP sahiplerine bedelsiz pay alma hakkındaki imtiyazlar dışındaki diğer hususlarda imtiyazlar tanıyabilir. Tasfiye bakiyesinde imtiyaz tanınması halinde ortaklığın borçları ödendikten sonra kalan mevcudu, TTK’nın 401’inci madde hükmü saklı kalmak üzere, öncelikle tasfiye bakiyesinde imtiyazlı OYP sahiplerine, ortaklığa koydukları sermayenin ödenmesi için tahsis edilir. Ortaklıkların yapacakları sermaye artırımında, OYP sahiplerinin diğer ortaklarla birlikte, sermaye payları ile orantılı olarak yeni pay alma hakları vardır. İç kaynaklı sermaye artırımlarında OYP sahipleri, artırım tarihindeki sermaye payları oranında bedelsiz OYP alma hakkına sahiptirler. OYP sahiplerinin, oy hakkına sahip diğer ortaklar gibi bilgi alma hakları vardır. OYP sahipleri esas sözleşmede hüküm bulunmak kaydıyla, ortaklık genel kuruluna oy hakkı bulunmaksızın katılabilirler ve oylamalardan önce görüşlerini açıklayabilirler. OYP sahipleri özel bir kurul oluştururlar. OYP sahiplerinin haklarında değişiklik yaratan genel kurul kararları, toplantı tarihinden itibaren en geç bir ay içinde bu özel kurulca onanmadıkça hüküm ifade etmez. OYP sahipleri doğrudan veya dolaylı olarak uğradıkları zararların tazmini için yönetim kurulu üyeleri ve denetçileri aleyhine sorumluluk davası açabilirler. OYP sahipleri, azınlık hakkına sahiptirler. OYP, Kurul’un kaydileştirmeye ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kayden izlenir. 4.6.13. Fon Pazarı ve Borsa Yatırım Fonları 4.6.13.1. Fon Pazarı Fon Pazarı’nda Borsa Yatırım Fonları’nın işlem görmesi esastır. Sermaye Piyasası Kurulu’nun "Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği"nin (Seri: VII, No:10) 37’nci maddesine dayanarak Borsa Yönetim Kurulu'nca işlem görmesi uygun bulunan A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için de Fon Pazarı bünyesinde pazar açılabilir. Borsa Yönetim Kurulu, Fon Pazarı’nda işlem görecek A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için farklı emir ve işlem kuralları belirleyebilir. 149 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.13.2. Borsa Yatırım Fonları Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) 16.09.2004 tarih ve 38/1160 sayılı kararı doğrultusunda, Kurul’un Seri:VII, No:23 sayılı Tebliğin 10’uncu maddesi uyarınca SPK kaydına alınan Borsa Yatırım Fonları katılma belgelerinin Borsa kotuna alınması ve Borsa bünyesindeki Fon Pazarı’nda işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar Borsa’nın 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı Yönetim Kurulu kararı ile ekte yer aldığı şekilde belirlenmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri:VII, No:23 sayılı “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 10’uncu maddesine istinaden Borsa Yatırım Fonları (BYF) katılma belgelerinin Hisse Senetleri Piyasası bünyesindeki Fon Pazarı’nda kotasyonu ve işlem görmesi ile ilgili usul ve esaslar Borsa Yönetim Kurulu’nun 22.09.2004 tarih ve 997 sayılı kararıyla aşağıda belirtildiği şekilde tespit edilmiştir. 4.6.13.3. BYF Katılma Belgelerinin Borsa’da Alım Satımı ve İşlem Kuralları Borsa’da işlem görmesi uygun görülen BYF katılma belgelerinin alım satım işlemleri, Borsa’da Hisse Senetleri Piyasası bünyesindeki Kurumsal Ürünler Pazarı (KÜP) altındaki Fon Pazarı’nda (F) özellik kodu ile yapılır. Baz fiyat, hisse senetlerinde olduğu gibi bir önceki seans işlemlerinin ağırlıklı ortalamasının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile bulunur. İlk işlem seansında ve Borsa’da fiyat oluşmayan seansı takip eden seansta kurucu ve/veya yetkilendirilmiş katılımcı tarafından ilgili seans öncesinde ilan edilen fon birim pay değeri üzerinden baz fiyat ilan edilir. Lot büyüklüğü 1 adet katılım payı olarak belirlenmiştir. Bir seferde sisteme girilebilecek maksimum emir miktarı Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü tarafından belirlenir. BYF Pazarı’nda Ulusal Pazar için uygulanan fiyat marjı uygulanır. Küsurat emir iletilemez. Özel emir işlemleri Hisse Senetleri Piyasası’ndaki mevcut kurallar çerçevesinde gerçekleştirilir. Fiyat adımları: Baz Fiyat Aralığı (YTL) 0,01 5,02 10,05 25,10 125,25 250,50 501,00 1.002,50 - 5,00 10,00 25,00 125,00 250,00 500,00 1.000,00 üzeri Fiyat Adımı (YTL) 0,01 0,02 0,05 0,10 0,25 0,50 1,00 2,50 150 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Fon işlemlerinin takası işlem gününü izleyen ikinci işgünü (T+2) gerçekleştirilir. Fon Payı Oluşturma ve Geri Alma İşlemleri Takasbank aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu işlemlerin esasları Takasbank tarafından düzenlenerek üyelere duyurulur. Diğer bütün işlem ve temerrüt kuralları Hisse Senetleri Piyasası işlem kurallarıyla aynıdır. 4.6.13.4. Fon Birim Pay Değeri Borsa’da işlem görecek BYF’nin birim pay değeri, en az 1 TL olacak şekilde belirlenir. 4.6.13.5. Net Aktif Değer İlanı İMKB Hisse Senetleri Piyasası işlem saatlerinde Kurucu, fon payının içinde yer alan varlıkların toplam değerini Tebliğ’de belirtilen şekilde hesaplar ve gösterge niteliğindeki net aktif değeri (NAD) kendi internet sayfasında ve en az iki veri yayın kuruluşunun ekranlarında seans saatleri dahilinde Fon içtüzüğünde ilan edildiği şekliyle güncelleyerek ilan eder. Kurucu, NAD ilanında bir aksama oluşması durumunda meydana gelen bu aksaklık hakkında yukarıda belirtilen yayın kuruluşları ve kendi internet sayfası aracılığı ile kamuoyunu derhal bilgilendirir. 4.6.14. Sermaye Piyasası Kurulu Kaydında Olup Hisse Senetleri Borsa’da İşlem Görmeyen Şirketlerin Hisse Senetlerinin Halka Arz Edilmeksizin Borsa’da İşlem Görmeye Başlamasına İlişkin Esaslar 4.6.14.1. Amaç 18.09.2008 tarih ve 289 sayılı Genelge, hisse senetleri Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) kaydında olup İMKB pazarlarında işlem görmeyen şirketlerin hisse senetlerinin halka arz edilmeksizin Sermaye Piyasası Kurulu’nun 22.08.2008 tarih ve 23/924 sayılı Kurul kararı ile Borsa Yönetim Kurulu’nun 18.09.2008 tarihli kararı çerçevesinde Borsa’da işlem görmeye başlaması için uygulanacak usul ve esasları belirlemek ve açıklamak amacıyla düzenlenmiştir. 4.6.14.2. Hisse Senetlerinin İşlem Görebileceği Pazar Bu Genelge kapsamında Borsa Pazarlarında işlem görecek hisse senetleri için, işleme başlamadan önce oluşmuş bir piyasa değeri mevcut olmadığından ve Kotasyon Yönetmeliği kapsamında piyasadaki mevcut ve muhtemel tedavül hacmi bakımından yapılması gereken değerlendirmelerin sağlıklı olarak yapılması imkanı bulunmadığından, Borsa Yönetim Kurulu’nca verilecek kararla sözkonusu şirketlerin hisse senetleri II. Ulusal Pazar’da işlem görmeye başlayacaktır. 151 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Söz konusu şirketlerin hisse senetleri, II. Ulusal Pazar’da işlem görmeye başladıktan sonra, Ulusal Pazar’a geçişlerde aranan ve 3 aylık dönemler itibariyle belirlenen asgari tedavül kriterleri çerçevesinde yapılacak değerlendirmelerde Ulusal Pazar için aranan işlem görme koşullarını sağlamaları halinde, Kotasyon Yönetmeliği’nde düzenlenen kotasyon şartlarının da sağlanması kaydıyla Borsa Yönetim Kurulu’nca alınacak kararla Borsa kotuna alınarak Ulusal Pazar’da işlem görebilecektir. 4.6.14.3. Başvuru, Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler Hisse senetleri Kurul kaydında olan şirketlerden, Kurul’un Seri:IV; No:39 sayılı “İhraçcıların Muafiyet Şartlarına ve Kurul Kaydından Çıkarılmalarına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 7’nci maddesinde yeralan Kurul kaydından çıkarılmaya ilişkin muafiyet şartlarını taşımayan, Son 3 yıl Kurul kaydında bulunan şirketler, hisse senetlerinin halka arz edilmeksizin Borsa’da işlem görmesi için yönetim kurullarınca alınacak bir kararla aşağıda belirtilen bilgi ve belgeler ile birlikte Borsa Başkanlığı’na başvurabilir. İlgili şirket tarafından aynı zamanda hisse senetlerinin kaydileştirilmesini teminen üyelik için Merkezi Kayıt Kuruluşu’na da başvuru yapılır. Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından şirket hisse senetlerinin ne kadarının Kurul kaydında olduğuna ilişkin Kurul’dan bilgi alınır. Borsa’ya Verilecek Bilgi ve Belgeler: 1) Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesine ilişkin şirket yönetim kurulu kararı 2) İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu 3) İMKB’de İşlem Görme Duyurusu 4) Kotasyon Yönetmeliği’nin “Başvuruya Eklenecek Belgeler” başlıklı 9’uncu maddesinde belirtilen belgeler, 5) Kurul’un 17.07.2003 tarih ve 37/875 sayılı toplantısında belirlenen şartlara sahip iki değerleme şirketi tarafından hazırlanan referans fiyat tespit raporları, 6) İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nun ilan edileceği gazetelerin isimleri 7) Aracı kuruluşla yapılacak sözleşme 8) Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilmesi için kaydileştirilmelerinin zorunlu olmasından dolayı, Sermaye Piyasası Kanunu’nun 6’ncı maddesinin 3’üncü fıkrasında hükme bağlanan; kaydileştirilmek üzere teslim edilmeyen hisse senetlerine bağlı mali hakların, Merkezi Kayıt Kuruluşu’nda kayden izleneceğine ve bu hakların, senetlerini aynı maddede yer alan esaslara göre teslim eden hak sahiplerinin hesaplarına aktarılacağına ve yönetime ilişkin hakların Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kullanılacağına ilişkin hususların şirketin nama yazılı pay sahipleri ile adres bilgisi şirkette bulunan hamiline yazılı pay sahiplerine iadeli taahhütlü mektup ile bildirileceğine ilişkin şirket beyanı, 152 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9) Bu Genelge’nin IV.maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarlarda hisse senedini Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirilecek en az 250 kişinin adı soyadı/ünvanı ve kaydileştirilecek hisse senedi tutarı bilgilerini içeren Şirket beyanı 10) Borsa tarafından istenecek diğer bilgi ve belgeler Borsa uzmanları tarafından başvuru ile ilgili incelemeler tamamlandıktan sonra Borsa Yönetim Kurulu’nca hisse senetlerinin II.Ulusal Pazar’da işlem görebileceğine karar verilmesini takiben 1 ay içerisinde aracı kuruluş tarafından, bu Genelge’nin IV. maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarlarda hisse senedinin en az 250 kişi adına Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirme işlemleri gerçekleştirilir. Bu işlemler sonucunda aracı Kuruluş tarafından; - Hisse senetlerinin kaç adet yatırımcı adına kayden oluşturulduğuna ve oluşturulan hisse tutarına ilişkin Merkezi Kayıt Kuruluşu’ndan alınacak yazı ile - Hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebilir şekilde kaydileştirilmesi için Kurul kayıt ücretinin ödendiğine ilişkin Kurul’dan alınacak yazı Borsa’ya iletilir. 4.6.14.4. Borsa’da İşlem Görme Esasları Halka arzedilen hisse senetlerinin Borsa'da işlem görebilmesi esasları aşağıdaki şekildedir. • Borsa'ya belli formatta bir dilekçe ile işlem görme başvurusunda bulunulur. • Borsa'ca istenen bilgi ve belgeler teslim edilir. • Borsa uzmanları şirket merkez ve üretim tesislerini ziyaret ederler ve yöneticilerle görüşürler. • İzahnameye konulmak üzere ilgili mevzuat ve yönetmelik hükümleri çerçevesinde belirlenen şirket hisse senetlerinin Borsa’nın hangi pazarında işlem göreceğine dair Borsa görüşü SPK’na gönderilir. • İlgili Müdürlükçe pazar başvurusu ile ilgili olarak rapor hazırlanır. • Hazırlanan rapor Yönetim Kurulu'nda görüşülür. Menkul kıymetlerin Borsa'da işlem görmesi Borsa Yönetim Kurulunun olumlu kararına bağlıdır. • Borsa Yönetim Kurulunca Borsa'da işlem görmesi uygun bulunan menkul kıymetlerin işlem göreceği pazar Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. • Yönetim Kurulunun kararı olumlu ise işlem görme tarihi, işlem göreceği pazar ve diğer bilgiler KAP’ta en az bir hafta önce ilan edilir ve belirlenen tarihte hisse senetleri Borsa'da işlem görmeye başlar. a - Kota Alma ve Pazar Kayıt Ücreti: Kota alınan menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0.1 (Binde bir)’dir. Pazar kayıt ücreti de, Kota Alma Ücreti ile aynı esaslar çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara tahakkuk ettirilir. Bağlı ortaklıklar ve iştirakler hariç, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, genel ve katma bütçeli 153 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR daireler ve mahalli idareler tarafından çıkarılmış ve Hazine Müsteşarlığı'nın bağlı olduğu Bakanlık'ın yazılı isteği üzerine Borsa Kotuna alınmış menkul kıymetlerde kota alma ücretinin 1/2'si (yarısı) alınır. b - Kotta Kalma ve Kayıtta Kalma Ücreti: Kotta Kalma ücreti, Kota Alma ücretinin dörtte biri tutarındadır. Kayıtta Kalma ücreti de, Kotta Kalma Ücreti ile aynı esas ve usuller çerçevesinde hesaplanarak ilgili ortaklıklara tahakkuk ettirilir. 4.6.14.5. Başvurunun İncelenmesi Genelge kapsamına giren şirketler, Borsa Yönetimi'nce istenecek her türlü bilgi ve belgeyi verilen sürelerde Borsa'ya teslim etmekle yükümlüdür. İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 10’uncu maddesi gereği, Borsa görevlileri ilgili şirketin merkezinde ve faaliyet birimlerinde inceleme yapabilirler. Şirketler, Borsa görevlilerine incelemelerinde her türlü yardım ve kolaylığı sağlamak ve mali tabloları ile her türlü hesap ve işlemlerini incelemeye açık tutmak zorundadırlar. 4.6.14.6. Borsa Tarafından Kurul’dan Görüş İstenmesi Genelge kapsamında Borsa’ya başvuru yapan şirketlerle ilgili olarak Borsa Başkanlığı’nca; Şirket, şirketin ortakları ile yönetim ve denetim kurulu üyeleri nezdinde Borsa’da işlem görmesini etkileyecek önemde yürütülen veya sonuçlandırılan yasal bir takibat ya da bir çalışma veya “İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu” ve “İMKB’de İşlem Görme Duyurusu”na yazılmasına gerek görülen herhangi bir husus olup olmadığına, Söz konusu şirketlerin en az 3 yıldır Kurul kaydında olup olmadığına ve Kurul’un Seri:IV, No:39 sayılı “İhraçcıların Muafiyet Şartlarına ve Kurul Kaydından Çıkarılmalarına İlişkin Esaslar Tebliği’nin 7’nci maddesinde yeralan Kurul kaydından çıkarılmaya ilişkin muafiyet şartlarını taşıyıp taşımadığına ilişkin Kurul’dan görüş istenir. Kurul görüşü “İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu” ve “İMKB’de İşlem Görme Duyurusu”’nda ilan edilir. 4.6.14.7. Borsa Yönetim Değerlendirilmesi Kurulu’nca Şirket Başvurusunun Şirket başvurusu incelenerek, Kurul’dan istenen görüş de dikkate alınmak suretiyle Borsa Yönetim Kurulu’nca ilgili şirket hisse senetlerinin Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem görüp göremeyeceğine karar verilir. Şirket hisse senetlerinin Borsa’da işlem görebileceği kararının verilmesi halinde, hisse senetlerinin Borsa’da işlem görme başvurusunun nihai olarak kabul edilebilmesi için sözkonusu karar tarihinden itibaren 1 ay içerisinde bu Genelge’nin IV.maddesinin (1) No’lu bendinde belirtilen asgari tutarda hisse senedinin en az 250 kişi hesabında Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde Borsa’da işlem görebilir şekilde kayden oluşturulması gerektiği hususu şirkete ve aracı kuruluşa bildirilir. 154 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kaydileştirme işlemlerinin başlaması için şirket hisse senetlerinin tamamının Kurul kaydına alınmış olması şartı aranır. Yukarıda belirtilen şekilde Borsa Yönetim Kurulu karar tarihinden itibaren hisse senetlerinin kaydileştirilmesi işlemlerinin 1 ay içerisinde gerçekleştirilememesi halinde, Borsa Yönetim Kurulu’nca 1 aylık ilave süre verilebilir. Aracı kuruluş tarafından belirtilen tutarda ve 250 kişi adına hisse senedinin Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kayden oluşturulduğuna ilişkin Merkezi Kayıt Kuruluşu’ndan alınan yazı ile Kurul kayıt ücretinin ödendiğine ilişkin yazı Borsa’ya ulaştırıldığında Borsa Yönetim Kurulu’nca hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmesi için nihai karar alınır. Borsa Yönetim Kurulu’nca alınan nihai karar sonrasında iş bu Genelge’nin VIII. ve IX. maddelerinde belirtilen sürelerde İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu ve İMKB’de İşlem Görme Duyurusu ilanları yapılır. 4.6.14.8. İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formunun Tescil ve İlanı İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu, Borsa Yönetim Kurulu’nca nihai işlem görme kararı alındıktan sonra 15 gün içerisinde ortaklığın kayıtlı olduğu Ticaret Sicili'ne tescil ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde ilan edilir. Tescil ve ilana ilişkin belgeler Borsa’ya iletilir. Sermaye Piyasasi Kurulu’nun 22.08.2008 tarih ve 23/924 sayılı kararı uyarınca İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu ve İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nda yeralan bilgilerin gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından ihraçcılar sorumludur. Ancak kendilerinden beklenen özeni göstermeyen aracı kuruluşlara da zararın ihraçcılara tazmin ettirilmeyen kısmı için müracaat edilebilir. Bağımsız denetim kuruluşları ise denetledikleri mali tablo ve raporlara ilişikin olarak hazırladıkları raporlardaki yanlış ve yanıltıcı bilgi ve kanaatler nedeniyle doğabilecek zararlardan hukuken sorumludur. 4.6.14.9. İMKB’de İşlem Görme Duyurusunun İlanı İMKB’de İşlem Görme Duyurusu, İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu’nun tescilinden itibaren 15 gün içerisinde bir gazetenin Türkiye baskısı ile ortaklık merkezinin bulunduğu yerde çıkan en yüksek tirajlı iki mahalli gazeteden birinde ilan edilir. İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nda, hisse senetlerinin Borsa’da işlem göreceği tarih ile Duyuru’nun ilan edileceği günden bir önceki gün itibariyle Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde Borsa’da işlem görebilir şekilde kayden oluşturulan hisse senetlerinin nominal tutarı ve yatırımcı sayısına ilişkin güncellenmiş bilgilere yer verilir. 4.6.14.10. İlk Gün Uygulanacak Baz Fiyat Şirket hisse senetlerine ilişkin olarak, Kurul’un 17.07.2003 tarih ve 37/875 sayılı toplantısında belirlenen şartlara sahip iki değerleme şirketi tarafından hazırlanan değerleme raporlarıyla tespit edilen referans fiyatların aritmetik ortalaması üzerinden hesaplanan ve ilgili fiyat adımına uyarlanan referans fiyat II. Ulusal Pazar’da işlemlerin 155 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR başlayacağı ilk gün baz fiyat olarak uygulanır. II. Ulusal Pazar’da uygulanan fiyat marjı ve işlem yöntemi bu kapsamda işlem görecek şirketlerde de geçerlidir. 4.6.14.11. İşleme Başlama Tarihi İMKB’de İşlem Görme Duyurusu’nun gazetelerde ilan edildiği gün hisse senetlerinin Borsa’da işlem görmeye başlayacağı tarih ile Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kayden oluşturulan hisse senedi tutarına ve yatırımcı sayısına ilişkin bilgiler ile İMKB’de İşlem Görme Bilgi Formu Borsa Günlük Bülteni’nde ilan edilir. 4.6.14.12. Borsa’da İşlem Görmesi Amacıyla İlk Aşamada Aracı Kuruluşa Tevdi Edilen Hisse Senetlerinin Dışında Kalanların Borsa’da Satılması Borsa’da işlem görmek üzere kayden Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde oluşturulan hisse senetleri dışında kalan hisse senetlerinin Borsa’da satışa konu olabilmesi için Kurul’un Seri:I, No:26 sayılı Tebliği Ek Madde 2’nin 1’inci ve 2’nci fıkralarında hükme bağlanan, hisse senetleri Borsa’da halen işlem gören şirketlerde uygulanmakta olan mevcut esaslar geçerli olacaktır. Buna göre, hisse senetleri Borsada işlem gören ortaklıkların, Kurul kaydında olan ancak Borsada işlem görmeyen hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için; aracı kurumlar vasıtasıyla; satışı talep edilen süre belirtilerek hisse senetleri Merkezi Kayıt Kuruluşu’na depo edilir. Söz konusu hisse senetlerinin nominal değeri ile müracaatın Merkezi Kayıt Kuruluşu evrakına giriş tarihindeki Borsa ikinci seans kapanış fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan Kurul kayıt ücretleri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ankara Şubesindeki ilgili hesaplara yatırılır. Merkezi Kayıt Kuruluşu gerekli kontrolleri yaparak depo edilen tüm hisse senedi miktarlarını, öngörülen satış sürelerini, müracaatı yapan kişilerin isim veya unvanını kamuya duyurulmak üzere günlük olarak toplu halde Borsaya ve her ayı takip eden beş iş günü içinde Kurula yazılı olarak bildirir. Kurul tarafından aksi bildirilmedikçe depo edilen hisse senetleri üçüncü iş gününden sonra satılabilir. 4.6.14.13. Borsa’ya Ödenecek Ücret Genelge kapsamında işlem görecek şirketler için İkinci Ulusal Pazar’da uygulanan pazar kayıt ücretleri esas alınır. Buna göre, Pazar kayıt ücreti kayda alınan menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0.1 (binde bir)’dir. Kayıtta Kalma ücreti de Pazar Kayıt ücretinin dörtte biri tutarındadır. Hisse senetleri II. Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerin sermaye artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin kot dışı pazar kaydına alınmasında da Kotasyon Yönetmeliğinin ilave kotasyon zorunluluğu hükümleri uygulanır. Bu çerçevede, hisse senetleri Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem gören ortaklıkların bedelli ve/veya bedelsiz 156 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR sermaye artırımları nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetlerinin dağıtım tarihinin Borsaya bildirilmesi, Kotasyon Yönetmeliğinin uygulanması bakımından ilave kayda alma başvurusu olarak kabul edilir. Bu ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri, sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin belgeler ile Kotasyon Yönetmeliği’nin 9’uncu maddesinde belirtilen bilgi formu dışında, Kotasyon Yönetmeliğin 9’uncu ve 10’uncu maddelerinde belirtilen bilgi ve belgelerin verilmesi gerekmeksizin ve işbu Genelge’de yer alan işlem görme şartları aranmaksızın Borsa kaydına alınır. Sermaye artırımının tamamlandığına ilişkin Kurul’dan alınan belge veya Ticaret Sicili tescil belgesi, alındıktan sonra yukarıda belirtilen bilgi formu ile birlikte 2 iş günü içerisinde Borsaya gönderilir. Hisse senetleri Borsa II. Ulusal Pazar’da işlem gören ortaklıkların sermaye artırımı nedeniyle ihraç edecekleri hisse senetleri, ortaklara dağıtım tarihinden itibaren ilgili düzenlemeler çerçevesinde Borsada işlem görmeye başlar. 4.6.14.14. Sermaye Piyasasi Kurulu’na Ödenecek Ücret Borsa’da ilk aşamada işlem görmesi için aracı kuruluşa tevdi edilen paylar için, hesaplanan referans fiyat ile şirket paylarının nominal değeri üzerinde kalan kısmı üzerinden binde iki (% 0,2) oranında hesaplanacak Kurul kayıt ücretinin aracı kuruluş tarafından Kurul hesabına yatırılması gerekmektedir. 4.6.14.15. Hisse Senetlerinin Belirli Bir Süre İşlem Görmemesi Durumunda Yapılacak İşlemler İMKB Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliği’nin “Belirli Bir Süre İşlem Görmeyen Hisse Senetleri” başlıklı 27’nci maddesinde düzenlenen “Bir aylık süre içinde işlem görmeyen hisse senedinin, bir ayı takip eden ilk seansta fiyat marjları serbest bırakılır ve Bülten'de ilân edilir. Fiyat marjlarının serbest bırakılmasını takip eden beş iş günü süresince işlem gerçekleşmemesi halinde hisse senedi ilgili pazardan Yönetim Kurulu Kararı'na kadar Başkanlık tarafından geçici olarak çıkarılır.” hükmü kapsamında belirli bir süre işlem gerçekleşmeyen hisse senetleri ile ilgili gerekli işlemler yerine getirilir. 4.6.14.16. İkinci Ulusal Pazar’dan Çıkarma Genel olarak Borsa'da hisse senetleri işlem gören şirketler için Sermaye Piyasası ve Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya söz konusu düzenlemelerde belirtilen durumların oluştuğu şirketlerin hisse senetleri Borsa Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak II. Ulusal Pazar’da işlem görmekten men edilebilirler. Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ilgili kuruluşu durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir. 157 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.6.14.17. Diğer Hükümler Bu Genelge'de belirtilen hükümleri yorumlamaya, açıklık bulunmayan hususlarda karar vermeye, uygulamayı düzenlemeye ve yönlendirmeye Borsa Yönetim Kurulu yetkilidir. Kurul kaydında olup, daha önce hisse senetleri Borsa pazarlarında işlem görmekten sürekli olarak men edilen şirketler işbu Genelge kapsamında başvuru yapamazlar. 4.6.14.18. Yürütme İş bu Genelge hükümleri Borsa Başkanı tarafından yürütülür. 4.7. Hisse Senetleri Piyasasında İşlem Kuralları 4.7.1. Borsa Kaydına Alınan Fiyatlar Borsada alım satımı gerçekleştirilen işlemler; işlem miktarı bir lot veya bunun üstünde ise Borsa tarafından kayda alınır. Sadece normal emirler arasındaki işlemler tescil edilirler, gerçekleşen özel emir işlemlerinin fiyatları tescil edilmez. Tescil işlemi için alıcı ile satıcının farklı olması gerekmez. Diğer bir ifadeyle, Borsa tarafından hesaplanan ve bültenlerde yayınlanan her hisse senedinin en düşük, en yüksek, kapanış ve ağırlıklı ortalama fiyatlarında tescil edilen normal emirler sonucu gerçekleşmiş işlemler dikkate alınır. İşlem miktarına ve hacmine ise özel emir işlemleri de dahil olmak üzere, tüm işlemler dahil edilir. Borsa Başkanlığı işlem fiyatlarının Borsa kaydına alınabilmesi için gereken asgari işlem miktarını en az bir hafta önceden ilan ederek değiştirebilir. 4.7.2. Gerçekleşen İşlemlerin Belirlenmesi Seansın bitiminde, aracı kurumlar bazında, her hisse senedinde yapılan işlemlere ilişkin işlem defterleri düzenlenerek üyelere dağıtılır. İşlem defterleri, her üye için ayrı ayrı o seansta yapmış olduğu tüm işlemleri hisse senetleri, işlemi yaptığı karşı üyeler, fiyat ve miktar bilgilerini kapsayacak şekilde düzenlenmektedir. Üyeler Borsa tarafından dağıtılan işlem defterlerini kullanarak kendi yasal işlem defteri kayıtlarını oluştururlar. 4.7.3. Bir Hisse Durdurulması Senedinde İşlemlerin Geçici Olarak Borsa Başkanı, aşağıdaki durumlardan birinin varlığı halinde ilgili hisse senedinin seansını geçici olarak durdurabilir: 1. Bir hisse senedinde ya da hisse senedini ihraç eden ortaklığa ait olarak alıcı ve satıcıların kararlarını etkileyecek önemde bilgiler olduğunun öğrenilmesi ve Borsa 158 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yönetiminin bu bilgilerden borsa üyelerinin ve müşterilerinin haberdar edilmesini gerekli görmesi, 2. Bir hisse senedi için sağlıklı bir piyasa teşekkül etmesini önleyecek şekilde olağan dışı fiyat ve/veya miktarda alım satım emirlerinin sistemlere kaydedilmesi, 3. Bir hisse senedine ait emirlerin İMKB Hisse Senetleri Piyasası Yönetmeliğinde düzenlenen Toptan Alış-Satış kapsamına girmesi, 4. Bir seansın sağlıklı bir biçimde yürütülmesini engelleyen diğer unsurların ortaya çıkması. Borsa Başkanı, işlemlerin yeniden başlamasına aynı seans süresi içinde izin vermiş ve yeterli süre kalmışsa seans yeniden açılır. Borsa Başkanı bir hisse senedine ait işlemleri en fazla 5 işgünü için durdurulabilir. 5 işgününü aşan süreler için Borsa Yönetim Kurulu karar verebilir. Bir hisse senedinin Borsada işlem görmesinin geçici olarak durdurulması halinde, bu durum Borsa Bülteninde ve Borsada gerekçesiyle birlikte duyurulur. Söz konusu hisse senetlerine ait işlemlerin yapılmasına aynı seansta izin verilmişse, seans yeniden başladığında gerekirse baz fiyatı Borsa Başkanı tarafından yeniden belirlenir ve Borsada ilan edilir. Geçici olarak durdurulma süresi bir seansı aşmışsa, söz konusu hisse senedinin tekrar işlem görmeye başlayacağı zaman ve baz fiyatı Borsa Başkanı’nca belirlenir ve Borsa Bülteni’nde ve Borsada ilan edilir. 4.7.4. İMKB'de Kredili İşlemleri Süreci Menkul Kıymet ve Açığa Satış 4.7.4.1. Kredili Menkul Kıymet İşlemleri Ve Açığa Satış İşlemlerini Konu Alan Menkul Kıymet Listeleri Borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören sermaye piyasası araçlarından, sermaye piyasası araçlarının kredili alım ve açığa satış işlemlerine konu olacaklar ilgili borsanın yetkili organları tarafından piyasa kapitalizasyonu, likidite, dolaşımda bulunan pay sayısı, işlem sıklığı ve bu gibi hususlar dikkate alınmak suretiyle bir veya birden fazla gruba ayrılarak listelere alınır, Kurul'a bildirilir ve Kurul'un onayını müteakip ilan edilir. Kurul gerekli gördüğü hallerde, bazı sermaye piyasası araçlarının listelerden çıkarılmasını ilgili borsanın yetkili organından isteyebilir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun Seri:V, No:65 sayılı Tebliği’nin 6’ncı maddesi çerçevesinde, “Kredili Menkul Kıymet İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi” İMKB pazarlarında işlem görme şartlarını sağlayan tüm şirketlerin hisse senetlerinden oluşturulmaktadır. Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi”nde, 159 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kredili menkul kıymet işlemine konu olan hisse senetleri ile açığa satışa konu olan hisse senetleri arasında paralellik sağlanması, likiditenin artırılması, yatırımcılara ve üyelerimize işlemlerinde esneklik sağlanması amaçlarıyla bazı değişiklikler yapılmıştır. Buna göre, 1 Mart 2006 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere; “Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymet Listesi”, Gözaltı Pazarı hariç tutularak İMKB Pazarları’nda işlem gören tüm hisse senetlerini ve borsa yatırım fonlarını kapsayacak şekilde yeniden belirlenmiştir. Dolayısıyla, İMKB Ulusal, Kurumsal Ürünler, İkinci Ulusal Pazarları’nda işlem gören hisse senetleri ve borsa yatırım fonları hem kredili işleme hem de açığa satış işlemine konu olabilecektir. Gözaltı Pazarı’nda işlem gören hisse senetleri ise gerek kredili işlemlere gerekse açığa satış işlemlerine konu edilemeyecektir. SPK‘nın işlem grupları karararına istinaden B ve C grubunda yer alan hisse senetlerinde kredili işlem ve açığa satış yapılmamaktadır. SPK’nın 03.05.2001 tarih ve 21 sayılı toplantısında alınan ve 2001/18 sayılı SPK Haftalık Bülteni’nde yayımlanan karara istinaden İMKB Yönetim Kurulu’nun 12.06.2001 tarih ve 804 sayılı kararı doğrultusunda, Seri:V, No:65 sayılı “Kredili Menkul Kıymet Açığa Satış ve Menkul Kıymetlerin Ödünç Alma ve Verme İşlemleri Hakkında Tebliğ” uyarınca, işlem sıraları sürekli kapatılmış olan hisse senetleri hemen, işlem sıraları geçici durdurulmuş olan hisse senetleri ise kapalılık halinin 5 iş gününden fazla sürmesi ve Borsamız Yönetim Kurulu tarafından kapalılık halinin devamına karar verilmesi durumunda “Kredili Menkul Kıymet İşlemleri ile Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymetler Listesi”nden çıkartılır. 4.7.4.2. Açığa Satış İşlemleri Açığa satış işlemi; sahip olunmayan sermaye piyasası araçlarının satılmasını ya da satışa ilişkin emrin verilmesini ifade eder. Satışa ilişkin takas yükümlülüğünün ödünç alınan sermaye piyasası araçları ile yerine getirilmesi de açığa satış sayılır. Açığa satış işlemleri yapmak için Kurul'dan yetki belgesi alan kurumlar Borsa'ya başvurarak Bilgisayarlı Alım Satım Sistemi'nde kendilerine bu yetkinin verilmesini sağlayacaklardır. Söz konusu başvuru Sermaye Piyasası Kurulu'nun izin belgesi ve belgenin ilan ettirildiği gazetelerle beraber Üye İşleri Müdürlüğü'ne yapılacaktır. Açığa satış işlemleriyle ilgili olarak sadece Hisse Senetleri Piyasası'nda hali hazırda geçerli olan limitler uygulanacaktır. 4.7.4.2.1. Fiyat Sınırı Açığa satış işlemi, açığa satışa konu olan menkul kıymetin en son gerçekleşen fiyatının bir önceki fiyattan daha yüksek olması halinde açığa satış işlemi en son gerçekleşen fiyat düzeyinden yapılabilir. 8 Ocak 2009 tarih ve 298 No’lu Genelge ile yapılan düzenlemelerle birlikte açılış seanslarında açığa satış işlemi yapılamamaktadır. 160 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.7.4.2.2. Emir Girişi Açığa satış emri girmek isteyen üye, normal emir girişinde kullandığı "Sat" tuşu yerine "Açığa Satış" tuşuna basarak emrini girecektir. Açığa satış işlemlerine ilişkin Özel Emir ve Tarihli Emir verilemez. Gözaltı Pazarında işlem gören hisse senetlerinde Açığa Satış emri verilemez. Sürekli Müzayede Seansının açılışında, en son gerçekleşen fiyat bir önceki seansın kapanış fiyatıdır ve açığa satış emri bu fiyatın bir adım üzerinden verilebilir. Baz fiyat serbest veya değiştirilmiş ise açığa satış emri işlem gerçekleştikten sonra verilebilir. Sistem fiyat sınırı ile ilgili kontrolleri yapacak, söz konusu düzenlemeye uymayan emir girişleri yapılamayacaktır. 8 Ocak 2009 tarih ve 298 No’lu Genelge uyarınca 20 Ocak 2009 tarihinden itibaren açılış seanslarında açığa satış emirleri gönderilememektedir. 4.7.4.2.3. Açığa Satış İşlemlerinin Bültende İlanı Açığa satış işlemleri Bültende hisse bazında, her fiyat seviyesinde miktar ve sözleşme adedi belirtilerek ilan edilecektir. 4.8. Pay Piyasasında Endeksleri Endeksler ve İMKB Pay 4.8.1. Genel Tanım Endeks, bir veya daha fazla değişkenin hareketlerinden ibaret olan oransal değişimi ölçmeye yarayan bir göstergedir. Endeksler, karmaşık olayların tek bir rakama indirgenmesini sağlayan, olaylar ve sonuçları hakkında yaklaşık bilgi verebilen araçlardır. Endeksler kullanılırken kapsamı, temsil yeteneği, hesaplama yöntemi ve sıklığı, avantajları, dezavantajları ve endeks üzerine yansımayan özelliklerin neler olduğu iyi bilinmelidir. Endeksler, zaman içinde bir süreklilik, dolayısıyla karşılaştırabilme imkanı sağlarlar. Böylece endekse konu olan değişken veya değişkenlerin yönü, değişimi veya gidişi belirlenebilir. Bu nedenle endeksin, incelenmek istenen olayı temsil etmesi gerekmektedir. "Gösterge" olarak da adlandırılabilecek endeksler, aynı veya farklı zaman dilimi içindeki iki veya daha fazla değişkeni karşılaştırma imkanı sağlarken, geleceği tahmin aracı olarak da kullanılmaktadırlar. Endeksler, ayrıca, aynı veya değişik mekanlardaki (örneğin diğer bir ülkedeki) aynı veya farklı değişkenlerin (örneğin hisse senedi getirilerinin) karşılaştırılabilmesini sağlarlar. Endeksler, iktisat, işletme ve sosyal olaylardaki konular arasında bir ilişki olup olmadığı hakkında fikir de verebilir. 161 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.8.2. Pay Endeksleri Pay piyasasının genel bir göstergesi olan pay endeksleri, endeks kapsamındaki payların fiyatları baz alınarak "piyasa performansı" hakkında genel bir bilgi verir. Pay endeksleri, genellikle piyasanın anlık durumunu yansıtır. Dünyada 1884 “yılından beri kullanılmakta olan payendeksleri (stock indices and averages) genellikle üç ayrı şekilde hesaplanmaktadır; 1. Aritmetik Ortalama Formülü İle 2. Geometrik Ortalama Formülü İle 3. Şirketlerin Piyasa Değerlerinin Formüller İle, (Market Capitalization) Kullanıldığı Pay Endeksleri, paylardaki fiyat hareketlerinden yola çıkılarak borsanın genel trendlerinin belirlenmesinde kullanılabileceği gibi günümüzde bir endeksi baz alan Borsa Yatırım Fonları (BYF) aracılığıyla ve Vadeli İşlemlere konu dayanak varlık olmasıyla finansal ürün olarak da kullanılabilmektedir. 4.8.3. İMKB Pay Endeksleri İMKB Pay Endeksleri, Borsa’da işlem gören payların gruplar halinde ortak performanslarının ölçülmesi amacıyla oluşturulmuştur. Gözaltı Pazarı’nda işlem gören paylar ile C listesinde yer alan paylar İMKB Pay Endekslerinin hiçbirine dahil edilmez. Hesaplanan endeksler: İMKB 100 Endeksi: İMKB Pay Piyasası için temel endeks olarak kullanılmaktadır. Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 100 paydan oluşmakta olup, İMKB 30 ve İMKB 50 endekslerine dahil payları da kapsamaktadır. İMKB 50 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 50 paydan oluşmakta olup, İMKB 30 endeksine dahil payları da kapsamaktadır. İMKB 30 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 30 paydan oluşmaktadır. İMKB 10 Banka Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören bankalar arasından seçilen 10 paydan oluşmaktadır. 162 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İMKB 100-30 Endeksi: İMKB 100 endeksine dahil olup da İMKB 30 endeksinde yer almayan 70 paydan oluşmaktadır. İMKB Kurumsal Yönetim Endeksi: İMKB pazarlarında işlem gören ve belirlenmiş asgari kurumsal yönetim derecelendirme notuna sahip olan şirketlerin paylarından oluşmaktadır. İMKB Tüm Endeksi: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç olmak üzere, İMKB pazarlarında işlem gören şirketlerin paylarından oluşur. İMKB Tüm-100 Endeksi: İMKB Tüm endeksine dahil olup, İMKB 100 endeksinde yer almayan paylardan oluşmaktadır. Sektör Endeksleri ve Alt Sektör Endeksleri: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç olmak üzere, İMKB pazarlarında işlem gören şirketlerin paylarından oluşmaktadır. İMKB Ulusal oluşmaktadır. Endeksi: Ulusal İMKB İkinci Ulusal Endeksi: paylarındanoluşmaktadır. Pazar’da İkinci işlem Ulusal gören Pazar’da şirketlerin işlem gören paylarından şirketlerin İMKB Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Endeksi: İMKB pazarlarında işlem gören menkul kıymet yatırım ortaklıklarının paylarndan oluşmaktadır. İMKB Şehir Endeksleri: İMKB pazarlarında işlem gören ve ana üretim/hizmet faaliyetlerinin gerçekleştiği ya da şirket merkezinin bulunduğu şehre göre gruplandırılmış paylardan oluşur. Holdingler hariç mali sektörde faaliyet gösteren şirketler ile perakende ticaret sektöründe faaliyet gösteren şirketler kapsam dışındadır. İMKB Temettü Endeksi: Ulusal Pazar ve İkinci Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen ve son 3 yılda nakit temettü dağıtan şirketlerin paylarından oluşur. İMKB Temettü 25 Endeksi: İMKB Temettü Endeksinde yer alan ve değerleme günü itibariyle temettü verimlerine göre büyükten küçüğe yapılan sıralamada ilk 2/3’lük dilimde yer alan ve fiili dolaşımda bulunan kısmının piyasa değeri en büyük olan 25 hisse senedinden oluşur. İMKB Halka Arz Endeksi: Halka arz edilerek, Ulusal Pazar ve İkinci Ulusal Pazar’da işlem görmeye başlayan şirketler ile Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem görmeye başlayan gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıklarının paylarından oluşmaktadır. 163 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4.9. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri Aracı kuruluşların, sermaye piyasası araçlarının kredili alım, açığa satış ve ödünç alma ve verme işlem esasları, Sermaye Piyasası Kurulunca ilk olarak 1994 yılında düzenlenmiş, 14.07.2003 tarihinde yayımlanan Seri:V, No:65 tebliği ile yeni esaslar belirlenmiştir. 4.9.1. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar Sermaye piyasası araçlarının kredili alım, açığa satış ve ödünç alma ve verme işlemlerine sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılık yetki belgesine sahip aracı kurumlar, Kurul’dan ayrıca bir izin almaksızın aracılık edebilirler. Bankaların sermaye piyasası aracı alımı için doğrudan müşterilere kullandırmak üzere Tebliğde özkaynak olarak sayılan kıymetler karşılığında açmış oldukları krediler de ilgili mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla, Tebliğdeki aracı kurumlara ilişkin genel ve özel nitelikteki limitlere ilgili hükümler dışında Tebliğde yer alan esaslara tabidir. Sermaye piyasası aracı ödünç alma ve verme işlemlerinin ise aracı kurumlar, bankalar ve Takasbank tarafından Tebliğde yer alan esaslar çerçevesinde Takasbank bünyesinde oluşturulacak piyasada Kuruldan ayrıca izin alınmaksızın gerçekleştirilebilir. DİBS (Devlet İç borçlanma Senedi) piyasa yapıcısı olarak yetkilendirilmeyen bankalar ve aracı kurumlar, DİBS’leri yalnızca ödünç verebilirler ancak ödünç alma işleminde bulunamazlar. 4.9.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemi Kredili sermaye piyasası aracı alımı işlemi, kredi kullanılması suretiyle müşteri tarafından sermaye piyasası aracı alınmasıdır. Müşteri tarafından, alım emrinin kredili sermaye piyasası aracı işlemi olduğunun emrin verilmesi esnasında bildirilmesi zorunludur. Kredili olmayan bir alım emri nedeni ile müşterinin ödemekle yükümlü olduğu tutarın tamamının veya bir kısmının takas günü itibarıyla tevdi edilmemesi veya söz konusu tutarın takas tarihi itibarıyla müşterinin aracı kurum nezdindeki hesabında bulunmaması durumunda, herhangi bir ilave bildirime ihtiyaç duyulmaksızın işlemin Tebliğdeki limitler açısından kredili işlem olduğu kabul edilir. Bu durumda takas tarihini izleyen üç iş günü içerisinde aracı kurum tarafından; a) Aralarında kredili işlem sözleşmesi bulunan müşterilerin yazılı onayı alınarak; kredili sözleşmesi bulunmayan müşterilerle ise sözleşme akdetmek suretiyle, işlemin Tebliğ’in bütün hükümleri açısından sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi sayılması veya, 164 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR b) Daha önce imzalanan alım satım aracılığı çerçeve sözleşmesinde bu yönde hüküm bulunması ve alım emrinin yerine getirildiğinin müşteriye açıkça bildirilmiş olması şartı ile nakit yükümlülüğünü yerine getirmeyen müşteri namına alınan işleme konu sermaye piyasası araçlarının yükümlülük tutarına tekabül eden kısmı satılarak borç tutarının tahsil edilmesi veya, c) İMKB Yönetmeliğinin 39’uncu maddesinin ya da genel hükümlerin uygulanması suretiyle söz konusu temerrüdün tasfiye edilmesi ya da tasfiyesi için gerekli işlemlere başlanması zorunludur. İşlemlere konu sermaye piyasası araçları listelerinde yer almayan sermaye piyasası araçlarına ilişkin olarak gerçekleştirilen işlemlerde de takas yükümlülüğünün müşteri tarafından süresi içinde yerine getirilmemesi halinde yukarıdaki (b) ve (c) bentleri uygulanır. 4.9.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemlerinde Özkaynak ve Özkaynağın Korunması Sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemlerinde özkaynak, işleme konu kıymetlerin Tebliğdeki esaslara göre belirlenen cari değerleri ile bu kıymetlere ödenen kâr payı, faiz ve benzeri gelirler toplamından verilen kredi tutarının ve günlük olarak tahakkuk etmiş faizlerinin düşülmesi suretiyle hesaplanır. Müşteri sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işleminde, başlangıçta asgari % 50 oranında özkaynak yatırmak zorundadır. Başlangıçta yatırılacak özkaynak, açılan kredi ile satın alınan menkul kıymetlerin cari piyasa değeri kadar nakit veya menkul kıymetin peşin olarak yatırılmasını ifade eder. Kredili sermaye piyasası aracı işlemlerinin devamı süresince özkaynak oranının asgari % 35 olması zorunludur. Özkaynak oranının hesaplanmasında; [(İşleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri – kredi tutarı) / işleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri] formülü kullanılır. Müşteri, zararını durdurmak amacıyla, bu alt sınırlara ulaşmadan, daha yüksek bir özkaynak oranında sermaye piyasası araçlarının satışını sağlayan resen satış emrinin uygulanması konusunda çerçeve sözleşmesine hüküm konulmasını isteyebilir. Müşterinin özkaynağı nakit olarak yatırması durumunda yatırılacak tutar; SatinAlinanMenkulKiymetinDegeri ÖzkaynakOranı formülü ile bulunabilir. Müşterinin özkaynağı menkul kıymet olarak yatırması durumunda yatırılacak tutar; 165 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ÖzkaynakOranı SatinAlina nMenkulKiymetinDegeri formülü ile bulunabilir. 1 ÖzkaynakOranı Müşterinin sahip olduğu menkul kıymetler karşılığında kredili olarak alabileceği menkul kıymet tutarının hesaplanmasında ise; 1 ÖzkaynakOranı Musterinin SahipOldug uMenkulKiymetlerinTu tari ÖzkaynakOranı formülü kullanılabilir. 4.9.3.1. Özkaynak Tamamlama Bildirimi Aracı kurumlar müşterilerinin kredi hesabındaki özkaynak tutarını, Tebliğin ekinde yer alan formata uygun olarak her iş günü itibarıyla hesaplamak ve raporlamak zorundadırlar. Sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi karşılığı yatırılan özkaynak tutarı, işleme konu kıymetlerin cari değerindeki değişmeler sonucunda gerekli özkaynak tutarının altına düştüğü takdirde, aracı kurumlar eksikliğin tespit edildiği gün itibarıyla, özkaynak oranını başlangıç özkaynak oranına tamamlayacak şekilde nakit ve/veya sermaye piyasası aracı yatırmak üzere müşteriye en seri haberleşme aracı ile (faks, telefon, elektronik ortam ve benzeri) ulaşarak özkaynak tamamlama bildiriminde bulunur ve teyit alırlar. Özkaynağın, tamamlama bildiriminin müşteriye yapıldığı tarihten itibaren iki iş gününü geçmeyecek şekilde sermaye piyasası araçlarının kredili alımı işlemi çerçeve sözleşmesinde belirlenen süre içerisinde tamamlanmaması halinde, aracı kurum ayrıca bir ihbarname göndermesine gerek kalmaksızın, kredili olarak alınan ve/veya özkaynak olarak verilen sermaye piyasası araçlarını satarak krediyi kapatma yetkisine sahiptir. Kendisine özkaynak tamamlama bildirimi gönderilmiş müşterinin hiçbir alım emri, bildirim gününden özkaynak tamamlanıncaya kadar geçecek süre boyunca yerine getirilmez. 166 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sermaye Piyasası Araçlarının Hesaplanmasına İlişkin Örnek Kredili Alımı İşlemlerinde Özkaynak I II III IV V Kredili İşleme Konu Kıymetler in Cari Piyasa Değeri (TL) Özkaynak Olarak Yatırılan Nakit veya Sermaye Piyasası Aracının Cari Piyasa Değeri (TL) Kullanıla n Kredi Karşılığın da Satın Alınan Sermaye Piyasası Araçlarını n Cari Piyasa Değeri (TL) (III) Kredi Tutarı (TL) Özkayn ak Oranı (TL) (I) = (II) + (III) (IV) V= (I– IV/I) (II) 1. gün (Hesabın açıldığı gün) 10.000 5.000 5.000 5.000 % 50 2.gün 8.000 3.000 5.000 5.000 %37 3. gün (Bildirim Günü) 7.000 2.000 5.000 5.000 %28 10.000 5.000 Bildirim Sonrası %50 5.000 5.000 Yukarıdaki örnekte özkaynak olarak getirilen varlığın fiyatının azalması durumunda özkaynak oranı (%28) asgari özkaynak oranından (%35) daha düşük seviyeye inmiştir. Bu durumda müşteri özkaynak oranını Tebliğde öngörülen tutara (%50) artırmak üzere nakit veya menkul kıymeti ek özkaynak olarak getirmekle yükümlüdür. 4.9.4. Açığa Satış İşlemleri Açığa satış işlemi; sahip olunmayan sermaye piyasası araçlarının satılmasını ya da satışa ilişkin emrin verilmesini ifade eder. Satışa ilişkin takas yükümlülüğünün ödünç alınan sermaye piyasası araçları ile yerine getirilmesi de açığa satış sayılır. Müşteri tarafından verilen satım emrinin açığa satış olduğunun emrin verilmesi esnasında aracı kuruma yazılı olarak bildirilmesi zorunludur. Sermaye piyasası aracının satış emrinin verilmesi anından önce, satın alınmış veya sermaye piyasası aracının devri konusunda her iki tarafı da bağlayıcı sözleşme yapılmış olunmasına rağmen henüz teslimatın yapılmamış olması durumlarında satışı yapan kişinin söz konusu sermaye piyasası aracına sahip olduğu varsayılır. 167 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Satıma konu olan sermaye piyasası araçlarının satım emrinin verildiği an itibarı ile müşterinin aracı kurum nezdindeki hesabında bulunmaması veya söz konusu yükümlülüğün ilgili sermaye piyasası aracının ödünç alınması sureti ile yerine getirilmesi durumunda herhangi bir ilave bildirime ihtiyaç duyulmaksızın müşteri tarafından verilen satım emrinin Tebliğ hükümleri ve açığa satış işlemlerine ilişkin borsa işlem kuralları açısından açığa satış olduğu kabul edilir. Ancak müşterinin satışı yapılan sermaye piyasası aracını tevdi edebilecek durumda olduğunu ve satışa konu sermaye piyasası aracının takas tarihine kadar aracı kuruma iletileceğini beyan etmesi durumunda işlem açığa satış işlemi sayılmaz. Müşteri söz konusu beyanın doğruluğundan sorumludur. Aracı kurum müşteri tarafından yapılan söz konusu beyanın doğruluğunun araştırılmasından, gerekirse doğruluğunun teyit edilmesinden ve gerekli belgelerin temin edilerek saklanmasından sorumludur. 4.9.4.1. Açığa Satış İşlemlerinde Özkaynak Ve Özkaynağın Korunması Açığa satış işlemlerinde özkaynak; işleme konu kıymetlerin cari değerleri ile açığa satıştan elde edilen hasılatın toplanması suretiyle hesaplanır. Müşteri açığa satış işleminde başlangıçta asgari %50 oranında özkaynak yatırmak zorundadır. Başlangıçtaki özkaynak, açığa satılacak menkul kıymetlerin cari piyasa değeri kadar nakit veya menkul kıymetin peşin olarak yatırılmasını ifade eder. Açığa satış işlemlerinin devamı süresince özkaynak oranının %35 olması zorunludur. Özkaynak oranının hesaplanmasında; [(İşleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri – açığa satışa konu sermaye piyasası aracının piyasa değeri) / işleme konu kıymetlerin cari piyasa değeri] formülü kullanılır. Müşteri, zararını durdurmak amacıyla, aracı kurumla imzalanan açığa satış çerçeve sözleşmesinde yer alan ya da bu madde hükümleri çerçevesinde alt sınırları belirlenen özkaynak oranına ulaşmadan, daha yüksek bir özkaynak oranında sermaye piyasası araçlarının alışını sağlayan resen alış emrinin uygulanması konusunda açığa satış çerçeve sözleşmesine hüküm konmasını ve buna ilişkin esasların belirlenmesini isteyebilir. 4.9.4.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Ödünç Alma ve Verme İşlemi Sermaye piyasası aracı ödünç alma ve verme işlemi, ilgili çerçeve sözleşmede belirlenen esaslar dahilinde, ödünç veren tarafından ödünç alan tarafa, belirli bir dönem için sermaye piyasası araçlarının verilmesi ve aynı cins sermaye piyasası aracının mislen geri alınmasıdır. 168 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Aracı kurumlar, kendi nam ve hesaplarına tuttukları sermaye piyasası araçları ile yetki verilmiş olması şartıyla, müşterilerin veya portföy bulunduran diğer kişi ve kurumların hesaplarında bulunan sermaye piyasası araçlarını başka kişi ve kuruluşlara ödünç verebilirler. 4.10. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading) Ve Manipülasyon 4.10.1. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading) Sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek, henüz kamuya açıklanmamış bilgileri kendisine veya üçüncü kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanarak, sermaye piyasasında işlem yapanlar arasında fırsat eşitliğini bozacak şekilde mameleki yarar sağlamak veya bir zararı bertaraf etmek, içerden öğrenenlerin ticaretidir. Bir insiderin yapmak istediği şey, sahip olduğu, fiyat üzerinde etkili olabilecek bir kamuya açıklanmamış bilgiyi, fiyat üzerinde etkisini göstermeden önce kullanmaktır. Bu durum yani bazı kişilerin piyasadaki diğer kişilere nazaran daha fazla bilgiye sahip olmaları, bunun sonucunda bir menkul kıymetin değerini daha doğru bir şekilde değerlendirebilmeleri piyasadaki rekabeti bozacaktır. İçerden öğrenenlerin ticaretinde (insider trading) asli unsur, işlemde taraflardan birinin karşı tarafın sahip olmadığı kamuya malolmamış, fiyata etki gücü olan bir bilgiye sahip olmasıdır. Menkul kıymet piyasalarında içerden öğrenenler ticaretinin yasal düzenlemelerle yasaklanıp para ve hapis cezalarına bağlanmasındaki neden ise dengesizlik kaynağı bilginin niteliği ve edinme şeklidir. Yasaklamaya konu olan bilgi kamuya malolmamış, fiyat üzerinde etkide bulunabilecek önemde olan bilgidir. İçerden öğrenenlerin ticareti suçu, Sermaye Piyasası Kanununun 47’nci maddesinin 1’inci fıkrasının A-1 bendinde tanımlanmıştır. Buna göre "Sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek, henüz kamuya açıklanmamış bilgileri kendisine veya üçüncü kişilere menfaat sağlamak amacıyla kullanarak sermaye piyasasında işlem yapanlar arasındaki fırsat eşitsizliğini bozacak şekilde mameleki yarar sağlamak veya bir zararı bertaraf etmek içerden öğrenenlerin ticaretidir". Kanun'un suçun oluşumu için bazı unsurların birlikte varlığını aradığı görülmektedir. Bu suçun işlenebilmesi için; a) Kullanılan bilgilerin sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek nitelikte olması, b) Henüz kamuya açıklanmamış bilgiler olması, 169 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR c) Bu bilgilerin kullanılması suretiyle sermaye piyasasında işlem yapanlar arasındaki fırsat eşitliğini bozacak şekilde bir mameleki yarar elde edilmiş olması veya bir zararın bertaraf edilmiş olması gerekmektedir. Son derece gizli, açıklanması zorunlu veya değil, bir bilginin sermaye piyasası aracının fiyat oluşumuna etkisi yoksa bu bilginin kullanılması sonucunda içerden öğrenenlerin ticareti suçu oluşmaz, zira suçun maddi unsuru oluşmamıştır. İçerden Öğrenenlerin Ticareti suçu kasıtlı bir suçtur. Fail, elde ettiği bilginin sermaye piyasası aracının değerini etkileyebilecek vasıfta olduğunun bilincinde olmalıdır. Belli nitelikteki bilgilerin kullanılması iradesi yetmez ayrıca failin kendisine veya üçüncü kişilere menfaat sağlamak amacıyla hareket etmiş olması, yani özel kast aranır. Sermaye Piyasası Kanunun md.47/A-1 hükmü incelendiğinde suçun şu kişiler tarafından işlenmesi mümkün görülmektedir. a) SPKn 11’inci madde kapsamındaki ihraçcılar, b) sermaye piyasası kurumlarının veya bunlara bağlı veya bunlara hakim işletmelerin; - Yönetim kurulu başkan ve üyeleri, - Yöneticileri, - Denetçileri, - Diğer personeli, c) Meslekleri veya görevlerini ifa etmeleri sırasında bilgi sahibi olabilecek durumunda olanlar, (örneğin avukatlar, muhasebeciler, aracılar, danışmanlık şirketleri, vergi idareleri, İMKB, Merkez Bankası ve Sermaye Piyasası Kurulu gibi bu kamuya açıklanmamış bilgiye önceden ulaşabilecekler, vs.) d) Bunlarla temasları nedeniyle doğrudan veya dolaylı olarak bilgi sahibi olabilecek durumda olanlar, Bundan maksat, içeriden öğrenenler (insider) ile ilişki sonunda bilgi sahibi olanlardır. Bunları iki grupta toplamak mümkündür. a) Bizzat insider'ın bilgi verdiği kişiler, b) Insider'ın farkında olmadan bilgi verdiği kişiler, (insider'ın konuşmalarını duyan taksi şoförü, garson, berber vs. gibi.) Görülüyor ki, Kanun içeriden bilgi edinen kişiler kategorisini "insider"larla sınırlamamış, bu kategoriyi "insider"lardan bilgi edinenleri de kapsayacak şekilde geniş tutmuştur. İçerden Öğrenenlerin Ticareti suçunun yaptırımı, Kanun’un aynı bendinde "2 yıldan 5 yıla kadar hapis ve beşbin günden onbin güne kadar adlî para cezası " olarak öngörülmüştür. Aynı maddede verilecek ağır para cezalarının, üst sınırla bağlı olmaksızın suçun işlenmesi suretiyle temin edilen menfaatin üç katından az olamayacağı belirtilmiştir. Cezanın verilmesini gerektiren fiilin tekrarı halinde, verilen ceza yarı oranında artırılmaktadır. Faillerin kovuşturmaya tabi tutulabilmesi Sermaye Piyasası Kurulu tarafından Cumhuriyet Savcılığına suç duyurunda bulunmasına, yargılanmaları ise Kurulun 170 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR başvurusu üzerine savcılığın takip kararı vererek kamu davası açmasına bağlıdır. Savcılığın takipsizlik kararına karşı Kurulun ilgili mahkeme nezdinde itiraz hakkı bulunmaktadır. Bu Kanun kapsamındaki ihraçcılarla sermaye piyasası kurumlarının yönetim kurulu üyeleri, denetçileri, müdür ve diğer personeli ve yatırım fonu temsilcileri ile sorumlularının ortaklığın, kuruluşun veya fonun paraları ve diğer malları ile sermaye piyasası araçları, defter, evrak, dosya, kayıt ve diğer belgeleri üzerinde işledikleri suçların genel hükümlere göre belirlenen cezaları yarı oranında artırılarak hükmolunur. 4.10.2. Manipülasyon Sermaye piyasalarında manipülasyon geniş anlamda, serbest arz ve talep güçlerini hedef alan kasıtlı müdahaleleri ifade etmektedir. Manipülatif hareket, normal şartlarda serbest arz ve talep koşulları altında oluşacak fiyattan farklı bir fiyat oluşturmayı ve menkul kıymetin sözkonusu yapay fiyattan işlem görmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Manipülasyon’un; “menkul kıymetlerin arz ve talebinin, dolayısıyla da etkin bir piyasanın varlığının temel koşullarından biri olan fiyatlarının herhangi bir bilgiye ya da iktisaden anlamlı bir nedene dayanmadan etkilenmesine yönelik her türlü müdahaleler” olarak tanımlanması mümkündür. Diğer bir ifadeyle manipülasyon, sermaye piyasası araçlarının fiyatını yapay yollarla etkilemek veya kontrol etmek suretiyle yatırımcıları aldatmayı veya yanıltmayı amaçlayan tüm kasıtlı eylemleri kapsamaktadır. Manipülasyon fiilleri SPKn.’nun 47/A-2 ve 47/A-3 maddelerinde tanımlanmıştır. Sermaye Piyasası Kanununun 47/A-2 maddesinde manipülasyon "Yapay olarak, sermaye piyasası araçlarının, arz ve talebini etkilemek, aktif bir piyasanın varlığı izlenimini uyandırmak, fiyatlarını aynı seviyede tutmak, artırmak, veya azaltmak amacıyla alım ve satımını yapmak" şeklinde tanımlanmıştır (işlem bazlı manipülasyon). Bu çerçevede; işlem bazlı manipülasyonun üç temel unsurunun mevcut olduğu görülmektedir. 1. Menkul kıymetlerin arz ve talebini, dolayısıyla da fiyatlarını etkilemeye yönelik işlemler gerçekleştiren kişi ya da kişilerin bulunması, 2. Bu kişi veya kişiler tarafından gerçekleştirilen işlemlerin, menkul kıymetin fiyatının serbest arz ve talep koşullarından farklı olarak oluşmasını sağlama amacını taşıması ve/veya işlemlerin menkul kıymetin aktif bir piyasasının olduğu izleniminin yaratılmasına yönelik olması, 3. Bu işlemlerin, işlemleri gerçekleştirenler tarafından, menkul kıymetin fiyatını etkilemek ve ayrıca piyasanın diğer katılımcılarını menkul kıymeti almaya ya da satmaya yönlendirmek amacıyla gerçekleştirilmesi, 171 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Suçun maddi unsurunu asıl itibarıyla sermaye piyasası araçlarının alım satımıdır. Ancak, kanun koyucu, maddi unsurun varolabilmesi için alım satımın yukarıda sayılan amaçlarla yapılmasını şart koymuştur. Sermaye Piyasası Kanununun 47/A-3 maddesinde ise "sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek yalan, yanlış, yanıltıcı, mesnetsiz bilgi verilmesi; haber yayılması; yorum yapılması ya da açıklamakla yükümlü olunan bilgilerin açıklanmaması" fiilleri suç kapsamında sayılmıştır (bilgi bazlı manipülasyon). Sermaye Piyasası Kanununun 47’nci maddesindeki bu fiillere uygulanacak cezalar aynı maddede aşağıdaki şekilde yer almaktadır. Manipülasyon suçunun yaptırımı, Kanun’un aynı bendinde "2 yıldan 5 yıla kadar hapis ve beşbin günden onbin güne kadar adlî para cezası " olarak öngörülmüştür. Aynı maddede verilecek ağır para cezalarının, üst sınırla bağlı olmaksızın suçun işlenmesi suretiyle temin edilen menfaatin üç katından az olamayacağı belirtilmiştir. Cezanın verilmesini gerektiren fiilin tekrarı halinde, verilen ceza yarı oranında artırılmaktadır. Bu Kanun kapsamındaki ihraçcılarla sermaye piyasası kurumlarının yönetim kurulu üyeleri, denetçileri, müdür ve diğer personeli ve yatırım fonu temsilcileri ile sorumlularının ortaklığın, kuruluşun veya fonun paraları ve diğer malları ile sermaye piyasası araçları, defter, evrak, dosya, kayıt ve diğer belgeleri üzerinde işledikleri suçların genel hükümlere göre belirlenen cezaları yarı oranında artırılarak hükmolunur. Ayrıca yukarıda yeralan ve SPK uyarınca suç sayılan fiillere doğrudan ya da dolaylı iştirak ettikleri Sermaye Piyasası Kurulu tarafından tesbit edilen gerçek veya tüzel kişilerin, borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda geçici veya sürekli olarak işlem yapmalarının önlenmesini teminen SPK gerekli tedbirleri almaya yetkilidir (4487 sayılı kanun ile 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa eklenen 46’ncı Madde i bendi uyarınca). Manipülasyon kavramı TC mevzuatına esasen 3794 sayılı Kanunla değişik 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yerleşmiştir. Diğer taraftan, SPKn.’nda yer alan genel yasaklama hükümleri ile birlikte İMKB Yönetmeliği’nde de manipülatif işlemlere ilişkin hükümler bulunmaktadır. İMKB Yönetmeliği’ndeki manipülatif işlemlere ilişkin düzenlemeler “yapay fiyat ve piyasa” başlıklı 24’üncü maddede yer almaktadır. Düzenlemeye göre Borsa Üyeleri, yapay piyasa oluşturmak maksadıyla aşağıdaki faaliyetlerde bulunamazlar. 1. Bir menkul kıymete gerçeğe uygun olmayan ve görüntüde aktif bir piyasa izlenimini yaratmak maksadıyla: a. Menkul Kıymetin sahipliğinde gerçek anlamda değişim yaratmayan bir dizi alım satım yapmak, 172 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR b. Fiyat ve miktar bakımından piyasayı yanlış yönlendirecek mahiyette Borsa emri vermek. 2. Bir menkul kıymette tek başına veya başkaları ile birlikte, diğer üyeleri o menkul kıymeti alıp satmaya yöneltmek maksadıyla bir dizi işlem gerçekleştirerek: a. Menkul kıymet için görünürde aktif bir piyasa olduğu izlenimini yaratmak b. Menkul kıymetin fiyatında yapay olarak artış veya düşüşe neden olmak 3. Bir menkul kıymetin fiyatının artması veya azalmasına neden olacak aktif bir piyasanın olduğu veya olacağı şeklinde gerçek dışı bilgi dolaştırarak veya yayarak o menkul kıymetin alım satımını teşvik etmek, 4. Bir menkul kıymetle ilgili olarak, diğer menkul kıymetlerin alım veya satımını teşvik etmek maksadıyla, bilerek gerçeğe aykırı veya yanıltıcı bilgi yaymak, 5. Piyasayı yanıltmak maksadıyla bir menkul kıymette fiyatı desteklemek, sabitlemek veya stabilize etmek üzere, dolaylı veya dolaysız olarak, bir veya daha fazla kişi ile anlaşarak bir dizi alım satım yapmak, 6. Piyasayı yanıltmak maksadıyla, yanıltıcı veya yanlış izlenim uyandıracak, gerçeğe aykırı sözlü veya yazılı beyanda, fiil ve davranışlarda bulunmak. Borsa üyesi aracı kurumları ve temsilcilerini bağlayan bu hükümleri işleyen Borsa üyeleri ve üye temsilcilerine Borsa üyeliğinden veya üye temsilciliğinden sürekli çıkarmaya varan disiplin cezaları verilebilmektedir. Manipülasyonla ilişkili maddelere Türk Ceza Kanununda da rastlanmaktadır. Ancak manipülasyona ilişkin olarak SPKn.’nda ve İMKB Yönetmeliği’nde yer alan düzenlemeler TCK’nda yer alan düzenlemeden daha kapsamlıdır. Ülkemizdeki genel yasal çerçeve içerisinde manipülasyon incelemeleri esas olarak SPKr. tarafından sonuçlandırılmaktadır. Mevcut sistemde menkul kıymetlerdeki olağandışı fiyat ve miktar hareketleri gerek SPKr. gerekse İMKB Teftiş ve Gözetim Kurulu Başkanlığı tarafından izlenmekte olup, İMKB Teftiş ve Gözetim Kurulu müfettişleri tarafından yapılan incelemeler neticesinde düzenlenen raporlar SPKr.’na iletilmektedir. Bu çerçevede, SPKr.da manipülasyona ilişkin nihai kararını gerektiğinde incelemeleri derinleştirmek suretiyle belirleyerek konuyu ilgili Cumhuriyet Savcılıkları’na iletmektedir. 4.11. Hisse Senetleri Düzenlemeler 4.11.1. Piyasası İle İlgili Diğer Borsa İçi Küsurat İşlemleri 173 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 01.01.2005 tarihinden itibaren İMKB Hisse Senetleri Piyasasın’da küsürat işlemleri yapılmamaktadır. 4.11.2. Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler Borsa dışı küsurat işlemleri, yalnızca Borsa dışında, Borsa işlem birimi olan 1 lotun altında kalan miktarlarda yapılan, lot altı alım-satım işlemleri olarak da anılan küsurat işlemleridir. Ancak, lot altı alım-satımlarda, gerek üye gerekse müşterinin, tam bir lota tekabül eden tek kupürle yaptıkları alım-satımlar lot altı işlemi olarak kabul edilir. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından teknik ve bilgisayar altyapısı ile merkez dışı örgüt yaygınlığı değerlendirilerek yetki verilen, Borsa Yönetim Kurulu’nun kararıyla kendi nam ve hesaplarına Borsa dışı küsurat işlemleri yapmaya kabul edilen ve yetkileri Borsa Bülteni’nde yayınlanan Borsa üyeleridir. Yetkili Borsa üyelerine onay verilirken, üyelerin merkez dışında hangi şubelerde küsurat işlemi yapabilecekleri de gösterilir. Yetki alan üyelerin işlem yapacakları merkez ve şubeleri Borsa Bülteni’nde yayınlanır. Borsa dışı küsurat işlemleri İMKB’deki pazarlarda işlem gören tüm Eski (E) ve Yeni (Y) özellik kodlu hisse senetleri üzerinde yapılabilir. Üyeler işlem yapacakları hisse senetlerini Borsa’ya bildirirler. Bildirilen hisse senetleri bir aydan kısa bir süre içinde değiştirilemez. Bir hisse senedinin İMKB’de Yeni (Y) sırasının açık olduğu süre boyunca, bu hisse senedini Borsa dışı küsurat işlemleri kapsamında bulunduran üyenin de o şirkete ait Yeni (Y) özellik kodlu hisse senetlerinde işlem yapması zorunludur. Lot altında işlem görecek Yeni Hisse Pazarı sırası, ayrıca bildirimde bulunmaya gerek olmaksızın, İMKB’deki pazara paralel olarak açılır ve kapanır. Üyeler Borsa dışı küsurat işlemlerini yalnızca müşterileri için gerçekleştirebilirler. Müşterinin talep etmesi halinde, karşılanmayan her emir için, müteselsil numaralı, emrin verildiği saat, dakika bilgilerini içeren ve hisse senedi adı, alış satış, fiyat ve miktar bilgilerinin yer aldığı “Müşteri Emir Formu” müşteriye verilir. İşlem olması durumunda, üye aynı bilgileri içeren alım satım bordrosu düzenler. İşlem tutarının yuvarlanmak suretiyle sıfır (0) olmasına neden olacak miktarlardan emir girilemez. Yetkili üyeler, işlem tutarlarında yuvarlamalara yol açan emir girişlerine hisse senedi ve/veya hesap bazında sınırlama getirebilirler. Borsa dışı küsurat işlemlerinde bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat, birinci seans sonundan ikinci seans sonuna kadar yapılan işlemlerde o günkü ikinci seans için Borsa’da oluşan fiyat marjı, ikinci seans sonundan ertesi seans sonuna kadar yapılan işlemlerde ise, bir sonraki ilk seans için oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır. 174 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Gözaltı Pazarı’nda ise bir hisse senedinin işlem görebileceği en yüksek ve en düşük fiyat, her gün seans bitiminde oluşacak ağırlıklı ortalama fiyata göre, bir sonraki seans için oluşan fiyat marjı dahilinde olmalıdır. Alış satış fiyatları arasındaki maksimum fark, tüm hisseler için %5’tir. Ancak, Borsa’da 0,01 TL fiyat adımının geçerli olduğu hisse senetlerinde, Borsa’da oluşmuş marj dahilinde kalmak kaydıyla, alış-satış fiyat farkı % 10’a kadar genişletilebilir. Bir hisse senedinin çeşitli nedenlerle fiyat marjının serbest bırakılması durumunda, o hisse senedinde marj oluşuncaya kadar borsa dışı işlem yapılmaz. Günlük olarak uygulanmak üzere, üyeler, müşteri emri bulunması koşuluyla, her hissede alış ve satışta Borsa Hisse Senetleri Piyasası’nda maksimum lot miktarı 250, 500, 1.000 ve 2.500 olarak belirlenen hisse senetlerinde 100 lotluk, maksimum lot miktarı 5.000 ve üzerinde belirlenen hisse senetlerinde ise 250 lotluk tavan içinde, minimum alış yaptığı miktar kadar satış, satış yaptığı miktar kadar alış yapmak zorundadır. Lot altı işlemi yapmaya yetkili üyelerin nezdlerinde bulunan her bir hesap adına yapılacak alım satım toplamı, günlük bazda 5.000 TL ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır, gerektiğinde İMKB Yönetim Kurulu’nun teklifi ve Sermaye Piyasası Kurulu’nun onayı ile yeniden belirlenebilir. Borsa dışı küsurat işlemlerde, hisse senetlerinin teslimi ve bedellerinin ödenmesi aynı anda yapılır. Ancak (Y) özellik kodlu Yeni hisse senetlerinin fiziki teslimatı ya da virmanı talep edildiğinde bu talep üye tarafından İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) imkanları dahilinde karşılanabilecektir. Yetkili üyeler, Borsa dışı küsurat işlemlerinden dolayı müşterilerinden kurtaj talep edemezler. Üyeler bu işlemler üzerinden, hisse senedi kurtaj tarifesi esas alınarak hesaplanacak Borsa payını diğer Borsa payları ile birlikte öderler. Borsa dışı küsurat işlemleri için gerekli ek teminat tutarı 50.000 TL’dir. Borsa dışı küsurat işlemi yapma yetkisi alan üyeler, işleme başlama tarihinden en az beş işgünü önce ek teminat tutarının tamamını TC Merkez Bankası nezdinde bulunan Borsa Başkanlığı hesabına yatırmak zorundadırlar. İşlemler, yetkili Borsa üyeleri tarafından işlemi takip eden gün saat 10:00’a kadar tescil ettirilmek üzere disketle Borsa’ya gönderilir. Borsa yönetimi, hisse bazında gerçekleşen işlemlere ait bilgileri, işlem gününü izleyen ilk işgünü Borsa bülteninde yayınlar. 175 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Borsa dışı küsurat işlemlerinde alınıp satılan hisse senetlerinin SPK ve İMKB mevzuatının ilgili maddelerinde belirtilen nitelikleri taşımasından ya da eksik veya sahte olmasından satan yetkili üye sorumludur. Diğer taraftan, Borsa Yönetim Kurulunun 13 Ocak 2010 tarihli toplantısında, mevcut koşullar dikkate alınarak, küsurat bakiyelerin işleme konu edilebilmesi için yeni bir uygulamaya karar verilmiştir. Bu karar uyarınca; müşteri hesaplarında atıl kalan küsurat miktarlarının değerlendirilebilmesi amacıyla isteyen üyeler, talep eden müşterilerinin hesaplarında bulunan lottan daha küçük miktarları 1 Mart 2010 tarihinden itibaren satın alabilecektir. Üyelerimizin bu düzenleme kapsamında işlem yapma zorunluluğu bulunmamaktadır. Müşteri ve/veya kıymet bazında işlem yapılmasından imtina edilebilecektir. 4.12. Verasete Konu Olan Menkul Kıymetler Vefat eden kişilerin varislerine bıraktıkları menkul kıymetlerin değer takdiri için defterdarlıklar, mahkemeler veya varislerin kendileri veya avukatları İMKB Hisse Senetleri Piyasası Müdürlüğü'ne yazı ile başvurarak vefat eden kişinin ölüm tarihi itibari ile sahibi bulunduğu menkul kıymetlerin fiyatının bildirilmesini isterler. Bu yazıda vefat edenin adı, ölüm tarihi, menkul kıymetin cinsi (varsa tertibi) bildirilir. Müdürlüğün gönderdiği cevabi yazıda menkul kıymetin Borsada kote olup olmadığı ve ölüm tarihi itibari ile kapanış fiyatı bildirilir. Borsaca bildirilen bu fiyatlar baz alınarak hesaplanan matrah üzerinden vârislere "veraset ve intikal vergisi" tahakkuk ettirilir. 4.13. Bilgi Verme Yükümlülüğü Olan Hisse Senedi Alış ve Satış İşlemleri Aşağıdaki durumlarda, ilgili kişi veya kurumun Borsa’ya bilgi vermesi gerekir. 1. Bir gerçek veya tüzel kişinin veya bu gerçek veya tüzel kişi ile birlikte hareket eden diğer gerçek veya tüzel kişilerin, doğrudan veya dolaylı olarak ortaklıktaki toplam oy hakkının veya sermayenin en az %5, %10, %15, %20, %25,1/3,%50, 2/3 ve %75’ine veya daha fazlasına sahip olması veya ortaklıktaki toplam oy hakkının veya sermaye payının söz konusu oranların altına düşmesi durumunda, en seri haberleşme vasıtasıyla aynı gün Borsaya özel durum açıklaması göndermesi gerekmektedir. 2. Hisse senedi Borsa'da işlem gören ortaklıkların; yönetim kurulu başkan ve üyeleri, genel müdür ve yardımcıları, ortaklıkta önemli karar ve yetki sorumululuğu taşıyan diğer kişiler ve sermayenin veya toplam oy haklarının doğrudan veya dolaylı olarak %5 veya daha fazlasına sahip ortaklarının veya söz konusu kişilerle birlikte hareket edenlerin ortaklık hisse senetlerini almaları ya da satmaları durumunda işlemi yapan kişilerce, izleyen ayın ilk haftası içinde alınan veya satılan hisse senetlerinin miktarı, 176 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR fiyatı ve işlem tarihleri belirtilerek Borsa'ya yazılı olarak açıklama yapılması zorunludur. 3. Hisse senetleri Borsada işlem gören anonim ortaklıkların, Borsada işlem görmeyen hisse senetlerin Borsada satış işlemlerinin tamamlandığı tarihte işlemlere ilişkin bilgiler, satışı gerçekleştiren ortak tarafından Tebliğde belirtilen esaslar çerçevesinde Borsaya bildirilir. Daha önce belirlenen sürede işlem tamamlanmamışsa, bu durum süre sonunda gerekçeleri ile birlikte açıklanır. 4. Sermaye piyasası araçlarından herhangi biri bir Borsada işlem gören ortaklıklarca, Tebliğde belirtilen özel durumlar veya özel durumlardaki değişiklikler ortaya çıktığı veya öğrenildiği anda en seri haberleşme vasıtasıyla ilgili Borsaya bu özel durum hakkında bir açıklamanın ulaştırılması zorunludur. Açıklama en geç durumun ortaya çıktığı günü izleyen iş günü saat 09:00’a kadar ilgili Borsaya ulaştırılır. Kurul tarafından uygun görülen hallerde Borsa tarafından bazı özel durumların bildirim esaslarına ilişkin olarak ayrıca düzenleme yapılabilir. 5. Hisse senetleri Borsada işlem gören ortaklıkların, Kurul kaydında olan ancak Borsada işlem görmeyen hisse senetlerinin Borsada satılabilmesi için; i. Aracı kurumlar vasıtasıyla; satışı talep edilen süre belirtilerek hisse senetleri Takasbank’a depo edilir. Söz konusu hisse senetlerinin nominal değeri ile müracaatın Takasbank evrakına giriş tarihindeki Borsa ikinci seans kapanış fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan Kurul kayıt ücretleri TC Merkez Bankası Ankara şubesindeki ilgili hesaplara yatırılır. Takasbank gerekli kontrolleri yaparak depo edilen tüm hisse senedi miktarlarını, öngörülen satış sürelerini, müracaatı yapan kişilerin isim veya ünvanını kamuya duyurulmak üzere günlük olarak toplu halde Borsa’ya ve her ayı takip eden beş iş günü içinde Kurula yazılı olarak bildirir. ii. Kurul tarafından aksi bildirilmedikçe depo edilen hisse senetleri üçüncü iş gününden sonra satılabilir. iii. Satılması planlanan hisse senetlerinin Kurul kaydında olmaması halinde yukarıdaki işlemler söz konusu hisse senetlerinin Kurul kaydına alınmasından sonra gerçekleştirilir. iv. Resmi müzayedelere ilişkin hükümler saklı kalmak üzere , hisse senetleri Borsada işlem gören ortaklıkların, Borsada işlem görmeyen mevcut hisse senetlerinin her türlü yoldan halka çağrıda bulunulması yoluyla halka arz edilmek istenmesi halinde Kurula başvurulması zorunludur. 177 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 5. GELİŞEN İŞLETMELER PİYASASI 5.1. Gelişen İşletmeler Piyasası’nın Yapısı Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin sermaye piyasalarından fon sağlamak amacıyla ihraç edecekleri menkul kıymetlerin işlem görebileceği şeffaf ve düzenli bir ortam yaratmak amacıyla İMKB bünyesinde İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası (GİP) kurulmuştur. İMKB GİP Yönetmeliği, 18 Ağustos 2009 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. GİP’te; Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınmış, ancak İMKB kotasyon şartlarını sağlayamayan şirketlerin menkul kıymetleri işlem görebilmektedir Bununla birlikte GİP Listesi’ne (GİP Listesi; GİP’te işlem görebilecek menkul kıymetleri gösteren listedir) kabul başvurusunun, mevcut ortakların yeni pay alma haklarının kısmen veya tamamen kısıtlanması suretiyle sermaye artırımı ya da tahsisli sermaye artırımı sonucunda ihraç edilecek paylar için yapılmış olması gerekmektedir. Diğer bir deyişle mevcut ortakların paylarının satışı yapılarak halka açılma süreci GİP’te söz konusu değildir. Ayrıca GİP’te sermayenin tamamı değil sadece artırım yapılan kısmı GİP Listesi’ne kabul edilir. Halka arz yönteminin kullanılması durumunda birincil piyasada payların en az 250 yatırımcıya satılma şartı aranmamaktadır. Halka arz yapılmaması ve payları tahsisli olarak satın alacak gerçek ve tüzel kişilerin sayısının 100’ü geçmemesi halinde de izahname ve sirküler düzenleme zorunluluğu bulunmamaktadır. Firmaların halka açılma süreçlerinde Birincil Piyasa işlemlerinin Borsa’da yapılması, toptan satış işlemlerinin de 3 Ocak 2011 tarihli ve 360 sayılı Toptan Satışlar Pazarı’nda Yapılacak Gelişen İşletmeler Piyasası İşlemleri Genelgesi kapsamında yapılması zorunludur. 5.1.1. GİP Listesi’ne Kabul Kriterleri ve Payların GİP Listesi’ne Kabulü 1- Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabul başvurularında; a) Payların GİP Listesi’ne kabulü için başvuruda bulunan şirketin anonim şirket statüsünde olması, kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile paylarının hukuki durumunun tabi olduğu mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, b) GİP Listesi’ne kabul başvurusunun, mevcut ortakların yeni pay alma haklarının kısmen veya tamamen kısıtlanması suretiyle sermaye artırımı ya da tahsisli sermaye artırımı sonucunda ihraç edilecek paylar için yapılmış olması, 178 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR c) İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 13 üncü maddesinin (b) bendinde yer alan koşul ile (c) bendinde yer alan alternatif grupların her biri için aynı grup içerisinde yer alan koşulların en az birinin şirket tarafından sağlanamamış olması, ç) Şirket ana sözleşmesinin işlem görecek payların devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya pay sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemesi, d) Şirket ile Piyasa Danışmanı Listesi’nde yer alan bir piyasa danışmanı arasında başvuru tarihi itibarı ile en az iki yıl süre ile geçerli bir piyasa danışmanlığı anlaşmasının imzalanmış olması, e) Başvuru tarihi itibariyle son yıl sonu finansal tablolarının bağımsız denetimden geçmiş olması, ancak bağımsız denetime esas bilanço tarihinden itibaren dokuz ay geçmesi halinde ayrıca altı aylık ara dönem finansal tablolarının da bağımsız denetimden geçmesi gerekmektedir. 2- Piyasa danışmanının şirkete ilişkin raporunun olumlu görüş içermesi durumunda, Yönetim Kurulu söz konusu raporu ve genel şartları dikkate alarak şirket paylarının GİP Listesi’ne kabul edilip edilmemesine karar verir. 3- GİP Listesi’ne kabul edilecek paylar sadece halka arz yoluyla yapılacak sermaye artırımı veya tahsisli sermaye artırımı yoluyla ihraç edilecek paylardan oluşur. Şirket payları GİP Listesi’nde bulunduğu sürece bu madde kapsamı dışında kalan ve GİP Listesi’nde bulunmayan paylar için ortakların yapacağı GİP Listesi’ne kabul başvurusu Borsa tarafından reddedilir. 5.1.2. GİP Listesi’ne Kabul Başvurusu ve İşlem Görmeye Başlama GİP Listesi’ne kabul başvurusu ihraççı şirket ve piyasa danışmanının birlikte imzalayacağı bir dilekçe ile yapılır. Dilekçe ekine GİP Yönetmeliği’nin “7. GİP Listesi’ne kabul başvurusunda eklenecek belgeler” başlıklı maddesinde belirtilen belgelerin eklenmesi zorunludur. Belge eksikliği durumunda gerekli belgeler tamamlanıncaya kadar başvuru değerlendirmeye alınmaz. Başvuru dilekçesi ile birlikte başvuruya eklenecek belgelerin piyasa danışmanı ve şirket yetkilileri tarafından hazırlanıp imzalanması esas olup, sunulan bilgi ve belgelerin doğruluğundan şirket yönetimi ve piyasa danışmanı birlikte sorumludur. İhraççı şirket gerek piyasa danışmanı gerekse Borsa tarafından talep edilecek her türlü bilgi ve belgeyi ibraz etmek zorundadır. GİP Listesi’ne kabul başvurusu, SPK kayıt başvurusu ile eşzamanlı olarak yapılır. Şirket payları, en erken GİP Listesi’ne kabul başvurusunun Yönetim Kurulu tarafından onaylanması kararının Bülten’de ilanını izleyen işlem gününde ikincil piyasada işlem görmeye başlar. 179 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR GİP Listesine Kabul ve İşlem Görme 5.1.3. GİP Listesi’ne İlave Kabul Başvurusu Zorunluluğu Payları GİP Listesi’nde bulunan şirketin bedelli ve/veya bedelsiz sermaye artırımları nedeniyle ihraç edeceği payların sermaye artırımı öncesinde GİP Listesi’nde bulunan mevcut paylara karşılık gelen kısmı ile GİP Listesi’nde bulunmayan mevcut payların yeni pay alma haklarının kullanılmaması nedeniyle birincil piyasada satışa sunulacak kısmının GİP Listesi’ne kabulü için ilave kabul başvurusu yapılması zorunludur. Bunların dışında kalan paylar için GİP Listesi’ne ilave kabul başvurusu yapılamaz. GİP Listesi’ne ilave kabul başvurusunda bulunulacak payların GİP Listesi’ne kabulü için piyasa danışmanı ve şirketi temsile yetkili kişilerin birlikte imzalayacakları GİP Listesi’ne ilave kabul başvurusu dilekçesinin, sermaye artırımının tescil edildiğini gösteren Ticaret Sicili Tescil Belgesi ve GİP Listesi’ne ilave kabul bilgi formu ile birlikte ilgili belgelerin tamamlanmasından itibaren yedi iş günü içinde Borsa’ya gönderilmesi gereklidir. 5.1.4. İMKB Hisse Zorunluluğu Senetleri Piyasası Pazarlarına Başvuru Payları GİP’te işlem gören şirketin, bağımsız denetimden geçmiş son yıl sonu finansal tabloları esas alınarak İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 13 üncü maddesinin (a), (b), (c) 180 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR bentlerinde belirtilen şartları birlikte sağlaması halinde, yıl sonu bağımsız denetim raporunun kamuya açıklanmasından itibaren sekiz hafta içinde paylarının İMKB HSP pazarlarından birinde işlem görebilmesi için başvuruda bulunması gereklidir. Bağımsız denetim raporunun kamuya açıklandığı tarih itibarı ile İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 6 ncı maddesi hükmü uyarınca en az 250 gerçek ve/veya tüzel kişi ortağı bulunmayan şirketler bu yükümlülükten muaftır. Başvurunun sonuçlandırılması için Borsa tarafından talep edilebilecek bilgi ve belgelerin tamamlanması gerekmektedir. Şirket, yıl sonu bağımsız denetim raporunun kamuya açıklanmasından itibaren en geç iki iş günü içinde, şirketin değerlendirmesini yapmak ve başvuru zorunluluğu doğdu ise bu durumu kamuya açıklamakla yükümlüdür. Paylarının HSP pazarlarından birinde işlem görebilmesi için gerekli başvurunun şirket tarafından süresi içinde yapılmaması halinde şirket paylarının işlem sıraları geçici olarak durdurulur. 5.1.5. Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a Geçişi Payları GİP’te işlem gören şirketlerin İkinci Ulusal Pazar’a geçisinde: a) Söz konusu şirket hisse senetlerinin GİP’te en az 1 yıl işlem görmesi, b) Şirketin son 2 yıla ait yıl sonu finansal tabloları ile ilgili ara dönem finansal tablolarının bağımsız denetimden geçirilmiş olması, c) Başvurunun, başvuru tarihine kadar ihraç edilmiş bu tür menkul kıymetlerin tamamını kapsayacak şekilde yapılmış olması, d) Ortaklığın halka arzedilen hisse senetlerinin piyasa değeri ile bu hisse senetlerinin ödenmiş veya çıkarılmış sermayeye oranının sırasıyla en az, 6.100.000 TL ve %15 olması ya da 12.200.000 TL ve %5 olması (Söz konusu tutarlar TÜİK’in yıllık üretici fiyatları genel endeksinde (ÜFE) meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate alınarak İMKB Yönetim Kurulunca artırılabilir.), e) Hisse senetlerinin tedavülünü engelleyici bir husus bulunmamak kaydıyla, ortaklığın mali ve hukuki durumu, faaliyetleri, hisse senetlerinin tedavül hacmi gözönüne alınarak yapılan değerlendirme sonucunda ortaklık hisse senetlerinin İkinci Ulusal Pazar’da işlem görebilmesine ilişkin olarak Borsa Yönetim Kurulu’nun olumlu karar vermesi, f) Borsa yönetimince geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle son 1 yıl içinde ortaklığın faaliyetlerine 3 aydan fazla ara vermemiş olması, tasfiye veya konkordato istenmemiş olması ve Borsaca belirlenen diğer benzeri durumların yaşanmamış olması. şartları aranır. Bu maddenin (b) bendinde belirtilen bağımsız denetimden geçirilecek ara dönem finansal tabloların belirlenmesinde, SPK’nın halka arza ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde 181 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR izahnamede yer alacak finansal tablolar ile bağımsız denetim raporları için uygulanan dönemler dikkate alınır. 5.1.6. GİP Listesi’nden Çıkarılma GİP Listesi’nde bulunan şirket payları aşağıdaki durumlarda Yönetim Kurulu kararı ile GİP Listesi’nden çıkarılabilir: a) Şirket paylarının İMKB HSP pazarlarından birinde işlem görebilmesi için yapılan başvurunun kabul edilmesi, b) Şirketin iflasına karar verilmiş olmasının, tasfiye veya süre dolma gibi herhangi bir nedenle sona ermesinin Borsa’ya bildirilmesi, c) Şirketin işlem sırasının herhangi bir nedenle dört ay süre ile kapalı kalması, ç) Şirketin kamunun aydınlatılması düzenlemeleri çerçevesinde Kamuyu Aydınlatma Platformu’na bilgi, belge ve açıklama gönderilmesine ilişkin usul ve esaslara uymaması, özel durum açıklaması yapılmasının gerekli olduğu durumlarda kamuyu aydınlatma yükümlülüklerine aykırı olarak Kamuyu Aydınlatma Platformu’na bilgi, belge ve açıklama göndermemesi ve/veya bu durumu birçok defa tekrarlaması, d) Şirketin GİP Listesi ücretlerini ödememesi ve Borsa’ya olan mükellefiyetlerini yerine getirmemesi, e) Şirketin piyasa danışmanı ile anlaşmasının herhangi bir neden ile sona ermesi ve piyasa danışmanı bulunmaması nedeniyle işlem sırasının kapanmasından itibaren dört ay içinde yeni bir piyasa danışmanı ile anlaşma imzalamaması, f) Şirketin esas faaliyetini sürdürebilmesi için gerekli izin, lisans, yetki belgesinin iptal edildiğinin veya ortadan kalktığının öğrenilmesi, g) Şirket hakkında hazırlanan son iki döneme ait bağımsız denetim raporlarının olumsuz görüş içermesi veya bağımsız denetçinin söz konusu raporlarda görüş bildirmekten kaçınması, ğ) Şirketin Borsa’nın sair düzenlemelerine uymaması. Yönetim Kurulu, GİP Listesi’nden çıkarılma kararını vermeden önce ilgili şirketi durumu düzeltmesi için uyarabilir ve süre verebilir. 5.2. Piyasa Danışmanlığı Görevi Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin, sermaye piyasası mevzuatı ve Borsa mevzuatı hakkında bilgilendirilmesi ve menkul kıymetleri işlem gördüğü sürece mevzuat gereklerini yerine getirmede zorluk yaşamamaları amacıyla GİP’te piyasa danışmanı mekanizması oluşturulmuştur. Piyasa danışmanı, - Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabulü öncesinde, GİP Listesi’ne kabul başvurusu için gerekli hazırlıkların tamamlanmasında şirkete yardımcı olunması ve Borsa’ya iletilen ve kamuya açıklanan bilgi ve belgelerin doğruluğunun işlem görecek şirket ile birlikte onaylanması, 182 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabul başvurusu sırasında Borsa’ya sunulacak belge, beyan ve raporun hazırlanması ve onaylanması, - Şirket paylarının GİP Listesi’ne kabulü sonrasında şirketin SPK ve Borsa düzenlemelerine uyumunun sağlanması için danışmanlık hizmeti verilmesi gibi görevleri üstlenmektedir. 18 Mayıs 2011 tarihli ve 369 sayısı İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası’nda Piyasa Danışmanlığı Görevine İlişkin Usul ve Esaslar Genelgesi’ne göre piyasa danışmanı olabilecek şirket türleri şöyledir: “Yatırım Danışmanlığı Yetki Belgesi” veya “Halka Arza Aracılık Yetki Belgesi” sahibi olan aracı kuruluşlar, “Yatırım Danışmanlığı Yetki Belgesi”ne sahip portföy yönetim şirketleri, Girişim sermayesi yatırım ortaklıkları. Şirketler ile Piyasa Danışmanı arasında imzalanacak olan Piyasa Danışmanı Anlaşması’nın GİP Listesi’ne kabul başvurusu yapıldığı tarih itibariyle en az iki yıl geçerliliğinin olması zorunludur. Piyasa Danışmanı, her üç ayda bir gelecek altı aylık döneme ilişkin göreve devam açıklaması yapar ve bunu anlaşma imzaladığı firmaya ve Borsa’ya bildirir. GİP’e başvuracak olan şirketlere ilişkin İMKB tarafından herhangi bir inceleme yapılmamaktadır. Gerekli inceleme Piyasa Danışmanı tarafından yapılır ve Piyasa Danışmanı’nın hazırlayacağı Şirket raporu doğrultusunda İMKB Yönetim Kurulu kararıyla firmaların payları GİP Listesi’ne kabul edilir. Piyasa danışmanlığı mekanizmasının daha sağlıklı şekilde işlemesi amacıyla her yıl sonunda mevcut piyasa danışmanlarının performans ölçümü yapılır ve bu süreç Şubat ayı sonuna kadar tamamlanır. Piyasa Danışmanları ise her yıl Ocak ayı sonuna kadar piyasa danışmanlığı göreviyle sınırlı olmak kaydıyla performans değerlemesi yapılan döneme ilişkin bir rapor hazırlayarak Borsa’ya iletir. 5.3. Kamuyu Aydınlatma Yükümlülükleri 5.3.1. Finansal Raporlar Finansal raporların kamuya açıklanmasına ilişkin olarak; payları GİP’te işlem gören firmalar, Yıl sonu finansal tabloları ile bunlara ilişkin bağımsız denetim raporunu, Bağımsız denetimden geçmemiş altı aylık finansal tablolarını, Yıl sonu faaliyet raporunu kamuya açıklamak zorundadırlar. Payları HSP’de işlem gören şirketlerden farklı olarak payları GİP Listesi’nde bulunan şirketlerin 6 aylık finansal tablolarını bağımsız denetimden geçirme zorunluluğu bulunmamaktadır. Ayrıca, üç aylık ve dokuz aylık finansal tablolara 183 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ilişkin herhangi bir bağımsız denetim yaptırma veya kamuya açıklama zorunluluğu da bulunmamaktadır. Paylarının GİP Listesi’ne kabulü için başvuru yapan firmaların başvuru tarihi itibariyle son yıl sonu finansal tablolarının bağımsız denetimden geçmiş olması, ancak bağımsız denetime esas bilanço tarihinden itibaren dokuz ay geçmesi halinde ayrıca altı aylık ara dönem finansal tablolarının da bağımsız denetimden geçmesi gerekmektedir. 5.3.2. Şirketin Kamuyu Aydınlatma Yükümlülüklerini Yerine Getirmesinde Piyasa Danışmanının Rolü Kamuyu aydınlatma yükümlülüklerinin yerine getirilmesi payları GİP Listesi’nde bulunan şirketin sorumluluğundadır. Piyasa danışmanı, finansal raporlar, özel durumlar ve diğer bildirimlerin SPK ve Borsa düzenlemelerine uygun olarak kamuya açıklanması ve açıklamaların yapılması ile ilgili gerekli altyapıyı oluşturması hususunda şirkete danışmanlık hizmeti vererek şirketi bilgilendirir. 5.3.3. Özel Durumların Kamuya Açıklanması Sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırım kararlarını etkileyebilecek olan veya yatırımcıların haklarını kullanmalarına yönelik önemli olay ve gelişmelerin şirket tarafından kamuya açıklanması zorunludur. Özel durum açıklamalarının kapsam, usul ve esaslarında SPK düzenlemelerine uyulur. 5.3.4. İşlem Yöntemleri ve İşlem Esasları GİP’te işlemler büyük ölçüde HSP’de uygulanan kurallar ve düzenlemeler çerçevesinde gerçekleşir. Bununla birlikte GİP’te yapılan işlemler HSP ile aynı işlem sistemi üzerinde ve aynı seans saatlerinde yapılmaktadır. GİP’te, HSP’de halihazırda uygulanmakta olan sürekli müzayede işlem yönteminden farklı olarak tek fiyat yöntemi ve piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi uygulanmaktadır. GİP’te ikincil piyasa işlemlerinde esas olarak piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi uygulanır. Bir menkul kıymette atanmış bir piyasa yapıcı üye olmaması, piyasa yapıcının faaliyetinin herhangi bir nedenle sona ermesi ve yerini alacak yedek bir piyasa yapıcı üyenin olmaması ya da yedek piyasa yapıcı üyenin faaliyete başlayamaması gibi durumlarda düzenlemeler çerçevesinde ilgili menkul kıymete ilişkin olarak yapılacak duyuruda belirtilen tarihten itibaren ilgili menkul kıymet alternatif işlem yöntemi olan tek fiyat yöntemi ile işlem görmeye başlar. Piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yönteminde HSP’de uygulanan esaslar GİP için de geçerlidir. HSP’de işlem yapma yetkisi bulunan tüm üyeler GİP’te de işlem yapma yetkisine sahiptir. GİP’te gerçekleştirilen işlemler için Borsa üyelerinden, yüz binde bir (%0,001) oranında Borsa payı alınır. . 184 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR GİP, büyüme potansiyeline sahip ve düşük maliyetle fon ihtiyacını karşılamak isteyen işletmeler için ara bir piyasa niteliğindedir. Bu piyasada bulunacak olan firmalar zaman içerisinde belirli kriterleri sağlamaları durumunda HSP pazarlarına geçiş yapabileceklerdir. 5.3.5. GİP’te Birincil Piyasa İşlemleri GİP birincil piyasa işlemleri; a) Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) Seri: VIII, No: 66 Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satış Yöntemlerine İlişkin Esaslar Tebliği’nin “Niteliği belirlenmiş ortaklıklar” başlıklı 12 nci maddesinin birinci fıkrasında yer alan “Payları Borsada işlem gören ortaklıkların yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan paylarının satışı ile GİP’te ilk defa işlem görmek üzere başvuruda bulunan şirketlerin pay satışlarında Borsa’da satış yönteminin kullanılması zorunludur.” hükmü gereğince GİP Listesi’ne kabul edilmesi uygun görülen şirket paylarının halka arz yoluyla satışını, b) Payları GİP’te işlem gören şirketlerin, ortakların yeni pay alma haklarının kısıtlanması sonucunda arttırılan sermayeyi temsil eden payları ile sermaye artırım sürecinde kullanılmayan yeni pay alma hakları sonrası kalan payların satışını kapsar. Birincil piyasa işlemleri HSP’de uygulanan işlem esasları ve yöntemleriyle, aynı zaman dilimi içerisinde yapılır. Payları GİP’te İlk Defa İşlem Görecek Şirketlerin Birincil Piyasası GİP Listesi’ne kabul başvurusunda bulunulan payların Birincil Piyasa’da halka arz edilmesi için yapılan başvurunun İMKB Yönetim Kurulu’nca uygun görülmesi halinde, durum işlemin yapılacağı tarihten en az iki gün önce Borsa Bülteni’nde ilan edilir. Bu kapsama giren işlemler HSP’de düzenlendiği şekli ile gerçekleştirilir. Payları GİP’te İşlem Gören Şirketlerin Birincil Piyasası Payları GİP’te işlem gören şirketlerin, ortakların yeni pay alma haklarının kısıtlanması sonucunda artırılan sermayeyi temsil eden paylar ile sermaye artırım sürecinde kullanılmayan yeni pay alma hakları sonrası kalan paylar SPK kaydına alınmak suretiyle Birincil Piyasa’da halka arz edilebilir. Söz konusu payların satış duyurusu satış başlangıcından en az iki gün önce Borsa Bülteni’nde ilan edilir. 185 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 5.3.6. Toptan Satışlar Pazarı’nda (TSP) Gerçekleşecek GİP ile İlgili İşlemler SPK’nın Seri:I, No:40 Payların Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği’nin “Halka açık ortaklıklar ile payları GİP’te işlem görecek ortaklıkların paylarının tahsisli satışı” başlıklı 13’üncü maddesinin beşinci fıkrası “Payları Borsa’da işlem gören ortaklıklar ile payları GİP’te işlem görecek ortaklıkların, sermaye artırımı suretiyle tahsisli olarak gerçekleştirecekleri pay satışının Borsa’nın ilgili pazarlarında gerçekleştirilmesi zorunludur.” hükmünü içermektedir. Bu kapsamda, a) GİP Listesi’ne kabul başvurusunda bulunulan payların tahsisli satış işlemleri, b) GİP Listesi’nde bulunan paylara ilişkin belirli bir miktarın üzerindeki işlemler toptan alış-satış emirleri ile gerçekleştirilir. Bu kapsamdaki payların önceden anlaşma yapılmış ya da yapılmamış alıcılara, tahsisli/toplu olarak satışı, toptan alış-satış işlemleri için ayrı bir işlem sırası açılarak yapılır. Toptan alış-satış işlemlerinin nakit ve kıymet takası, sorumluluğu alıcı ve satıcıya ait olması ve Borsa Başkanlığı tarafından uygun görülmesi kaydıyla Takasbank dışında yapılabilir. GİP Listesi’nde bulunan payların TSP işlemleri peşin esasına göre yapılır. Ancak, yapılan işlem peşin olmakla birlikte, Borsa Başkanlığı’nca uygun görülmesi halinde ödeme koşulları vadeli olan satışlar yapılabilir. TSP’de gerçekleştirilecek GİP ile ilgili işlemler TSP’de gerçekleşen HSP işlemlerinin gerçekleştiği zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilir. 5.3.7. GİP’te Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri GİP Listesi’nde yer alan şirketlerin payları SPK’nın Seri: V, No: 65 Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri Hakkında Tebliği’nin “İşlemlere konu olabilecek sermaye piyasası araçları” başlıklı 6 ncı maddesi çerçevesinde Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymetler Listesi’nde yer almaları şartı ile söz konusu işlemlere konu edilebilirler. Payları GİP Listesi’ne ilk defa kabul edilen şirketlerin paylarının Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemlerine Konu Olan Menkul Kıymetler Listesi’nde yer almalarına ilişkin değerlendirme söz konusu Tebliğ’de belirtilen hususlar göz önüne alınarak payların GİP’te işlem görmeye başlamasını takip eden üç aylık dönem sonunda yapılacak değerlendirme sonucunda belirlenir. 186 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR HSP’de kredili alım-satım ve açığa satış yetkisi bulunan üyeler GİP’te de söz konusu işlemler için yetkilidir. 5.4. GİP’e Başvuru ve GİP’te İşlem Görme Maliyetleri SPK, İMKB ve MKK, payları GİP’te işlem görecek olan firmalardan alacakları ücretleri standart ücretlerinin onda biri seviyesine indirmiştir. Bu kurumlara ödenecek olan ücretler ile GİP’e ilişkin diğer maliyetler şöyledir: Borsa Ücreti: GİP Listesi ücretleri GİP Listesi’ne kabul ve GİP Listesi’nde bulunma ücretleri olmak üzere iki türdür. GİP Listesi’ne kabul ücreti başvuruya konu olan payların nominal tutarı üzerinden on binde bir oranında alınırken GİP Listesi’nde bulunma ücreti GİP Listesi’ne kabul ücretinin dörtte biridir ve kabul ücretinin alındığı yıl alınmamaktadır. Ancak GİP şirketlerine 2013 yılına kadar söz konusu Borsa ücretlerinden muafiyet getirilmiştir. SPK Kayıt Ücreti: SPK’ya kayda aldığı payların ihraç değeri üzerinden %0,02 (onbinde iki) oranında kayda alma ücreti ödenir. MKK Ücreti: MKK’ca şirketlerden üyelik için sermayelerinin %0,01’i (onbinde bir) oranında (200 TL ile 5.000 TL arasında olmak üzere) ve GİP’te işlem görmek üzere yapılan kaydi pay ihraçlarında nominal tutarın %0,005’i (yüzbinde beş) oranında ücretler alınmaktadır. Bağımsız Denetçi Ücreti: Yıllık bağımsız denetim raporu hazırlanması için anlaşılan ücret denetçi şirkete ödenir. Piyasa Danışmanı Ücreti: Bir piyasa danışmanına ödenecek ücret olup taraflarca serbestçe belirlenir. Hukuki Danışmanlık Ücreti: GİP başvurusunda şirketin hukuki durumunun uygunluğunun belgelenmesi için alınabilecek hukuksal danışmanlık hizmeti için ödenecek ücrettir. Aracılık Ücretleri: Halka arz veya tahsisli satış işlemlerini gerçekleştirecek aracı kuruluşlara ödenecek ücretlerdir. Diğer Ücretler: Başvuru hazırlıkları, tanıtım çalışmaları vb. işler için yapılabilecek, yukarıda sıralanan ücretler dışında yer alan harcamalardır. 187 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 5.5. HSP ile GİP Arasındaki Temel Farklar HSP GİP Başvuru Şekli Açısından Şirketler HSP’de işlem görebilmek için Kotasyon Yönetmeliği’ne tabi olarak İMKB’ye başvuruda bulunur. Şirketler GİP’te işlem görebilmek için GİP Yönetmeliği’ne tabi olarak İMKB’ye başvuruda bulunur. Kotasyon Yönetmeliği’nde İMKB kotuna alınarak kot içi pazarda işlem görebilmek için nicelik ve/veya niteliğe ilişkin kriterler (karlılık, faaliyet süresi, sermaye büyüklüğü, piyasa değeri gibi unsurlara bağlanmış şartlar) tanımlıdır. Kot dışı pazarlarda işlem görmek için değerlendirmeler ise ilgili genelgeler çerçevesinde yapılır. GİP Yönetmeliği’nde başvurunun kabulü için nitelik veya niceliğe ilişkin bir kriter tanımlanmamıştır. Gerekli inceleme İMKB tarafından yapılır, şirket kot içi veya kot dışı pazarlardan uygun olanında İMKB Yönetim Kurulu kararı ile işlem görebilir. Gerekli inceleme piyasa danışmanı kuruluş tarafından yapılır ve inceleme sonuçları bir rapor ve ekli belgelerle İMKB’ye sunulur. Piyasa danışmanının şirket hakkında hazırladığı raporda olumlu görüş belirtmesi halinde Yönetim Kurulu kararı ile şirket payları GİP Listesi’ne alınabilir. HSP’de mevcut ortakların sahip oldukları paylar işlem görebilir. GİP’te ancak GİP Listesi’nde bulunan paylar işlem görebilir. Mevcut ortakların sahip olduğu paylar işlem göremez. İşlem Görme Açısından Halka arz yöntemiyle gelebilir. Halka arz veya tahsisli satış yöntemiyle Halka arz sermaye artırımı ve/veya ortak satışı gelebilir. şeklinde yapılabilir. Sadece sermaye artırımı şeklinde yapılabilir. İMKB tarafından, kot içi pazarda halka arzın en Kişi sayısında herhangi bir sınırlama yoktur. az 250 gerçek ve tüzel kişiye yapılmış olması şartı aranır. İşlem Yöntemi Açısından Sürekli Müzayede Yöntemi, Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Yöntemi, Tek Fiyat İşlem Yöntemi uygulanmaktadır. Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Yöntemi ve/veya Tek Fiyat İşlem Yöntemi uygulanmaktadır. SPK, İMKB ve MKK’ya Ödenen Ücretler Açısından SPK kayıt ücreti: %0,2 (binde iki) SPK kayıt ücreti: %0,02 (on binde iki) İMKB kota alma ücreti: Menkul kıymetlerin nominal tutarı üzerinden %0,1 (binde bir) İMKB kotta kalma ücreti: Kota alma ücretinin dörte biri MKK üyelik giriş ücreti: (2.000 TL'den az, 50.000 TL'den çok olmamak şartıyla) ödenmiş/çıkarılmış sermayenin %0,1 (binde GİP Listesi’ne kabul ücreti: Başvuruya konu payların nominal tutarı üzerinden %0,01 (on binde bir) GİP Listesi’nde bulunma ücreti: GİP Listesi’ne kabul ücretinin dörte biri İMKB 2012 yıl sonuna kadar GİP Listesi’ne kabul ve GİP Listesi’nde bulunma ücreti almamaktadır. 188 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR biri) İhracın nominal tutarı üzerinden: %0,05 (on binde beş) MKK üyelik giriş aidatı: (200 TL'den az, 5.000 TL'den çok olmamak şartıyla) ödenmiş/çıkarılmış sermayenin %0,01 (on binde biri) İhracın nominal tutarı üzerinden: %0,005 (yüz binde beş) Finansal Raporların Kamuya Açıklanması Bağımsız denetimden geçmiş 6 aylık ve yıllık Yıl sonu finansal tablolar ile bunlara ilişkin finansal tablolar bağımsız denetim raporu Bağımsız denetimden geçmemiş 3 ve 9 aylık Bağımsız denetimden geçmemiş 6 aylık tablolar finansal tablolar Yıl sonu faaliyet raporu kamuya açıklanır. Yıl sonu faaliyet raporu kamuya açıklanır. Yatırımcı Açısından Yatırımcı ile aracı kurum arasında çerçeve Çerçeve sözleşmesinin yanı sıra Risk Bildirim sözleşmesi imzalanması gerekmektedir. Formu imzalamaları gerekmektedir. Halka arzlarda zorunludur. İzahname Düzenleme Açısından izahname düzenlemek Halka arzlarda izahname düzenlemek zorunludur. İhracın tahsisli satış yöntemi ile yapılması durumunda izahname düzenlenme şartı aranmaz. 5.6. KOSGEB Teşviği SPK, KOSGEB, İMKB ve TSPAKB arasında 04.02.2011 tarihinde imzalanan işbirliği protokolü kapsamında, GİP’te işlem görmek üzere, sermaye piyasası araçlarını halka arz edecek KOBİ’lerin halka arza ilişkin belirlenecek maliyetlerinin finansmanının sağlaması için KOSGEB tarafından “Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı” oluşturulmuştur. KOSGEB, “Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı” ile üst limiti toplam 100.000TL olmak üzere aşağıdaki tabloda belirtilen şekilde geri ödemesiz destek sağlayacaktır. Destek Unsurları Destek Ödemesi Oranı Üst Limiti (%) (TL) Piyasa danışmanı danışmanlık hizmet bedeli (azami 2 yıl) 60.000 75 Bağımsız denetim hizmeti bedeli 20.000 75 SPK kurul kaydına alma ücreti, İMKB Gelişen İşletmeler Piyasası 10.000 Listesine kabul ücreti, Merkezi Kayıt Kuruluşu masrafı 100 Aracı kuruluşa ödenecek aracılık komisyonu 75 10.000 189 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR “Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı” kapsamına dahil olmak isteyen KOBİ’lerin KOSGEB’e kayıtlı olması gerekmektedir. 190 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6. İMKB BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI Temel Kavramlar Basit Getiri Yapılan yatırımdan elde edilen faiz gelirinin vade sonunda dönüştürülmediği durumdaki yıllık getiriye basit getiri denir. tekrar yatırıma Bileşik Getiri Yatırımdan elde edilen faiz gelirinin dönem sonunda aynı oranla tekrar yatırıma dönüştürüldüğü varsayımı ile hesaplanan getiriye bileşik getiri denir. Birincil Piyasalar Menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karşılaştıkları piyasalardır. Diğer bir anlatımla, menkul kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalardır. Borsa Payı Borsa üyelerinin, Borsa’da gerçekleştirdiği işlem hacmine göre hesaplanarak Borsa’ya ödenen meblağ olup Borsa Yönetim Kurulunca belirlenir. Borsa Üyeleri Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi ve Borsa’dan üyelik belgesi almış aracı kuruluşlardır. Çok Fiyat-Sürekli Müzayede Sistemi Çok fiyat yöntemi; bir menkul değer için verilen alım satım emirlerinin fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun olarak teker teker karşılaştırılması sonucunda oluşan fiyatlarla alım satım işleminin gerçekleştirilmesidir. Devlet İç Borçlanma Senetleri Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır. Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri Bu tür menkul kıymetlere yatırım yapanlarının kıymetleri fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımıyla izleyebilmelerini sağlamak amacıyla oluşturulmuşlardır. Ayrıca yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere yaptıkları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında kolay karşılaştırma yapabilmelerini sağlar. Fiyat Önceliği Daha düşük fiyatlı satım emirlerinin, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanmasını ifade eder. 191 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Hazine Bonosu Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem gören borçlanma senetleridir. İhraç Değeri Menkul kıymetin ilk ihraçtaki fiyatıdır. İhraç değeri nominal değerin altında olursa iskontolu satış, nominal değerin üstünde olursa primli satış, nominal değere eşitse başabaş satış yapılmış demektir. İkincil Piyasalar Daha önce ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasalardır. İtfa Sabit getirili menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve (varsa) kupon faizinin ihraççı tarafından sabit getirili menkul kıymetin sahibine ödenmesidir. Kalanını İptal Et (KİE) Fiyat ve miktarın girildiği ancak işlem kısmen veya tamamen gerçekleşmezse işlem görmeyen kısmın ekranda pasif olarak görünmeyerek sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. Kupon Faizi Sabit getirili menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve belirli dönemler itibarı ile (6 ay da bir, yılda bir vs) ödenen faizdir. Tahvillerin üzerinde her bir dönem için ayrı bir kupon bulunur. İlgili dönemde o döneme ait kupon yatırımcı tarafından kesilerek kupon faizi tahsil edilir. Kupür Para, tahvil ve hisse senetlerinin, üzerlerinde yazılı değere göre, her birimine verilen isimdir. Likidite Menkul kıymetin piyasa fiyatından veya bu fiyata çok yakın bir fiyattan en kısa sürede ve kolayca nakde çevrilebilmesidir. Limitli Emir Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen gerçekleşmeyen kısım sistemde pasif olarak görünür. veya tamamen olmazsa, Nominal Değer Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve vade sonunda ödenecek anapara tutarıdır. Nominal Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyon dikkate alınmadığı durumdaki getirisine nominal getiri denir. Örneğin, 1 yıllık bir devlet tahvilinin ilk ihraçta %40 yıllık getiri ile alınıp 192 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR vade sonuna kadar elde tutulması durumunda bu tahvilin vadeye kadar getirisi nominal %40 olur. Piyasa Değeri Menkul kıymetin, piyasada o gün itibarı ile geçerli olan vadeye kadar getirisine göre hesaplanan fiyatıdır. Bu değer piyasa şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Menkul kıymetin getirisi ile piyasa değeri birbirleriyle ters orantılıdır. Getiri yükselirse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri düşer, getiri düşerse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri yükselir. Piyasa Emri Menkul kıymet alım satımında en iyi piyasa fiyatından işlemin gerçekleştirileceği emir türüdür. Bu tür emrin en büyük avantajı, emrin hemen yerine getirilebilme olanağıdır. Piyasa Yapıcı Piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve görevli olduğu sermaye piyasası araçlarında likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasını sağlamak için kendi nam ve hesabına çift taraflı kotasyon vermekle yükümlü olan aracı kuruluştur. Reel Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyondan arındırılmış getirisidir. Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe satılıp, bitiş valöründe geri alınmasıdır (Menkul kıymetin geri alma vaadiyle satımı). Sabit Getirili Menkul Kıymetler Alacaklılık hakkı sağlayan, belirli bir meblağı temsil eden, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve yatırım aracı olarak kullanılan borçlanma senetleridir. İhraç eden kuruluşların niteliğine göre kamu ve özel sektör menkul kıymetleri olarak ikiye ayrılırlar. Sabit getirili menkul kıymetler vade sonuna kadar elde tutulmaları halinde belirli bir getiriyi garanti eder. Tahvil Devletin 1 yıl, anonim ortaklıkların en az 2 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak amacıyla, itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. Takas Borsa’da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak tasfiye edilmesidir. Temerrüt Borsa’da yapılan işlemler sonucunda, taahhütlerin gerektirdiği ödeme veya menkul kıymet teslimatlarının belirlenen süreler içinde gerçekleştirilmemesi sonucu oluşan durumdur. 193 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Teminat Borsa üyelerinin, borsa işlemleri dolayısı ile müşterilerine ve borsaya verebilecekleri zararlara karşılık olmak üzere, Borsa tüzel kişiliği adına yatırdıkları meblağa denir. Ters Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe alınıp, bitiş valöründe geri satılmasıdır (Menkul kıymetin geri satım vaadiyle alımı). Tescil Borsa’da gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının doğrudan, Borsa dışında gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının ise bu işlemlerin Borsa’ya bildirimi sonrasında Borsa kaydına alınması işlemidir. Tranş Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapabilme limiti içerisindeki her bir kademedir. Vadeye Kalan Gün Menkul kıymetin valör tarihinden itfasına kalan gün sayısıdır. Valör Tarihi İşleme ait menkul kıymet ve nakit yükümlülüklerinin yerine getirileceği, başka bir ifadeyle menkul kıymet ve nakit takasının yapılacağı tarih. Zaman Önceliği Fiyat eşitliği halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emirlerin öncelikli olarak karşılanmasıdır. 6.1. Borçlanma Araçları Piyasası Başvuru Prosedürü 6.1.1. Kesin Alım-Satım Pazarı Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı’nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumlar (aracı kuruluşlar) bu taleplerini havi bir yazıyla İMKB’ye başvururlar. Bu yazının ekinde; • Noter onaylı Borçlanma Araçları Piyasası Taahhütnamesi (Bankalar/EK-1 veya aracı kurumlar/EK-2), • İlgili birimin telefon ve faks numaraları ile e-posta adresleri yer alır. Başvurusu Borsa Yönetim Kurulu tarafından onaylanan üye için İMKB tarafından işlem limiti tespit edilir ve belirlenen limit gizli yazı ile üyeye bildirilir. Tespit edilen işlem limitinin açılabilmesi için üyenin "işlem limiti karşılığı"nı Borsa tarafından belirlenen hesaplara yatırması şarttır. (EK-6) İşlem limiti karşılığının yatırıldığına ilişkin belgenin İMKB’ye iletilmesiyle üyenin işlem limiti açılır ve üye işlem yapmaya başlayabilir. 194 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.1.2. Repo-Ters Repo Pazarı Üyelerin Pazar’da işlem yapabilmeleri için öncelikli olarak Kesin Alım-Satım Pazarı’nda yetkili olmaları ya da aynı zamanda bu Pazar için de yetki başvurusu yapmış olmaları şarttır. Buna göre; a) Üyeler Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda işlem yapıyorlarsa; ilave bir başvuru yazısının ekinde Sermaye Piyasası Kurulu'ndan alınan Repo İşlemleri Yetki Belgesi'nin veya yetki verildiğine dair yazının noter onaylı bir kopyası ile "Geri Satın Alma veya Satma Taahhüdüyle Menkul Kıymet Alım Satımı Genel Taahhütnamesi"nin (EK-3) noter onaylı nüshasını göndererek işlemlere başlayabilirler. b) Repo-Ters Repo Pazarı’na kabul edilmiş üyeler Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’na da kabul edilmiş sayılırlar. 6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı Üyelerin Pazar’da işlem yapabilmeleri için öncelikli olarak Kesin Alım-Satım Pazarı’nda yetkili olmaları ya da aynı zamanda bu Pazar için de yetki başvurusu yapmış olmaları şarttır. Buna göre; a) Üyeler Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda işlem yapıyorlarsa; ilave bir başvuru yazısının ekinde Sermaye Piyasası Kurulu'ndan alınan Repo İşlemleri Yetki Belgesi'nin veya yetki verildiğine dair yazının noter onaylı bir kopyası ile "Geri Satın Alma veya Satma Taahhüdüyle Menkul Kıymet Alım Satımı Genel Taahhütnamesi"nin (EK-3) noter onaylı nüshasını göndererek işlemlere başlayabilirler. b) Pazarın faaliyete geçtiği tarih itibarıyla Repo-Ters Repo Pazarı’nda yetkili üyeler EK4’te yer alan ek taahhütnameyi düzenleyerek işlemlere başlayabilirler. c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’na kabul edilmiş üyeler Repo-Ters Repo Pazarı’na da kabul edilmiş sayılırlar. 6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı Kesin Alım-Satım ve Repo Ters Repo Pazarlarına kabul edilmiş bankalar ek başvuru ve belgeye gerek olmaksızın bu Pazar’a da kabul edilmiş sayılırlar. 6.2. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar 6.2.1. Genel Esaslar Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri için Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile Borsa tarafından "işlem yapabilme üst limiti" tespit edilir. Bu limitin tespit edilmesinde; özkaynak tutarı, geçmiş dönemlerdeki işlem hacimleri, geçmiş dönem limit kullanım yüzdesi ve temerrüt sayısı gibi kriterler esas alınır. Her bir aracı kuruluş için tespit edilen işlem yapabilme üst limiti; söz konusu kuruluşun özkaynağının on beş katına; kurucusu ve/veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve 195 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yatırım ortaklıkları ile acentelik ilişkisi içinde olduğu ancak Borsa üyesi olmayan diğer kurumların, başvuru tarihinde belgelenen toplam sabit getirili menkul kıymet portföy büyüklüğünün eklenmesi ile ulaşılacak tutarı aşamaz. Özkaynağın tespitinde, bağımsız denetimden geçmiş bilanço rakamları esas alınır. İşlem yapabilme üst limitinin belirlenmesi ile birlikte bu limitin 1/6’sı 1. tranş, 1/6’sı 2. tranş ve kalan 4/6’sı 3. tranş olarak tespit edilir ve aşamalı olarak üyenin kullanımına açılır. Üyenin talebi, Borçlanma Araçları Piyasası’nın önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile üyelere işlem yapabilme üst limiti dahilinde tranşlar dikkate alınarak “işlem yapabilme limiti” tahsis edilir. Piyasa'da üyeler, Borsa tarafından belirlenen işlem yapabilme limiti dahilinde, yatırdıkları net işlem limiti karşılığının kırk misli işlem yapabilirler. İşlem yapabilme limitini aşmak isteyen üyeler, aşacakları bölüm için işlem limiti karşılıklarına ilişkin genel esaslar gözönünde bulundurularak %100 oranında ilave işlem limiti karşılığı yatırmak suretiyle işlem yapabilme limitini en fazla üç misline kadar artırabilirler. Bu şekilde artırılan işlem yapabilme limiti, işlem yapabilme üst limitini aşamaz. İşlem limiti karşılıkları teminat niteliğinde olup, üyenin müşterilerine, diğer Borsa üyelerine ve/veya Borsa’ya karşı taahhütlerini, Borsa’nın tabi olduğu mevzuat hükümlerine göre kısmen veya tamamen yerine getirmemesi halinde önceden bir ihtarname keşidesine, hüküm istihsaline ve üyenin rızasını almaya lüzum olmadan, taahhütlerin yerine getirilmesi amacıyla Borsa tarafından re’sen kullanılabilir. Ayrıca söz konusu karşılıklar haczedilemez, rehnedilemez. 6.2.2. İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları 1. Piyasa’da işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecek enstrümanlar ve bunların fazla oranları “Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda gösterilmektedir. Buna göre Piyasa’da üç grup işlem limiti karşılığı kabul edilmektedir. Bunlar, nakit, menkul kıymet ve teminat mektubu grubu işlem limiti karşılıklarıdır. Nakit grubu işlem limiti karşılıkları; vadesiz Türk Lirası, vadeli Türk Lirası, vadesiz döviz (ABD Doları, EUR), vadeli döviz (ABD Doları, EUR), vadesiz altın ve altın deposu hesaplarıdır. Menkul kıymet grubu işlem limiti karşılıkları; Devlet İç Borçlanma Senetleri, Gelir Ortaklığı Senetleri, TL ödemeli kira sertifikaları ile Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçlarıdır. Teminat mektubu grubunda yer alan işlem limiti karşılıkları ise, bankalar tarafından düzenlenmiş Türk Lirası cinsinden vadesiz ve vadeli teminat mektupları ile döviz cinsinden (ABD Doları, Euro) vadesiz ve vadeli teminat mektuplarıdır. 2. Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem yapacak banka ve aracı kurumlar, Borsa tarafından tespit edilen işlem yapabilme limiti ile sınırlı olmak üzere, kullanmak istedikleri limite tekabül eden işlem limiti karşılığını, yukarıda ve “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda ayrıntıları verilen işlem limiti karşılığı çeşitlerinden bir veya birkaçından oluşacak şekilde kendi seçimleri doğrultusunda verebilirler. 3. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılacak tutarların aynı bazda değerlendirilebilmesi için karşılık türü ve limitin ait olduğu tranşa göre tabloda belirtilen fazla tutarlar kadar ilave işlem limiti karşılığı yatırılması gerekmektedir. Vadesine söz konusu tabloda belirtilen süre veya daha az takvim günü kalan bir işlem limiti karşılığı geçerliliğini yitirir. 196 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yatırılan her türlü işlem limiti karşılığı üye tarafından geri istenildiğinde aynı cinsten iade edilir. 4. Piyasa’ya işlem limiti karşılığı olarak yatırılan vadesiz Türk Lirası ve vadeli Türk Lirası Borsa tarafından belirlenen kuruma veya bu kurumun belirleyeceği banka hesabına yatırılır. Vadeli olarak yatırılan Türk Lirası hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır. 5. Döviz cinsinden işlem limiti karşılığı olarak Amerikan Doları (USD) ve Euro (EUR) verilebilir. Borsa tarafından belirlenecek diğer döviz cinsleri üzerinden de işlem limiti karşılığı alınabilir. Vadeli olarak yatırılan döviz hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır. Döviz cinsi işlem limiti karşılıklarının Türk Lirası değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden hesaplanıp, “Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır. Vadeli hesabın üye tarafından vadesinden önce iade istenmesi durumunda, ilgili vade için herhangi bir faiz yansıtma söz konusu olamayacağı için üyeye sadece anapara tutarı kadar iade yapılır. 6. Banka ve aracı kurumların işlem limiti karşılığı olarak verdikleri altınların günlük değerleri İstanbul Altın Borsasında oluşan bir önceki işlem günündeki ağırlıklı ortalama Türk Lirası fiyatları üzerinden hesaplanır. Bulunan değer “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır. 7. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılan devlet iç borçlanma senetlerinin ne kadarlık bir işlem yapabilme limitine tekabül ettiği, Piyasa'da bir önceki işlem gününde gerçekleşen iskontolu DİBS fiyatları baz alınarak yapılan regresyon sonuçları üzerinden bulunan ve ilan edilen fiyatlar “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek hesaplanır. 8. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçlarının değerleri Borsa tarafından belirlenir. Bir üyenin işlem limiti karşılığı olarak verebileceği özel sektör borçlanma araçlarının toplam tutarı söz konusu üyenin toplam işlem limiti karşılıkları değerinin %10’undan fazla olamaz. Üye kendisinin ya da doğrudan veya dolaylı olarak %40’dan fazla ortaklık ilişkisi içinde olduğu şirket tarafından ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarını işlem limiti karşılığı olarak veremez. Aynı şirketin ihraç etmiş olduğu borçlanma araçlarının üyenin toplam işlem limiti karşılığı içindeki oranı %5’i aşamaz. 197 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Gelir Ortaklığı Senetlerinin değerleri Borsa tarafından belirlenir ve her gün için ilan edilen cari değerleri “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır. 10. Türk Lirası cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları Türkiye'de kurulu bankalar ve yabancı bankaların Türkiye’deki şubeleri tarafından düzenlenir. Türk Lirası cinsinden teminat mektuplarının değerleri, “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlığı altındaki tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır. 11. Döviz cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri, b. Türkiye’de kurulu yabancı bankalar c. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri, tarafından düzenlenir. Döviz cinsinden teminat mektuplarının Türk Lirası değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden hesaplanıp “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır. 12. Aynı gruba, holdinge, şirkete bağlı aracı kuruluşlar ile bu grup/holding/şirket tarafından doğrudan veya dolaylı olarak %40'dan fazla ortaklık ilişkisi olan aracı kuruluşlar birbirlerine Türk Lirası veya döviz cinsinden vadeli ve vadesiz teminat mektubu veremezler. Bir üyenin; Türk Lirası veya döviz cinsinden, vadeli veya vadesiz olarak tek bir bankadan alabileceği teminat mektubu tutarı söz konusu üyenin işlem yapabilme limiti karşılıklarının %50’sini aşamaz. Bir bankanın Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapan tüm kuruluşlar için verebileceği teminat mektubu toplam Türk Lirası karşılığı tutarı, söz konusu bankanın özkaynaklarının iki katını aşamaz. Özkaynakların tespitinde, bağımsız denetimden geçmiş bilanço rakamları esas alınır. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı İşlem Limiti Karşılık Türü A. Nakit Karşılığı Türü İşlem Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı Fazla Oran (%) 1. 2. Tranş Tranş 3. Tranş 10 15 10 15 15 15 40 60 40 60 60 60 Limiti 1.Vadesiz Türk Lirası 2. Vadeli Türk Lirası 3. Vadesiz Döviz (EUR, USD) 4. Vadeli Döviz (EUR, USD) 5. Vadesiz Altın 6. Altın Deposu 20 30 20 30 30 30 198 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İşlem Limiti Karşılık Türü Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı Fazla Oran (%) 1. 2. Tranş Tranş 3. Tranş 1 1 1 1 20 40 40 40 80 100 100 100 B. Menkul Kıymet Türü İşlem Limiti Karşılığı 1.Devlet İç Borçlanma Senedi 2.Gelir Ortaklığı Senedi 3.TL Ödemeli Kira Sertifikaları* 4.Borsa Kotunda Olan Özel Sektör Borçlanma Araçları 50 60 60 60 C. Teminat Mektubu Türü İşlem Limiti Karşılığı 1.Vadesiz TL Teminat Mektubu 30 60 100 2.Vadeli TL Teminat Mektubu 7 30 60 100 3.Vadesiz Döviz Teminat Mektubu 30 60 100 4.Vadeli Döviz Teminat Mektubu 7 30 60 100 *T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından kurulan varlık kiralama şirketleri ile T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından görevlendirilen kamu sermayeli kurumlarca kurulan Varlık Kiralama Şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları. 6.3. Genel İşleyiş Esasları 6.3.1. İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma araçları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçları işlem görebilir. T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçları, T.C. Hazine Müsteşarlığı veya T.C. Hazine Müsteşarlığınca görevlendirilen kuruluşların kurduğu varlık kiralama şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları ile TCMB tarafından ihraç edilen likidite senetleri ihraç günü ilgili pazarda işlem görmeye başlar. Özel sektör tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçlarının Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem görmeye başlayacakları tarih Borsa Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Borsa’da ve Borsa dışında halka arz edilmeksizin ihraç edilen sermaye piyasası araçları Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde yalnızca “nitelikli yatırımcılar” arasında alım satıma konu olabilirler. 6.3.2. İşlem Saatleri Piyasa'da işlemler her gün saat 09:30 ile 17:00 arasında yapılır. Aynı gün valörlü veya aynı gün başlangıç valörlü işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00-14:00 arasında, ileri valörlü veya ileri başlangıç valörlü işlemler ise saat 09.30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında 199 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yapılır. Ancak, yatırım fonlarına ait aynı gün valörlü veya aynı gün başlangıç valörlü işlemler saat 17:00'ye kadar yapılır. 6.3.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirlerini, üye merkez ofisi ve alternatif erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler. Aracı kuruluşların alım-satım sistemine erişiminde kesinti olması durumunda Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü aranarak emirler iletilebilir. Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kullanıcı kodu ve temsilci şifresini Piyasa uzmanlarına söyledikten sonra emrini iletebilir. Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa uzmanları tarafından sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını uzmanlara söylemek zorundadır. 6.3.4. Emirlerin İşleme Sokulması Sisteme iletilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca ilgili pazarlarda yer alan emirler içerisinden; a) Kesin Alım-Satım Pazarı’nda; alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı, b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oranlı, ters repo emirlerinde en düşük oranlı, c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oran ve en düşük menkul kıymet fiyatlı, ters repo emirlerinde en düşük oran ve en yüksek menkul kıymet fiyatlı emirler en iyi alım ve satım emirleri olarak Otomatik Tahvil Alım-Satım Sistemi ve bilgi dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında Piyasa katılımcılarına iletilir. İlgili pazara iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda sırada bekleyen en iyi talep veya teklifler otomatik olarak ekrana gelir. Diğer fiyat/oran seviyesindeki emirler zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından izlenebilir. Pazarlar’a iletilen aynı fiyatlı/oranlı emirler ekranlarda birikimli olarak görünür. 6.3.5. Emirlerin Geçerliliği Aynı gün valörlü ve aynı gün başlangıç valörlü emirler saat 14:00'e, ileri valörlü ve ileri başlangıç valörlü emirler verildikleri gün saat 17:00'ye kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar Piyasa'ya verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. 6.3.6. Emirlerin Gerçekleştirilmesi Emirler, her pazar için bu Genelge ile belirlenmiş olan emir eşleşme kurallarına uygun olarak gerçekleştirilir. 200 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.3.7. İşlemlerin Bildirimi Piyasa’da işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra taraflara iletilir. Telefonla aktif olarak gerçekleştirilen işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda anında bildirilir. Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve dökümler üye tarafından piyasa saatleri içinde istenildiği zaman sistemden alınabilir. İşlem defterleri günlük olarak elektronik rapor dağıtım (ERD) sistemi tarafından üyelere gönderilir. 6.3.8. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı Piyasa’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar ve oranlar aynı gün Borsa bülteninde ilan edilir. Bültenlerde; Kesin Alım-Satım Pazarı’nda menkul kıymet, Repo-Ters Repo Pazarı’nda repo vadesi ve grup kodu, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda repo vadesi ve menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama fiyat/oran, işlemiş faiz, takas fiyatı, basit ve bileşik faizle getiri, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları yer alır. 6.3.9. Yetki Seviyeleri Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili kuruluşların temsilcileri yetki seviyelerine bağlı olarak “yönetici temsilci” ve “temsilci” olmak üzere ikiye ayrılır. Yönetici temsilci, o firma ile ilgili her pazarda/her menkul kıymette işlem yapma ve izleme, diğer temsilciler tarafından girilen emirleri onaylama ve izleme, tüm emirleri düzeltme ve iptal etme, pozisyon takip etme ve temsilcilerin yetki seviyelerini belirleme yetkisine sahiptir. Temsilci ise o firma ile ilgili kendisine işlem yapma yetkisi verilen pazarda/menkul kıymette emir girme, kendisi tarafından girilmiş olan emirleri düzeltme, iptal etme ve izleme yetkisine sahiptir. Aracı kuruluş tarafından yetki ayrıştırması talep edilmedikçe tüm kullanıcılar yönetici temsilci olarak belirlenir. Aracı kuruluş tarafından belirlenen yönetici temsilci ve temsilciler Borsa tarafından sisteme tanımlanır. 6.3.10. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler Borçlanma Araçları Piyasası’nda aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım fonu/yatırım ortaklığı hesabına veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı 201 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kuruluş, iletilen emir başka bir aracı kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz konusu emire karşıt emir girerek işlemi gerçekleştirebilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletebilir. 6.4. İşlemlerin İptali veya Düzeltilmesi 6.4.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve satıcı üyeler tarafından yazılı olarak talep edilen ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır. a) Sehven alış /repo emri yerine satış/ters repo emri veya satış/ters repo emri yerine alış/repo emri girmek , b) Emir girerken fiyat/getiri, repo oranı, menkul kıymet tanımı, grup kodu veya miktar girişlerinde maddi hata yapmak, c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan nakdi/menkul kıymeti sehven satmak, Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben iptal edilebilir. İptal işlemi, Kamuyu Aydınlatma Platformu’nda ilan edilir. 6.4.2. Piyasa Uzmanı Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır. Üyeler itirazlarını Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar. Yapılan itirazlar Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından aşağıdaki esaslar göz önünde bulundurularak değerlendirilir. 1. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan değişiklikler (telefon, faks numarası... v.b.) itirazlarda dikkate alınmaz. 2. Üye temsilcileri tarafından Borçlanma Araçları Piyasası’na telefonla iletilen emirler Piyasa uzmanı tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme girilir. Piyasa uzmanı tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olacağından işleme itiraz kabul edilmeyerek işlem geçerli sayılır. Yukarıda belirtilen uzman tekrarı işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde, üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır. 3. İşlemin sadece Piyasa uzmanı hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır. 202 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir. Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi edici işlem Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve Piyasa kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır. 5. Telafi edici işlemlerin öncelikle Borçlanma Araçları Piyasası’nda söz konusu üye/ler adına aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatleri içerisinde yaptırılmasına çalışılır. Emirler Piyasa uzmanı tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir. Aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatinden sonra yapılacak telafi edici işlemlerde, 14:00 sonrası aynı gün valörlü yatırım fonu işlemlerindeki esaslar uygulanır. 6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en geç 1 işgünü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır. 7. Piyasa uzmanı hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır. 6.4.3. Mağduriyetin Oluşması Mağduriyet, Piyasa uzmanı hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek, Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından yukarıda belirtilen esaslar doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki koşullar ile Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır. Telafi edici işlem talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında bulunamaz. 6.4.4. Tazmin Edilecek Tutar Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/lerdeki koşullar arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine konu tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her durumda 100 TL’yi geçemez. Mağduriyet tutarı 100 TL’yi aştığı takdirde konu olay bazında Borsa Yönetim Kurulunca değerlendirilir. 6.4.5. Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler Hatalı portföy/müşteri hesabına gerçekleşen işlemlere ilişkin düzeltme talebi Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün değerlendirmesi sonucunda geçerli sebebe dayanan taleplere ilişkin düzeltme aşağıdaki şekilde yapılır. 1. Yatırım fonu/yatırım ortaklığı/müşteri hesabına gerçekleşen işlemler portföy işlemi olarak düzeltilir. Portföy hesabına gerçekleşen işlemler yatırım fonu/yatırım ortaklığı/müşteri işlemi olarak düzeltilmez. 2. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda sehven portföy/hatalı müşteri hesabına gerçekleştirilen işlemlerde düzeltme yapılır. 203 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.4.6. Repo İşlemi Karşılığı Bildirilen Menkul Kıymetlerin Değiştirilmesi Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı’nda gerçekleştirilen işlemler karşılığı olarak bildirilen menkul kıymetler 15:00’a kadar üyeler tarafından, 15:00 sonrasında üyenin yazılı talebi ve Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün değerlendirmesi sonrası Müdürlük tarafından değiştirilebilir. Ancak saat 15:00’dan sonra üye talebiyle yapılan menkul kıymet bildirim veya değişiklikleri temerrüt hükümlerine tabidir. 6.5. Piyasa İzleme Bilgileri Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Alan Adı Açıklama Veri Yayınına Dahil Olan Bilgiler Veri Dağıtım Valör 2 İlgili satırdaki emirlerin valörü- Repo işlemlerinde başlangıç valörü İlgili satırdaki repo emirlerinin bitiş valörü Tanım Menkul kıymetin tanımı. VKG/Repo Süresi Kesin alım-satım işlemlerinde vadeye kalan gün sayısı, repo işlemlerinde repo süresi. Alış Derinliği (Toplam) İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için bekleyen tüm alım emirlerinin toplam miktarı Valör 1 Alış Derinliği Alış /Repo İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyat/oranlı alım emrinin/emirlerinin toplam miktarı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin fiyatı/repo emirlerinde oranı. Alış Getirisi Alış emrinin getirisi ( KES Pazarı emirleri için ) Satış Getirisi Satış emrinin getirisi ( KES Pazarı emirleri için ) Satış/Ters Repo Satış Derinliği İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin fiyatı/ters repo emirlerinde oranı. İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyat/oranlı satım emrinin/emirlerinin toplam miktarı Satış Derinliği (Toplam) İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için bekleyen tüm satım emirlerinin toplam miktarı Son Getiri İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin getirisi ( KES Pazarı işlemleri için ) Son Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı. Repo işlemlerinde oran. KES’te en son gerçekleşen işlemin basit getirisinin, bir önceki işlem gününün ağırlıklı ortalama basit getirisine göre net değişimi KES’te en son gerçekleşen işlemin bileşik getirisinin bir Yüzde Değişim önceki Işlem gününün ağırlıklı ortalama bileşik getirisine göre % değişimi Son İşlem İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı Miktarı Değişim Son İşlem Tutarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin TL tutarı (KES Işlemleri için FiyatxMiktar) 204 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Reel Faiz En Yüksek Fiyat/Oran En Düşük Fiyat/Oran Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE..) enflasyondan arındırılmış yıllık reel getiri. İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek Fiyat/repo işlemleri için oran. İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük Fiyat/repo işlemleri için oran. Veri Yayınına Dahil Olan Bilgiler En Yüksek Getiri İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek getiri (KES Pazarı işlemleri için ) En Düşük Getiri İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük getiri (KES Pazarı işlemleri için ) Ağırlıklı Ort. Getiri İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama getirisi. ( KES Pazarı işlemleri için ) Ağr. Ort. Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatı/repo işlemlerinde oran. Bileşik Getiri İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin bileşik getirisi. (KES Pazarı işlemleri için) Önceki Ağırlıklı Ort. Bileşik Getiri Ağırlıklı Ort. Bileşik Getiri Bugünkü Miktar Bir önceki işlem gününde gerçekleşen (eğer varsa) işlemlerin ağırlıklı ortalama bileşik getirisi İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı Ortalama bileşik getirisi. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen toplam işlem miktarı. Bugünkü İşlem İlgili menkul kıymette/ilgili valör tarihi için gün içinde Hacmi gerçekleşen TL işlem hacmi tutarı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen İşlem Sayısı işlem adedi Toplam Emir İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam Sayısı emir sayısı Açık Emir Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık emirlerin toplam adedi Birikimli Miktar Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren gerçekleşen toplam işlem miktarı. Birikimli İşlem Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren Hacmi gerçekleşen toplam TL işlem hacmi tutarı. Alış Emri Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım Emirlerinin toplam adedi Satış Emri Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım Emirlerinin toplam adedi Önceki Seans Bir önceki işlem günü tarihi. Önceki Getiri Önceki Fiyat Önceki Ort. Getiri Önceki Ort. Fiyat Son İşlem Saati Seans Bir önceki işlem gününde gerçekleşen getirisi. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen fiyatı. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama getirisi. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen fiyat son işlemin son işlemin (eğer varsa) ağırlıklı ortalama Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans. 205 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Pazar Tür,Estrüman İtibari Değer Durum Notlar Enflasyon Katsayısı Kupon Faizi İşlemiş Faiz Son İşlem Takas Fiyatı Alış Takas Fiyatı Satış Takas Fiyatı Menkul kıymetin işlem gördüğü Pazar. İlgili satırdaki menkul kıymette/vadede bulunan en iyi alım/satım emirlerinin geçerli olduğu Pazar. Menkul kıymetin türü. ( Devlet tahvili, hazine bonosu grup Kodu S, Repo gibi..) Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 TL ) Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D: durdurulmuş İlgili menkul kıymetin tanımına ait açıklama Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE..) fiyat hesaplamasında kullanılan enflasyon katsayısı. Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%, dönemsel) Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin takas fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin takas fiyatı MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen bir emirde söz konusu Repo MK Fiyatı işlem karşılığı verilecek/alınacak menkul kıymetin değerleme fiyatı MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen emir büyüklüğü ve Repo MK menkul kıymet fiyatı dikkate alınarak hesaplanan menkul Miktarı kıymet nominal miktarı MK Tercihli Repo Pazarı’nda girilen emirdeki menkul Valör2 Fiyatı kıymet fiyatının (Repo MK Fiyatı) repo oranı ve süresi esas alınarak Valör 2 günündeki değeri Son Repo MK MK Tercihli Repo Pazarı’nda ilgili valör tarihi için Fiyatı gerçekleşen son işlemin menkul kıymet fiyatı Veri Yayınına Dahil Olan Bilgiler 6.6. Pazarların İşleyişi 6.6.1. İkinci El İşlemler 6.6.1.1. Kesin Alım Satım Pazarı 6.6.1.1.1. Amaç Kesin Alım-Satım Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak, enformasyon akışını hızlandırmaktır. 6.6.1.1.2. Pazarın İşleyişi Kesin Alım-Satım Pazarı’nda sermaye piyasası araçlarının aynı gün veya ileri valörlü olarak doğrudan alım/doğrudan satım işlemleri yapılır. 206 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kabul edilebilir en az ve en fazla ileri valör tarihi menkul kıymet türü bazında Borsa Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Üye kodu Piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler. En iyi alım/satım emirleri ve son işleme ait fiyat/getiri/nominal tutar bilgileri Piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak piyasa, emir ve işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. Piyasa izleme ekranlarından en iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır. Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır. 6.6.1.1.3. Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları Pazar’da Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma araçları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçları işlem görebilir. 6.6.1.1.4. Emir Tipleri Limitli Emir: Limitli emirler fiyat/getiri ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat/getiri belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmen veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı otomatik olarak iptal edilir. Özel Koşullu Emirler: Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. 207 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.1.5. Emir Geçerlilik Süreleri Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün valörlü tüm emirler gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri valörlü olanlar 17:00’de sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 6.6.1.1.6. Emir Büyüklükleri Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum nominal emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir: Normal Emirler Pazarı Küçük Emirler Pazarı Minimum Maksimum Minimum 100.000 10.000.000 1.000 99.000 10.000 10.000.000 ------- ------- 100.000 10.000.000 1.000 99.000 GOS (TL / USD / EUR) 10.000 10.000.000 ------- ------- Diğer Sermaye Piyasası Araçları (TL 10.000 10.000.000 ------- ------- DİBS (TL) DİBS (USD / EUR) TCMB Likidite Senetleri (TL) Maksimum / USD / EUR) 6.6.1.1.7. Valör Pazar’da emirler aynı gün veya ileri valörlü olabilir. Valör süresi; Pazar’da yapılacak DİBS ve GOS işlemlerinde en fazla 90 gün, diğer menkul kıymetlerde ise en fazla 30 gündür. Temiz fiyat üzerinden işlem gören değişken faizli tahvillerin kupon faizi henüz belirlenmemiş kupon dönemlerine ve enflasyon katkısız temiz fiyat üzerinden işlem gören TÜFE’ye endeksli tahvillerin referans endeks ilan edilmemiş dönemlerine ait valörlü emir iletilemez. 6.6.1.1.8. Fiyat Tabanı Alım satım emirleri menkul kıymetlerin ihraç edildiği para birimleri cinsinden 100 birim fiyat tabanı esas alınarak iletilir. 6.6.1.1.9. Fiyat Tipleri Menkul kıymetin işlemiş faizi içermeyen fiyatı temiz fiyat, işlemiş faizi içeren fiyatı ise kirli fiyat olarak adlandırılır. İşlemiş faiz dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarıdır. Takas fiyatı ise işlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup enflasyona endeksli Devlet Tahvilleri için enflasyon katkısı dikkate alınarak hesaplanır. Diğer menkul kıymetler için kirli fiyata eşittir. 6.6.1.1.10. Emir Giriş Yöntemleri Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi veya getiri üzerinden iletilir. 208 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR a) Basit getiri üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; İskontolu olarak ihraç edilen TL/Döviz ödemeli menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin (TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları b) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; TL/Döviz ödemeli sabit faizli tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli değişken faizli tahviller (T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat kullanılır.) c) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; Kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış kuponları, ilk kupon faizi de sabit olmayan değişken faizli tahviller ve döviz cinsi ilk kuponu belli olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvillerinin ayrıştırılmış kupon ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat kullanılır.) Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş yöntemine göre temiz veya kirli fiyatını ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının yanı sıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir. 6.6.1.1.11. Fiyat ve Getiri Adımları Pazar’da temiz veya kirli fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001 TL, getiri üzerinden iletilen emirlerde ise % 0.01’lik adım uygulanır. 6.6.1.1.12. Emir Değişikliği Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir. Emrin fiyatı/getirisindeki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve portföy/fon/müşteri kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin değiştirilmesi ile nominal tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 6.6.1.1.13. Emir İptali Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan kısımları iptal edilebilir. 6.6.1.1.14. Emir Eşleşme Kuralları Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. Kesin AlımSatım Pazar'ında iki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, varolan alış emrinin fiyatından daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya varolan satış emrinin fiyatından daha yüksek 209 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır. 6.6.1.1.15. Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler 6.6.1.1.16. İşlem Valörü Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarının alım satım işlemleri en az 1 işgünü valörle yapılabilir. İleri valörlü işlemlerde en fazla valör; kamu tarafından ihraç edilen menkul kıymetler için 90 takvim günü, diğer menkul kıymetlerde ise 30 takvim günüdür. 6.6.1.1.17. Para Birimi Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarına ait alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Dolar cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde emirler 100 Amerikan Doları, Euro cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde 100 Euro üzerinden fiyatlandırılır. 6.6.1.2. Repo Ters Repo Pazarı 6.6.1.2.1. Amaç Repo-Ters Repo Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alımı işlemlerinin organize piyasa koşulları içinde güvenli bir şekilde gerçekleşmesini sağlamaktır. 6.6.1.2.2. Pazarın İşleyişi Bu Pazar’da devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Üye kodu Piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlemi gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün veya ileri başlangıç valörlü işlemler yapılabilir. Tutar, repo oranı, başlangıç ve bitiş valörleri ile işlem yapılmak istenen menkul kıymet grubu (repo işlemleri için teslim edilecek, ters repo işlemleri için teslim alınacak) belirtilerek iletilen repo ve ters repo emirleri oran ve zaman önceliğine göre sistemde sıraya konulur. Repo emirleri arasında en yüksek, ters repo emirleri arasında en düşük oranlı olanlar önceliklidir. İşlem gerçekleştikten sonra repo yapan taraf emir girişi sırasında belirttiği gruba ait menkul kıymetlerden en fazla beş farklı menkul kıymet olmak üzere bildirimini yapar. Bildirilen menkul kıymetler başlangıç valöründe İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.’ye(Takasbank) teslim edilerek takas yükümlülüğü yerine getirilir. Bu menkul kıymetler ters repo yapan üye adına bitiş valörüne kadar bloke bir hesapta saklamada tutulur. Ters repo yoluyla alınmış menkul kıymetler ilk repo/ters repo işleminin vadesinden kısa olmak koşuluyla ters repo yapan üye tarafından başka bir repo işleminde kullanılabilir. 210 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran/tutar bilgileri Piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır. 6.6.1.2.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler Bu Pazar’da özelliklerine göre gruplandırılmış menkul kıymetler üzerinde işlem yapılır. Emir girişi sırasında repo karşılığı teslim edilmek istenen ya da ters repo işlemi karşılığı teslim alınmak istenen menkul kıymet grubu belirtilir. Emir giriş aşamasında teslim edilecek/alınacak menkul kıymeti doğrudan belirtme imkanı yoktur. Söz konusu menkul kıymet grupları ve içerecekleri menkul kıymetler aşağıdaki gibi belirlenmiştir: S: TL ödemeli devlet iç borçlanma senetleri ve TCMB likidite senetleri K: Döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri Kuponlu devlet iç borçlanma senetleri, kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da V2 tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış kıymetlerin kupon ödemelerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır. Buna ilişkin sorumluluk işlemin taraflarına aittir. Borsa Yönetim Kurulu bu grupların sayısını ve gruba dahil edilen menkul kıymetlerin özelliklerini değiştirebilir. 6.6.1.2.4. Emir Tipleri Limitli Emir: Bu tür emirler oran ve repo tutarı belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Bu tür emirlerde oran belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı otomatik olarak iptal edilir. Özel Koşullu Emirler Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir. 211 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. 6.6.1.2.5. Emir Geçerlilik Süreleri Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar 17:00’de sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 6.6.1.2.6. Emir Büyüklükleri Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir: Normal Emirler Pazarı Küçük Emirler Pazarı Minimum Maksimum Minimum 500.000 10.000.000 1.000 6.6.1.2.7. Maksimum 499.000 Valör Pazarda 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için herhangi bir kısıtlama yoktur. 6.6.1.2.8. Oran Adımı Pazara iletilen emirlerde %0.01’ lik oran adımı uygulanır. 6.6.1.2.9. Emirlerin Değiştirilmesi Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir. Emrin oranındaki değişiklik, tutardaki artış ve portföy/fon/müşteri kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin değiştirilmesi ile tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 6.6.1.2.10. Emir İptali Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir. 212 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.2.11. Emirlerin Eşleşme Kuralları Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Buna göre repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ters repo emirleri ile, ters repo emirleri ise aynı ya da daha yüksek oranlı repo emirleri ile eşleştirilir. Pazara iletilen emirler oran ve zaman önceliğine göre işleme konur. Buna göre repo emirlerinde en yüksek, ters repo emirlerinde ise en düşük oranlı emirlerin önceliği vardır. Aynı oranlı emirlerde ise zaman önceliği uygulanır. Oran eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin oranından daha düşük oranlı ters repo emri geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından daha yüksek oranlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Oran eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı işlem oranıdır. 6.6.1.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı 6.6.1.3.1. Amaç Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nın amacı, organize piyasa içerisinde, tercih edilen menkul kıymetler üzerinde repo yapılmasına ve sonrasında bu menkul kıymetlerin alıcıya teslimine olanak vermektir. 6.6.1.3.2. Pazarın İşleyişi Bu Pazar’da, Kesin Alım-Satım Pazarı’nda işlem gören menkul kıymetlerden izin verilenlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Piyasa’da işlem yapan aracı kuruluşlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlem gerçekleşmesini takiben, işlemi gerçekleştiren taraflara işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de gösterilir/verilir. Üyeler portföy, fon ya da müşterileri hesabına işlemler gerçekleştirerek bu işlemlere ilişkin borç alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün ve ileri başlangıç valörlü işlemler yapılabilir. Emirler; repo oranı, repo tutarı, başlangıç ve bitiş valörü ile işlem yapılmak istenen menkul kıymet ve söz konusu menkul kıymetin fiyat bilgileri verilerek sisteme girilir. Bu Pazar’da repo ve ters repo emirleri sırasıyla repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman önceliğine göre eşleşmeye tabi tutulur. Repo emirleri arasında en yüksek oran ve en düşük fiyat, ters repo emirleri arasında en düşük oran ve en yüksek fiyat eşleşmede önceliklidir. Oran ve fiyat eşitliğinde zaman önceliği geçerlidir. En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran, fiyat, tutar bilgileri Piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır. 213 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.3.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler Pazar’da Türk Lirası cinsinden ihraç edilmiş; devlet iç borçlanma senetleri (DİBS), gelir ortaklığı senetleri (GOS), borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçları, sadece nitelikli yatırımcılara açık olmak koşuluyla Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçları, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut İdaresi Başkanlığı ve mahalli idarelerce Türk Lirası cinsinden ihraç edilen borçlanma senetleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri işlem görebilir. Ancak, Piyasa’da işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma araçlarının aynı aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu olması halinde repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir. Kuponlu menkul kıymetler kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da V2 tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış devlet iç borçlanma senetlerinin kupon ödeme tarihlerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır. Buna ilişkin sorumluluk işlemin taraflarına aittir. 6.6.1.3.4. Emir Tipleri Limitli Emir: Repo oranı, repo tutarı, menkul kıymet tanımı ve menkul kıymet fiyatı belirtilerek, minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Sadece repo miktarı ve menkul kıymet tanımı belirtilerek minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde verilir. Emir, karşı tarafta bekleyen pasif emirlerle kısmi veya tamamen eşleşir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı varsa bu kısım sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 6.6.1.3.5. Özel Koşullu Emirler Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir; varsa gerçekleşmeyen kısmı sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir. Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir. 6.6.1.3.6. Emir Geçerlilik Süreleri Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar ise 17:00’de sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 214 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.3.7. Emir Büyüklükleri Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir: Minimum Maksimum 10.000 10.000.000 6.6.1.3.8. Valör Pazar’da 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için herhangi bir kısıtlama yoktur. 6.6.1.3.9. Emir Giriş Yöntemleri Pazar’a iletilen emirlerde repo oranı dışında menkul kıymet fiyatının da girilmesi gerekir. Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi üzerinden iletilir. a) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; Kuponlu tahvillerin (TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları, sabit faizli tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli değişken faizli tahviller (T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat kullanılır.) b) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; İskontolu olarak ihraç edilen kuponları, ilk kupon faizi de Müsteşarlığı tarafından Şubat tahvillerinin ayrıştırılmış kupon kullanılır.) menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış sabit olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş yöntemine göre temiz veya kirli fiyatı ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının yanısıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir. 6.6.1.3.10. Oran ve Fiyat Adımları Pazara iletilen emirlerde repo oranı için %0.01’lik adım ile menkul kıymet fiyatı için 0.001 TL’lik adım uygulanır. 6.6.1.3.11. Emirlerin Değiştirilmesi Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan kısımları değiştirilebilir. 215 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Emrin repo oranı ile menkul kıymet fiyatındaki değişiklik, tutardaki artış ve portföy/fon/müşteri kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin değiştirilmesi ile repo tutarının azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 6.6.1.3.12. Emir İptali Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan kısımları iptal edilebilir. 6.6.1.3.13. Emirlerin Eşleşme Kuralları Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Emirlerin gerçekleşmesinde ilgili vadedeki repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman önceliği dikkate alınır. Buna göre; - repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ve aynı ya da daha yüksek menkul kıymet fiyatlı ters repo emirleri ile, ters repo emirleri ise aynı ya da daha yüksek oranlı ve aynı ya da daha düşük menkul kıymet fiyatlı repo emirleri ile eşleştirilir. Oran ve fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin oranından daha düşük oran ve daha yüksek menkul kıymet fiyatlı ters repo emri geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından daha yüksek oran ve daha düşük menkul kıymet fiyatlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Oran ve fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı ve menkul kıymet fiyatı işlem oranı ve menkul kıymet fiyatıdır. 6.6.1.4. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı 6.6.1.4.1. Amaç Bankaların organize piyasa koşulları içerisinde geri alım vaadiyle satım ve geri satım vaadiyle alım işlemlerini zorunlu karşılık ayırmak zorunda olmadan gerçekleştirmelerinin sağlanması amacıyla oluşturulmuştur. 6.6.1.4.2. Pazarın İşleyişi Bu pazarda devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin sadece üye bankaların, T.C. Merkez Bankası ve kendi aralarındaki geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Pazar’da bankalar sadece portföy hesabına işlem yapabilir, fon/ortaklık ve diğer müşteriler hesabına işlem yapamazlar. Pazarda işlem gören menkul kıymetler, emir tipleri, emir geçerlilik süresi, valör, oran adımı, emirlerin değiştirilmesi, emir iptali, emirlerin eşleşme kuralları Repo Ters Repo Pazarı için geçerli olan kurallarla aynıdır. 216 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.1.4.3. Emir Büyüklükleri Pazar’a iletilen emirler en az 100.000 TL ve katları şeklinde olup, en yüksek emir büyüklüğü 10.000.000 TL’dir. 6.6.2. Birinci El İşlemler 6.6.2.1. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı 6.6.2.1.1. Amaç Pazarın amacı Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde nitelikli yatırımcılara ihraç edilecek borçlanma araçlarının satış işlemlerinin Tahvil ve Bono Piyasası Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleştirilmesidir. 6.6.2.1.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları Pazar’da Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınan ve nitelikli yatırımcılara ihraç edilecek borçlanma araçlarının satışı yapılabilir. 6.6.2.1.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem Görmesi Pazar’da nitelikli yatırımcılara ihracı tamamlanan borçlanma araçları, ihracın tamamlanmasını veya satış süresinin sona ermesini izleyen işgünü herhangi bir şart aranmaksızın Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı’nda nitelikli yatırımcılar arasında kot dışı olarak işlem görmeye başlar. Kesin Alım Satım Pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin nitelikli yatırımcılar arasında gerçekleştirilmesi, Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde söz konusu borçlanma araçlarının konu olduğu emirlere aracılık eden aracı kuruluşların sorumluluğundadır. 6.6.2.1.4. Borsa Dışı İşlemler Pazarda ihracı tamamlanan borçlanma araçları Borsa dışında da işlem görebilirler. 6.6.2.1.5. İhraç Süresi Pazar’da yapılacak ihraçta satış süresi 7 işgününden fazla olamaz. Borsada satış bildiriminde bulunulan tutarın tümünün Pazar’da satılması zorunludur. Ancak ihracın satış süresi içinde satılamayan kısmının, Borsa Başkanlığı’ndan ek süre alınarak Pazar’da yeniden satışının yapılması mümkün olup, ikinci defa da satılamaması halinde kalan kısmının iptal edilmesi gerekir. 6.6.2.1.6. İşlem Saatleri Pazarda işlemler 09:30-12:00 ile 13:00-14:00 saatleri arasında gerçekleştirilir. 6.6.2.1.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, üye merkez ofisi, alternatif erişim noktasındaki terminal ile TBPAPİ bağlantısı kanalıyla veya Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü'nü arayarak emirlerini iletirler. Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı” alanında kurum müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve “Broker Ref” alanına müşteriyi tanımlayıcı bilgilerinin girilmesi zorunludur. 217 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.2.1.8. Emirlerin Geçerliliği Emirler verildikleri gün saat 14:00’a kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar Pazar'a verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. 6.6.2.1.9. İhraç Fiyatı İhraçcı satış fiyatını satış süresi boyunca serbestce belirleyebilir. Karşılanmamış veya kısmi olarak karşılanmış satış emrinin fiyatını değiştirebilir. 6.6.2.1.10. Emir Eşleşme Kuralları Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İhraçcı tarafından iletilen satış emrinin karşılanmasında en yüksek fiyatlı alım emirlerine öncelik verilir. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan satış emrinin fiyatından daha yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde veya var olan alış emrinin fiyatından daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır. 6.6.2.1.11. Emir Büyüklükleri Emirler, işleme konu borçlanma aracının nominal değeri itibarıyla minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda minimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir. TL Ödemeli Borçlanma Araçları USD Ödemeli Borçlanma Araçları EUR Ödemeli Borçlanma Araçları Minimum 50.000 50.000 50.000 6.6.2.1.12. İşlem Limitleri Pazarda işlemler, Borçlanma Araçları Piyasası işlem limitleri kapsamında gerçekleştirilir. 6.6.2.1.13. Valör Pazar’da aynı gün ve 7 güne kadar ileri valörlü işlem yapılabilir. Döviz ödemeli borçlanma araçları için en az 3 işgünü ileri valörle işlem yapılabilir. 6.6.2.1.14. Emir Giriş Yöntemleri Pazar’da emirler borçlanma aracının tipine göre fiyat veya getiri üzerinden iletilir. 6.6.2.1.15. Fiyat Tabanı Alım satım emirleri borçlanma araçlarının ihraç edildiği para birimi cinsinden 100 birim fiyat tabanı esas alınarak iletilir. 6.6.2.1.16. Fiyat ve Getiri Adımı Pazar’da fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001’lik, getiri üzerinden iletilen emirlerde % 0.01’lik adım uygulanır. 218 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.6.2.1.17. İşlem İptali Pazar’da gerçekleşen işlemlere ilişkin olarak, a) İşlemin valör maddesinde belirlenen valör dışında bir valörde gerçekleştirilmesi b) Gerçekleşen işlemde satıcı tarafın, ihraca aracılık eden aracı kuruluş olmaması veya ihraca aracılık eden aracı kuruluş tarafından ihraçcı ortaklık hesabına olmayan satış emri girilmesi sonucu işlem gerçekleşmiş olması c) Sermaye Piyasası Kurulunca tahsis edilen limitin üzerinde satış yapılması durumlarında, söz konusu işlemler Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal prosedürlerine bağlı kalmaksızın resen iptal edilir. C bendindeki şartın oluşması halinde limiti aşan işlemler gerçekleşme zamanları dikkate alınarak iptal edilir. Bunun dışındaki iptal işlemleri için Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal kuralları geçerlidir. 6.6.2.1.18. İşlemlerin İlanı Pazar’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan işlemlere ilişkin bilgiler izleyen iş günü ilan edilir. 6.6.2.1.19. Takas ve Temerrüt Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin takas ve temerrüt işlemlerinde, halihazırda Kesin Alım Satım Pazarı takas ve temerrüt esaslarına ilişkin hükümler geçerlidir. 6.7. Yatırım Fonları ve Yatırım İşlemlerine İlişkin Esaslar Ortaklıklarının 6.7.1. Genel Esaslar Sermaye Piyasası Kurulu’nun düzenlemeleri çerçevesinde yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarının, Borsada fon portföyüne alımları ve fon portföyünden satım işlemlerinde, "Borçlanma Araçları Piyasası” işlemlerinde uygulanan kurallara ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır: 1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirlerini Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları Borsa'ya iletir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir. 2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden alış/satış yapılıyorsa, önce alış/satış emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. 3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emrin 219 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR alım-satım sistemine girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletebilir. 4. Yatırım fonu veya ortaklığı adına yapılan ters repo işlemlerinde işleme konu menkul kıymetler, işlemin bitiş valörüne kadar işlemi gerçekleştiren üye yerine yatırım fonu veya ortaklığı adına saklanacaktır. Bu kıymetler üzerinde üyelerin kendi adlarına işlem yapmaları mümkün değildir. 6.7.2. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin Esaslar Gün Valörlü 1) Yetkili aracı kuruluş, 14:00-17:00 saatleri arasında yatırım fonları için verdiği emirlerde önce fon emrini iletir. Emri ileten yetkili kuruluş, başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu emri kendisi karşılayabilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletebilir. 2) Bu işlemlerde her Pazar’da saat 14:00’a kadar oluşan ağırlıklı ortalama oran ve fiyatlar referans alınır. Tüm Pazarlar’da işlemler fon lehine olacak şekilde; a) Kesin Alım Satım Pazarı’nda, alım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya altında, satım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya üzerinde gerçekleştirilebilir. b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda, ters repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya üzerinde, repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya altında gerçekleştirilebilir. c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda ilgili vadedeki ağırlıklı ortalama repo oranı ile ilgili vadedeki söz konusu menkul kıymetin Kesin Alım Satım Pazarı’ndaki ağırlıklı ortalama fiyatı referans olarak alınır. Buna göre; ters repo emirleri ağırlıklı ortalama oran veya üzerinde bir oran ve ağırlıklı ortalama menkul kıymet fiyatı veya altında bir fiyat ile, repo emirleri ise ağırlıklı ortalama oran veya altında bir oran ve ağırlıklı ortalama menkul kıymet fiyatı veya üzerinde bir fiyat ile gerçekleştirilebilir. Ancak, gün içerisinde işlem gerçekleşmemiş menkul kıymet veya vadede yetkili aracı kuruluş kendi oranını/fiyatını bildirebilir. 3) Fonu yöneten kuruluş dışındaki kuruluşlar da ekranda varolan fon emirlerini karşılayabilirler. Ancak, 14:00-17:00 saatleri arasında gerçekleştirilen aynı gün valörlü fon işlemlerinin takasını aracı kuruluşlar kendi aralarında yapmayı peşinen kabul etmiş sayılırlar. 4) Yatırım ortaklıkları adına saat 14:00-17:00 arasında aynı gün valörlü emir iletilemez. 6.8. Piyasa Yapıcılığı T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Piyasa Yapıcı olarak belirlenen kuruluşlar İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda Piyasa’nın işleyiş kuralları çerçevesinde T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından belirlenen tüm ölçüt ihraçlar için piyasa yapıcı kotasyonu girebilirler. Sisteme PY ek kodu ile girilen emirler en iyi emirler ise piyasa izleme ekranlarına yansıtılır. Ayrıca, Piyasa’nın mevcut yayın sayfaları dışında veri dağıtım firmalarının 220 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR sayfalarında piyasa yapıcılara ait emirler piyasa yapıcı kodu ile ilan edilir. Bu şekilde tüm piyasa katılımcıları ölçüt menkul kıymetlerde piyasa yapıcıların emirlerini görme imkanına sahiptir. 6.9. Tahvil ve Bono Piyasası’nda Fiyat-Getiri Hesaplamaları ve Emir Giriş Yöntemleri 6.9.1. Tanımlar Fiyat: Bir menkul kıymette 100 birim nominal üzerinden verilen değerdir. Menkul kıymetin İMKB tarafından belirlenen emir giriş yöntemine göre temiz, kirli veya takas fiyatı olarak adlandırılır. İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına (GGS) isabet eden tutarıdır. İşlemiş Faiz Dönemsel kupon x GGS x 100 Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Menkul kıymetin kirli fiyatından işlemiş faizin düşülmesi suretiyle bulunur. Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyatıdır. Repo Menkul Kıymet Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde girilen temiz veya kirli fiyattır. Valör2 Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde repo oranı üzerinden hesaplanan Valör2 fiyatıdır. Valör2 Fiyatı Valör1Fiyatı x ( 1 Repo Oranı x Repo Süresi ) 365 Referans endeksler: TÜİK tarafından açıklanan TÜFE endeks değerleri kullanılarak Hazine tarafından aşağıdaki formül ile hesaplanarak ilan edilen endekslerdir. A ayının g günü için referans endeks Günlük referans endeksg TÜFE a -3 TÜFEa-2 :a-2 ayının TÜFE’si TÜFEa-3 :a-3 ayının TÜFE’si g 1 x (TÜFE a - 2 - TUFE a -3 ) AG g : Aybaşından itibaren geçmiş gün sayısı AG : Ay içerisindeki toplam gün sayısı TÜFE’ye endeksli devlet tahvilleri: Vadeleri boyunca TÜFE enflasyonu üzerine Hazine tarafından belirlenen sabit bir reel getiriyi garanti eden kuponlu tahvillerdir. Kupon ve anapara ödemeleri aşağıdaki formüllere göre yapılmaktadır. Anapara ödemesi Referans endeks itfa tarihi x 100 Referans endeks ihraç tarihi Kupon ödemeleri Referans endeks kupon tarihi x 100 x Reel kupon oranı Referans endeks ihraç tarihi 221 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Enflasyon katsayısı: Valör tarihindeki referans endeks değerinin menkul kıymetin ihraç tarihindeki referans endeks değerine bölünmesi suretiyle bulunan katsayıdır. Takas fiyatı: İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Enflasyona endeksli olup da enflasyon katkısı hariç olarak işlem gören menkul kıymetlerde kirli fiyatın valör tarihindeki enflasyon katsayısı ile çarpılması suretiyle bulunur. Diğer menkul kıymetlerde kirli fiyata eşittir. Bazı menkul kıymetlerde yukarıda belirtilen değişkenlerin 0 veya 1 (örneğin iskontolu menkul kıymetlerde işlemiş faizin 0, TÜFE’ye endeksli tahviller haricindeki menkul kıymetlerde enflasyon katsayısının 1 olması gibi) olabileceği göz önünde bulundurularak aşağıdaki eşitlikler genel olarak geçerlidir. Takas fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı = (Temiz fiyat + İşlemiş faiz) x Enflasyon katsayısı İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100 İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz x Enflasyon katsayısı / 100 Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat x Enflasyon katsayısı / 100 6.9.2. Formüller Kısaltmalar VKG DGS KGS GGS M N r R A KPN REF Tanımlar Vadeye kalan gerçek gün sayısı Bir kupon döneminin içerdiği gerçek gün sayısı Bir sonraki kupon ödeme tarihine kalan gerçek gün sayısı Bir önceki kupon ödeme tarihinden (veya ihraç tarihinden) valör tarihine kadar geçen gerçek gün sayısı Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı Vadeye kalan kupon adedi Yıllık basit getiri Vadeye kadar getiri Anapara (100) Kupon faiz oranı x100 Hazine tarafından açıklanan referans endeks 222 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR No 1 Formül A Fiyat r x VKG 1 365 2 KPN M Kirli fiyat KGS R DGS 1 M 3 4 5 1 1 1 R/M N 1 x 1 R/M A KGS N 1 DGS 1 R/M 365 r x VKG VKG Bileşik getiri 1 1 365 R Bileşik getiri 1 M M 1 İşlemiş faiz Dönemsel KPN ( KPN GGS ) x M DGS 6 7 Kirli fiyat = Temiz fiyat + İşlemiş faiz 8 9 Takas Fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı Enflasyon katsayısı REF valör tarihi REF ihraç tarihi KPN A 365 M r 1 TemizFiyat KPN GGS VKG M DGS 6.9.3. Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri ve Kullanılan Formüller Hazine Bonoları, Anaparaları Emir Giriş Yöntemi Basit getiri İskontolu İşlemiş Faiz - Devlet Fiyat Kirli fiyat Tahvilleri Temiz Fiyat - ve Kuponlu Kirli Fiyat Formül 1 Tahvillerin Takas Fiyatı Kirli fiyat Basit Getiri Basit getiri Ayrıştırılmış Bileşik Getiri Formül 3 TL ve Döviz Ödemeli Sabit Faizli Tahviller Emir Giriş Yöntemi Temiz fiyat İşlemiş Faiz Formül 5 Fiyat Temiz Kirli Takas Fiyat Fiyat Fiyatı Temiz Temiz Formül Kirli fiyat fiyat fiyat 6 *Son kupon döneminde basit ve bileşik getiri hesabında sırasıyla 9 ve kullanılacaktır. Basit Bileşik Getiri Getiri Formül Formül 2* 4* 3 no’lu formüller 223 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İlk Kupon Faiz Oranı Sabitlenmiş TL Ödemeli Değişken Faizli Tahviller Emir Giriş Yöntemi Temiz fiyat İşlemiş Faiz Formül 5 Fiyat Temiz fiyat Temiz Fiyat Temiz fiyat Kirli Fiyat Formül 6 Takas Fiyatı Kirli fiyat Basit Getiri - Bileşik Getiri - Kuponlu Tahvillerin Ayrıştırılmış Kuponları, İlk Kupon Faizi de Sabit Olmayan Değişken Faizli Tahviller ve Döviz Cinsi Değişken Faizli Tahviller Emir Giriş Yöntemi Kirli fiyat İşlemiş Faiz - Fiyat Kirli fiyat Temiz Fiyat - Kirli Fiyat Kirli fiyat Takas Fiyatı Kirli fiyat Basit Getiri - Bileşik Getiri - Basit Getiri (reel) Formül 2 Bileşik Getiri (reel) Formül 4 Basit Getiri (reel) - Bileşik Getiri (reel) - TÜFE’ye Endeksli Tahviller Emir Giriş Yöntemi Temiz fiyat İşlemiş Faiz (reel) Formül 5 Fiyat Temiz Fiyat Kirli Fiyat Takas Fiyatı Temiz fiyat Temiz fiyat Formül 6 Formül 8 TÜFE’ye Endeksli Tahvillerin Ayrıştırılmış Kupon ve Anaparaları Emir Giriş Yöntemi Kirli fiyat İşlemiş Faiz (reel) - Fiyat Temiz Fiyat Kirli Fiyat Takas Fiyatı Kirli fiyat - Kirli fiyat Formül 8 6.10. Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem gören menkul kıymetlerin tanımlanması yöntemi aşağıda ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Yeni ihraç edilen menkul kıymetler için yapılan tanımlamalar Kamuyu Aydınlatma Platformu üzerinden ilan edilir. Menkul kıymetlerin tanımlamasında Takasbank tarafından üretilen ISIN kodu kullanılır. ISIN kodu 12 haneden oluşmaktadır. İlk iki hane ülke kodu (Türkiye için TR), son bir hane kontrol hanesini belirtmek için kullanılmaktadır. Belirtilen alanların dışında kalan 9 hane Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ve diğer menkul kıymetler için farklı olarak aşağıda belirtildiği şekilde kullanılmaktadır. 6.10.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu 1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR 3. hane menkul kıymet türünü belirtmektedir. (T = Devlet Tahvili, B = Hazine Bonosu, H = Halka Arz, G = GOS-KOİ) 4 - 9. haneler menkul kıymetin itfa tarihini gün, ay ve yıl olarak belirtir. Örneğin 10 Ağustos 2010 = 100810 224 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 10. hane menkul kıymetin TL ya da yabancı para cinsinden olduğunu ve tüm menkul kıymet, anapara veya kupon olduğunu belirtmektedir. (TL olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti ifade eden kod T, TL olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod A, TL olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod K, yabancı para olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti ifade eden kod F, yabancı para olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod P, yabancı para olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod C’dir.) 11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir. 12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu numara hesaplanmaktadır. 6.10.2. Diğer Oluşumu Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun 1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR 3. hane menkul kıymetin türünü belirtmektedir.(C = Depo Sertifikası, F = Finansman Bonosu, M = Diğer Menkul Kıymetler, N = Gayrimenkul Sertifikası, Q = Banka Bonosu, S = Özel Sektör Tahvili, Z = Diğer Finansal Enstrümanlar) 4 – 7. haneler menkul kıymeti ihraç eden kuruluşa verilen kodu belirtmektedir. 8. hane itfa tarihindeki ayı belirtmektedir. Ocak ayından Eylül ayına kadar 1 ila 9, Ekim, Kasım ve Aralık için sırasıyla E, K, A harfleri kullanılmaktadır. (Örneğin Mart ayı için 3, Kasım ayı için K harfi kullanılmaktadır.) 9 ve 10. haneler menkul kıymetin itfa tarihindeki yılın son iki hanesini belirtmektedir. Örneğin 2010 yılı için “10” kullanılacaktır. 11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir 12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu numara hesaplanmaktadır. Örnekler : TRB240511T15 24 Mayıs 2011 itfa tarihli, hazine bonosu TRT150312T18 15 Mart 2012 itfa tarihli, devlet tahvili TRT010111T15 1 Ocak 2011 itfa tarihli, devlet tahvili TRT050314T10 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin tümü TRT050314A11 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin anaparası TRT050314K19 5 Mart 2014 itfa tarihli, devlet tahvilinin kuponu TRH070913F12 7 Eylül 2013 itfa tarihli yabancı para halka arz tüm menkul kıymet TRG170215T20 17 Şubat 2015 itfa tarihli, değişken faizli Özelleştirme İdaresi Tahvili TRSAKFH3121 2012 yılının Mart ayında itfa olan AKFH(Akfen Holding)nin ihraç ettiği özel sektör tahvili 225 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.11. Takas Esasları 6.11.1. Genel Esaslar Borçlanma Araçları Piyasası'nda gerçekleşen işlemlerin takası, Borsa'nın denetim ve gözetimi altında Takasbank tarafından yapılır. Takas işlemleri aşağıdaki esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir: 1. Piyasa’da işlem yapmak isteyen bütün üyeler, takas işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi için gerekli olan nakit ve menkul kıymet hesaplarını Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.(MKK) nezdinde açmak zorundadırlar. 2. Piyasa’da işlem yapan üyeler, işlemin valör gününde, nakit ve menkul kıymet yükümlülüklerini en geç saat 16:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Üyelerin, yükümlülüklerini aşağıda belirtilen şekilde yerine getirmeleri gerekmektedir; Nakit ödemeler Takasbank nezdindeki Tahvil Takas Borcu Hesabına saat 16.30’a kadar hesaben yapılır. Kupon ödemeleri Takasbank tarafından belirlenen hesaba saat 16:30’a kadar hesaben yatırılır. Menkul kıymet yükümlülükleri hesaben saat 16:30’a kadar gerçekleştirilmek zorundadır. 3. Takas işlemlerinde üyeler nakit yükümlülüklerini Takasbank nezdindeki ilgili piyasa borç hesaplarına aktarmak suretiyle; menkul kıymet yükümlülüklerini ise, Takasbank nezdindeki menkul kıymet depolarından borç kapatma işlemi yaparak yerine getirirler. Ancak, MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlere ilişkin menkul kıymet yükümlülüklerinin öncelikle Takasbank’ın MKK nezdindeki ilgili hesabına aktarılması gerekmektedir. Menkul kıymet alacakları üyelerin Takasbank nezdindeki ilgili depo hesaplarına, nakit alacakları ise Takasbank nezdindeki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir. Bankaların TL nakit alacakları daha sonra aksi belirtilmedikçe TCMB nezdindeki TIC hesaplarına aktarılır. MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlere ilişkin kıymet alacakları üyelerin MKK nezdindeki ilgili hesaplarına aktarılır. 4. Üyelerin nakit ve menkul kıymet yükümlülüklerini ilgili para birimi cinsinden netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirmeleri gerekmektedir. Ancak, Repo-Ters Repo Pazarı’nda ters repo yoluyla alınan ve işlemin vadesi süresince bloke hesapta tutulan menkul kıymetler netleştirmeye konu olmaz. Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin bildiriminin işlemin başlangıç valöründe en geç saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. İMKB tarafından yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatlar ile limit aşım karşılığı teminatların talep edilen tarihte en geç saat 14:00’e, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda gün içi yapılan yeniden değerleme sonrası İMKB tarafından yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatların ise talep edildiği tarihte en geç saat 16:00’ya kadar Takasbank’ın ilgili deposuna yatırılması gerekmektedir. Değer düşüş/artış karşılıkları ile limit aşım karşılıklarının talep edilen sürede yerine getirilmemesi ya da değer düşüş/artış karşılığını yatırması gereken üyenin değer düşüş/artış karşılığını yatıramayacağının anlaşılması hallerinde, yatırılmayan tutara 226 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR uygun olarak üyenin menkul kıymet ve nakit takas alacakları değer düşüş/artış ya da limit aşım karşılıkları yatırılıncaya kadar bloke edilir. 5. Takas işlemlerinde riski en aza indirmek için, karşılığını almadan teslim etmeme veya ödememe prensibi esas alınmaktadır. Nakit ve menkul kıymet alacakları Takasbank nezdindeki üye hesaplarına, alacakları serbestleştikçe yükümlülüklerin yerine getirilmesi ve takas havuzunun müsait olması koşuluyla aktarılır. Takas işlemleri belirlenen valörde gerçekleşir. Tarafların teslimatı ve ödemeyi işlem valöründen önce yapmaları işlemin valöründen önce gerçekleşeceği anlamına gelmez. Erken takas, ancak Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü'nce uygun görüldüğü takdirde valör düzeltmesiyle birlikte yapılabilir. 6. Valör gününde, üye yükümlülüğünü 2nci ve 4ncü maddelerde belirtilen saatler dışında yerine getirmişse herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın ön temerrüde veya temerrüde düşmüş sayılır. 7. Borçlanma Araçları Piyasası veya Pay Piyasası işlemlerinden net nakit alacağı olan üyeler, bu alacaklarını diğer Piyasa işlemlerinden doğan borçlarına mahsup ettirebilir. Bu mahsubun yapılabilmesi için, söz konusu üyenin, işlemlerin valör gününde en geç saat 14.30'a kadar Takasbank’a bir mahsup talimatı vermesi gerekmektedir. Mahsup talimatları talimatın verildiği gün EFT kapanış saatine kadar geçerli olup EFT kapanış saatine kadar gerçekleştirilemeyen talimatlar geçerliliğini yitirir. Mahsup talimatı verilmesine rağmen alacaklı olunan Piyasa’dan alacağın aynı gün içerisinde alınamaması halinde borçlu üye borçlu olduğu Piyasa’ya borcunu aynı gün içerisinde ödemekle yükümlüdür. 8. Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri aynen ilgili üyelere yansıtır. 6.11.2. Özel Hükümler 6.11.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler Döviz ödemeli menkul kıymetlerin takasında süre en az bir işgünü olup, işgünü hesabında Türkiye ve ilgili döviz cinsinin yerel piyasasındaki tatil günleri dikkate alınır. Takas ve temerrüde ilişkin olarak belirtilen bütün saatler ayrıca belirtilmediği takdirde Türkiye saatidir. Menkul kıymet ve nakit takası Takasbank tarafından yürütülür. Ancak, nakit takasının yurtdışında gerçekleştirilmesi nedeniyle, Takasbank söz konusu işlemleri muhabir bankaları aracılığı ile sonuçlandırır. Döviz ödemeli menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde Kesin Alım-Satım ve RepoTers Repo Pazarları arasında netleştirme yapılmaz. Üyeler, işlem yaptıkları döviz cinsine göre nakit alacaklarının gönderilmesini istedikleri bankayı ve hesap numarasını Takasbank’a bildirirler. Bildirilen banka ve/veya hesap numarası yeni bir yazılı talimatla değiştirilmediği sürece takas alacakları aynı hesaba transfer edilir. 227 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve menkul kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri ilgili üyelere aynen yansıtır. Döviz ödemeli menkul kıymetler üzerinde "V" valör tarihi ile işlem gerçekleştirmiş olan "A" (alıcı) ve "S" (satıcı) bu işlemlere ait yükümlülüklerini şu şekilde yerine getirirler. a) “A”, Takasbank tarafından belirlenecek USD ya da EURO hesabına “V" valörü ile ödeme yapar. b) “S” ise borçlu olduğu menkul kıymetleri “V” valörü ile EURO ödemeli menkul kıymetler için saat 15:00, USD ödemeli menkul kıymetler için saat 16:30 itibariyle Takasbank nezdindeki ilgili hesapta bulundurmakla yükümlüdür. c) Menkul kıymet yükümlülüğünü belirlenen süre içerisinde yerine getiren “S”nin nakit takas alacağı takas havuz hesabında yeterli bakiye bulunması halinde daha önce Takasbank’a bildirdiği muhabir hesaba “V” valörüyle transfer edilir. d) “V” valörüyle nakit yükümlülüğünü yerine getiren “A”nın kıymet alacağı ilgili hesaplarına aktarılır. Kıymet alacağının aktarılabilmesi için takas havuz hesabında yeterli bakiye bulunması, muhabir bankadan ödemenin yapıldığına ilişkin teyidin alınması ve “V” valörüyle kıymet aktarımının mümkün olması gerekmektedir. Bunun mümkün olmaması halinde alacaklar “V+1” valörüyle aktarılır. 6.11.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler: a) Valör 1’de menkul kıymet alıcısı olan ters repo yapan üye ile ilgili olarak; - Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarı kadar nakit ödeme yapar. - Repo yapan üyenin tevdi ettiği işlem karşılığı menkul kıymetler ters repo yapan üyenin Takasbank nezdindeki bloke hesabına geçilir. - V2 tarihinde, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi de içeren tutar Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir. b) Valör 1’de menkul kıymet satıcısı olan repo yapan üye ile ilgili olarak; - Repo yapan üye, V1 tarihinde işlem karşılığı teslim edeceği menkul kıymetin tanımını ve yeterli miktarda nominal tutarını belirlenen süre sonuna kadar alım-satım sistemi üzerinden Borsa’ya bildirir. - Repo yapan üye, repo karşılığı teslim edeceğini bildirdiği menkul kıymet nominal tutarını V1'de takas merkezine teslim eder. Bu kıymetler Takasbank’ta ters repo yapan üye adına bloke edilerek V2 tarihine kadar tutulur. - V1'de ters repo yapan üyenin işlem tutarı kadar Takasbank’a yaptığı ödeme repo yapan üyenin hesabına geçilir. 228 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - Repo yapan üye, V2'de stopaj kesintisi uygulandıktan sonra kalan anapara ve faizi Takasbank’a öder. Ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine yatırılmak üzere stopaj kesintisini yapar. - Repo yapan üyenin V1'de repo işlemi karşılığı teminat olarak verdiği menkul kıymetler (aynı tanım ve nominal tutar olarak), V2’de ödemeyi yapmasını takiben takas prensipleri çerçevesinde kendi hesabına aktarılır. 6.11.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler: a) V2’de geri satım vaadiyle V1’de menkul kıymet alımı yapan ters repocu üye ile ilgili olarak; - Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarını Takasbank’a öder. - Repo yapan üyenin tevdi ettiği menkul kıymetler ters repo yapan üyenin Takasbank nezdindeki serbest depo hesabına geçilir. - Ters repo yapan üye; V1 tarihinde almış olduğu menkul kıymetleri V2 tarihinde Takasbank’a teslim eder, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi de içeren tutar ise Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir. b) V2’de geri alım vaadiyle V1’de menkul kıymet satımı yapan repocu üye ile ilgili olarak; - Repo yapan üye V1 tarihinde işlemde belirtilen menkul kıymet ve nominal tutarı Takasbank’a teslim eder. - Ters repo yapan üyenin ödediği tutar, Takasbank nezdindeki repo yapan üyenin hesabına geçilir. -Repo yapan üye, stopaj kesintisi sonrasında kalan anapara ve faizi V2 tarihinde Takasbank’a öder. V1 tarihinde satmış olduğu menkul kıymetler repo yapan üyenin Takasbank nezdindeki serbest depo hesabına geçilir. - Stopaj kesintisi ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine repo yapan üye tarafından yatırılır. 6.12. Risk Yönetim Esasları 6.12.1. Genel Esaslar Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen tüm banka ve aracı kurumlar için Borsa tarafından özkaynakları dikkate alınarak işlem yapabilme üst limiti belirlenir. Bu üst limiti aşmamak koşuluyla belirlenecek olan işlem yapabilme limiti karşılık yatırılmak suretiyle kullandırılır. Karşılıkların kullandırılma oranı Borsa Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Bu oran menkul kıymet ve üye bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca belirlenmek koşuluyla farklılaştırılabilir. 229 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.12.2. Özel Hükümler 6.12.2.1. Repo Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler 6.12.2.1.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetlerin Nominal Miktarının Hesaplanması a) Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin cari fiyatları İMKB tarafından tespit edilir ve işlem karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal tutarının hesaplanmasında kullanılır. Nominal tutar hesaplamasında anapara tutarının yanısıra faiz ve stopaj dikkate alınır. Repo yapan üye, işlem gerçekleştikten sonra repo işlemi karşılığı menkul kıymet yükümlülüğünü hangi menkul kıymet/ler ile yerine getireceğini ve söz konusu gün için ilan edilen cari fiyatları dikkate alarak ne kadar nominal tutarda menkul kıymet vereceğini alım-satım sistemi üzerinden Borsa’ya bildirir. Nominal tutar hesaplamasında bulunan tutarlar 5 ve katları olarak yukarı yuvarlanır. b) Menkul kıymet yükümlülüğü, en çok 5 farklı menkul kıymetle yerine getirilebilir. Birden fazla menkul kıymetle takas yükümlülüğünün yerine getirilmesi halinde, her menkul kıymet için ISIN kodu ve teslim edilecek nominal tutar repo yapan üye tarafından bildirilir. 6.12.2.1.2. Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı teslim edilen menkul kıymetlerin fiyatlarındaki değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne karşı, ters repo yapan üyeyi korumak amacıyla, işlemin vadesi süresince bloke saklamadaki menkul kıymetler, Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti bölümünde açıklanan yöntemle her gün yeniden değerlemeye tabi tutulur. Bu çerçevede, repo yapan üyenin teslim ettiği menkul kıymetlerin cari değeri ile o üyenin yükümlülüğü arasında oluşacak negatif fark repo yapan üyenin işlem limit karşılığına, dolayısıyla limitine blokaj konularak karşılanır. Bu blokajı çözmek isteyen üyeler, repo işlemi değer düşüş karşılığı olarak devlet iç borçlanma senetlerini ya da TCMB likidite senetlerini Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabına yatırır. Borsa, piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, repo yapan üyenin ilave menkul kıymet yatırmasını zorunlu tutabilir. 6.12.2.1.3. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti Menkul kıymetlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlere karşı ters repo yapan üyeyi korumak amacıyla, repo işlemi karşılığı olarak bloke saklamada bulunan menkul kıymetler günlük olarak ilan edilen fiyatlarla yeniden değerlendirilir. Bu işlem sonucunda; işlem bazında, yeniden değerlenen menkul kıymet TL değerleri ile ilgili işlemin net V2 tutarı arasındaki negatif fark repo yapan üyenin Piyasa işlem limiti karşılığına/işlem yapabilme limitine blokaj konularak karşılanır. Gerekli görmesi halinde Borsa’nın veya üyenin talebi ile bu fark için değer düşüş karşılığı alınır. Değer düşüş karşılıkları, üye bazında Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabında saklanır. Üyenin iade talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir. 230 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.12.2.1.4. Zincirleme Repo Borçlanma Araçları Piyasası Repo Ters Repo Pazarı/Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda ters repo işlemi yapan üyenin aldığı menkul kıymetler işlemin vade sonuna kadar adına açılmış bloke saklama deposunda tutulur. Bu menkul kıymetler ters repo yapan üye tarafından Repo Ters Repo Pazarı/ Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda başka bir repo işlemi karşılığında kullanılabilir. Bu işleme zincirleme repo işlemi denir. Ancak ikinci repo işleminin vadesi birinci işlemin vadesinden en az bir gün kısa olmalıdır. Zincirleme repo işlemi yapan üyenin menkul kıymet bildirimi sırasında menkul kıymetin başka bir repo işlemi nedeniyle bloke saklamada bulunduğunu belirtmesi gerekir. 6.12.2.1.5. Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması Üyenin toplam açık repo yükümlülüğünün net işlem yapabilme limitini aştığı hallerde; net işlem limiti karşılığının net işlem limitine oranı ile limit aşım tutarının çarpılmasıyla bulunacak tutar kadar ilave menkul kıymet repo yapan üyeden talep edilir. Bu tutarın hesaplanmasında menkul kıymet türü işlem limiti karşılığının üçüncü tranşına ait fazla oranı kullanılır. Üyenin, değer düşüş karşılığı vermiş olduğu ilave menkul kıymetler limit aşımı nedeniyle istenecek menkul kıymet miktarı hesabında dikkate alınır. Limit aşım karşılıkları, üye bazında Takasbank’ın ilgili deposunda saklanır. Üyenin iade talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir. 6.12.2.2. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler 6.12.2.2.1. Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının Hesaplanması Menkul kıymet tercihli repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal tutarı, menkul kıymetin takas fiyatı kullanılarak, işlemin anapara tutarını karşılayacak şekilde hesaplanır. Nominal tutar hesaplamasında bulunan tutarlar 5 ve katları olarak yukarı yuvarlanır. 6.12.2.2.2. Günlük Değerleme Esasları İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı kullanılan menkul kıymetlerin fiyatlarındaki değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne/artışına bağlı olarak ortaya çıkan takas riskine karşılık bu riski doğuran üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj konulur. Ayrıca, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda saat 14:00’a kadar gerçekleşen işlemler gün içi yeniden değerlemeye tabi tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski doğuran üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj konur. Bu blokajları çözmek isteyen üyeler, yeterli miktarda DİBS ve/veya Borsa kotundaki özel sektör borçlanma araçlarını Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabına yatırır. Borsa, piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, ilgili üyenin ilave menkul kıymet yatırmasını zorunlu tutabilir. İlave menkul kıymet yükümlülüğü olarak yatırılacak menkul kıymetler Takas Genel Esasları’nın 4’üncü maddesinde belirtilen sürelerde teslim edilir. Bu yükümlülüğün geç 231 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda bu Genelge’nin Temerrüt Esasları’na ilişkin ilgili hükümleri uygulanır. Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinin yeniden değerlemesinde kullanılan işleme konu menkul kıymetin teorik fiyatı; - her gün yapılan değerlemede bir önceki işlem günündeki, gün içi yapılan değerlemede ise işlem günündeki Kesin Alım-Satım Pazarı’nda oluşan ağırlıklı ortalama fiyatlar dikkate alınarak hesaplanır. Bu çerçevede; aynı gün valörlü ve takası Borsa’da yapılan işlemlerde: - işlem adedi toplam işlem adedinin yüzde 5 veya daha yüksek, işlem nominal tutarı toplam nominal tutarın yüzde 5 veya daha yüksek, işleme taraf farklı üye sayısı 5 veya daha fazla olan menkul kıymetlerin ağırlıklı ortalama fiyatları teorik fiyat hesaplamasında kullanılır. Yukarıda belirtilen yüzde/miktarı belirlemeye ve piyasa koşullarını dikkate alarak değiştirmeye Borsa Başkanlığı yetkilidir. Bu kriterlere uymayan menkul kıymetler için, ağırlıklı ortalama fiyat yerine “Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi” bölümünde açıklanan yöntem ile hesaplanan cari fiyatlar kullanılarak teorik fiyat hesaplaması yapılır. Teorik Fiyat = F*(1 + R * (V D ) ) 36500 R= 1 günlük ağırlıklı ortalama repo oranı (USD ve EUR ödemeli menkul kıymetler için İngiliz Bankalar Birliği tarafından Reuters’da ilan edilen gecelik faiz oranları kullanılır) V= Takas tarihi D= Değerleme günü F = Ağırlıklı Ortalama Fiyat ya da Cari Fiyat 6.12.2.2.3. Aracı Kuruluş Tarafından Kıymetlerin Repoya Konu Edilmesi İhraç Edilen Menkul Pazarda işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma araçlarının aynı aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu olması halinde repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir. 6.12.2.2.4. İleri Valörlü Kesin Alım-Satım Yönetimine İlişkin Özel Hükümler İşlemlerinin Risk Kesin Alım-Satım Pazarı’nda gerçekleştirilen ileri valörlü işlemler, işlem tarihinden sonraki günden başlayarak valör gününe kadar her gün yeniden değerlemeye tabi tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski oluşturan üyelerin işlem limitlerine blokaj konur. Borsa’nın veya üyenin talebi halinde bu fark için değer düşüşü/artışı karşılığı ilave nakit TL, DİBS veya Borsa kotundaki özel sektör borçlanma araçları alınır. Bu karşılıklar, üye bazında Takasbank nezdindeki ilgili hesaplarda saklanır. Üyenin iade talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir. Nakit cinsi değer düşüş/artış karşılıklarına ait Takasbank tarafından yapılacak nemalandırma nedeniyle oluşan farklar 232 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR değerlemede dikkate alınmaz ve nihai tutarın iadesi sırasında üyeye ödenir. Nakit cinsi değer düşüş/artış karşılıklarının değerlemesinde nakdin yatırılma saatine bağlı olarak valör kaybı olabilir. İleri valörlü kesin alım satım işlemlerinde uygulanacak blokaj esasları şu şekildedir: İşlem tarihi ile valör tarihi arasında kalan sürede; işlem bazında her gün yapılan yeniden değerleme neticesinde valör tarihi itibarıyla teorik menkul kıymet değeri ile işleme konu menkul kıymet değeri arasındaki fark kadar, takas riski oluşturan üyenin işlem limiti karşılığına blokaj uygulanır. 6.12.2.3. Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ve Kesin Alım-Satım Pazarları’nda yapılan işlemlerde, işlem yapabilme limiti blokajında menkul kıymet bazında farklı katsayılar kullanılır. Bu katsayılar DİBS ve TCMB likidite senetleri için 1, özel sektör borçlanma araçları için 2 olarak belirlenmiştir. Buna göre, 100.000 TL tutarlı bir DİBS işlemi için işlem yapabilme limitinin 100.000 TL’si bloke edilirken, aynı tutarda özel sektör borçlanma aracı işlemi için işlem yapabilme limitinin 200.000 TL’si bloke edilir. Bu katsayılar piyasada güvenin korunması için gerekli hallerde geçici olarak menkul kıymet bazında Borsa Başkanlığı tarafından değiştirilebilir. DİBS’lerin konu olduğu işlemlerde net işlem tutarları dikkate alınarak işlem yapabilme limiti hesaplanırken, DİBS dışındaki menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde toplam işlem tutarı kadar limit düşümü yapılır. 6.12.2.4. Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Fiyatların Belirlenmesi 6.12.2.4.1. Devlet İç Borçlanma Fiyatlarının Belirlenmesi Senetleri’nin (DİBS) Cari Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem gören DİBS’lerin değerlemesinde esas alınacak cari fiyatların belirlenmesinde, bir önceki gün itibariyle Piyasa'da gerçekleştirilen iskontolu DİBS’lerin kesin alım-satım işlemlerine ait olan basit getiri oranları kullanılarak çoklu regresyon yöntemi ile elde edilen vade-getiri bağıntısı temel alınır. Bu bağıntı kullanılarak elde edilen bono/tahvillerin cari getiri oranları üzerinden fiyatlar hesaplanır ve ilan edilir. 6.12.2.4.2. Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının Belirlenmesi İhraç sırasında ilan edilen getiri oranlarının gösterge iskontolu DİBS’in getirisine göre farkları ile ikincil piyasa işlemlerinde oluşan getirilerin DİBS vade-getiri eğrisindeki getirilerden farkları, uluslararası kabul görmüş kredi derecelendirme kuruluşlarınca, ihraççı kuruluş için ilan edilen uzun vadeli ulusal kredi derecelerine doğrusal olarak dağıtılır. Bu suretle farklı kredi dereceleri için hesaplanmış olan getiri farklarının, günlük vade-getiri eğrisine eklenmesi suretiyle özel sektör borçlanma araçları için cari oranlar hesaplanır. Kredi derecesi bulunmayan kuruluşlarca ihraç edilen borçlanma araçlarının İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda tarafları farklı işlemlere düzenli olarak konu olmaması durumunda en yüksek getiri farkı uygulanır, aksi takdirde ihraççı kuruluşun, kıymetin Piyasa’da işlem gördüğü getiriyle DİBS vade-getiri eğrisinden elde edilen getiri 233 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR arasındaki farka tekabül eden kredi derecesine sahip olduğu kabul edilir. Bu oranlar kullanılarak hesaplanan fiyatlara, ihraççının yatırım yapılabilir seviyede nota sahip olması ve borçlanma aracının, haftanın her işgünü tarafları farklı işlemlere, sistemde tanımlı özel sektör borçlanma senetlerinin ortalama işlem hacminden az olmamak üzere konu olması durumunda %20, aksi takdirde %30 fiyat marjı uygulanır. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarının cari fiyatlarının belirlenmesinde ihraççının kredi derecesine karşılık gelen getiri farkının %50 fazlası uygulanır. Bu fiyat marjları Borsa Başkanı tarafından piyasa koşullarına bağlı olarak değiştirilebilir. 6.13. Temerrüt ve Disiplin Esasları Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin olarak menkul kıymet devrini ve nakit yükümlülüğünü saat 16.30’dan sonra aynı gün valörüyle yerine getiren ön temerrüt faizi öderler. Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyeler ise temerrüde düşmüş sayılırlar ve temerrüt faizi öderler. Yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getiremeyerek temerrüde düşen üyelere, ayrıca disiplin cezası uygulanır. Yükümlülüklerin yerine getirilme süreleri İMKB Başkanlığı tarafından geçici olarak değiştirilebilir. 6.13.1. Temerrüt Esasları 1) Türk Lirası, Amerikan Doları ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü ve repo karşılığı kullanılan Euro ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında, Euro kesin satış menkul kıymet yükümlülüğünü saat 15.01-17.00 arasında, menkul kıymet olarak istenen değer düşüş/artış ve repo işlemleri nedeniyle oluşan limit aşım karşılıklarını saat 14.01-17.00 arasında, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda gerçekleştirilen işlemler için yapılan gün içi değerleme sonrası menkul kıymet olarak istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat 16:01-17:00 arasında yerine getiren üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,25 katı, saat 17.00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. Döviz ödemeli menkul kıymetlerin nominal tutarının ilgili valör tarihindeki ağırlıklı ortalama fiyatı esas alınarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru üzerinden bulunan Türk Lirası değeri ön temerrüt faizine esas teşkil eder. 2) Türk Lirası nakit yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere, Türk Lirası nakit olarak istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat 14.01-17.00 arasında yerine getiren üyelere; İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,25 katı , 17.00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda 234 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini zamanında yerine getiremeyenler için de bu madde hükümleri uygulanır. 3) Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 1., 2. ve 10. maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getiren üyelere uygulanacak en az ve en yüksek ön temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir. Üç aylık dönem içerisinde üç defadan fazla nakit ve/veya menkul kıymet yükümlülüğünü 1., 2. ve 10. maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getirerek ön temerrüt faizinin üst sınırını ödeyen üyeler için ön temerrüt faizi üst sınırı tutarı 4. defa için 1 misli, 5. defa için 2 misli, 6. defa için 3 misli artırılır. Ancak, üç aylık dönem içerisinde 6. defa ön temerrüt faizi üst sınırını ödeyen üyelerin bundan sonra ödeyecekleri ön temerrüt faizlerine üst sınır uygulanmaz. Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 4’üncü madde kapsamında aynı gün valörüyle yerine getirmeyen üyelere uygulanacak en az temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir. 4) Türk Lirası cinsinden yapılan işlemlere ait menkul kıymet veya nakit yükümlülüğü ile değer düşüş/artış karşılığı ve repo işlemlerine uygulanacak limit aşım karşılığı olarak istenen ilave menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak, her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Örneğin, ikinci kez temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 4, üçüncü kez temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 5 olur. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu madde hükümleri uygulanır. 5) Borsanın değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet talep ettiği üye, teslim etmesi gereken menkul kıymetin ISIN kodu ve nominal tutarı bilgilerini Borsaya bildirmemesi ve değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet yükümlülüğünü yerine getirmemesi halinde, teslim edilmesi gereken menkul kıymet değeri üzerinden 1'inci ve 4'üncü maddede belirtilen hükümler doğrultusunda ön temerrüde ve temerrüde düşürülür. 6) Döviz cinsinden yapılan işlemlere ait nakit ve menkul kıymet yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt 235 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Temerrüde düşülen nakit veya menkul kıymetin Türk Lirası değeri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru esas alınarak bulunur. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu madde hükümleri uygulanır. 7)Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün valör gününde yukarıda belirtilen saatlere kadar yerine getirilememesi Borsa, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan veya üyenin kendi iradesi dışında gelişen teknik ve benzeri nedenlerden kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde ön temerrüt veya temerrüt faizi alınmaz. 8) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirmiş olduğu işlemlere ilişkin yükümlülüklerini 1, 2 ve 10. maddelerde belirtilen sürelere bağlı kalmaksızın aynı gün içerisinde EFT kapanışına kadar yerine getirmesi durumunda ön temerrüt faizi ödemekle yükümlü değildir. 9) Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak her bir gün için İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından yüksek olanın 2 katının %100’ü ödenir. Bu ödemenin yapılabilmesi için, aynı gün valörüyle yapılamayan teslim ya da ödemenin İMKB, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın sisteminde meydana gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili gerekmektedir. 10) Repo işlemine konu menkul kıymet bildirimlerinin işlemin başlangıç valöründe en geç saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. Menkul kıymet bildirimlerini İMKB’den kaynaklanan teknik ve benzeri sorunlar haricinde işlemin valör günü saat 15:00’ten sonra yapan üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.05 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. İşlemin valör günü saat 15:00’ten sonra bildirimi yapılan işlem tutarları ön temerrüt faizinin hesaplanmasına esas teşkil eder. 11) Ön temerrüt ve temerrüt faizleri, tahakkuk tarihinden itibaren bir işgünü içerisinde ödenir. 12) Valör günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirmeyen üyeler ve temerrüde konu işlemler ertesi işgünü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunu sona erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp sattırılır. Bu işlemler sonucunda oluşabilecek açıkların telafisi, temerrüde düşen üyenin değer farkı nedeniyle İMKB’ye teslim etmiş olduğu bloke karşılıklar ve işlem yapmak üzere İMKB’de tesis etmiş olduğu işlem limiti karşılıkları ile sınırlıdır. 236 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Temerrüt alım ve satım işlemleri Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemine Piyasa uzmanlarının emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince gerçekleşmemesi durumunda Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi mesaj modülü kullanılarak Piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve işlem sonuçlandırılır. 6.13.2. Disiplin Esasları İMKB Yönetmeliği’nde yer alan hükümler çerçevesinde, işlem yaptığı Borçlanma Araçları Piyasası’nda oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri işlem limiti karşılıklarından karşılanan üyeler için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği uyarınca disiplin cezası uygulanır. 6.14. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri Sabit getirili menkul kıymet endekslerinin hesaplanmasındaki ana amaç, bu tür menkul kıymetlere yatırım yapan bireysel ve kurumsal yatırımcıların yatırım yaptıkları kıymetlerin fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımı ile izleyebilmelerini sağlamaktır. Bu doğrultuda oluşturulan İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) endeksleri “Fiyat ve Performans Endeksleri” ve “Portföy Performans Endeksleri” olmak üzere iki alt gruba ayrılmaktadır. 91, 182, 273, 365 ve 456 günlük vadelerdeki Fiyat ve Performans Endeksleri'nin baz tarihi 2 Ocak 2001'dir. Fiyat endeksleri standart vadeli bir tahvil/bononun fiyatında sadece piyasa faiz oranlarının değişmesi nedeniyle meydana gelen değişimleri gösterirken, Performans endeksleri baz dönemde yatırım yapılan standart vadeli bir tahvil/bononun fiyatında, hem vadeye kalan günün azalması hem de piyasa faiz oranlarının değişmesi (artış veya azalış) nedeni ile meydana gelen değişimleri gösterir. Bu endeksler, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda (TBP) gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyat ve getirileri dikkate alınarak gün sonunda hesaplanır ve bültenler ile bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında yayınlanır. “Portföy Performans Endeksleri” İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştiği 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gün içi gelişmeleri işlemler gerçekleştikçe gerçek zamanlı ve eş anlı olarak gösterir. Endekslerin gün içinde oluşan “en yüksek”, en düşük” ve “son” değerleri gün içinde gerçek zamanlı olarak TBP Otomatik Tahvil Alım Satım Sistemi (OTASS) ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında, gün sonunda ise OTASS ekranları ve bültenlerde yayınlanır. Baz tarihleri 31 Aralık 2003 olan Portföy Performans Endeksleri altı adet Tahvil ve Bono, bir adet Repo endeksi olmak üzere Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-), Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA 180+), Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL), Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (PDA 180-), Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+), Piyasa Değeri Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL) ve Repo Endeksi’nden oluşmaktadır. 237 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İMKB DİBS ENDEKSLERİ FİYAT VE PERFORMANS ENDEKSLERİ FİYAT ENDEKSLERİ PERFORMANS ENDEKSLERİ -91 GÜNLÜK -182 GÜNLÜK -273 GÜNLÜK -365 GÜNLÜK -456 GÜNLÜK -GENEL -91 GÜNLÜK -182 GÜNLÜK -273 GÜNLÜK -365 GÜNLÜK -456 GÜNLÜK 6.14.1. PORTFÖY PERFORMANS ENDEKSLERİ PİYASA DEĞERİ AĞIRLIKLI 180 180+ GENEL EŞİT AĞIRLIKLI 180 180+ GENEL REPO ENDEKSİ GECELİK Portföy Performans Endeksleri İMKB DİBS Portföy Performans Endeksleri; Piyasa'da en çok talep gören TL cinsinden iskontolu DİBS'lerden oluşan portföylerin getirilerinin diğer yatırım alternatiflerinin getirileri ile karşılaştırılabilmesine olanak sağlamak amacıyla tasarlanmışlardır. Seri:VII, No:10 sayılı Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliğinin 5'inci maddesinin birinci fıkrasının (ii) bendinin (i) alt bendinde devamlı olarak, portföyünde vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar Likit Fon olarak tanımlanmışlardır. Söz konusu vade kısıtlaması da göz önüne alınarak kısa vadeli portföyün vadesine 180 ve daha az gün kalan DİBS'lerden, uzun vadeli portföyün ise vadesine 181 ve daha fazla gün kalan DİBS'lerden oluşmasının uygun olacağı düşünülmüştür. İki vade grubunu temsil eden endekslere ek olarak, her iki portföyde yer alan DİBS'lerden oluşan ve Piyasanın tamamını temsil eden bir genel endeks de oluşturulmuştur. Diğer taraftan, sadece günlük vadede yapılan yatırımların getirilerinin temsil edilebilmesi için bir Repo endeksi tasarlanmıştır. Endeksler; içerdikleri DİBS'lerin endeksteki ağırlıklarına göre eşit ağırlıklı ve piyasa değeri ağırlıklı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Eşit ağırlıklı endekslerde portföylerde yer alan kıymetlere aynı tutarda yatırım yapıldığı, Piyasa değeri ağırlıklı endekslerde ise piyasa değerleri ile orantılı olarak yatırım yapıldığı varsayılmaktadır. Endekslerin getirileri portföy içeriklerinde yer alan DİBS'lerin getirilerinin ortalamasını yansıtmaktadır. Endekslerdeki günlük getiriler, ilgili DİBS'lerin önceki işlem gününe göre günlük getirilerinin ortalamasıdır. Bu nedenle, önceki işgününde veya endeksin hesaplandığı gün içerisinde işlem görmeyen bir DİBS'in günlük getirisi hesaplanamamakta ve bu DİBS o gün için endeks hesaplamalarında kullanılmamaktadır. Piyasa'da gerçekleşen işlemlerin büyük çoğunluğunun TL cinsinden iskontolu DİSB'lerde 238 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR gerçekleştiği gözönüne alındığında, bu yöntemin endeksler üzerinde olumsuz bir etki yaratması beklenmemektedir. 6.15. Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması 6.15.1. Borç Yönetimi Borç yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet ve risk unsurunu gözönüne alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin makul risk düzeyinde uzun vadede minimize edilmesi amaçlanır. Borç Yönetiminin Amaçları 28.03.2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun çerçevesinde hazırlanmış ve 1 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmış olan “Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik” ile kamu borç ve risk yönetiminin temel ilkeleri; a) Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu, sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi, b) Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyetle karşılanması, olarak belirlenmiştir. Borçlanma Politikasının Temel İlkeleri: Likidite, Şeffaflık, Basitliktir. Borç Yönetiminin Karşı Karşıya Olduğu Riskler: Borç yöneticilerinin, tespit etmek, değerlendirmek ve yönetmek durumunda oldukları başlıca riskler; Piyasa/Maliyet Riski, Likidite (Fonlama/Roll-Over) Riski, Karşı Taraf (Kredi) Riski, Operasyonel Riskler Borç Yönetimi; Yasal Kısıtlar, Kredibilite Kısıtı, Bütçe Kısıtı, Diğer Kısıtlar altında gerçekleştirilmektedir. Borçlanma Stratejileri Borç yönetimi idareleri temelde iki tür borçlanma stratejisi izleyebilir. Bunlar “fırsatçı” ve “ölçüt “ borçlanma stratejileridir. a) Fırsatçı “Opportunistic” Borçlanma Stratejisi Borç idaresi sahip olduğu ödeme profili kısıtı altında ihraç ettiği menkul kıymetlere ilişkin talebin en yoğun olduğu vade ve faiz kompozisyonundan borçlanmak suretiyle maliyetlerini minimize etmeyi amaçlar. Sonuçları; Kısa vadede borçlanma maliyetinin düşük tutulması Likiditenin tüm vadelere yayılamaması Getiri eğrisinin oluşturulamaması 239 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Dolayısıyla kısa vadede maliyetlerin artması. b) düşük maliyetli görünse de orta-uzun dönemde Ölçüt “Benchmark” Borçlanma Stratejisi Çoğunlukla bu stratejiyi benimseyen borç idaresi göreceli olarak uzun vadeli, az sayıdaki borçlanma senedinin azalan vadelerle tekrar ihraç edilmesi ile borçlanma politikasını uygular. Bu strateji ile uzun vadede; Piyasadaki ihraç sayısının azaltılması, Alıcı ve satıcıların söz konusu az sayıdaki ölçüt ihraçlara konsantre edilmesi, Likiditenin artarak tüm vadelere yayılması sağlanabilir. Bu strateji sonucunda ise; Verim eğrisi eskisine nazaran uzun ve belirli hale gelebilecektir Uzun dönemde, likiditenin artması ve verim eğrisinden kaynaklanan belirlilik, borçlanma maliyetlerinin düşmesine yol açacaktır. 6.15.2. Borçlanmaya ilişkin Mevzuat Borçlanmanın kanuni dayanağı 4749 sayılı Kamu Finansmanının Düzenlenmesi ve Borç Yönetimi Hakkında Kanun olup söz konusu kanun 28.03.2002 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. Borçlanma Kanunu ile Hazine Müsteşarlığından sorumlu Bakanın ilgili yılın Bütçe açığı kadar net iç ve dış borçlanma yapmaya, bu borçlanmayı belli bir oranda artırmaya, ihraç edilecek borçlanma senetlerinin çeşitlerine, satış yöntemlerine, faiz koşullarına, vadelerine ve bunlarla ilgili diğer şartları belirlemeye yetkili olduğu belirlenmektedir. Bakan, bu yetkisini, yetki devri onayı ile Hazine Müsteşarlığına devretmektedir. Söz konusu kanun, Kamu mali yönetimindeki temel yasalardan birisi olup borç ve alacak yönetiminde mali disiplinin, şeffaflığın ve etkinliğin artırılması amacına yönelik olarak önemli düzenlemeler içermektedir. Mali disiplinin artırılması o Türkiye Cumhuriyeti adına mali yükümlülük yaratacak iç ve dış borçlanma ile Hazine garantileri ile ilgili işlemlerin tek bir yetkili otorite tarafından gerçekleştirilmesini teminen Hazine’den sorumlu Bakan yetkili kılınmıştır. Bunun yanısıra, kamu borçlanma mevzuatı tek bir çatı altında toplanmış ve borçlanma ve kamu alacaklarına ilişkin kavramlarda yeknesaklık sağlanmıştır. o Kanunla borçlanma limiti yeniden düzenlenmiş olup borçlanma limiti iç ve dış borçlanmayı kapsayacak şekilde aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır. Net Borçlanma Limiti = Bütçe Başlangıç Ödenekleri Toplamı – Tahmin Edilen Bütçe Gelirleri 240 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kanun kapsamında borçlanma limitine yönelik olarak getirilen yenilikler aşağıda özetlenmektedir. Önceki Uygulama • Limit “net iç borç kullanımı”nı esas almaktadır. • Limit %15 oranında artırılabilir. • Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite dahil değildir. • İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. • Limit ek bütçelerle değiştirilebilir. Mevcut Uygulama • Limit “net borç kullanımı”nı esas almaktadır. • Limit %5 oranında artırılabilir. Bakanlar Kurulunun ilave %5 artırma yetkisi vardır • Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite dahildir. • İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. Ancak ilgili yıl bütçe kanununda ikraz limiti ayrıca belirlenir. • Limit ek bütçelerle değiştirilemez. Şeffaflığın artırılması o o Kanunla getirilen düzenleme çerçevesinde borçlanmaya ilişkin veri ve değerlendirmelerin yer aldığı Borç Yönetimi Raporu hazırlanmakta ve yayınlanmaktadır. Hazine’nin bağlı olduğu Bakan’ın, yılda bir defadan az olmamak üzere, özel gündemle yapılacak toplantı çerçevesinde, borç yönetimine ilişkin hususlarda TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nu bilgilendirmesi hükmü getirilmiştir. Borç ve Alacak Yönetiminde Etkinliğin Artırılması Finansman ihtiyaçlarının, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyet ve makul düzeyde bir risk oranı çerçevesinde karşılanacağı ve borçlanma stratejisinde mevcut risklerin izleneceği ve değerlendirileceği, aktif risk yönetimi yapılacağı, devlet borçlanma senetleri için etkin bir piyasa oluşturulacağı şeffaflık ve hesap verilebilirliğin esas alınacağı ve devlet adına tek bir borçlanmaya otoritesinin mevcudiyeti gibi hususlar hüküm altına alınmış bulunmaktadır. o Borç ve Risk Yönetimi Komitesinin oluşumu: Kanunun verdiği yetki çerçevesinde çıkartılan yönetmelikle borç ve risk yönetiminde koordinasyonun ve etkinliğin sağlanması amacıyla Hazine Müsteşarlığı 241 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR bünyesinde Borç ve Risk Yönetimi Komitesi oluşturulmuştur. Ayrıca, Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü bünyesinde risk yönetiminden sorumlu bir birim kurulmuştur. o Nakit hareketlerindeki uyumsuzluktan kaynaklanan kısa vadeli nakit açıklarının finansmanı ve nakit yönetiminde etkinliğin artırılması amacıyla para piyasalarında nakit işlem yapma olanağı sağlanmıştır. Para piyasası nakit işlemleri stoku ilgili yıl bütçe başlangıç ödenekleri toplamının yüzde ikisini geçemez. o Nakit Fazlalarının Nemalandırılması: Hazine hesaplarında oluşacak nakit fazlalıklarını değerlendirmek amacıyla Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası aracılığıyla nemalandırılmasına yönelik düzenleme yapılmıştır. Nemalandırmaya ilişkin usul ve esaslar Müsteşarlık ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası arasında müştereken tespit olunur. 6.15.3. İç Borçlanma Mekanizması 6.15.3.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri ve Kira Sertifikaları Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) kavramı, Hazine tarafından yurtiçi piyasada ihraç edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Kira sertifikaları ise, varlık kiralama şirketlerince, kendi nam ve sertifika sahiplerinin hesabına ve yararına, satın almak veya kiralamak suretiyle devralınan varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlenen ve sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymetlerdir. Hazinece ihraç edilen DİBS’ler genel olarak vadeleri dolmadan paraya dönüştürülmezken ikincil piyasalarda alınıp satılmaktadırlar. İlk olarak 3 Ekim 2012 tarihinde ihraç edilen Kira Sertifikaları da ikincil piyasada işlem görmektedir. Türkiye’de DİBS’ ve Kira sertifikalarının en önemli müşterileri bankalardır. DİBS ve Kira Sertifikalarının geri ödenmeme riskinin olmaması, ikincil piyasalarının işlek olması, ihalelerde teminat olarak kullanılmaları, ve açık piyasa işlemlerine konu olması söz konusu menkul kıymetlerin bankalar tarafından tercih edilme nedenleri arasında sayılabilir. 6.15.3.1.1. DİBS Türleri DİBS’ler farklı açılardan sınıflandırılabilir. İhracı yapılan DİBS’ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon taşıyıp taşımamalarına ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir. Vadeye Göre Sınıflandırma: Hazine, Devlet İç Borçlanma Senetlerini vadelerine göre Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu olarak ihraç etmektedir; 242 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Devlet Tahvilleri, 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli, Hazine Bonoları, ise 1 yıldan kısa vadeli iç borçlanma senetleridir. Para Cinsine Göre Sınıflandırma: İhraç para birimi cinsine göre döviz ve TL üzerinden senet ihraçları yapılabilmekte, döviz üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ise ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli olarak ihraç edilmektedir. Döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan TL üzerinden yapılmasıdır. Kupon durumuna göre sınıflandırma: Kuponsuz senetler iskontolu olarak da adlandırılmaktadır. Söz konusu senetlerin faiz ödemesi anapara ile birlikte vade sonunda yapılır. Senetlerin satış fiyatları ile her bir senedin vade sonunda ulaşacağı nominal tutar arasındaki fark senedin üzerinde taşıdığı ve yatırımcının elde edeceği faiz kazancı olacaktır. Bu noktada, Kuponsuz senetler, “ihraç tarihinde iskonto edilmiş fiyat ile satılan, vadesi boyunca herhangi bir kupon ödemesi olmayan, yatırımcı için getirisi nominal değer ile iskontolu (satış) fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan sabit getirili senetler” olarak tanımlanabilir. Kuponlu senetler ise, itfa olana kadar senedi elinde bulunduran yatırımcısına belirli dönemlerde nakit akımı sağlayan senetler olarak ifade edilebilir. Kuponsuz senetler, iskonto esasına göre satışa sunulurken, kuponlu senetler üzerinde yazılı nominal değer (100 TL/10000 USD/10000 Euro) üzerinden iskontolu veya primli olarak satılabilmektedir. Faiz tipine göre sınıflandırma: Kuponsuz senetler sabit getirili senetlerdir. Kuponlu senetler ise sabit veya değişken faiz ödemeli olarak ihraç edilebilir. Sabit faiz ödemeli senetler için kupon ödeme dönemlerinde veya vade sonlarında ödenecek faiz miktarları, senetlerin ihraç gününde belliyken, değişken faiz ödemeli senetlerde ilgili büyüklükleri “bir değere endekslemek” söz konusudur. Söz konusu senetlerde ayrıca ek bir getiri (spread) uygulamasına da yer verilebilmektedir. Değişken faiz ödemeli senetler, menkul kıymetin vadesi boyunca faiz oranında oluşabilecek aşırı volatiliteye ilişkin yatırımcının üstlenmesi olası faiz riskinin azaltılması temeline dayanır. Finansman Amacına Göre Sınıflandırma: Bütçe Finansmanı Amacı Dışında İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma Senetleri: Bütçenin finansmanı dışında, Hazine’ye herhangi bir nakit girişi 243 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR olmadan, borcun niteliğine göre kuruluşlarla Hazine arasında bir borç alacak ilişkisi doğurmak üzere “ikrazen” ihraç edilen özel tertip iç borçlanma senetleridir. Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma Senetleri: İlgi bütçe yılında ödenek ayrılması yoluyla ihracı gerçekleştirilebilen ancak Hazine hesaplarına nakit girişi sağlamayan senetlerdir. Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri: Bütçe açığının finansmanı amacıyla ihraç edilen ve Hazine hesaplarına nakit girişi sağlayan senetlerdir. 6.15.3.1.2. Kira Sertifikalarının Özellikleri TL cinsi kira sertifikalarının her biri nominal 100 TL değerinde olup, 2 yıl vadeli 6 ayda bir kira ödemeli olarak ihraç edilmiştir. Kira sertifikaları, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Borçlanma Araçları Piyasasında işlem görmektedir. Kira sertifikaları, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu uygulamasında teminat olarak kabul edilecek ve Hazinece satılan Milli Emlak bedellerinin ödenmesinde kabul edilecektir. 6.15.4. Hazinece Yapılan DİBS ve Kira Sertifikası İhraç Yöntemleri 1. İhale Yöntemi İhale süreci Hazine tarafından yürütülmekte olup Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bu süreçte Hazine’nin mali ajanı olarak görev almaktadır. Hazine her ayın son iş günü açıkladığı iç borçlanma stratejisi çerçevesinde, takip eden üç ayda gerçekleştirilecek ihalelerin tarihini, valör tarihini, ihraç edilecek senetlerin türünü (döviz, TL, kuponlu, kuponsuz vs) ve vadesini duyurmaktadır. İhalelere ilişkin detay duyuru ise ihalelerden önceki haftanın son işgünü yapılmakta ve Hazine internet sayfasından (www.hazine.gov.tr) duyurulmaktadır. Söz konusu duyuru basın ve yayın organlarına da geçilir. İç borçlanma ihaleleri genellikle Salı günleri yapılır. İç borçlanma ihaleleri tüm tüzel ve gerçek kişilere açıktır. İhalelere tüm bankalar, aracı kurumlar, şirketler, özel finans kuruluşları ve bireysel yatırımcılar katılabilmektedir. İhale teklifleri TCMB’ye faks, on-line ve EFT (Elektronik Fon Transferi) Sistemi aracılığıyla ve/veya TCMB şubelerine bizzat şahısların başvurusu ile yapılır. İhale katılımcıları, saat 12.00’dan önce olacak şekilde, ihaleye fiyat ve (nominal) miktar tekliflerinde bulunurlar. 244 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Her bir katılımcı istediği sayıda teklif verebilir. Gerçek ve tüzel kişiler, TL cinsi ihalelerde aynı fiyatlardan nominal olarak en düşük 1.000 TL en yüksek 500 milyon TL ve 1 TL’nin katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif tutarlarının toplamı 500 milyon TL’yi geçemez. Gerçek ve tüzel kişiler, ABD Doları cinsi ihalelerde aynı fiyatlardan nominal olaraken düşük 10.000 ABD Doları, en yüksek 100 milyon ABD Doları tutarında; Avro cinsi ihalelerde en düşük 10.000 Avro, en yüksek 100 milyon Avro tutarında ve 10.000 ABD Doları veya Avro’nun katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif tutarlarının toplamı 100 milyon ABD Doları veya Avro’yu geçemez. İhaleye katılanlar (Piyasa Yapıcı bankalar ile kamu kurum ve kuruluşları hariç) teklif ettikleri miktarın % 1’ini, ihaleden önce teminat olarak yatırmak zorundadırlar. Valör günü DİBS almaya hak kazandığı halde yükümlülüğünü yerine getirmeyen katılımcıların teminatlarına Müsteşarlık tarafından el konmaktadır. Ayrıca, sözkonusu katılımcıların sonraki ihalelere teklif vermek istediklerinde %1 yerine %20 teminat yatırmaları gerekmektedir. %20 teminat yatırdığı halde aynı davranışı tekrarlayan katılımcılar %100 teminat yatırmak zorundadırlar. Döviz cinsi ihalelere TCMB şubeleri aracılığıyla katılacak gerçek ve tüzel kişiler, verecekleri ABD Doları veya Avro cinsinden nominal teklifin yüzde 1’i tutarında efektifi ya da bu tutarın ihale günü için geçerli TCMB tarafından Resmi Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru üzerinden hesaplanan TL karşılığını teminat olarak yatıracaklardır. İhaleyi kazanamayan tekliflere ait TL, ABD Doları veya Avro efektif teminat tutarları ihale günü iade edilecektir. İhaleyi kazanan tekliflere ait TL teminat tutarları valör günü ihale bedelinin tamamı ödendikten sonra katılımcıya iade edilecektir. İhaleyi kazanan tekliflere ait ABD Doları ya da Avro efektif teminat tutarları ise ihale bedelinin tamamından düşülecek ve katılımcı valör günü bu şekilde hesaplanan fark bedelini yatıracaktır. Kamu Kuruluşlarına ve Piyasa Yapıcısı olan bankalara ihale öncesinde saat 10:30’a kadar taleplerini bildirmeleri kaydıyla ihale sistemine göre; ihalede oluşacak fiyattan ya da ortalama fiyattan teklif verme yani Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) verme hakkı tanınmıştır. İhale günü saat 10:30’a kadar ROT yolu ile DİBS almak isteyen kamu kurumlarının almak istedikleri net tutarı Merkez Bankasına faksla bildirmeleri gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının ROT tekliflerinin tamamı karşılanırken, Piyasa Yapıcı bankaların teklifleri Hazinece belirlenen bir orandan kısmen karşılanabilmektedir. ROT satış sonuçları ihale günü saat 11:00’de kamuoyuna duyurulur. Kamu kurum ve kuruluşları rekabetçi olmayan teklif yoluyla TL cinsi DİBS ihalelerinde kazandıkları tutarı, talep etmeleri halinde Hazine hesaplarına ABD Doları veya Avro olarak yatırabilirler. Bu takdirde yatırılacak tutar valör günü için geçerli olacak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından Resmi Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru üzerinden hesaplanacaktır. İhale günü TCMB’ye gelen tüm rekabetçi teklifler saat 12:00’den sonra yüksek fiyattan düşük fiyata (düşük faizden yüksek faize) göre sıralanır. 245 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Herhangi bir katılımcının hatalı teklif girmesi durumunda, teklif verilmesine ilişkin sürenin dolmasından önce olmak kaydıyla, ilgili katılımcı hatalı teklif girdiğini ve söz konusu teklifin iptaline ilişkin talebini faks ve telefon yoluyla Müsteşarlığa ve TCMB’ye bildirir. Hatalı teklifin iptaline yönelik faks yazısının aslı 3 iş günü içinde Müsteşarlığa ve TCMB’ye iletilir. Katılımcının hatalı teklifine dair iptal talebi Müsteşarlık tarafından ihaleye ilişkin bütün teklifler alındıktan sonra değerlendirilir. Söz konusu teklifin iptali Müsteşarlığın takdirindedir. Ayrıca, Hazine tarafından ihaleden önce belirlenerek ilan edilen ihale değerlendirme yöntemine göre hazırlanan teklif listelerinde her fiyat seviyesinde elde edilecek kümülatif hasılat, satılacak nominal tutar, ortalama, basit ve bileşik faiz oranları görülebilmektedir. İhale listesi TCMB tarafından hazırlandıktan sonra değerlendirilmek üzere Hazine’ye gönderilmektedir. Hazine, mevcut koşullar çerçevesinde tüm teklifleri inceler ve ihalede kabul edebileceği en düşük fiyatı belirler. Bu fiyat, kesme noktasıdır. Bunun üzerindeki tüm teklifler kabul edilecek; altındakiler ise reddedilecektir. Hazine kesme noktasına karar verdikten sonra tüm teklif sahiplerine bildirilmek üzere TCMB’ye iletir. İhale Fiyatlama Sistemi: Çoklu Fiyat İhalesi: İhaleye gelen tüm teklifleri içerisinden Hazine’nin borçlanma ihtiyacının minimum maliyet ile karşılanabilmesi amacına en uygun ortalama faizi göz önünde bulundurarak belirlediği en düşük fiyat seviyesinden daha yüksek fiyatta teklif gönderen tüm katılımcılar kendi teklif ettikleri fiyattan ihaleden DİBS almaya hak kazanmaktadırlar. Tek Fiyat İhalesi: İhaleye gelen fiyat teklifleri içerisinde Hazine’nin borçlanma maliyetini minimize eden bir fiyatın belirlenmesi ve söz konusu fiyattan daha cazip teklif gönderen tüm katılımcıların almak istedikleri DİBS tutarını kendi teklif ettikleri fiyattan değil Hazine’nin belirlediği en düşük fiyattan almaları şeklinde gerçekleşir. Tek fiyat yöntemiyle değerlendirilen bir ihaleden almaya hak kazanan katılımcıların hepsi aynı getiriyi elde edeceklerdir. Geçmiş dönemlerde içinde bulunulan dönemin koşullarına göre tek fiyat veya çoklu fiyat sistemi uygulanmış olup mevcut durumda Hazine DİBS ihalelerinde çoklu fiyat sistemi uygulaması geçerlidir. 2. “TAP” Yöntemi Bu yöntemde, yatırımcılar türü, vade ve faiz yapısı ve satış süresi Hazinece önceden belirlenen senetleri Merkez Bankasından satın alabilmektedir. Yatırımcılar Merkez Bankasından alana kadar bu senetlerin mülkiyeti Hazine’ye aittir. Merkez Bankası “TAP” satışları süresince sadece aracı ve depolayıcı görevi görmektedir. Bu yöntemle yapılan ihraç süresi, bir gün olabileceği gibi, senetler daha uzun süre ile satışta kalabilir. Senetlerin birden fazla gün satışta kalması durumunda, ilan edilen faiz oranı üzerinden her gün için fiyat belirlenip bu fiyatlar üzerinden satış gerçekleştirilir. 246 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi gereği TAP satışlarından sadece Piyasa Yapıcı bankalar yararlanabilmektedir. 3. Doğrudan Satış Yöntemi Hazine; doğrudan satış yöntemi ile kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal kuruluşlara özel tertip DİBS ve Kira Sertifikaları ihraç edebilmektedir. Özelliği başlangıçta kime, ne kadar ve hangi koşullara sahip senetlerin satılacağının belli olmasıdır. Hazine tarafından piyasa koşulları çerçevesinde senedin faizi belirlenerek karşı tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilmektedir. Daha önce ihraç edilmiş olan bir senet için de doğrudan satış söz konusu olabilmektedir. Senedin ihraç fiyatının üzerine işlemiş faizi de eklenerek hesaplanan fiyat üzerinden ihraç gerçekleştirilmektedir. 4. Halka Arz Yöntemi Yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, kamu bankaları, özel bankalar ve aracı kurumlar aracılığı ile halka doğrudan DİBS ihracı gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem piyasaya bireysel yatırımcılar açısından cazip yeni bir enstrüman sunularak alıcı tabanının genişletilmesine imkan tanımaktadır. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde, halka arz yoluyla satışlara sadece Piyasa Yapıcı bankalar aracılık edebilmektedir. Halka Arz yönteminde Hazine öncelikle, ihraç edilecek senet için koşulları belirler. İhraç koşulları, ihraç miktarı, senedin vade ve faiz koşulları, halka arza aracılık edecek bankalar ve aracı kurumlar, bunlara ödenecek komisyon oranı ile senetlerin ne kadar süre boyunca satışta kalacağı hususlarını içermektedir. Halka arz yolu ile satılan senetler, ilan edilen süre boyunca satışa açıktır. Hazine ihraç edilecek senetlerin günlük fiyatlarını her gün için belirler ve aracılık yapan kuruluşlara ve kamuoyuna bildirir. 6.15.5. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması Kamu borç yönetiminin etkinleştirilmesi ve kamu borçlanmasında istikrarın sağlanması, Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ikincil piyasasının derinleştirilmesi ve finansal sistemin geliştirilmesi amaçlarıyla Piyasa Yapıcılığı sistemi uygulanmaktadır. Piyasa Yapıcılığı uygulaması çerçevesinde Piyasa Yapıcı bankaların DİBS birincil ve ikincil piyasalarına ilişkin olarak birtakım hak ve yükümlülükleri mevcuttur. Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcılara Tanınan Başlıca Haklar: ihalelere teminatsız katılım 247 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR rekabetçi olmayan teklif verme hakkı ihale sonrası alım hakkı TAP satışlarından faydalanabilme ve halka arza aracılık etme hakkı geri alım ve değişim ihalelerine katılma hakkı Hazinenin para piyasasında yapacağı nakit işlemlerine taraf olma hakkı Merkez Bankası bünyesindeki DİBS Ödünç İşlemleri Piyasasında DİBS ödünç alma-verme işlemlerine taraf olma hakkı danışma kurulu toplantılarına 2 temsilci ile katılabilme İhale Sonrası Teklif : Piyasa Yapıcı bankalar valör günü saat 14:00’e kadar ihale sonrası teklif verebilir. İhale sonrası teklif yoluyla satış tutarı uygulamadaki ihale sistemine göre iki şekilde hesaplanmaktadır. Tek fiyat ihale sisteminde her bir Piyasa Yapıcıya söz konusu tekliflerin karşılanmasıyla yapılacak satışların azami tutarı, Piyasa Yapıcının ihalede aldığı net tutarın (rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) %20’si kadardır. Çoklu fiyat ihale sisteminde ise her bir Piyasa Yapıcıya, ihalede oluşan ortalama fiyatın üstünde kalan (ortalama fiyat ve rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) net teklifleri toplamının %40’ı kadar ortalama fiyat üzerinden ihale sonrası satış yapılır. Ayrıca, Piyasa Yapıcı bankalara Merkez Bankası tarafından da birincil piyasadan satın aldıkları ve itfa olmamış net Devlet İç Borçlanma Senedi tutarının % 7’sine kadar ilave APİ işlemi yapabilme hakkı tanınmıştır. Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcıların Yükümlülükleri: Birincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar, (a) her üç aylık dönem için asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı, (b) aylık asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür. En az alım yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında ihale sonrası teklif yoluyla yapılan satışlar dikkate alınmazken rekabetçi olmayan teklif yoluyla yapılan satışlar hesaplamaya dahil edilir. C)Alım yükümlülükleri 0-3 yıl vadeli senetlerde (3 yıl dahil) 1, 3-5 yıl vadeli senetlerde (5 yıl dahil) 1,2, 5-10 yıl vadeli senetlerde (10 yıl hariç) 1,4 ve 10 yıl ve üzeri vadeli senetlerde 1,6’lık katsayılarla ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir. Mahsup işlemi yapılırken Piyasa Yapıcının katsayı ile ağırlıklandırılmamış alım tutarı esas alınır. İkincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar İMKB İMKB Borçlanma Araçları Piyasasında Müsteşarlıkça ölçüt ihraç olarak belirlenen dokuz senetten, dördü sabit faizli, biri değişken faizli ve biri TÜFE’ye endeksli olmak üzere belirlediği altı ölçüt kıymet için 248 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR asgari 3 ay süreyle için belirli sınırlar içinde ve belli saatler arasında sürekli olarak alımPiyasa Yapıcı satım kotasyonu vermek suretiyle likiditeyi sağlamakla yükümlüdür. kotasyon verirken aşağıda belirtilen koşulları sağlamakla yükümlüdür: o Kotasyonlar İMKB Borçlanma Araçları Piyasasının açık olduğu her gün 9:4512:00, 13:15-16:00 saatleri arasında verilir. o Alım-satım kotasyonlarının asgari büyüklüğü nominal 5 milyon TL’dir. o Kotasyonlar, kuponlu DİBS’ler için fiyat üzerinden verilir ve alım-satım fiyatları arasındaki açıklık azami 50 kuruştur. Kuponsuz DİBS’ler için kotasyonlar yıllık basit faiz üzerinden verilir ve kotasyonlar arası açıklık, alım kotasyonunun denk geldiği faiz aralığına göre aşağıda verildiği şekildedir: Faiz Aralığı Alım Satım Kotasyonları (Alım kotasyonu için) Arasındaki Azami Açıklık (faiz puanı) o Verilen - % 9,99 0,13 %10,00 - %19,99 0,25 %20,00 ve üzeri 0,50 kotasyonlardan işlem gerçekleşmesi sonucunda kotasyon büyüklüklerinin 5 milyon TL’nin altına düşmesi veya herhangi bir nedenle kotasyonların geri çekilmesi durumunda, Piyasa Yapıcı 5 dakikalık bir süre içinde kotasyonlarını yeniler. o Sözleşme çerçevesinde verilecek kotasyonlar “PY” ek koduyla girilir. o İkincil piyasada kotasyon verme yükümlülüklerine ilişkin ihlaller hesaplanırken;ilgili ayda tüm Piyasa Yapıcılarca gerçekleştirilen toplam ihlallerin sayı ve süre ihlali bazında ayrı ayrı ortalaması alınır. Piyasa Yapıcının gerçekleştirdiği sayı ve sure ihlallerinin her ikisinin de aylık ortalamalarının üzerinde kalması durumunda Piyasa Yapıcı ihlal yapmış sayılır. Aylık ortalama ihlal sayısının 1’in altında olması durumunda ortalama ihlal sayısı 1 kabul edilir. o Piyasa Yapıcı, İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında, Müsteşarlık tarafından belirlenen ölçüt ihraçlar için alım-satım kotasyonu verme yükümlülüğünü yerine getirirken karşılaştığı teknik arızalara ilişkin bilgileri, detayları ile birlikte, teknik arızanın oluştuğu günü takip eden 3 (üç) iş günü içerisinde İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğüne ve Müsteşarlığa bildirmekle yükümlüdür. 249 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.16. Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar Ve Genel Ekonomi Üzerindeki Etkisi 6.16.1. Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler Yüksek kamu açıkları ve bu açıkları kapatmak için kamu tarafından yapılan borçlanmalar mali piyasalar ve genel ekonomi üzerinde hem doğrudan hem de dolaylı etkiler yaratmaktadır. Hazine ihalelerinde yapılan satış miktarları ve ihale sonucunda çıkan faiz oranları mali piyasaları doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin; Hazine itfasında piyasaya çıkan likiditenin ihale ile Hazine’ye geri dönmeyen kısmı döviz ya da hisse senedi fiyatlarını etkileyebilir. Hazine ihalelerinde oluşan faiz oranları DİBS ikincil piyasa faizlerini doğrudan etkilemektedir. Bu faizler de hem daha sonraki Hazine ihale faizlerini hem de döviz fiyatlarını etkilemektedir. 6.16.2. Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler i) Yüksek Reel Faiz Kamu açıklarının büyüklüğü dolayısıyla Hazine, küçük ve sığ para piyasalarında çok büyük bir paya sahiptir. Piyasada tek alıcı olmasına rağmen Hazine faizleri belirleyememekte ve bazı dönemlerde yüksek reel faiz ödemektedir. Borçlanmanın maliyetini etkileyen önemli bir unsur belirsizliktir. Belirsizlik nedeni ile talep edilen risk primi arttıkça reel faizler yükselmektedir. Yüksek reel faizler tasarrufların yatırıma dönüşmesinin önünde büyük engeldir. Tasarruflar kamu açıklarına aktarılmaktadır. Yüksek reel faizler nedeniyle verimlilik ve tasarrufa dönük çabalar anlamsızlaşır. Bir özel sektör kuruluşunun büyük çabalarla verimliliği artırarak elde edeceği gelir devlete borç vererek elde edebileceği gelirden çok düşük kalabilir. ii) Dışlanma Etkisi Kamu kesimi açıklarını iç piyasalardan finanse ederken, ekonomideki tasarrufları kamu kesimine aktarmakta ve özel kesimin kullanacağı fonları sınırlamaktadır. Para piyasalarında Hazine’nin baskınlığı özel sektörün borç senedi ihraç etmesini zorlaştırmaktadır. 250 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kamu kesiminin aşırı borçlanması, bankacılık kesiminin fonksiyonunu değiştirmektedir. Bankacılık kesimi fonları, fazlası olanlardan ihtiyacı olanlara aktarmak yerine, geliri daha cazip olan DİBS’lere kaydırmaktadır. Yatırım ve üretim yoluyla istihdam yaratmaları beklenen firmalar da, karlarının büyük kısmını DİBS’lerden elde ettikleri faiz gelirinden sağlamaktadırlar. iii) Enflasyon Etkisi Kamu kesiminin iç piyasalardan aşırı fon talebinde bulunması dolaylı olarak parasal genişlemeyi artırmaktadır. Para miktarının artışı paraya olan taleple ilgilidir. Kamu açıklarının devamlı surette piyasadan borçlanmak sureti ile finanse edilmesi yönteminde kamu kesiminin talebinin piyasadaki mevcut fonlarla karşılanamaması durumunda para arzı genişleyecek, yani piyasalarda yeni fonlar yaratılması yönünde baskı oluşacaktır. Kamu kesiminin piyasadaki fonlara olan aşırı talebi enflasyonist etkide bulunacaktır. Bütçe açığının arttığı dönemlerde genellikle özel sektörün girdisi, hammaddesi olan kamu sektörü ürünlerine zam yapılarak gelirler artırılmaya çalışılmakta, yapılan bu zamlarda enflasyonu artırmaktadır. iv) Gelir Dağılımına Etkisi Faiz oranları gelir dağılımı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde, tasarruf sahipleri satın alma güçlerinin azalmaması için faiz geliri elde etmeyi tercih ederler. Bu şekilde ellerinde fon fazlası bulunanlar kendilerini enflasyona karşı korumuş olurlar. Devlete borç veremeyenlerin gelirleri bir yandan enflasyon nedeni ile azalırken diğer yandan bu kişilerin ödediği vergiler devlet borç faizi ödemesinde kullanılmaktadır. Devlet borçlanmasındaki faiz oranlarının gelir dağılımında bozucu etki yaratmaması için reel faiz oranlarının büyüme hızına eşit yada altında olması gerekir. v) Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi Etkisi Döviz kurları ve fazi oranlarınlarındaki volatilite, Türkiye’ye ilişkin olarak uluslararası piyasalarda yapılan değerlendirmelerin değişmesine yol açmakta ve ekonominin net dış pozisyonunu değiştiren yeni sermaye akımlarına neden olmaktadır. Faiz oranlarının yüksekliği, enflasyon oranının yükselmesi ile birleşerek döviz kurları üzerinde baskı oluşturmaktadır. Kurlardaki artış yurtdışından hammadde ve aramal ithalatına bağımlı olan sanayi kesimini olumsuz etkilemekte, üretimin, dolayısı ile ithalata dayalı ihracatın azalmasına yol açmaktadır. 251 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 6.17. Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası 6.17.1. Bankalararası TL Piyasası Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan TCMB kotasyonları ile yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır. 6.17.2. Bankalararası Repo Piyasası Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB RepoTers Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 6.17.3. Bankalararası Tahvil Piyasası Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada 252 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 6.17.4. Tescil İşlemleri Banka ve aracı kurumlar tarafından İMKB'de işlem gören veya İMKB kaydında olan menkul kıymetler ile ilgili olarak İMKB dışında yapılan alım-satım işlemlerinin İMKB’nin belirlediği şartlarla İMKB’ye tescil ettirilmesi zorunludur. Kesin alış ve kesin satış işlemlerinde işlemin valörü, repo ve ters repo işlemlerinde ise işlemin bitiş valörü dikkate alınarak bildirim tarihi itibarıyla 7 iş günü geçmemiş işlemlerin tescili yapılır. 6.18. Borsa Payı ve Tescil Ücretleri 6.18.1. Borsa Payı Borsa payı, Borçlanma Araçları Piyasası Yönetmeliği’nde yeralan hükümler çerçevesinde uygulanır. Repo işlemlerinde tahsil edilecek borsa payı ve tescil ücreti, repo işlemi için geçerli olan borsa payı ve tescil ücreti oranlarının repo süresi ile çarpılması sonucu belirlenir. Döviz ödemeli menkul kıymet işlemlerinde, işlem günündeki T.C. Merkez Bankası döviz alış kuru esas alınarak işlemin Türk Lirası tutarı hesaplanır ve Kesin Alım-Satım Pazarı'nda gerçekleşen işlemler için uygulanan oran kullanılarak Borsa payı hesaplanır. Yatırım fonları adına Piyasa’da saat 14.00-17.00 arasında yapılan aynı gün valörlü işlemlerden Piyasa dışında gerçekleştirilerek Borsa’ya bildirimi yapılan işlemlere uygulanan tescil ücreti oranında Borsa payı tahsil edilir. Yürürlükteki oranlar ve ücretler aşağıdaki gibidir: BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI İŞLEMLERİ Borsa Payı (İşlem hacmi üzerinden yüz binde) Kesin Alım Satım Pazarı Alım/Satım Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü alım satım Piyasa Yapıcı Kotasyonları üzerinden gerçekleşen Piyasa Yapıcı Alım/Satım Repo Ters Repo Pazarı Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı 0,92125 2,00000 0,6909375 253 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Repo/Ters Repo İşlemleri Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü repo/ters repo işlemleri Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı 0,4803125 x repo süresi 1,00000 x repo süresi 0,92125 TESCİL ÜCRETLERİ Repo Ters Repo İşlemleri O/N İşlemler (M) O/N İşlemler (A) Diğer Vadeler (M) Diğer Vadeler (A) Kesin Alım Satım İşlemleri Alım/Satım (M) Alım/Satım (A) Tescil Ücretleri (Yüzbinde) Tescil Ücreti 1 1 1*repo süresi 1*repo süresi Tescil Ücreti 2 2 GECİKMELİ TESCİL ÜCRETLERİ Repo Ters Repo İşlemleri Tescil Ücretleri (Yüzbinde) O/N İşlemler (M) O/N İşlemler (A) Diğer Vadeler (M) Diğer Vadeler (A) Kesin Alım Satım İşlemleri Alım/Satım (M) Alım/Satım (A) Tescil Ücreti 1,25 1,25 1,25*repo süresi 1,25*repo süresi Tescil Ücreti 2,5 2,5 6.18.1.1. İstisnalar a) T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen eurotahvillerin konu olduğu Borsa dışı işlemler (kesin alım, kesin satım, repo, ters repo) Borsaya tescil ettirilir. Ancak 12 Şubat 2002 tarihinden itibaren Borsa dışında gerçekleştirilen eurotahvil işlemlerinden alınan tescil ücreti oranı “ 0 ” olarak uygulanır. b) Takasbank’ın kendi portföyüne yaptığı işlemler hariç, faaliyetleri geçici ya da sürekli olarak durdurulmuş olan aracı kuruluşların portföy ve müşterilerine ait nakit, menkul kıymet ya da teminatlar ile faaliyetlerine devam eden aracı kuruluşlara ait teminatlar ile diğer fonların Takasbank tarafından borçlanma araçlarının alımı, satımı ya da ters repo olarak değerlendirilmesi ve bu işlemlerin karşı kurum kodu ve hesabına işlem yapılan aracı kuruluş kodunu da (hesap sahibinin aracı kuruluş olmadığı hallerde “M” kodu ile yapılacak bildirimler) içerecek şekilde yapacağı tescil bildirimlerinden “0” tescil ücreti alınır. c) Faaliyetleri geçici ya da sürekli olarak durdurulan aracı kuruluşların İMKB nezdinde bulunan nakitlerinin ya da borçlanma araçlarının değerlendirilmesi kapsamında, İMKB tarafından gerçekleştirilen alım, satım ya da ters repo işlemlerinin, hesabına işlem gerekleştirilen aracı kuruluş adına İMKB tarafından gerçekleştirilen tescil işlemlerinden “0” tescil ücreti alınır. d) “0” tescil ücreti uygulanan işlemlerin gecikmeli bildirimlerine de “0” tescil ücreti uygulanır. 254 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7. İMKB YURT DIŞI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI PİYASASI EUROTAHVİL PAZARLARI 7.1. Genel Esaslar 7.1.1. İşlem Yapacak Aracı Kurumlar Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarlarında, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar, aşağıda belirtilen teminat yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartı ile işlem yapabilirler. 7.1.2. İşlem Görecek Menkul Kıymetler Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası (“Piyasa”) Eurotahvil Pazarlarında Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen dış borçlanma araçları (“Eurotahvil”) ile Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından kayda alınan ve İMKB Yönetim Kurulu kararı ile kote edilen veya işlem görmesine karar verilen tahvil ve bono niteliğini haiz yabancı borçlanma araçları işlem görür. 7.1.3. İşlem Saatleri İşlemler her iş günü saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılır. 7.1.4. Para Birimi Eurotahvillere ilişkin alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Her bir döviz cinsinden ihraç edilen tahvillerde emirler aynı döviz cinsi ve 100 birim üzerinden fiyatlandırılır ve tüm ödemelerde kullanılan döviz cinsi işlem yapılan döviz cinsindendir. 7.1.5. İşlem Valörü Eurotahvil alım satım işlemleri en az bir iş günü, en fazla onbeş gün valörle yapılabilir. 7.1.6. Fiyat Tabanı Alım satım emirleri Eurotahvilin ihraç edildiği para birimleri cinsinden “100” birim fiyat tabanı esas alınarak iletilir. 7.1.7. Fiyat ve Fiyat Adımı Emirler sadece temiz fiyat üzerinden iletilebilmektedir. Emirlerde fiyat virgülden sonra 4 hane girilebilecek (ör.102,2222) şekilde verilebilir. 7.1.8. İşlemiş Faiz 7.1.8.1. Tanımlar Fiyat: Eurotahviller için 100 birim nominal üzerinden verilen değer olup, temiz fiyattır. İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına (GGS) isabet eden tutarıdır. Gün sayısının hesabında ilgili eurotahvilin gün sayım konvansiyonu dikkate alınır. 255 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İşlemiş Faiz Dönemsel kupon x GGS x 100 Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Eurotahvilin kirli fiyatından işlemiş faizin düşülmesi suretiyle bulunur. Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyattır. Takas fiyatı: eşittir. İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup kirli fiyata İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100 İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz / 100 Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat / 100 7.1.8.2. İşlemiş Faiz Hesabı Fiyat, son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar olan süre içinde işlemiş olan kupon faizini içermemektedir. Gerçekleşen bir işlemin alıcısı işlemiş faizi ödemekle yükümlüdür. Aşağıdaki formüle göre işlemiş faiz hesabı yapılacaktır: A CPN % x E M A E M CPN % :Son kupon ödeme tarihinden valör gününe kadar geçmiş gün sayısı :Kupon ödeme dönemi içindeki gün sayısı :Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı :Yıllık kupon faiz oranı (%8 ise 8 girilecek) ABD doları cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu: Valör tarihindeki işlemiş faizi hesaplayabilmek için baz alınacak gün sayısı (A) aşağıdaki formülle hesaplanacaktır. Geçen Gün Sayısı (A) = (D2-D1)+30 (M2-M1)+360 (Y2-Y1) D1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Gün D2: Valör Tarihindeki Gün M1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Ay M2: Valör Tarihindeki Ay Y1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Yıl Y2: Valör Tarihinin İçinde Bulunduğu Yıl Yukarıdaki formülle (GGS) bulunurken, Şubat ayı hariç her ay 30 gün sayılır. Şubat ayında ise takvim günü sayısı dikkate alınır. Dönem başlangıç günü (D1) veya dönem bitiş günü (D2) ayın 31’inci gününe denk geliyorsa ilgili ay 30 gün olarak sayılır. Bir yıl 360 gün olarak hesap edilir. Euro cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu: Ay ve yıl gün sayısı hesabında takvim günü sayısı dikkate alınarak hesaplanacaktır. 256 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.9. Menkul Kıymet Tanımı Piyasa’da Eurotahvillerin tanımı olarak uluslararası menkul kıymet tanımlaması olan ISIN kullanılacaktır. Yeni ihraç edilen veya işleme yeni açılan menkul kıymetler için ISIN Borsa Günlük Bülteni’nde yayınlanır. İlave ihraçlarda, sözkonusu ilave ihraca ilk ihraçtan farklı bir ISIN veriliyorsa sistemde ilave ihraç ilk ihraçtan farklı ISIN ile ayrı bir sırada işlem görecektir. Söz konusu ISIN’ın yanısıra aşağıdaki esaslara göre oluşturulmuş ihraçcı, itfa tarihi ve ihraç para birimini içeren bir açıklama da alım-satım sisteminde ayrı bir sütunda yer alacaktır. Bu kısaltmada sırasıyla TR ihraçcı Türkiye Cumhuriyetini, altı hane (ggaayy) itfa tarihini, U ya da E ilgili para biriminin baş harflerini (U-USD, E-EUR) temsil etmektedir. Örnekler: YMKP Tahvil Tanımı (ISIN) US900123AY60 US900123AT75 US900123AL40 XS0212694920 XS0245387450 DE000A0AU933 7.1.10. Açıklama Notu TR170336U TR140234U TR150130U TR160217E TR010316E TR100214E İhraçcı TR TR TR TR TR TR İtfa Tarihi 17.03.2036 14.02.2034 15.01.2030 16.02.2017 01.03.2016 10.02.2014 Para Birimi USD USD USD EUR EUR EUR İşlemlerin İptali 7.1.10.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve satıcı üyeler tarafından yazılı olarak onaylanan ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır. a) Sehven alış emri yerine satış emri veya satış emri yerine alış emri girmek, b) Emir girerken fiyat veya miktar veya valör girişlerinde maddi hata yapmak, c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan kıymeti sehven satmak, Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben hazırlanacak olan “İşlem İptal Formu” kullanılarak Piyasa Müdürü tarafından iptal edilebilir. "İşlem İptal Formu" taraflara faks yoluyla gönderilir. 257 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.10.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali 7.1.10.2.1.Genel Esaslar 1. Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır. Üyeler itirazlarını İMKB’ye yukarıda belirtilen süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar. Yapılan itirazlar İMKB tarafından aşağıdaki esaslar gözönünde bulundurularak değerlendirilir. 2. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan değişiklikler (faks numarası, vb.) itirazlarda dikkate alınmaz. 3. Üye temsilcileri tarafından Piyasa’ya iletilen emirler borsa eksperi tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme girilmektedir. Eksper tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olur ve işleme itiraz kabul edilmeyerek işlem geçerli sayılır. Yukarıda belirtilen eksper tekrarı, işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde, üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır. 4. İşlemin sadece eksper hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır. 5. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir. Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi edici işlem Piyasa Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve piyasa kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır. Bu işlemlerin öncelikle Piyasa’da söz konusu üye/ler adına ilgili valörle yaptırılmasına çalışılır. Emirler eksper tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir. 6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en geç 1 iş günü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır. 7. Eksper hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için İMKB tarafından telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır. 7.1.10.2.2. Mağduriyetin Oluşması Mağduriyet, eksper hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek, İMKB tarafından yukarıda belirtilen esaslar doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki koşullar ile İMKB’nin gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır. Telafi edici işlem talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında bulunamaz. 258 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.10.2.3.Tazmin Edilecek Tutar Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/işlemlerdeki koşullar arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine konu tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her durumda 100 ABD dolarını geçemez. Mağduriyet tutarı 100 ABD dolarını aştığı takdirde konu olay bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca değerlendirilir. Tazmine konu tutar ancak üyenin Borsa’ya ibraname vermesinden sonra kendisine ödenir. 7.1.11. Teminat 7.1.11.1. Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar Piyasa’da işlem yapacak üyeler aşağıda belirtilen teminat türlerinden herhangi birisinden 50.000 ABD Doları veya eşdeğer tutarda teminat yatıracaklardır. Vadeli nakit teminatlar, T. İş Bankası A.Ş. Borsa Şubesi’nde İMKB adına açılan bloke hesabına, diğer teminatlar ise Takasbank nezdinde İMKB adına açılan bloke hesabına yatırılacaktır. Üyeler, bloke hesabında bulunan menkul kıymetlerin değerlerinde meydana gelen düşüşlerde sabit teminat tutarına tamamlamak üzere ilave teminat yatıracaklardır. 7.1.11.2. Teminat Türleri 1. ABD Doları ve Euro cinsinden vadesiz döviz ve vadeli döviz deposu, 2. Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu (Döviz cinsinden dahil), 3. Vadesiz teminat mektubu (ABD Doları veya Euro). ABD Doları veya Euro cinsinden "Teminat Mektubu"; a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri, b. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri, c. Katılım bankalarının Türkiye’deki şubeleri, tarafından düzenlenebilmektedir. Türkiye’de faaliyette bulunan bir yabancı bankanın yurtdışında yerleşik merkezi veya herhangi bir şubesi Türkiye'deki şubesi için ve Türk bankalarının yurt dışındaki şubeleri de kendi idare merkezleri veya şubeleri için teminat mektubu veremezler. Aynı Gruba, Holdinge, Şirkete bağlı veya bunlar tarafından % 40’dan fazlası kontrol edilen banka ve/veya aracı kurumlar birbirlerine doğrudan doğruya teminat mektubu veremezler. 7.1.11.3. Borsa Payı Piyasa’da yapılan işlemler için tarafların her birinden ayrı ayrı işlem tutarı üzerinden İMKB Yönetim Kurulu’nca belirlenen ve Sermaye Piyasası Kurulu’nca onaylanan oranda borsa payı alınır. 259 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.12. Pazarların İşleyişi 7.1.12.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP) Eurotahvillerin sürekli müzayede çoklu fiyat sistemi içinde doğrudan alım/doğrudan satım işlemlerinin yapıldığı pazardır. Üye kodu piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler. En iyi alım/satım ekranlarında eşanlı bazında sorgulama talep ve teklifler ile emirleri ve son işleme ait fiyat/nominal tutar bilgileri piyasa olarak gösterilir. Eşanlı olarak pazar bazında, emir bazında ve işlem yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. UTP izleme ekranlarından en iyi birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. 7.1.12.2. Emir Tipleri Limitli Emir: Limitli emirler fiyat ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı iptal edilir. 7.1.12.3. Özel Koşullu Emirler Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. 7.1.12.4. Emirlerin Geçerlilik Süreleri Bütün emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir. Üyeler UTP’ye verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. 260 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.1.12.5. Emir Büyüklükleri Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Esas olarak minimum nominal emir büyüklüğü 10.000 USD/EUR ve maksimum nominal emir büyüklüğü 5 Milyon USD/EUR tutarında olup, emirler 10.000 ve katları şeklinde verilir (USD: Amerikan doları, EUR: Euro). Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan edilerek duyurulur. 7.1.12.6. Emirlerin Borsaya İletilmesi UTP'de işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirleri; üye merkez ofisi ve alternatif erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla veya Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü'nü telefonla arayarak iletirler. Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı” alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve “Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur. Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa eksperlerine söyledikten sonra emrini iletir. Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını eksperlere söylemek zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. 7.1.12.7. Emirlerin İşleme Sokulması Sisteme iletilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca UTP’de yer alan emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirler bilgi dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında piyasa katılımcılarına iletilir. UTP’de bir alım veya bir satım emriyle birden fazla karşıt emri aynı anda karşılamak mümkündür. UTP’de iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda sonraki bekleyen en iyi teklif veya talep otomatik olarak ekrana gelir. Daha kötü fiyatlı emirler fiyat ve zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından izlenebilir. Telefonla işlem yapan üyeler istedikleri takdirde, ekranda yer alan en iyi emir dışındaki geçerli emirleri öğrenebilirler. 261 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR UTP’ye iletilen aynı fiyatlı alım ve satım emirleri ekranlarda birikimli olarak görünür. 7.1.12.8. Emir Eşleşme Kuralları UTP’de emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış emrinin fiyatından daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya var olan satış emrinin fiyatından daha yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır. 7.1.12.9. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi UTP’de işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra üyelere iletilir. Telefonla iletilen ve aktif olarak yapılan işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda anında bildirilir. Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve dökümler üye tarafından sistemden alınır. 7.1.12.10. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı UTP’de yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar izleyen işgünü Borsa bülteninde ilan edilir. Bültenlerde, seansta menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama fiyat, işlemiş faiz, takas fiyatı, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları yer alır. Ancak, tek üyenin taraf olduğu işlemler gerçekleştirilmekle beraber oluşan fiyatlar Borsa Kaydına alınmaz. 7.1.12.11. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler UTP’de aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım fonu/yatırım ortaklığı hesabına veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı kuruluş, iletilen emir başka bir aracı kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz konusu emre karşıt emir girerek işlemi gerçekleştirebilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden aracı kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 7.1.12.12. Emir Değişikliği UTP’ye iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir. 262 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Emrin fiyatındaki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve işlem hesap sahibinin değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, temsilci referansı ile nominal tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 7.1.12.13. Emir İptali UTP’ye iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir. 7.1.13. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP) 7.1.13.1. Genel Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP), üyelerin işlem yapmak istediği üyeyi belirleyerek emirlerini ilettikleri alım satım sistemi olup, emirlerin üye kodu ile yer aldığı “Duyuru Emirleri Ekranı” ile işlemlerin gerçekleşeceği “Pazarlıklı İşlemler Ekranı”ndan oluşur. 7.1.13.2. Duyuru Emirleri Ekranı Duyuru Emirleri Ekranı, emir iletmek isteyen üyelerin belirli bir kıymet için taleplerini tüm kullanıcılara duyurmalarını sağlayan ekrandır. Duyuru emirleri ekranında emirler giriş sırasına göre emri veren üyenin kodu ile gösterilir ve emirlerde fiyat ve miktar kısıtı uygulanmaz. Duyuru emirleri ekranında otomatik eşleşme yoktur, üyeler işlemlerini “Pazarlıklı İşlemler Ekranı” üzerinden gerçekleştirebilir. 7.1.13.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı Pazarlıklı işlemler, işlemi sonuçlandırmak isteyen üyenin emri göndermek istediği karşı üyenin kodunu belirterek emrini sisteme girdiği ve karşı üyenin teyidi ile işlemlerin gerçekleştiği alım satım ekranıdır. Bu ekranda üyelerin yetkili temsilcileri tarafından girilen emirler sadece kendisine emir gönderilen karşı üyenin ekranında görünür, diğer üyeler bu emri göremezler. 7.1.13.4. Emir Tipleri Pazarlıklı Emir: Fiyat, miktar, valör ve karşı üye bilgisi belirtilerek girilen ve karşı üyenin teyit etmesi ile gerçekleşen emir tipidir. Karşı üye teyidi emrin tamamı için verilir ve kısmi gerçekleşme yoktur. 7.1.13.5. Emir Büyüklükleri Pazarlıklı emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir büyüklüğü üzerine 1.000 USD/EUR ve katları şeklinde iletilir. 263 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan edilerek duyurulur. 7.1.13.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri Duyuru emirleri ve pazarlıklı emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir. 7.1.13.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi EPİP’e emir iletecek üyelerin temsilcileri emirleri üye merkez ofisi ve alternatif erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler. Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı” alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve “Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur. EPİP’e iletilen duyuru emirleri “Duyuru Emirleri” ekranlarından takip edilir. İletilen her emir için bir emir numarası verilir ve her bir emir ayrı satırda yer alır. Pazarlıklı işlemler ekranına iletilen her bir emir bazında emri gönderen ve emir gönderilen üyeler için iki emir numarası üretilir. Sisteme iletilen pazarlıklı emirler sadece ilgili üyelerin ekranlarında gösterilir. 7.1.13.8. Emirlerin Gerçekleşmesi Pazarlıklı emirler karşı üye belirtilerek sisteme girilir. Karşı üyenin işlemi teyit etmesini takiben işlem gerçekleşmiş olur. Gerçekleşen işlemler hem Pazarlıklı İşlemler Ekranında hem de İşlemler Ekranında gösterilir. 7.1.13.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı Gerçekleşmiş olan pazarlıklı işlemlerin fiyatları Borsa bülteninde ilan edilmez, sadece işlem hacimleri genel toplam içinde yer alır. 7.1.13.10. Emir Değişikliği ve Emir İptali Duyuru emirleri istenildiği zaman değiştirilebilir ve iptal edilebilir. Pazarlıklı emirler ise karşı üye onaylamadan önce değiştirilebilir ve iptal edilebilir. 7.1.14. Piyasa İzleme Bilgileri Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Alan Adı Açıklama Valör 1 Tanım VKG Alış Derinliği Toplam İlgili satırdaki emirlerin valörü Menkul kıymetin YMKP kodu. Vadeye kalan gün sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm alım emirlerinin toplam miktarı Veri Dağıtı m 264 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Alış Derinliği Alış Satış Satış Derinliği Satış Derinliği (Toplam) Son Fiyat Son İşlem Miktarı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyatlı alım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin fiyatı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin fiyatı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyat satım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm satım emirlerinin toplam miktarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı. İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin tutarı (FiyatxMiktar) İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek En Yüksek Fiyat Fiyat. İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük En Düşük Fiyat Fiyat. İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin Ağr. Ort. Fiyat ağırlıklı ortalama fiyatı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde Bugünkü Miktar gerçekleşen toplam işlem miktarı. Bugünkü İşlem İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde Hacmi gerçekleşen işlem hacmi tutarı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen İşlem Sayısı işlem adedi Toplam Emir İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam Sayısı emir sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık Açık Emir Sayısı emirlerin toplam adedi Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren Birikimli Miktar gerçekleşen toplam işlem miktarı. Birikimli İşlem Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren Hacmi gerçekleşen toplam işlem hacmi tutarı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım Alış Emri Sayısı emirlerinin toplam adedi Satış Emri İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım Sayısı emirlerinin toplam adedi Önceki Seans Bir önceki işlem günü tarihi. Önceki Fiyat Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin fiyatı. Önceki Ort. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen ağırlıklı ortalama Fiyat fiyat Son İşlem Saati Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye Seans İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans. Son Pazarlıklı Gerçekleşen son Pazarlıklı işlemin fiyatı İşlem Pazarlıklı İşlem Gerçekleşen son Pazarlıklı işlemin toplam miktarı Miktarı Menkul kıymetin işlem gördüğü pazar. İlgili satırdaki Pazar menkul kıymette bulunan en iyi alım/satım emirlerinin geçerli olduğu pazar. Tür,Enstrüman Menkul kıymetin türü (eurobond gibi..) İtibari Değer Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 USD/EUR ) Son İşlem Tutarı 265 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D: durdurulmuş İlgili menkul kıymete ait açıklayıcı kod Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%, dönemsel) Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarı Durum Notlar Kupon Faizi İşlemiş Faiz Son İşlem Takas İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı Fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en Alış Takas Fiyatı iyi alış emrinin takas fiyatı Satış Takas İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en Fiyatı iyi satış emrinin takas fiyatı 7.1.15. Menkul Kıymet Valör 1 Alış/Satış Fiyat Miktar Referans Kullanıcı Üye Veri Dağıtım Girilen emre sistem tarafından verilen emir numarası Emrin sisteme giriş saati İlgili emirle ilgili olarak sistemde gerçekleşen son değişiklik Emrin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, Gerçekleşmiş gibi. Emrin girildiği pazar. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı olmak zorundadır. Emrin menkul kıymetinin tanımı Emrin valörü Emrin alış/satış olarak türü Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı işlemlerinde emrin fiyatı. Emrin toplam miktarı. Emir girişi sırasında özel bir referans bilgisi girilmişse bu alanda görünür. Emri giren üye kullanıcısının kodu. Bu alan sadece emri giren üye için görünür. Diğer üyelerde boş görünür. Emrin ait olduğu üye kodu 7.1.16. Pazarlıklı İşlemler Bilgileri Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Alan Adı Açıklama Sözleşme Karşı taraf sözleşmesi Sözleşme Zamanı Son Güncelleşme Duyuru Emirleri Bilgileri Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Alan Adı Açıklama Emir Saat Son Güncelleme Durum Pazar Veri Dağıtım Pazarlıklı işlem talebinin/işleminin numarası Pazarlıklı işlemin karşı üyesine ait talebin numarası Girilen pazarlıklı işlemin gerçekleşme zamanı Emrin durumunda herhangi bir değişiklik olduğunda (değişiklik ya da iptal ) değişikliğin gerçekleştiği saat 266 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Durum A/S Menkul Kıymet Pazar Kullanıcı Taleplerin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, gerçekleşmiş, iptal gibi. Girilen Pazarlıklı işlem talebinin yönü. Alış-satış, gibi. Talebin menkul kıymetinin tanımı Talebin girişinin yapıldığı Pazar Girişi yapan kullanıcı kodu. Borsa eksperleri tarafından yapılan girişlerde, girişin hangi üye kullanıcısı adına yapıldığını gösterir. Üye Talebin hangi üye tarafından/adına girildiğini gösterir. Karşı Üye Talebin karşı üyesinin kullanıcı kodu Kullanıcısı Karşı Üye Emrin karşı üyesinin üye kodu Hesap İşlemin takasında kullanılacak hesap Fiyat Pazarlıklı işlem talebinde fiyat Miktar Pazarlıklı işlem talebinin miktarı Tutar Pazarlıklı işlem talebinin tutarı ( Miktar x Fiyat ) Valör 1 Pazarlıklı işlem talebinin valörü Takas İşlemin takasının Takas Bankası kanalıyla yapılıp yapılmama Merkezi durumu. Evet : İşlemin takası Takas Bankası kanalıyla yapılacak. Hayır : Üyeler işlemin takasını kendi aralarında yapacaklar. Teyit Süresi Pazarlıklı işlem talebinin, karşı üye tarafından ne kadarlık bir zaman süresi içinde onaylanması gerektiği. Bu süre içinde onaylanmayan talepler için karşı üyeye uyarı mesajı gider. Referans Kullanıcının Pazarlıklı işlem talebi girişi sırasında girdiği serbest bilgi 7.2. Yatırım Fonları ve Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar Yatırım Fonu ve Yatırım Ortaklıkları adına yapılan işlemlerde Pazarların işleyiş kurallarına ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır: 1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirleri, Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları tarafından Borsa'ya iletilir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir. 2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden satış yapılıyorsa, önce satış emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım yapılıyorsa önce alım emri Borsa'ya iletilir. 3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 4. Gerçekleşen yatırım fonu işlemlerinde yapılan fon kodu hatalarına ilişkin düzeltme talebi Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün 267 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR değerlendirmesi sonucunda geçerli bir sebebe dayanan değişiklik talepleri kabul edilerek gerekli düzeltme Müdürlük tarafından yapılır. 5. İşlem aynı yetkili üye ile gerçekleştiği takdirde, alım-satım aynı üye tarafından yapılmış olacağından takas gerekmeyecektir. Aksi takdirde, normal prosedüre uygun şekilde takas yapılır. 6. Üyelerin adına işlem yapacakları yatırım fonu ve yatırım ortaklıklarının Borsa işlem kodlarını bildirmeleri; bu bildirimlerinde daha sonra meydan gelebilecek değişiklikleri de yine yazılı olarak yatırım fonu ya da ortaklık adına işlemlere başlamadan en az bir gün önce İMKB’ye iletmeleri gerekir. 7.3. Takas Esasları 7.3.1. Genel Esaslar 1. UTP ve EPİP’de işlem gören Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından birleştirilerek yapılan ikili netleştirme sürecinin sonucunda oluşturulan takas talimatları doğrultusunda, Takasbank tarafından belirlenen uluslararası takas ve saklama kuruluşu nezdinde ilgili üye hesapları kullanılarak, teslim karşılığı ödeme prensibine göre gerçekleştirilir. 2. Takasbank tarafından uluslararası takas ve saklama kuruluşu olarak Euroclear Bank belirlenmiştir. 3. İşleme taraf olan aynı üyeler (iki üye) arasında; kıymet tanımı, valör, döviz birimi bazında ikili netleştirme yapılır. Netleştirme sonucunda oluşan yükümlülüklere ilişkin talimatlar Takasbank tarafından Euroclear Bank’a gönderilir. 4. Takas süresi (valör) en az bir iş günüdür. İş günü Takasbank ve Euroclear Bank’ın resmi olarak açık olduğu gündür. 5. Pazarlarda (UTP/EPİP) işlem yapacak üyeler, Euroclear Bank nezdinde hesap açmak ve bu hesap numarasını Takasbank’a yazılı olarak bildirmekle yükümlüdürler. Hesap numarasına ilişkin değişikliklerin ise işlem tarihinden en az iki iş günü önce Takasbank’a bildirilmesi gerekmektedir. Belirtilen süre içinde bildirim yapılmadığı takdirde temerrüt hükümleri uygulanır. 6. Pazarlarda işlem yapan üyeler, kıymet ve nakit yükümlülüklerini valör gününde takas süresi son saatine kadar ilgili hesaplarında hazır bulundurmak ve takibini yapmakla yükümlüdürler. 7. Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri Takasbank’ın talimatları doğrultusunda Euroclear Bank nezdinde ilgili üye hesapları kullanılarak teslim karşılığı ödeme prensibine göre gerçekleştirilir. 7.3.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi 1. Alıcı üye, (nakit borçlu, kıymet alacaklı) valör günü itibariyle Euroclear Bank işlem saatleri dahilinde ilgili döviz birimi cinsinden nakit borcunu Euroclear Bank nezdindeki hesabında bulundurmakla yükümlüdür. 2. Satıcı üye (nakit alacaklı, kıymet borçlu) valör günü itibariyle Euroclear Bank işlem saatleri dahilinde menkul kıymet borcunu Euroclear Bank nezdindeki hesabında bulundurmakla yükümlüdür. 268 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3. Takas yükümlülüklerinin en geç valör gününde 18:30’a kadar (Belçika saati ile) yerine getirilmesi gerekmektedir. 7.3.3. Alacakların Ödenmesi Takas işlemlerinin Euroclear Bank nezdinde teslim karşılığı ödeme prensibine göre gerçekleşmesi nedeni ile nakit ve menkul kıymet alacakları, alacak karşılığı olan borç tutarlarının Euroclear Bank nezdindeki hesaplardan çıkışı ile eş zamanlı olarak ilgili hesaplara aktarılır. 7.4. Temerrüt ve Disiplin Esasları 7.4.1. Temerrüt Esasları Eurotahvillere ilişkin olarak gerçekleşen işlemlere ait nakit ve kıymet yükümlülüğünü valör gününde Euroclear Bank tarafından uygulanan saatler içerisinde yerine getirmeyen üyeye uygulanacak temerrüt faizi, mağdur üyelere ödenecek tutarlar ve disiplin hükümlerine ilişkin esaslar aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir. 7.4.1.1. Temerrüt Matrahı 351 no’lu Genelge’de belirtilen süreler içerisinde yükümlülüğün yerine getirilmemesi halinde temerrüde düşülen tarih ile taahhüdün yerine getirildiği tarih arasındaki günler dikkate alınarak; i) menkul kıymet için, ilgili işlem gününde (temerrüde konu menkul kıymetin işlem günleri farklı ise valör gününe en yakın olan işlem gününde) gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama takas fiyatından hesaplanan değeri, ii) nakit için, nakit tutarı, esas alınarak hesaplanır. 7.4.1.2. Temerrüt Faizi Menkul kıymet ya da nakit yükümlülüğünün valör gününde yerine getirilememesi durumunda, temerrüt matrahı üzerinden, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının, bu oranı aylık Londra Bankalararası Borçlanma Oranının (LIBOR) 1.25 katına eşitleyen katında temerrüt faizi uygulanır. Döviz üzerinden hesaplanan temerrüt faizi, ilgili günler için temerrüde düşen üyelerden tahsil edilir. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. Temerrüde düşen üyelere ayrıca bu Genelge’de belirtilen esaslar çerçevesinde disiplin cezası uygulanır. Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün bu Genelgede belirtilen sürelerde yerine getirilememesi Borsa, Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen sorunlardan kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde temerrüt faizi alınmaz. Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak; her gün için günlük hesaplanan temerrüt faizinin ½ katı ödenir. Bu 269 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ödemenin yapılabilmesi için, valör günü yapılamayan teslim ya da ödemenin İMKB, Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili gerekmektedir. Temerrüt faizi, temerrüde düşen üye tarafından kendisine itibaren bir iş günü içerisinde ödenir. 7.4.1.3. bildirim yapılan tarihten Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri Valör (V) günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirememiş üyeler ve temerrüde konu işlemler ertesi iş günü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunun sona erdirilmemesi halinde, İMKB Yönetmeliği’nin 35. Maddesi hükümleri çerçevesinde, aşağıda belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmesini takiben işlem yapılır. Yükümlülüğünü yerine getirmiş olan üye temerrüde konu işlem ile ilgili takas talimatını iptal ederek, en geç V+1 günü saat 12:00’ye kadar işlem karşılığı olan nakit ya da kıymetini Euroclear Bank nezdindeki 97325 no’lu Takasbank hesabına aktarır. Temerrüde düşen üyenin de V günü itibariyle gerçekleşmemiş işlemine ait takas talimatını V+1 günü saat 12:00’ye kadar iptal etmesi zorunludur. İlgili talimatın V+1 günü 12:00’ye kadar üye tarafından iptal edilmemesi durumunda, söz konusu talimat Takasbank tarafından re’sen iptal edilir. Temerrüt işlemleri ertesi gün valörlü olarak sonuçlandırılır. Temerrüt durumunu sona erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp sattırılır. Alım veya satım işlemleri Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda Borsa eksperlerinin emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince gerçekleşmemesi durumunda Tahvil ve Bono Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi mesaj modülü kullanılarak piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve işlem sonuçlandırılır. Temerrüt nedeni ile yapılan işlem eskisine göre daha olumsuz şartlarda yapılmışsa yükümlülüğünü yerine getirmeyen üye aradaki farkı Euroclear Bank nezdindeki 97325 no’lu Takasbank hesabına yatırmak zorundadır. 7.4.1.4. Disiplin Cezaları İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci maddesi çerçevesinde, Pazarlarda oluşacak yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle temerrüde düşen üyeye, söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği’nin 53’üncü maddesi uyarınca disiplin cezası uygulanır. 270 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7.5. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarlarında, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar, yukarıda belirtilen teminat yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartı ile işlem yapabilirler. Söz konusu yetkili banka ve aracı kurumlar işlemlerini İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapma yetkisi olan temsilcileri ile gerçekleştirirler. 271 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI 8.1. Amaç ve Hukuki Dayanak Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Sermaye Piyasası Kurulunun 17/8/2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19/10/2001 tarih, 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsa 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete geçmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik” vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin güven ve istikrar içinde işlem görmesini sağlamak üzere vadeli işlem ve opsiyon borsalarının kuruluş, teşkilat, faaliyet, denetim, üyelik ilke ve esaslarını düzenlemektir. 8.2. İşlem Esasları 8.2.1. İşlem Sistemi Borsada sözleşmelere ilişkin alım, satım ve diğer işlemler VOBİS adı verilen bilgisayarlı işlem sistemi üzerinde gerçekleşir ve burada gerçekleşen tüm işlemler işlemleri gerçekleştiren üyeleri ve üyeler vasıtasıyla Borsaya emir ileten üye müşterilerini bağlar. VOBİS’in temel özellikleri şunlardır: 1. VOBİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VOB işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VOBİS’te veya VOBİS’e erişimde arızaların oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir. Bu durumda emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim yöntemiyle emir girerken VOBKE (VOB Kullanıcı Ekranı)’yi kullanır. 2. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir. 3. Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. Borsa VOBKE aracılığıyla teminatlar ve pozisyonların üye bazında ve/veya hesap bazında da takip edilmesine imkan tanır. Borsa, piyasada gerçekleşen işlemlere ilişkin gerek gördüğü bilgileri VOBKE aracılığıyla üyelerine duyurabilir. VOBKE’de yer alacak bilgiler Borsa tarafından önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. Borsa Yönetmeliğinin 139’uncu maddesi çerçevesinde yapılacak bilgilendirmeler saklıdır. 272 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 4. VOBİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını TVİS ile çevrim-içi olarak bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. Pozisyon için gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak, işlemin gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli teminatı olmayan emir iptal edilir. 5. Üyeler sadece gerçekleştirebilirler. yetkili oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem 6. Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde VOBKE aracılığıyla izlenebilir. Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda “işlem defterleri” ve “Borsa Bülteni” gönderilebilir. 7. VOBİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin VOBKE’de yer alan bilgilerin bir kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi veya gecikmeli olarak verilmesine imkan tanır. 8.2.2. Pazarlar Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır. 8.2.2.1. Ana Pazar “Ana Pazar”, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır. 8.2.2.2. Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Fiziki teslimatlı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde bir defada girilen 500 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, diğer sözleşmeler için ise bir defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir. Her iki tarafı da belirli olan özel emirlerin “Özel Emirler Pazarı”nda işlem görebilmesi için Borsanın onayı gerekir. “Özel Emir İlan Pazarında” ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler Pazarında” gerçekleşir. Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Bu pazarlardaki teminat kontrolü, pozisyon limitlerinin hesaplanması gibi risk yönetimi uygulamaları da “Teminatlandırma ve Diğer Risk Yönetimi Esasları” Genelgesindeki hükümlere tabidir. Şu 273 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR kadar ki özel emir ilan pazarına girilen emirlerin yeterli teminatlarının olup olmadığı Borsa tarafından en kısa sürede kontrol edilir ve yeterli teminatın olmadığı durumlarda emirler iptal edilir. Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir: i. Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zaman önceliği kuralı geçerlidir. ii. Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar öncelikli olarak karşılanması esastır. Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden gerçekleşmesi için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın durumlarda, işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir. dolayı işlem onaylamadığı 8.2.3. İşlem Yöntemleri VOBİS’te “sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi uygulanabilir. 8.2.3.1. Sürekli Müzayede Yöntemi Bu yöntem “normal seans”ta kullanılır. Bu yöntemde, VOBİS’e iletilen emirlerin Borsa Yönetmeliğinde belirtilen şekilde fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden işlemler gerçekleştirilir. 8.2.3.2. Tek Fiyat Yöntemi Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. Tek fiyat yönteminde VOBİS’e iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı” üzerinden yine fiyat ve zaman önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Bu yöntemde alış ve satış emirleri verilen fiyat üzerinden veya daha iyi olan fiyat üzerinden gerçekleşir. 8.2.4. İşlemlerin Durdurulması Borsada işlemler, Genel Müdürün kararıyla; herhangi bir işlem gününde bir ya da birden fazla sözleşmede veya tüm sözleşmelerde durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar başlatılması için de Genel Müdürün kararı gereklidir. Genel Müdür bu yetkisini görevlendireceği bir birime devredebilir. 274 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.2.5. Emirler 8.2.5.1. Emirlerin Borsaya İletilmesi Borsada işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, Borsa işlem salonundan veya VOBKE vasıtasıyla uzaktan erişimle emirlerini iletirler. Telefonla emir iletimine ilişkin hususlar saklıdır. Emir girişinde VOBİS tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine uygun olmayan emirler sisteme girilemez. Maksimum emir miktarı sadece pasife girilen emirler için kontrol edilir. Normal seansta girilebilecek maksimum pasif emir miktarı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde 5.000 adet, diğer sözleşmelerde ise 2.000 adet sözleşmeyi içerir. 8.2.5.2. Emirlerin Eşleşmesi Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir: i. Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır. ii. Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce gelen emirler önce karşılanır. Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır. Eşleşme anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez. Borsada dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda, yeterli teminat olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür emirleri giren üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir. İlgili Mevzuatta çerçevesinde alınabilecek diğer tedbirler saklıdır. 8.2.5.3. Emir Yöntemleri VOBİS’e girilebilecek olan emirlerde aşağıdaki belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden birinin seçilmesi zorunludur: Limit (LMT) Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur. Piyasa (PYS) Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde 275 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir. Kapanış Fiyatından (KAP) Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından” emirler karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen “kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece “kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir. 8.2.5.4. Emir Türleri Emir yöntemlerinden bir tanesi seçildikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir türünden birinin seçilmesi gerekmektedir: Kalanı Pasife Yaz (KPY) Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür. Gerçekleşmezse İptal Et (GİE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. Kalanı İptal Et (KİE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. Şarta Bağlı (SAR) Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan Borsada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur. 276 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.2.5.5. Emir Süreleri Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir: Seans Emri (SNS) Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Günlük Emir (GUN) Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. İptale Kadar Geçerli Emir (İKG) Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Tarihli Emir (TAR) Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir. “İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket limitlerinin dışında emir girilebilir. 8.3. Takas ve Temerrüt Esasları 8.3.1. Takas Esasları 8.3.1.1. Genel Takas Esasları VOB’da işlem gören sözleşmelerin takası, Genel Yönetmelik, Borsa Yönetmeliği ve ilgili mevzuat ve Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesi hükümleri çerçevesinde SPK’nın 10.12.2004 tarih ve 48/1602 sayılı toplantısında alınan kararı ile Takas Merkezi olarak belirlenen Takasbank tarafından yapılır. Takasbank, Borsa Yönetmeliği ve Genel Yönetmelikte öngörülen şekilde, merkezi muhatap olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir. 277 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Fiziki teslimata ilişkin hükümler saklıdır. Takasbank’ın mali sorumluluğu, bu Genelgede öngörülen kaynaklarla sınırlı olmak üzere sözleşmelerin takası sırasında taraflardan her biri için karşı tarafın yerini almasından kaynaklanan tutar kadardır. Takas Merkezi garantisi, sadece Takas Merkezinde açılan hesaplar ve bu hesaplarda izlenen sözleşmelerle sınırlıdır. Takas işleminde aksi kararlaştırılmadıkça açık pozisyon için yatırılması ve bulundurulması zorunlu teminatlar ve Garanti Fonu kullanılır. (Takasbank, takasın gerçekleşmesinden kendi kaynakları ile sorumlu değildir.) Takas işlemlerinde uygulanacak genel esaslar aşağıda sıralanmaktadır: 1. Borsada gerçekleştirilen işlemlerin takası hususunda, Takasbank sadece takas üyeleri ile doğrudan ilişki içindedir. Takasbank, takas üyesi olmayan Borsa üyelerinin takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, Borsa ve takas üyelerinin müşterilerinin diğer Borsa ve takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir takas üyesinin kendisine aracılık hizmeti veren bir diğer takas üyesine karşı yükümlülüklerinden ve takas veya Borsa üyesinin müşterilerine karşı yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz. 2. Takas üyelerinin sahip olacağı açık pozisyonlar ve bunlar için yatırılacak nakit ve nakit dışı teminatları izlemek üzere Takasbank nezdinde gerekli hesaplar açılır. 3. Takasbank nezdindeki hesaplardaki açık pozisyonlar Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesinin 6’ncı maddesinde belirtildiği şekilde günlük bazda Takasbank tarafından re’sen günceleştirilir. 4. Takas üyeleri, teminat tamamlama yükümlülüklerini T+1 Günü en geç saat 14:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Yükümlülüklerin yerine getirilmesine ilişkin süreler Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde yeniden belirlenebilir. Ayrıca, sözkonusu süreler Takasbank tarafından da geçici olarak değiştirilebilir. 5. Teminat tamamlama çağrısına muhatap olan üyenin hesaplarında, hesapların güncelleştirilmesi neticesinde oluşan kar alacaklarına teminat tamamlama çağrısı tutarlarının toplamı kadar bloke konur. Takas üyelerinin teminat tamamlama çağrısından kaynaklanan borçları kapandıkça, kar alacaklarına konulan bloke, kapatılan borç tutarı kadar çözülür. 6. Takas üyesi, yükümlülüğünü takas süresinin bitimine kadar tam olarak yerine getirmediği takdirde herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. 7. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. 8.3.1.2. Fiziki Teslimat Esasları Fiziki teslimata konu sözleşmelerin takas ve teslimat işlemleri Takas Merkezi tarafından gerçekleştirilir. Borsa ayrıca sözleşme bazında farklı teslimat yerleri de belirleyebilir. Fiziki teslimata konu sözleşmelerin son işlem gününe kadar (son işlem günü dahil) olan takas işlemleri, genel takas esasları çerçevesinde gerçekleştirilir. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. 278 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.3.1.2.1. Fiziki Teslimata Konu Sözleşmelerinin Takas Esasları Döviz Vadeli İşlem Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, üye bazında ilgili sözleşmelerin ait olduğu para birimleri esas alınarak son işlem günü seans sonu itibariyle sözleşme bazında yapılan netleştirme sonucunda belirlenir. Farklı vadelerdeki sözleşmeler için netleştirme yapılmaz. Üye bazında netleştirilmiş takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere bildirilir. Fiziki teslimata konu döviz sözleşmelerinin takas işlemleri Takasbank tarafından hesaben gerçekleştirilir. İlgili döviz cinslerinden efektif kabulü veya ödemesi yapılmaz. TL cinsinden takas yükümlülükleri, sözleşmenin son işlem günü TCMB tarafından saat 15:30’da ilan edilen döviz satış kuru ile hesaplanır. T+2 günü uzun pozisyon sahibi takas üyesi, TL cinsinden hesaplanan takas yükümlülüğünü, en geç saat 16:30’a kadar Takasbank nezdindeki TL cari hesabına yatırarak yerine getirir. Belirlenen takas saatine kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri uygulanır. Kısa pozisyon sahibi üye, fiziki teslimat yükümlülüğü olan döviz tutarını T+2 günü muhabir bankası aracılığıyla, Takasbank tarafından üyelere bildirilen ve ilgili döviz cinsine göre belirlenmiş muhabir banka hesabına en geç 16:30’a kadar transfer eder. Belirlenen takas saatine kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri uygulanır. T+2 günü saat 16:30’dan başlayarak teslimat tutarı olan döviz miktarı, uzun pozisyon sahibi üyenin Takasbank nezdindeki döviz hesabına, TL karşılığı olan tutar ise kısa pozisyon sahibi üyenin Takasbank nezdindeki TL cari hesabına aynı gün valörüyle aktarılır. T+2 günü yurt dışı piyasaların tatil olması (ödeme sisteminin açık olmaması) durumunda, ilgili sözleşmelerden kaynaklanan fiziki teslimat yükümlülükleri yurt dışı piyasaların açık olduğu ilk Borsa günü saat 16:30’a kadar yerine getirilir. Belirlenen takas saatine kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri uygulanır. 8.3.1.2.2. Fiziki Teslimata Konu Canlı Hayvan Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, hesap bazında son işlem günü gün sonu itibarıyla belirlenir. Takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere bildirilir. Gerek duyulması halinde teslimat yerinin kapasitesi dikkate alınarak Borsa veya Takasbank teslim tarihlerini üye bazında belirleyebilir. Üye teslimat bildirim günlerinde kısa pozisyonda olan müşterilerini teslimata hazırlıklı olmaları konusunda uyarmakla yükümlüdür. Üye kısa pozisyondaki müşterilerinin teslimatına aracılık yapmak üzere bir veya birden fazla yetkili komisyoncu ile 279 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR anlaşabileceği gibi müşterilerinin doğrudan yetkili komisyoncular ile anlaşma yapıp daha sonra kendisine bildirimde bulunulmasına müsaade edebilir. Teslimata aracılık yapacak yetkili komisyoncular dışında doğrudan İSTİB tarafından da teslimat işlemleri gerçekleştirilebilir. Son işlem günü sonu itibarıyla uzun pozisyonda olan müşteriler teslimattan kaynaklanan TL yükümlülüklerini, son işlem gününü takip eden ilk iş günü saat 16:30’a kadar son uzlaşma fiyatı üzerinden, sözleşme genelgesinde belirtilen sözleşme büyüklüğünün tolerans limitinin üst sınırını dikkate alarak yerine getirirler. Son işlem gününü takip eden iş gününün yarım gün olması durumunda Borsa tarafından gerekli önlemler alınır. Uzun tarafın TL yükümlülüğünün hesabında, bireysel kurumsal ayrımı yapılmaksızın canlı hayvan alım satımlarında uygulanan en yüksek KDV oranı da dikkate alınır. Bu şekilde hesaplanan TL yükümlülükleri ilgili üye tarafından üye cari hesabına yatırılır ve Takasbank tarafından bu tutar bloke edilir. Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan müşteriler sözleşme genelgesinde belirtilen teslimat günlerinde saat 14:00’e kadar sözleşme genelgesinde belirtilen özelliklerdeki hayvanları teslim merkezine teslim ederler. Eğer üye bazında farklı teslim tarihleri belirlenmişse yükümlü oldukları gün saat 14:00’e kadar teslim yapmak zorundadırlar. Bayramın üçüncü gününün teslimat günü olarak belirlenmesi durumunda teslimat son saati 12:00’dir. Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan müşterilerin hesaplarına yansıtılmak üzere takas ve teslim sürecindeki tüm yükümlülüklerin yerine getirilmesinden sonra fiziki teslimat sonucu oluşan TL alacakları sözleşmenin vade sonunda Takasbank tarafından ilgili üyenin hesabına aktarılır. Alıcı ve satıcılar mükelleftirler. teslim esnasında Teslimat Şartnamesindeki hükümlere uymakla Teslim yükümlülüğünü tamamlamış satıcıların alacaklarının hesaplanmasında teslim edilen hayvanın teslimat şartnamesi çerçevesinde hesaplanan ağırlığı ve son uzlaşma fiyatı üzerinden hesaplanan tutar dikkate alınır. Üyenin temsil ettiği satıcıların teslimatına komisyoncu aracılık ediyor ise ilgili komisyoncunun düzenlediği faturalarda sadece kendi müşterileri tarafından teslim edilen hayvanların bilgilerinin bulunması üyenin sorumluluğundadır. Faturalarda belirtilen KDV tutarları takas alacaklarının üye hesabına geçmesini takiben satışa aracılık eden üye tarafından ilgili komisyoncuya ödenir. TL yükümlülüğünü yerine getirmiş alıcı hesaplara aktarılmak üzere, teslim alınan hayvanın ağırlığı, son uzlaşma fiyatı ve KDV oranı dikkate alınarak hesaplanan tutar ile son işlem günü sonu itibarıyla hesaplanmış olan TL yükümlülük karşılığı yatırılan tutar arasında fark oluşması halinde oluşan fark vade sonunda Takasbank tarafından üye cari hesabına iade edilir. Üyeler alıcı ve satıcı müşterilerinin takas ve teslim sürecindeki tüm yükümlülüklerini yerine getirmelerinden sorumludurlar. 280 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Borsa, teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde hayvan teslim edilmesi gereken durumlarda başka bir teslimat yeri belirleyebileceği gibi teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde kalan teslimat için nakdi uzlaşma yöntemi de ilan edebilir. Borsa alıcı ile satıcının başka bir teslimat yeri konusunda anlaşmaları halinde tüm takas ve teslim sorumluluğu ilgili üyelerde ve kendilerinde olmak üzere Borsa dışında takas yapılmasına izin verebilir. 8.3.2. Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ofislerinden Takasbank sistemine bağlanılarak, elektronik ortamda gerçekleştirilir. Teminata kabul edilecek varlıklar teminat hesaplarına fiziki olarak doğrudan yatırılamaz. Teminat yatırma ve çekme işlemleri ilgili üye serbest hesaplarından veya serbest hesaplarına elektronik virman suretiyle gerçekleştirilir. Teminat yatırma/çekme talepleri seans süresi içinde Takasbank ve Borsa onayı ile, seans dışında ise Takasbank’ın onayı ile gerçekleştirilir. Alınan pozisyonlar dolayısıyla tutulması zorunlu (bloke edilmiş) olan teminatlar çekilemez. Ayrıca, teminat tamamlama yükümlülüğü olan hesaplardan teminat çekilmesine izin verilmez. Normal seansın son 15 dakikasından uzlaşma fiyatının açıklanmasına kadar geçen süre zarfında üyenin teminat yatırmasına izin verilmez. Teminat çekme işlemlerinde, belirlenen teminat kompozisyonunu bozan teminat çekme talepleri reddedilir. Teminat yatırma/çekme işlemlerine ve bloke hesabına nakit yatırma ve çekme işlemlerine ilişkin uygulama esasları ve süreleri Takasbank tarafından belirlenir. 8.3.3. Temerrüt Esasları 8.3.3.1. Genel Temerrüt Esasları Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlar nedeniyle Takasbank’a yatırılması gereken tutarlar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya yerine getirilmemesi halidir. Fiziki teslimata ilişkin hükümler saklı kalmak üzere, teminat tamamlama yükümlülüğünü zamanında yerine getirmeyenler herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. Hesaplarda bulunması gereken teminat tutarları Borsa tarafından günlük olarak hesaplanır. Teminatın sürdürme teminatı seviyesinin altına düşmesi durumunda başlangıç teminatı seviyesine kadar nakit olarak tamamlanması ve/veya var olan açık pozisyonların bir kısmının veya tamamının kapatılması ve/veya fark pozisyonu alınması suretiyle gerekli başlangıç teminatının teminat tamamlama çağrısını karşılayacak tutarda azaltılması zorunludur. Hesaptaki toplam teminat, sürdürme teminatının üzerinde olmasına rağmen nakit teminatın "0"ın altına düşmesi halinde ise üyeden nakit teminatının negatif (eksi) bakiyesini kapatması (nakit teminatını "0"a tamamlaması) teminat tamamlama çağrısı yapılmak suretiyle istenir. Borsa Yönetmeliği uyarınca gerek görüldüğü durumlarda üyelerden olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesaplar için ek teminat talep edilebilir. 281 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.4. Teminatlandırma ve Diğer Esaslar 8.4.1. İşlem Teminatları Borsada alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takasbank’ta bulundurulan (ya da bulundurulması gereken) teminat tutarına işlem teminatı denir. Borsanın doğal üyesi olarak kabul edilen TCMB’nin açık pozisyonları dolayısıyla teminat bulundurma zorunluluğu bulunmamaktadır. İşlem teminatları üç gruba ayrılır: Başlangıç Teminatı Borsada pozisyon almak için gerekli olan teminat tutarına başlangıç teminatı denir. Her bir sözleşme ya da sözleşme tipi için gerekli olan başlangıç teminatı ilgili sözleşmelerde belirtilir. Başlangıç teminatı tutarları Borsa tarafından piyasalardaki gelişmelere göre değiştirilebilir. Aynı dayanak varlık üzerine düzenlenen, başta sözleşme büyüklüğü olmak üzere tüm asli unsurları aynı olan farklı vadelerdeki sözleşmelerin birinde uzun pozisyon, diğerinde ise kısa pozisyon alınması durumunda yayılma pozisyonu (fark pozisyonu) oluşturulmuş olur. Yayılma pozisyonları için düz pozisyonlara göre daha düşük bir teminat belirlenebilir. Sürdürme Teminatı Borsada oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi ilgili sözleşmelerde belirtilir. Olağanüstü Durum Teminatı Borsa Yönetmeliğinde belirlenen esaslar çerçevesinde Borsa tarafından başlangıç teminatına ek olarak olağanüstü durum teminatı da talep edilebilir. VOBİS’te işlemlerin gerçekleşmesinde işlem teminatı kontrolü yapılır. Emirlerin eşleşmesi esnasında ilgili hesabın yeterli teminatının bulunmaması durumunda, emir iptal edilir. 8.4.2. Teminatlandırma Yöntemi İşlem teminatlarının hesaplanmasında “sözleşme bazında teminatlandırma” yöntemi uygulanır. 282 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.4.3. Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya VOBİS’te hesaplanan gün içi kar/zararların belirli bir oranı dikkate alınabilir. Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa tarafından üye, hesap tipi ve/veya hesap bazında 1’den büyük ya da 1’den küçük olarak uygulanabilir. 1’den farklı olarak tanımlanmış teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılması durumunda seans içinde VOBİS, Borsa ve Takasbank tarafından yapılan tüm hesaplamalarda bu çarpanlarla çarpılarak hesaplanmış teminat rakamları ve/veya kâr/zarar tutarları dikkate alınır. Teminat çarpanlarının 1’den küçük olarak tanımlanması, ilgili hesabın Takasbank’ta mevcut teminatına göre çarpan rakamıyla orantılı olarak daha az pozisyon almasına yol açabilir. Teminat ve kâr/zarar çarpanları, teminat tamamlama çağrısı miktarı hesaplanırken 1 olarak uygulanır. Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa Günü içerisinde herhangi bir zamanda önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. 8.4.4. İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek kıymetler nakit ve nakit-dışı varlıklar olarak ikiye ayrılmaktadır. Nakit teminat olarak TVİS’e Türk Lirası (TL) kabul edilir. Nakit dışı teminatlar ise çeşitlendirilmiştir. Aşağıda işlem teminatı olarak kabul edilecek nakit ve nakit-dışı teminatların çeşitleri gösterilmektedir: i. - Nakit Teminatlar Türk Lirası (TL) ii. Nakit Dışı Teminatlar 1. Döviz (DVZ) - ABD Doları (USD) - Avrupa Para Birimi (EUR) 2. - Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Devlet Tahvili (DT) Hazine Bonosu (HB) Dövize Endeksli Devlet Tahvili (DTE) Döviz Ödemeli Devlet Tahvili (DTY) 283 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 3. Euro Tahvil (EUT) 4. Hisse Senedi (HS) - İMKB 30 endeksine dahil hisse senetleri - Borsa Yatırım Fonları Katılma Belgeleri (BYF) 5. Yatırım Fonu Katılma Belgeleri - Kaydileştirilmiş yatırım fonu katılma belgeleri İtfasına beş işgünü kalan DİBS’ler teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat olarak daha önceden getirilmiş olan tahvil veya bonoların arasında itfasına beş işgününden az zaman kalmış olan varsa, ilgili üyelere Takasbank tarafından elektronik ortamda kıymetlerin değiştirilmesi için uyarı mesajı gönderilir. İtfaya konu tahvil veya bonolar yapılan uyarıya rağmen değiştirilmedikleri takdirde müşterinin talimatına ihtiyaç duyulmaksızın itfadan önceki günün sonunda menkul kıymetin fiyatı sıfırlanır. İtfa tutarı, ilgili müşterinin vadeli işlem teminatına nakit olarak aktarılır. Anapara ve kuponlarına ayrıştırılmış DİBS’lerin teminata kabulü için, menkul kıymetin tamamını temsil eden anapara ve kuponlarının birlikte teminata yatırılması gerekmektedir. Aksi takdirde ayrıştırılmış DİBS’ler teminata kabul edilmez. Yalnızca Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen Euro tahviller işlem teminatı olarak kabul edilir. Euro tahvillerin teminat yatırma/çekme işlemleri, kupon/itfa işlemleri ve diğer uygulama esaslarına ilişkin hususlar Takasbank tarafından duyurulur. Hisse senedi cinsinden teminatlarda sermaye artırımı ve/veya temettü ödemesi karşılığı alacaklar üyenin Takasbank nezdindeki serbest hesabına aktarıldığı ve İMKB’de hisse senedi bölündüğü gün ve/veya temettü başlangıç tarihinden itibaren VOB teminat hesabı sürdürme seviyesinin altına düşebileceği dikkate alınarak, teminat seviyesinin korunması üyenin sorumluluğu altındadır. İMKB 30 endeksinden çıkarılan hisse senetleri çıkarıldığı tarihten itibaren üç iş günü içerisinde geçerli diğer bir teminatla değiştirilir. 8.4.5. Kâr/Zarar Hesaplamaları Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak VOBİS’te güncellenir. Her gün sonunda, belirlenen uzlaşma fiyatları, kar/zararların hesaplanmasında kullanılır. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. Gün sonunda belirlenen uzlaşma fiyatına göre hesaplardaki kar/zarar miktarları teminatlara eklenir ya da teminatlardan düşülür. 8.4.6. Riskli Hesap “Başlangıç teminatının”, “mevcut teminat ± kâr/zarar” tutarına oranı %100 veya daha büyük ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Riskli durumdaki hesaplar pasif ve aktif emir 284 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR girişi yaparak pozisyon kapatıcı işlem gerçekleştirebilirler. Diğer taraftan, daha önce riskli konuma geçmiş hesaplar için başlangıç teminatının “mevcut teminat ± kâr/zarar” tutarına oranı %90 veya daha düşük duruma gelirse hesap, “riskli hesap” durumundan çıkarılır. 8.4.7. Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli Teminat tamamlama çağrıları seansın bitiminden sonra uzlaşma fiyatlarının açıklanmasıyla birlikte ilgili üyenin Takasbank ekranından elektronik ortamda yapılır, bu bilgiler aynı zamanda VOBKE’den de takip edilebilir. Takasbank tarafından bu şekilde çağrı yapılması veya VOBKE’de teminat tamamlama çağrılarının gösterilmesi durumunda başkaca bir ihbar ve bildirme gerek kalmaksızın üyenin çağrıyı aldığı kabul edilir. 8.4.8. Pozisyon Limitleri Herhangi bir sözleşmede alım ya da satım yönünde alınabilecek azami sözleşme sayısı veya oranına pozisyon limiti denir. Aynı sicil numarasına bağlı hesaplar veya aynı kurum adına farklı sicil numaraları ile açılmış olan hesaplar pozisyon limitlerinin uygulamasında tek bir hesap olarak değerlendirilir. Borsada iki çeşit pozisyon limiti bulunmaktadır: 8.4.8.1. Mutlak Pozisyon Limiti Mutlak pozisyon limiti, bir hesabın ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarından bağımsız olarak alabileceği açık pozisyon sayısını ifade eder. 8.4.8.2. Oransal Pozisyon Limiti Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip olabileceğini gösterir. Mutlak pozisyon sayısına ulaşılmadığı sürece ilgili hesap için oransal pozisyon limiti kontrolü yapılmaz. Mutlak pozisyon sayısına ulaşıldığında oransal pozisyon limiti kontrolü sistem tarafından uygulanır. Pozisyon limitleri üye, hesap ve sözleşme tipi bazında farklılaştırılabilir. Pozisyon limitleri Borsa tarafından ilgili sözleşmelerde belirlenir. Pozisyon limitleri hesaplanırken, açık pozisyonların düz pozisyon ya da yayılma pozisyonu olmasına bakılmaksızın tüm açık pozisyonlar dikkate alınır. Üyeler pozisyon limitlerinin aşılıp aşılmadığını kontrol etmek ve pozisyon limitlerinin aşılması durumunda ilgili hesap adına sadece pozisyon kapatmaya yönelik emir girmekle yükümlüdürler Pozisyon limitini aşan hesapların limit aşımını gidermeleri yönünde üyeler tarafından bildirimde bulunulur. Pozisyon limit aşımının üye tarafından müşteriye bildirimini izleyen ilk Borsa gününde aşımın giderilmemesi halinde bu durum, mesai 285 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR bitiminden önce üye tarafından Borsaya bildirilir. Borsa, müşteriye bildirim yapılsın ya da yapılmasın, bir Borsa gününden daha uzun süre limitleri aşan pozisyonları re’sen kapatabilir. 8.5. Garanti Fonu Esasları 8.5.1. Garanti Fonu Borsa Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde Borsa tarafından, temerrüt durumunda takas yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatlarının yanı sıra kullanılmak amacıyla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde belirlenen esaslara göre işleyecek bir Garanti Fonu oluşturulmuştur. Garanti Fonu uygulama esasları Takasbank tarafından belirlenir. Tüm takas üyelerinin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur. Garanti Fonu katkı payları asgari ve değişken olmak üzere ikiye ayrılır: 1.Asgari Katkı Payı: Bir üyenin Garanti Fonundaki katkı payı, asgari katkı payı tutarından az olamaz. Takas üyelerinin Garanti Fonunda bulundurması zorunlu asgari katkı payları 200.000 TL olarak belirlenmiştir. Asgari katkı payı tutarı Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde değiştirilebilir. 2.Değişken Katkı Payı: Açık pozisyonların piyasa değerleri, Borsa tarafından belirlenen hesaplama aralıklarına denk düşen üyelerden, asgari katkı payına ek olarak değişken katkı payı alınır. Vadeli işlem teminatlarında olduğu gibi, Garanti Fonu teminatlarında da hesapta bulunan teminat tutarı, piyasa koşulları nedeniyle bulunması gereken teminat seviyesinin altına düşebilir. Takas üyelerinin Garanti Fonu Katkı Payı olarak yatırdıkları teminatları sürdürme teminat seviyesine eşit veya sürdürme seviyesinin altına düştüğü takdirde takas üyesine garanti fonu teminat tamamlama çağrısı yapılır. Garanti Fonu teminatı sürdürme oranı %90’dır. Garanti Fonu katkı payları aşağıdaki sebeplerle sürdürme seviyesine veya daha altına düşebilir: - Teminat değer düşüklüğü, - Garanti Fonu katkı payının kullanılması, - Bulunması gereken teminat seviyesinin yükselmesi. Takas üyesinin teminatta oluşabilecek eksik tutarın 3 işgünü içinde tamamlanması istenir. Süresinde tamamlanmayan eksik teminatlar nedeniyle üyeye, İMKB Repo Ters Repo Pazarında veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İnterbank Para Piyasasında oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın iki katı ceza tahakkuk ettirilir. Ayrıca güvence karşılığı hesabının eksik olduğu VOB’a bildirilir ve gerekli görülürse Borsa işlemleri durdurulabilir, takas üyeliği dondurulabilir. Garanti Fonu İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yönetilir. 286 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Garanti Fonuna ilişkin hükümler tüm üyelere uygulanır ve Garanti Fonunda oluşan fonlar Borsada açılan tüm piyasalarda ve işlem gören tüm sözleşmelerde oluşan temerrütler için ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde ve ilgili mevzuatta yer alan esaslara uygun olarak kullanılır. TCMB’ye ilişkin istisnalar saklıdır. 8.5.2. Garanti Fonu Katkı Payları Hesaplama Aralığı 1. aralık 2. aralık Açık Pozisyon Cari Değeri (TL) 0-20 Milyon 20-30 Milyon Minimum Payı (TL) Nakit Katkı 3. aralık 30-40 Milyon 40 Bin + (3-1) * 20 Bin 4. aralık 40-50 Milyon 40 Bin + (4-1) * 20 Bin N. aralık Önceki aralık + 10 Milyon 40 Bin + (N-1) * 20 Bin 40 Bin 40 Bin + (2-1) * 20 Bin Toplam Katkı Payı (TL) 200 Bin 200 Bin + (2-1) * 100Bin 200 Bin + (3-1) * 100Bin 200 Bin + (4-1) * 100Bin 200 Bin + (N-1) * 100Bin N: Açık Pozisyon Cari Değerinin tekabül ettiği aralık Her günün sonunda, takas üyesinin piyasadaki açık pozisyon sayısı sözleşme bazında bulunur ve ilgili sözleşme büyüklükleri o gün itibarıyla ilan edilen uzlaşma fiyatları ile çarpılarak “açık pozisyon cari değeri” hesaplanır. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. Açık pozisyon cari değeri = S ( AçıkPozisyonSayısı * SözleşmeBüyüklüğü *UzlaşmaFiyatı ) i 1 i i i (S: Açık Pozisyon Bulunan Sözleşmelerin Sayısı) Açık pozisyon cari değeri hesaplandıktan sonra, bu değerin hangi aralıkta bulunduğu tespit edilir. Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her gün sonu itibariyle güncellenir. Bir üst aralığa geçen takas üyeleri belirlenir ve bu üyelerin Garanti Fonundaki katkı payları kontrol edilerek, gerekli durumlarda Takasbank tarafından elektronik ortamda Garanti Fonu tamamlama çağrısı yapılır. Genel Takas Üyelerinin Garanti Fonu katkı payları hesaplanırken, takasını garanti ettikleri Borsa üyelerinin durumu da dikkate alınır. Asgari katkı payı tutarı hesaplanırken, takası garanti edilen diğer üyelerin sayısına, takas üyesinin kendi takas garantisi de dikkate alınarak 1 (bir) eklenir ve bulunan rakam ile asgari katkı payı tutarı çarpılır. Değişken katkı payı hesaplanırken, takası garanti edilen üyelerin açık pozisyonları ile takas üyesinin açık pozisyonları toplamı dikkate alınır. 287 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8.6. Üyelik Esasları 8.6.1. Borsaya Üye Olabilecekler Borsaya, Kanun hükümleri uyarınca Sermaye Piyasası Kurulu’ndan türev araçların alım satımına aracılık yetki belgesi almış aracı kurumlar, bankalar ve vadeli işlemler aracılık şirketleri üye olarak kabul edilirler. 8.6.2. Piyasalar Borsada dört ayrı piyasa mevcuttur: 1. 2. 3. 4. Hisse Senedi, Döviz, Faiz Emtia+ Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili veya diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına, Emtia+ piyasasında ise sayılanların dışında kalan emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem yapılabilir. Borsa belirtilen piyasalar dışında yeni piyasalar oluşturabilir. Mevcut piyasalara yeni sözleşmeler ilave edebilir veya çıkarabilir. Opsiyon sözleşmelerinin Borsada işlem görmeye başlaması durumunda bu sözleşmeler ilgili dayanak varlığın işlem gördüğü mevcut piyasalar içerisinde işlem görebileceği gibi bu sözleşmeler için ayrı piyasalar tesis edilebilir. 8.6.3. Borsa Payı Tarifesi Borsa Yönetmeliği uyarınca üyeler tarafından gerçekleştirilen alım satım işlemleri üzerinden hesaplanan bir ücret Borsa tarafından “Borsa payı” olarak tahsil edilir. Tablo 1’de yer alan tarifeye göre aylık işlem hacmi üzerinden hesaplanan tutar üyenin o ay ödemesi gereken Borsa payı olarak belirlenir. 2010/119 sayılı “Piyasa Yapıcılığı Esasları" Genelge’sindeki Borsa payına ilişkin hükümler saklıdır. Sözleşme Adı Borsa Payı VOB-Egepamuk Yüzbinde bir VOB-Anadolu Kırmızı Buğday Yüzbinde bir VOB-TLDolar Yüzbinde dört VOB-TLEuro Yüzbinde dört VOB- EUR/USD Çapraz Kuru Yüzbinde dört FT (Hesaben) VOB TLDolar Yüzbinde üç 288 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR FT (Hesaben) VOB TLEuro Yüzbinde üç VOB-İMKB 30 Yüzbinde dört VOB-İMKB 100 Yüzbinde dört VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı Yüzbinde dört VOB-Altın Yüzbinde bir VOB-Dolar/Ons Altın Yüzbinde bir VOB-G-DİBS Yüzbinde bir VOB-Baz Yük Elektrik* Yüzbinde bir VOB- Pik Yük Elektrik* Yüzbinde bir FT VOB-Canlı Hayvan Yüzbinde bir * VOB-Baz Yük Elektrik ve VOB-Pik Yük Elektrik vadeli işlem sözlesmelerinin işleme açıldığı tarih ile 30.12.2011 tarihi arasındaki sürede ilgili sözleşmelerde gerçekleşen işlemler için Borsa payı istisnası uygulanacaktır. Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak dikkate alınır. Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak dikkate alınır. Yukarıda belirtildiği şekilde hesaplanan Borsa payları Mali İşlere İlişkin Esaslar Genelgesinde belirlenen usul ve sürelere göre Borsaya ödenir. 8.6.4. Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi Üyeler, Genel Yönetmelik uyarınca Borsada yapacakları işlemler nedeniyle müşterilerine uygulayacakları kurtaj oranını % 1'den fazla olmamak koşuluyla serbestçe belirleyebilir. 8.6.5. Üyelerin Pozisyon Limitleri Özsermayeleri 70.000.000 TL’nin üzerinde olan ve aynı zamanda son 6 aylık süre içerisinde herhangi bir ayda işlem hacimleri 30.000.000 TL’yi aşmış olan üyelerin portföy hesapları için; VOB-TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi ve VOB-TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon Limitleri 50.000 sözleşme, VOB-İMKB 30 Vadeli İşlem Sözleşmesi ve VOB-İMKB 100 Vadeli İşlem Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon Limitleri 20.000 sözleşme olarak uygulanır. Yukarıda belirtilen işlem hacmi kriterini sağlayan ve özsermayesi 120.000.000 TL’nin üzerinde olan üyelerin portföy hesapları için, yukarıda belirtilen sözleşmelerin iki vadesi için öngörülen limit, bir vade için kullanılabilir. Genişletilmiş Pozisyon Limitleri: Özsermayeleri 120.000.000 TL’nin üzerinde olan ve aynı zamanda son 6 aylık süre içerisinde herhangi bir ayda işlem hacimleri 30.000.000 TL’yi aşmış olan üyelerin portföy 289 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR hesapları için, VOB-TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi ve VOB-TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmesine ilişkin Mutlak Pozisyon Limitleri 100.000 sözleşme olarak uygulanır. Belirtilen işlem hacmi kriterini sağlayan ve özsermayesi 120.000.000 TL’nin üzerinde olan üyelerin portföy hesapları için, belirtilen sözleşmelerin üç vadesi için öngörülen limit, bir vade için kullanılabilir. Bu durumda işlem teminatlarıyla ilgili yükümlülüklere ek olarak "Üyelerin Pozisyon Limitleri" Genelgesinde açıklanan “Riske Maruz Değer” ya da “Büyük Pozisyon Teminatı” yöntemlerinden biri seçilerek uygulanmak zorundadır. 8.6.6. Üyelerle İlişkiler Komitesi Komite 15 üyeden oluşur. Komite üyeleri aşağıdaki yönteme göre belirlenir; Borsa Üyelerinin Borsada gerçekleştirdikleri işlem hacimlerinin parasal toplamları esas alınarak, bir takvim yılı içerisinde toplam olarak en çok işlem yapan ilk 15 üye Komite üyeliğine seçilir. Bu madde uyarınca Komiteye temsilci gönderecek Borsa Üyesi, Komite üyesi olarak seçildiğinin kendisine Borsa tarafından tebliğ edilmesinden itibaren 7 gün içerisinde Borsaya Komitede görevlendirdiği temsilcisini bildirir. Komite üyesi olarak seçilen üyelerden herhangi birisinin komiteye temsilci göndermek istememesi veya herhangi bir Üyenin mazeretsiz olarak üst üste 3 toplantıya gelmemesi durumunda VOB Genel Müdürünün belirlediği bir üye Komiteye dahil edilir. Borsa üyeleri komiteye atadıkları temsilciyi yazılı olarak Borsaya bildirmek şartıyla diledikleri zaman değiştirebilirler. Komite üyeleri her yılın Ocak ayı içerisinde bu madde uyarınca belirlenir ve bir sonraki komite seçimine kadar görevde kalırlar. 8.7. VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’de işlem görmekte olan sözleşmeler, • “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-İMKB 100” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Euro/Amerikan Doları Çapraz Kuru” Vadeli İşlem Sözleşmesi • Fiziki Teslimatlı “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi • Fiziki Teslimatlı “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-G-DİBS” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Anadolu Kırmızı Buğday” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Egepamuk” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi 290 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR • “VOB-Dolar/Ons Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Baz Yük Elektrik” Vadeli İşlem Sözleşmesi ve • Fiziki Teslimatlı “VOB-Canlı Hayvan” Vadeli İşlem Sözleşmesidir. 8.7.1. Sözleşme Detay Örneği “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi Dayanak Varlık İMKB-30 ulusal hisse senedi fiyat endeksinin hesaplama yöntemi kullanılarak bu endekse dahil olan firmaların hisse senedi fiyatlarından oluşan değer Sözleşme Büyüklüğü (1 Adet Sözleşme) Endeksin bine bölündükten sonra 100 TL ile çarpılması sonucu bulunan değer (İMKB-30 Endeksi /1.000)*100 TL (Örnek: 70,425*100 = 7.042,5 TL gibi) Fiyat Kotasyonu İMKB-30 Endeksi'nin 1.000'e bölünmüş değeri virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir (örneğin 70,525 veya 70,550). Minimum Fiyat Adımı 0,025 (25 İMKB-30 Endeks Puanı) Minimum fiyat adımının değeri gelmektedir. Vade Ayları Başlangıç Teminatı (1 Adet Sözleşme İçin) 2,5 TL’ye karşılık Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) 750 TL Sürdürme Teminatı Başlangıç teminatının % 75’i Fark (Yayılma) Teminatı Fark pozisyonu alınması durumunda yatırılması gereken teminat başlangıç teminatının yarısıdır Günlük Fiyat Hareket Limiti Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın ±%15’idir. Uzlaşma Şekli 291 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı şu şekilde hesaplanır: 1. Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı fiyatlarının ortalaması günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. 2. Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. (a) Seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması, (b) Bir önceki günün uzlaşma fiyatı, (c) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, (d) Sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan ve Borsa tarafından belirlenen faiz oranı, dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak hesaplanacak “teorik” vadeli fiyatlar. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son işlem gününde, VOB-İMKB 30 vadeli işlem sözleşmesinde vade sonu uzlaşma fiyatı İMKB sürekli müzayede hesaplama periyodu (sürekli müzayedenin son 30 dakikası) ile kapanış seansı emir toplama süresine göre ağırlıklandırma metodu ile hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı hesaplanması sürecinde teknik nedenlerle İMKB-30 ulusal hisse senedi endeks değerlerinin hesaplanmasında ve/veya Borsa tarafından alınmasında bir kesinti veya aksama olması durumunda alınan mevcut veriler baz alınarak vade sonu uzlaşma fiyatı hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı olarak hesaplanan değer en yakın fiyat adımına yuvarlanır. Her vade ayının son iş günü Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son iş günü Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda sözleşmenin vadesi bir önceki iş günüdür. Mutlak pozisyon limiti 20.000, oransal pozisyon limiti %10’dur. Pozisyon limitleri hesap bazında uygulanır. Kurumsal Hesaplara İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde belirtilen şartları sağlayan kurumsal hesaplar için mutlak pozisyon limiti 30.000 adet olarak uygulanır. Kurumsal hesaplar için geçerli diğer istisnalar Kurumsal Hesaplara İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde belirtildiği gibidir. Son İşlem Günü Vade Sonu Pozisyon Limitleri 292 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9. TAKASBANK PARA PİYASASI Takasbank Para Piyasası (TPP); kısa dönemli nakit fazlası olup, bunu organize bir şekilde plase edemeyen Aracı Kuruluşlar ile kısa dönemli nakit ihtiyacı bulunup, bu ihtiyacını uzun vadeli varlıklarını elden çıkartmadan karşılamak isteyen Aracı Kuruluşlar’ın karşılaşmasını sağlamak amacıyla 1 Ekim 1996’da İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. bünyesinde faaliyete geçmiştir. 9.1. Dayanak Takasbank Para Piyasası Yönetmeliği Banka Ana Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinin 2’nci fıkrası gereğince hazırlanmıştır. 9.2. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar Banka’ca düzenlenen “TPP Taahhütnamesi”ni imzalamış olan, İMKB ve görev verilecek diğer borsalara üye Banka ve Aracı Kurumlar ve TC Merkez Bankası, TPP’nda işlem yapabilirler. 9.3. Başvuru Prosedürü Aracı Kuruluş’un; Takasbank’a hitaben yazılmış bir başvuru yazısı hazırlaması, “TPP Taahhütnamesi”ni imzalaması, Temsilcilerini bildirmesi, halinde başvurusu Takasbank tarafından incelemeye alınır. TPP’na kabul Takasbank’ın onayı ile gerçekleşir. 9.3.1. Taahhütname TPP’nda işlem yapmak isteyen Aracı Kuruluşların, “TPP Taahhütnamesi”ni imzalamaları gerekmektedir. 9.3.2. Aracı Kuruluş Temsilcilerine İlişkin Esaslar Temsilciler Aracı Kuruluş adına TPP’nda emir verme, emir değiştirme ve emir iptali işlemlerini yapmaya yetkilidirler. Aracı Kuruluşlar’ın TPP’nda işlem yapabilecek temsilci sayısı 4’ü geçemez ve yazılı olarak bildirmek koşuluyla, bu temsilcileri değiştirme hakları mevcuttur. Aracı Kuruluşlar’ın yetkilendirme taleplerinde temsilcilerin T.C. kimlik numaralarını da bildirmeleri gerekmektedir. 293 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Temsilcilere Takasbank tarafından gizli birer şifre verilir. Bu şifre ile TPP’na iletilen emirlerin sorumluluğu Aracı Kuruluş’a aittir. Ayrıca temsilciler Takasbank tarafından kendilerine verilen kişiye özel gizli şifrelerini ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile değiştirebileceklerdir. 9.4. Takasbank’ın Konumu TPP’nda gerçekleşen işlemlerden doğacak yükümlülükler Takasbank’ın garantisi altındadır. Takasbank piyasada alış satış kotasyonu vermemektedir ve işlemlerde katılımcı olmamaktadır. 9.5. Limitler Takasbank her Aracı Kuruluşa, “TPP limiti” tahsis eder. Aracı Kuruluşa limit tahsisi yaparken Bağımsız denetim Raporları, TCMB Risk Kayıtları ve Protestolu Çek Senetleri incelenmektedir. Ayrıca kurumun finansal büyüklüklerinden Net Satış, Net Kar, Aktif Büyüklüğü, Net İşletme Sermayesi ve öz kaynakları incelenip, karlılık, borçluluk ve likidite rasyolarına bakılmaktadır. Bunun yanısıra borsa işlem hacimleri, saklama bakiyeleri, temerrütleri, plasmanları incelenir. Piyasa bilgileri (firmanın basında yer alan haberleri- durdurma, kapama veya para cezaları gibi) de dikkate alınarak firma ile ilgili toplanmış bütün veriler bir araya getirilir ve bir limit tahsisi yapılır. TPP limiti, Aracı Kuruluşa gizli ve yazılı olarak duyurulur ve belirli zamanlarda revize edilir. 9.5.1. Teminatlara İlişkin Esaslar Aracı Kuruluş’tan alıcı olması halinde almak istediği miktarın %125’i oranında değerlenmiş teminat istenir. Değerlenmiş Teminat, teminatların piyasa değerlerinin belirlenen katsayılarla çarpımı sonucu elde edilir. Satış için Aracı Kuruluşlardan teminat istenmemektedir. 9.5.2. Teminat Türleri TPP’nda Aracı Kuruluşların Takasbank’a belirtilmiştir: NK Nakit (TL, YP) TM Teminat Mektubu (TL, YP) HB Hazine Bonosu DT Devlet Tahvili YF Yatırım Fonu Katılma Belgesi HS Hisse Senedi verebilecekleri teminat çeşitleri aşağıda 9.5.3. Teminat Değerleme ve Katsayılar Değerlenmiş Teminat hesaplamasında kullanılacak katsayılar aşağıdadır: 294 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR TEMİNATIN CİNSİ KATSAYISI Nakit (TL, YP) Teminat Mektubu (TL, YP) Hazine Bonosu Devlet Tahvili Yatırım Fonu Katılma Belgesi Hisse Senedi 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,75 Toplam değerlenmiş teminat içinde değerlenmiş hisse senetlerinin, payı %75’i geçmeyecektir. Ayrıca teminat olarak yatırılan bir çeşit hisse senedinin, toplam değerlenmiş teminatın içindeki payı %15’i geçemez. Uyenin değerlenmiş teminat toplamı TPP limitinin %125”ini aşıyorsa, aşan kısım dikkate alınmaz. Teminata kabul edilecek döviz ödemeli ve dövize endeksli kıymetlerin değerlenmiş teminat toplamı, hisse senedi hariç olmak üzere diğer değerlenmiş teminat toplamını aşamaz, aşan kısım olması halinde dikkate alınmayacaktır. Teminat Değerlemesi Ve Katsayılarına İlişkin Örnek: Takasbank her gün sonunda teminatların değerlemesini aşağıda belirtilen şekilde yaparak, Aracı Kuruluşlar’a her sabah “Gün Başı Bilgileri” raporu ile bildirir. TPP TEMINAT DURUMU TANIM TM-TL TM-YP TRB100805T13 TRT150306T20 AEFES NETAS NOMINAL/ADET 1 1.500.000 1.000.000 800.000 1.900 2.000 BIRIM FIYATI PIYASA DEGERI 1 1,52349 82,71200 95,23800 24,78000 31,55000 220.000,00 2.285.235,00 827.120,00 761.904,00 47.082,00 63.100,00 4.176.895,50 X %15 4.176.895,50 X %75 DEGERLENMIS KATSAYI TEMINAT 1 1 1 1 0,75 0,75 TOPLAM 220.000,00 2.285.235,00 827.120,00 761.904,00 35.311,50 47.325,00 4.176.895,50 626.534,33 3.132.671,63 1-Hisse senetleri için; değerlemenin yapıldığı güne ait son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyat, eğer işlem gerçekleşmemişse, yine son seansa ait en iyi alış ve en iyi satış emirlerinin aritmetik ortalaması. 2-Devlet Tahvili ve Hazine Bonoları için; değerlemenin yapıldığı gün, IMKB’nda (Tahvil ve Bono Piyasası) ertesi gün için belirlenen “Tahvil Cari Oranları”. 3-Yabancı paralar için; değerlemenin yapıldığı gün, ertesi gün için belirlenen TCMB döviz alış kuru. 4-Yatırım Fonu Katılma Belgeleri için o günkü fiyat. 295 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bu fiyatlar ertesi gün içinde yapılan teminat virmanlarının değerlemesinde de kullanılır. 9.5.4. Teminat Tamamlama Çağrısı Her gün yapılan teminat değerlemesi sonucu; toplam teminat, toplam TPP riskinin %115’inin altına düştüğü taktirde, Aracı Kuruluşa Takasbank tarafından Teminat Tamamlama Çağrısı (Margin Call) yapılır ve teminatını %125’e tamamlaması istenir. Teminat Tamamlama Çağrısının yapıldığı gün saat 16:00’ya kadar Aracı Kuruluşlar’ın istenen ek teminatı yatırmaları gerekmektedir. Teminat Tamamlama Çağrısına uymayan Aracı Kuruluşlara temerrüt hükümleri uygulanır. 9.5.5. Teminatlardan Doğan Haklar Aracı Kuruluşların teminat olarak vermiş oldukları hisse senetlerinin sermaye artırımı veya temettü hakları Aracı Kuruluş adına Takasbank tarafından kullanılır. (Sermaye artırımı bedelli ise Aracı Kuruluş’un rüçhan hakkı bedelini ödemesi halinde) İşlemler sonucu elde edilen yeni paylar Aracı Kuruluşun ilgili müşterisinin teminat hesabına aktarılır. Nakit tutarlar ise Aracı Kuruluşun nezdimizdeki teminat hesabına aktarılır. Aracı Kuruluşların teminat hesabında bulunan DİBS’lerin kupon ödemeleri (döviz ödemeliler hariç) Aracı Kuruluşların teminat hesabına aktarılır. 9.6. Çalışma Esasları 9.6.1. İşlem Saatleri TPP’nda işlemler aynı gün valörlü olarak saat 10:00-12:00 ve 13:00-15:30 arasında yapılır. Verilen emirler saat 10:00-15:30 arasında geçerlidir. 9.6.2. Vade Yapılan işlemlerin vadesi; O/N (Gecelik) ile 2 ay arası hergün, 2, 3 ve 6 ay vadeleri ile bu vadelerin öncesinde ve sonrasındaki üç iş gününü kapsar. 9.6.3. Tutar TPP’nda işlem yapılabilecek minimum tutar 5.000 TL olup, emir tutarı 1.000 TL’nin katları olarak artar. 9.6.4. Emir Türleri TPP’de emirler bölünebilir emir şeklinde verilir. 296 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Limitli: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve emir tutarı belirtilerek girilen emir türüdür. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak sistemde bekler. Limitli Gerçekleşmezse İptal Et: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve emir tutarı belirtilerek ve girilen emir tutarının tamamı gerçekleşmesi koşulu ile verilen limitli emir türüdür. Emir girildiğinde sistemde pasif olarak bekleyen (limitli) emirler ile tamamen gerçekleşme koşulu sağlanamadığı takdirde otomatik olarak iptal edilir. Limitli Kalanı İptal Et: Müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre, faiz oranı ve emir tutarı belirtilerek girilen emir türüdür. Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen limitli emir türüdür. Emir girildiğinde sistemde bekleyen pasif (limitli) emirler ile eşleşir, gerçekleşmeden kalan kısmı otomatik olarak iptal edilir. Piyasa: Faiz oranı belirtilmeden, müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre ve emir tutarı belirtilerek girilen emir türüdür. Piyasa Emri girildiğinde, sistemde pasif olarak bekleyen (limitli) emirleri ile kısmi ya da tamamen eşleşir ve emrin gerçekleşmeden kalan kısmı otomatik olarak iptal edilir. Piyasa Gerçekleşmezse İptal Et: Faiz oranı belirtilmeden, müşteri tipi, emir tipi (alış/satış), süre ve emir tutarı belirtilerek, tamamı gerçekleşme koşulu ile girilen piyasa emri türüdür. Piyasa Gerçekleşmezse İptal Et Emri/Emirleri, sistemde pasif olarak bekleyen (limitli) emirler ile tamamen gerçekleşir. Emir girildiğinde tamamen gerçekleşme koşulu sağlanamadığı takdirde otomatik olarak iptal edilir. 9.6.5. Emirlerin İletilmesi İşlem yapan Aracı Kuruluşların temsilcileri, piyasayı (212) 315 20 00 nolu telefondan arayarak veya ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile emirlerini iletirler. Temsilciler, emrin 1. Müşteri Tipi (Portföy, Müşteri, Fon/YO) 2. Tipini (Alım - Satım), 3. Türünü (Limitli, Limitli Gerçekleşmezse İptal Et, Limitli Kalanı İptal Et, Piyasa, Piyasa Gerçekleşmezse İptal Et), 4. Süresini, 5. Faiz oranını (Limitli, Limitli Gerçekleşmezse İptal Et, Limitli Kalanı İptal Et Emirleri için), 6. Tutarını, belirtmek zorundadırlar. Emir, faiz adımları %0,05 ve katları olacak şekilde iletilebilir. Telefon ile verilen emirlerde temsilciler, Aracı Kuruluş ünvanını, temsilci şifresini ve adını bildirmek zorundadır. Ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile emirlerini ileten temsilciler ise temsilci şifrelerini sisteme tanımladıktan sonra yukarıda belirtilen zorunlu alanları doldurmak zorundadırlar. Yatırım fonu veya yatırım ortaklığı adına emir verildiğinde ilgili fon veya ortaklığın kodu belirtilir. 297 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Telefon ile verilen emirler yukarıda belirtilen sırayla sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen “emir numarası” temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen “emir numarası”nı söylemek zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. Ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile emir ileten temsilciler de emir giriş ekranında sistem tarafından üretilen “emir numarası”nı dikkatli bir şekilde takip etmelidirler. Temsilciler, bu emir ile ilgili yapacakları işlemlerde sistem tarafından üretilen emir numarasını kullanarak telefon ile ve/veya ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile işlem yapabilirler. Limitli Emirlerin gerçekleşmeyen kısımlarında; müşteri tipi, yatırım ortaklığı ve yatırım fonu kodu, oran ve tutarda yapılan değişiklikler emrin numarasını ve önceliğini değiştirir. Değiştirilen emirler yeni emir numarası alır ve öncelik kaybederler. Ancak emrin sadece emir tutarı azaltılıyorsa ilgili emrin emir numarası değişmez ve emir öncelik kaybetmez. Yapılacak diğer emir değişiklikleri emir numarasını ve önceliğini değiştirecektir. Aracı Kuruluş temsilcileri verdikleri limitli emirlerden karşılanmamış olanları seans içinde her an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. Ayrıca temsilciler “Çoklu İptal” seçeneği ile; - Bütün pasif emirler, - Portföy adına verdiği emirler, - Müşteri adına verdiği emirler, - Yatırım fonu adına verdiği emirler, - Yatırım ortaklığı adına verdiği emirler, - Emir tipi (Alış-Satış), - Faiz Oranı, - Süre, - Tutar, - Temsilci No koşullarından birini veya birkaçını kullanarak emir numarası vermeden gerçekleşmemiş veya kısmen gerçekleşmiş emirlerinin iptalini yapabilirler. TPP kapanışına kadar karşılanmayan emirler iptal edilir. Tüm telefon görüşmeleri Takasbank’ta bulunan ses kayıt cihazına, uzaktan erişim yoluyla verilen emirler ise elektronik ortamda kaydedilir.Herhangi bir uyuşmazlık durumunda telefon kayıtları ve/veya bankanın elektronik ortamda tuttuğu kayıtlar esas alınır. Aracı Kuruluş bu kuralı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 287’nci maddesi hükmüne göre münhasır delil sözleşmesi olarak kabul eder. 9.6.6. Emirlerin Yayımlanması İletilen alış-satış emirlerinden, alış emirlerinde en yüksek oranlı olanları, satış emirlerinde en düşük oranlı olanları bilgi dağıtım ekranları aracılığı ile duyurulur. En iyi teklifler ve taleplerden işlem yapılması halinde sonraki bekleyen en iyi teklif ya da talep 298 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR ekrana gelir. Alış ve satış emirlerinde oranlarda eşitlik olması halinde zaman önceliği esas alınır. Aynı oranlı alış ve satış emirleri ekranda toplam olarak görünür. O/N işlemlerde, en iyi üç teklif ve talep derinlik sayfasında izlenebilir. 9.6.7. Emirlerin Gerçekleşmesi Emirlerin gerçekleşmesi, alışta en yüksek, satışta en düşük oranlı emirlere öncelik verilerek gerçekleşir. Aynı oranlı emirlerde zaman önceliği geçerlidir. Oran eşitliğinin yanısıra, var olan alış emrinden daha düşük oranlı bir satış emri geldiğinde alış emrinin oranı üzerinden veya var olan satış emrinden daha yüksek oranlı alış emri geldiğinde satış emrinin oranı üzerinden işlem gerçekleşir. Aynı üyenin taraf olduğu alım satım emirlerinde zaman ve oran önceliğinin yanısıra bekleme süresi kuralı uygulanır. Aracı Kuruluş tarafından portföy, müşteri veya yatırım fonu/ ortaklığı adına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 5 dakikadır. 5 dakika geçmeden iletilen karşıt emir, diğer kuruluşların emirleri ile karşılaşabilecek orandaysa, bu kuruluşların emirleri ile tamamen veya kısmen gerçekleşir; emrin kalan kısmı otomatik olarak iptal olur. Aynı Aracı Kuruluşun birbiriyle eşleşebilecek alış veya satış emirlerinden birinin yatırım fonu/ortaklığı adına olması halinde, yatırım fonu/ortaklığı adına verilen emrin sisteme öncelikle iletilmiş olması gerekir. Aksi takdirde bu emirler birbirleri ile eşleşmez. 9.6.8. İşlemlerin Bildirimi Gerçekleşen işlemlerle ilgili “İşlem Bildirim Formları” her iki tarafa da fakslanır. Ancak Uzaktan Erişim Taahhütnamesini veya Ek Faks Taahhütnamesini imzalayan Aracı Kuruluşlar gerçekleşen işlemlere ait bilgilerini terminallerinden takip ederler. Her sabah, alış ve satış limitleri, teminatların değerlemesi, temerrüt durumları, kritik vadeli teminatları ve net borç ve alacak bakiyeleri Aracı Kuruluşlar’a “Gün Başı Bilgileri” raporu ile bildirilir. Aracı Kuruluşlar ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminallerinden; Pasif Emirler Raporu, Gerçekleşen İşlemler Raporu, Üye Emirleri Raporu, Alacak/Borç Raporu, İptal Edilen İşlemler Raporu, Faiz Oranlari Bazinda İşlem Tutar Toplamlari Raporu, Temerrüt Takip Ekranı, Geçmiş Tarihli İşlemler Raporu, Gün Başı Bilgileri Raporu Detaylı TPP İşlemleri Raporunu ve Mail Ekranını takip edebilmektedirler. 299 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9.6.9. İşlemlerin İptali Gerçekleşen işlemlere ait iptal taleplerinin 15:30’a kadar Takasbank’a iletilmesi gerekmektedir. Takasbank’tan kaynaklanan hatalar sonucu gerçekleşen işlemler iptal edilir. Aracı Kuruluş hatası sonucu gerçekleşen işlemler ise iptal edilmez. Üyeler ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile “İptal Edilen İşlemler Raporu”nu izleyebilir ve döküm alabilirler. 9.6.10. Ödemelere İlişkin Esaslar TPP’ndan alacağı bulunan Aracı Kuruluşlar’ın, bu Takasbank’taki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir. alacakları, saat 16:00’da TPP'den net bakiye üzerinden alacağı bulunan Bankaların serbest cari hesabına kaydedilen alacakları, aksine bir talimatları olmadıkça TCMB'deki TİC hesaplarına gönderilir. TPP’na net bakiye üzerinden borcu bulunan Aracı Kuruluşların bu borçlarını en geç nakit olarak saat 14:30’a kadar, hesaben saat 16:00’ya kadar yerine getirmeleri gerekmektedir. TPP’na net bakiye üzerinden borcu bulunan Aracı Kuruluşlar, Tahvil ve Bono Piyasası ile Hisse Senetleri Piyasası işlemlerinden doğan alacaklarını bu piyasadaki borçlarına, TPP 'den net bakiye üzerinden alacağı bulunan Aracı Kuruluşlar da Hisse Senedi Piyasasına olan borçlarını bu piyasadaki alacaklarına mahsup edebilirler. Aracı Kuruluşların Mahsup talimatını en geç saat 15:45’e kadar terminallerinden girmeleri gerekmektedir. Aksi halde temerrüt hükümleri uygulanır. Ayrıca borcu bulunan Aracı Kuruluşlar ofislerinde bulunan Bankanın kendi terminalleri vasıtası ile seans saatleri içinde TPP borcunu kısmen veya tamamen ödemek amacı ile veya satış limiti arttırımı için serbest hesaplarından ödeme yapabilirler. Telefonla yapılan tahsilatlar ise hesaben son borç kapama saatine kadar istenildiği zaman yapılabilmektedir. Alıcı ve satıcı Aracı Kuruluşlar’dan anaparanın %0,002 (Yüzbinde iki) oranındaki komisyon ve BSMV tutarı işlem gününde alınır. 9.6.11. Temerrüt TPP’nda yapılan işlemlerde taahhüdünü yerine getirmeyen Aracı Kuruluş herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. TPP’na olan borçlar saat 16:00’ya kadar kapatılır. 16:00’dan sonra kapatılan borçlara temerrüt hükümleri uygulanır. TPP’nda hergün için oluşan ortalama (O/N) gecelik faiz oranına 5 (beş) puan ilave edilmek suretiyle bulunan oranın; TPP’na olan borcunu saat 16:30’a kadar kapatan 300 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR aracı kuruluşa %30’u, saat 16:30’dan sonra kapatan aracı kuruluşa iki katı kadar temerrüt faizi uygulanır. Saat 16:30’a kadar kapatılan borçlar için temerrüt faizi üst sınırı 3.500 TL +BSMV’dir. Saat 16:30 sonrası kapatılan borçlar için temerrüt faizi üst sınırı yoktur. Üst sınır her yıl belirlenen yeniden değerleme oranında arttırılarak bir üst 50 TL’lik dilime yuvarlanır. Kısmi temerrütlü borç kapatmalarda, borç kapatılan saatlerle ilgili oranlar ve sınırlamalar uygulanır. Temerrüt durumunda uygulanacak idari cezalar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Üçer aylık dönemlerde; Temerrüt Sayısı 1-4 5-8 9-15 İdari Ceza 5 iş günü uzaklaştırma 10 iş günü uzaklaştırma Üç aylık dönem sonunda birikmiş temerrüt sayıları takip eden döneme aktarılmaz, bir takvim yılı süresince toplam 16 kez temerrüde düşen Aracı Kuruluşa son kez temerrüde düştüğü tarihten itibaren bir ay TPP’ndan uzaklaştırma cezası verilir. Temerrüde düşen Aracı Kuruluş temerrüt durumu devam ettiği sürece Nakit Kredi kullanamaz. Nakit Kredi işlemlerinden temerrüde düşen Aracı Kuruluş ise temerrüt süresi devam ettiği süre içinde TPP’nda işlem yapamaz. Takasbank, temerrüde düşen Aracı Kuruluşun teminatlarını nakde dönüştürür. Teminatların yeterli olmaması durumunda, Aracı Kuruluşun Takasbank’taki tüm varlıklarına bloke konulur ve bu durum İMKB ve SPK’na bildirilir. TEMERRÜT ÖRNEĞİ ANAPARA (TL) TPP O/N ORTALAMA FAİZ (%) 500.000,00 20,20 16.30'DAN ÖNCE ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT FAİZ ORANI(%) 7,56 16.30'DAN ÖNCE ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT FAİZİ (TL)(BSMV DAHİL) 110,25 16.30'DAN SONRA ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT FAİZ ORANI(%) 50,40 16.30'DAN SONRA ÖDENİRSE TPP TEMERRÜT FAİZİ (TL)(BSMV DAHİL) 735,00 301 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 9.6.12. Taraflararası İlişki TPP’nda para satan (faiz geliri elde eden taraf), vergi yükümlülüğünü yerine getirmede resmi mercilere karşı sorumludur. Alıcı, işlemin vadesinde anapara, faiz ve faiz tutarı üzerinden %1 oranında BSMV tutarlarını Takasbank’taki serbest cari hesabına yatırmalıdır. Takasbank Para Piyasası’nda yapılan işlemlerde aracı kurum ve bankalar Kaynak Kullanımı ve Destekleme Fonundan muaf tutulmuşlardır. Takasbank Para Piyasası’nda müşteri adına değerlendirilen paralara ödenen faizler stopaja tabidir. 9.6.13. Bilgi Dağıtım Ekranı Sayfa Düzeni TPP’na ulaşmış olan emirler, bilgi dağıtım şirketlerinin Takasbank’a sağlamış olduğu sayfalarda aşağıdaki formatta yayınlanır: Talep Vade Başı Vade Sonu Gü Tuta Ora n r n 10/02/2004 11/02/2004 1 1000 20,0 10/02/2004 17/02/2004 7 0 0 10/02/2004 24/02/2004 14 5000 21,0 0 0 2000 21,1 0 0 TPP’nda gün içerisinde gerçekleşmiş olan işlemler ile yer almaktadır. Gün 1 7 14 Min. Oran 19,00 20,00 21,00 Max Oran 22,00 23,00 22,00 Ort. Oran 21,25 22,00 21,40 Teklif Oran En Son Oran Tuta Tuta r r 22,00 1500 22,00 5000 23,00 0 23,00 1000 21,50 4000 21,10 0 0 2000 3000 0 0 ilgili özet bilgiler aşağıdaki formatta Tutar 55000 70000 80000 TPP’na ulaşan O/N emirlere ait derinlik bilgileri aşağıdaki formatta yayınlanmaktadır Talep Teklif Vade Başı Vade Sonu Gü Tutar Ora Oran Tutar n n 10/02/2004 11/02/2004 1 10000 20,0 22,00 150000 0 10/02/2004 11/02/2004 1 230000 19,9 22,10 580000 0 0 10/02/2004 11/02/2004 1 135000 19,8 22,30 2500000 0 0 302 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR BİLGİ DAĞITIM EKRAN SAYFA KODLARI YAYIN KURULUŞLARI PİYASA VERİLERİ ÖZET BİLGİLERİ DERİNLİK BİLGİLERİ REUTERS TKSBPP1 TKSBPPSUM1 TKSBPPDEPTH1 FOREKS TAKASBANK-En iyi Talep ve Teklifler TAKASBANKİşlem Ortalamaları İlgili Vade Üzerine Çift Klik EUROLINE TAKASBANKTakasbank Genel Sayfası TAKASBANKTakasbank Genel Sayfası İlgili Vade Üzerine Çift Klik MATRİKS TAKASBANKTakasbank Genel Sayfası TAKASBANKTakasbank Genel Sayfası İlgili Vade Üzerine Çift Klik 9.6.14. Takasbank Para Piyasasında Aracı Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması Kurum Sermaye Piyasası Kurulunun 21/02/1997 tarihli izni ile Takasbank Para Piyasasında Aracı Kurum Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması, Aracı kurum ile müşteri arasında düzenlenen, Alım Satıma Aracılık Sözleşmesine, müşterilere ait geçici nakdin değerlendirilmesine, elde edilen nemaların müşterilere dağıtılmasına, taraflara ait hak ve yükümlülüklerin belirlenmesine ilişkin bir hükmün ilave edilmesi ile mümkündür. 9.6.15. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ait Nakdin Takasbank Para Piyasasında Değerlendirilmesi Sermaye Piyasası Kurulunun 24/12/1999 tarih ve 122/1455 sayılı ilke kararı ile yatırım ortaklıkları nakitlerini, net portföy değerlerinin (varlıklar toplamı-borçlar) %20’sini geçmemek üzere Takasbank Para Piyasası’nda değerlendirebilirler. 08/10/2004 tarih ve 25607 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliğinde değişiklik yapılmasına dair Tebliğ (Seri:VII, No:24) ile Takasbank Para Piyasası işlemleri portföy değerine dahil edildi; portföy oranları ve portföyün ortalama vadesi bu düzenlemeye göre hesaplanmaya başlandı. Tebliğ değişikliğine göre fonların yapabilecekleri Takasbank Para Piyasası işlemleri portföy değerinin %20’sini geçemeyecektir. 28/03/01 tarihli ve 4632 sayılı Bireysel emeklilik tasarruf ve yatırım sistemi kanunun 26’ncı maddesine dayanılarak düzenlenen Emeklilik Yatırım Fonlarının kuruluş ve faaliyetlerine ilişkin esaslar hakkında yönetmeliğe göre emeklilik yatırım fonları, fon varlıklarının en fazla %20’sini Takasbank Para Piyasası’nda değerlendirilebilir. 303 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 10. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR Finansal piyasalar teşekkül ettirilmeleri açısından düzenli (organized) piyasalar ve tezgah-üstü (over-the-counter) piyasalar şeklinde ikiye ayrılır. Düzenli piyasalar, alıcı ile satıcıyı belli bir fiziksel alanda buluşturan ve işlemlerini gerçekleştirmesi için belli kural ve düzenlemeler içeren piyasalar şeklinde tanımlanabilir. Örneğin, İMKB düzenli bir piyasadır. Çeşitli pazarlardan oluşan borsada işlemler Sermaye Piyasası Kanunu ve SPKurulu tebliğlerinde öngörülen düzenlemeler ve ilgili borsa tarafından hazırlanan ayrıntılı yönetmelikler çerçevesinde gerçekleştirilir. Ayrıca, bu piyasada yalnızca borsa üyeleri işlem yapabilir ve sadece Kurul kaydına alınmış ve Borsaya kote edilmiş menkul kıymetlerin alım satımı yapılabilir. Tezgahüstü piyasalar ise düzenli bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan gevşek ve gayri-resmi nitelikteki borsa dışı piyasalardır. Borsaya kote edilmemiş menkul kıymetlerin alım satımı tezgahüstü piyasalarda gerçekleşir. Bununla birlikte, borsaya kote menkul kıymetler de zaman zaman tezgah-üstü piyasalarda alım satıma konu olabilir. Tezgahüstü piyasalar bir aracı piyasasıdır. Sermaye piyasalarının en önemli bölümlerinden biri hisse senedi piyasalarıdır. Hisse senedi piyasalarında ikinci el işlemlerin miktarı birinci el işlemleri büyük ölçüde aşmakta ve aynı zamanda ikinci el işlemler birinci el işlemlerin yapılabilmesinin temel dayanağını oluşturmaktadır. Hisse senedi ikinci el piyasaları dünyada iki şekilde gelişmiştir. Bunlar borsalar (düzenli/ organize piyasalar) ve tezgahüstü piyasalardır. Birçok ülkede borsalar hisse senedi piyasasında en büyük ağırlığı taşımakta, tezgahüstü piyasada ise, borsaların kotasyon koşullarını karşılayamayan küçük, gelişmekte olan şirketlerin hisse senetleri alınıp satılmaktadır. ABD’nde de tezgahüstü piyasanın gelişimi bu şekilde olmuş ancak NASDAQ’ın kurulmasıyla bu piyasa borsalara alternatif bir piyasa haline gelmiştir. 2006 ilk çeyreği itibariyle de ABD sermaye piyasaları düzenleyici otoritesi SEC’e başvuran NASDAQ, resmi statüsünü düzenli bir borsa olarak tescil ettirmiştir. İkinci el piyasalar birinci el piyasalarda gerçekleşecek işlemler için bir temel oluşturur. İkinci el piyasalar ekonomide mali piyasa tarafları arasında fon transferinin olduğu birinci el piyasalara söz konusu bu fonların gelişini hızlandırırlar. Bu piyasalar kısa vadeli yatırım amacı güdülen fonların çok daha uzun vadeli yatırımlara dönüşmesini sağlar. Bu gelişme en iyi hisse senetleri pazarında kendini gösterir. Modern şirketlerin ömrü sınırsız olarak görüldüğünden, sermaye bu şirketler açısından devamlı bir fon kaynağı olarak görülür. Ancak hiçbir yatırımcı birikimlerini geri dönmeyecek bir şekilde yatırmak istemeyeceğinden, hisse senedi piyasasında ikinci el piyasalar birinci el piyasalar için baş şarttır. Yani aslında ikinci el piyasalar birinci el piyasalara likidite sağlayarak, bu piyasaların işlemesini sağlar. 304 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 10.1. Tezgâhüstü Hisse Senedi Piyasaları 10.1.1. Amerika Birleşik Devletleri ABD’nde küçük, bölgesel şirketlerin hisse senetleri genelde borsaların kotasyon şartlarını karşılayamadığı için tezgah-üstü piyasada işlem görür. Halka açılan bir şirketin hisse senetleri NYSE’de veya AMEX’de kotasyona kabul edilmiş olsa bile bir süre tezgâhüstü piyasa’da işlem görür. Bunun böyle olmasının nedeni bir borsaya yapılan kotasyon başvurusu ile borsada işlem görmeye başlama arasında en az 30 gün geçmesinin gerekmesidir. Bu 1934 tarihli Menkul Kıymet Borsaları Kanunu’na göre belirlenmiş bir kural olup genelde borsaların lehine olan bir işleyişe yol açar. Aşırı talep gören hisse senetlerinde olan spekülatif artışlar bu süre içerisinde dengelenir. 1961 yılında Merkezi Düzenleyici Otorite (SEC), fiilen var olan tezgâhüstü piyasaları organize etmek için Aracı Kuruluşlar Birliği’ni (NASD) görevlendirmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda, 1971 yılında elektronik bir işlem platformu olarak NASDAQ faaliyete geçmiştir. Kotasyon koşulları New York Borsası (NYSE) ve Amerikan Borsası’na (AMEX) göre daha hafif olduğundan, zaman içinde hızlı bir gelişim göstermiştir. 2000 yılında, tamamına Aracı Kuruluşlar Birliği’nin sahip olduğu bir şirket haline gelmiştir. 2002 yılına kadar süren yeniden yapılanma çalışmaları sonucunda, NASDAQ’ın kendi hisse senetleri tezgâhüstü piyasada işlem görür hale gelmiş ve ortaklık yapısı genişlemiştir. Fakat yönetim çoğunluğu, imtiyazlı hisseler yolu ile NASD’dedir. Piyasa koşulları uygun olduğunda, kendisinde kote olmak üzere halka arzı planlanmaktadır. NASDAQ’ta 3.200 civarında şirketin 3.500 civarında menkul kıymeti işlem görmektedir. Toplam piyasa değeri 1,8 trilyon $’dır. 1.000 kadar aracı kurum NASDAQ’ta işlem yapmaktadır. Toplam piyasa yapıcısı sayısı 450 olup 250 kurum aktif olarak piyasa yapıcılığı yapmaktadır. Yıllık işlem hacmi 2004 yılında 8,8 trilyon $’dır. Şirket olarak NASDAQ’ın 2004 yılında toplam gelirleri 540 milyon $, net karı ise 11 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. NASDAQ, sadece teknoloji ya da KOBİ borsası olmayıp, her sektörden, her boyuttan şirketin kote olduğu bir borsadır. İşlem sistemi, elektronik uzaktan erişimli, rekabetçi piyasa yapıcılığı modelidir. Sürekli çift taraflı kotasyon verilmesi zorunludur. Bir hissede ortalama piyasa yapıcısı sayısı 10, piyasa yapıcısı başına düşen ortalama hisse senedi 20’dir. 83 ülkede, 2 milyon kullanıcı ve 350.000 terminalden NASDAQ’a erişim mümkündür. NASDAQ’ın bugün ulaştığı piyasa büyüklüğü ve başarısı, diğer borsaların da dikkatini çekmiş ve benzer modeller kurulmaya çalışılmıştır. Fakat, NASDAQ’ın kendisi dahi diğer piyasalardaki deneyimlerinde başarı sağlayamamıştır. 305 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR NASDAQ, 1999 yılında NASDAQ Japonya’yı kurmak için Japon Softbank ile ortaklık yapmıştır. Fakat, beklenen gelişme sağlanamadığı için 2002 yılında NASDAQ Japonya, Osaka Borsası’na devredilmiştir. 2001 yılında EASDAQ’ın %68,2’sini 12,5 milyon $ karşılığında almış ve ismini NASDAQ Europe olarak değiştirmiştir. NASDAQ Europe da beklenen gelişimi gösteremeyerek 2003 yılında kapanmıştır. 2003 yılının ortalarına doğru ise NASDAQ Almanya faaliyete geçmiştir. NASDAQ Almanya 6 ay boyunca faaliyet göstermeye çalışmış ancak hiç kotasyon olmaması nedeniyle kapanmıştır. Sonuç olarak NASDAQ, ABD piyasalarında var olan aktif tezgâhüstü piyasanın yaklaşık on yıllık süreçte organize bir piyasa haline getirilmesiyle oluşmuştur. Piyasanın önemli bir ihtiyacına cevap vermek üzere kurulmuştur. Piyasa büyüklükleri itibarı ile de çok önemli bir boyuta ulaşmıştır. Bununla beraber, kendi koşulları içinde çok başarılı bir gelişim gösteren NASDAQ modeli, başka ülkelerde aynı başarıya ulaşamamıştır. 10.1.2. İngiltere İngiltere’de de diğer ülkelerde olduğu gibi tezgâhüstü piyasa borsaya kote olmayan hisse senetlerinin alınıp satıldığı piyasadır. İngiltere’de tezgâhüstü piyasa’da lisanslı aracılar piyasa yapmaktadırlar. Aracılar lisanslarını Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’ndan alırlar. İngiltere’de ilk tezgâhüstü piyasa işlemlerini başlatan Granville Co (eski adı MJH Nightingale and Co) dışında tezgâhüstü piyasa’da işlem yapan diğer lisanslı aracılar borsalarda kote olmayan hisse senetlerinde devamlı bir piyasa yaratarak kendi portföylerine alım yaparlar. LSE (Londra Stock Exchange)’de bulunan “Jobber” adı verilen aracılar gibi bir komisyoncuya gerek kalmaksızın yatırımcılardan direkt olarak emir alırlar. ABD’nde olduğu gibi alım ve satım arasındaki fiyat farkı dışında ayrıca komisyon almazlar. 10.1.3. Japonya Diğer ülkelerde olduğu gibi Japonya’da da tezgâhüstü işlemler borsalarda gerçekleşen işlemlerden daha az resmiyet taşımakta ve genellikle alım satım yapan taraflar arasında telefonda yapılan pazarlıklar yoluyla işlemler gerçekleştirilmektedir. Tezgâhüstü piyasalar resmi borsaların getirdiği sıkı kota alma şartlarını yerine getiremeyen şirketlerin hisse senetlerine bir piyasa yaratarak resmi borsaların işlevini tamamlamaktadır. Tezgâhüstü piyasada işlem gören hisse senetleri arasında JSDA tarafından belirlenen yarı kayıtlı hisse senetleri ve kote olmayan hisse senetleri mevcuttur. 306 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Jasdaq, 1976 yılında küçük ölçekli şirketlerin işlem gördüğü tezgâhüstü piyasa olarak kurulmuştur. Japon Aracı Kuruluşlar Birliği’nin denetimindeki bir departman tarafından yönetilmiştir. 13 Aralık 2004 tarihinde ise tezgâhüstü piyasa statüsünden çıkarak bir borsa olarak yapılanmış ve tanınmıştır. Tezgâhüstü piyasadaki şirketlerin tamamına yakını yeni kurulan borsaya kote olmuştur. İşlem sistemi olarak sürekli müzayede ve piyasa yapıcılığı bir arada kullanılmaktadır. 10.1.4. Almanya Almanya’da sekiz adet borsa bulunmaktadır. Bunlardan Düseldorf ve Frankfurt borsalarında toplam işlem hacminin dörtte üçü gerçekleşmektedir. Almanya’da borsalara kote hisse senetlerinin alım satımı sadece borsalarda yapılmamaktadır. Bankalar genelde müşterilerden gelen emirleri borsa da gerçekleştirseler de müşterinin isteği üzerine borsa dışında da gerçekleştirebilirler. Bu borsa dışı piyasa işlemler, bankerler, kredi kuruluşları ve özel müşteriler arasında telefon aracılığıyla gerçekleştirilmekte olup, işlem hacmi resmi piyasadan yüksektir. Alman Borsasındaki hisse senetlerinin işlem gördüğü piyasalar resmi (Amtlicher Markt), organize (Geregelter Markt) ve resmi olmayan organize (Freiverkehr Markt) piyasalardır. Küçük ve orta boy işletmelerin işlem görmesi için oluşturulmuş bir pazar olan Neuer Markt, 2003 yılından itibaren kaldırılmıştır. Neuer Markt’ta kotasyon koşulları, normal pazara göre daha hafif koşullar içermekteydi. Bu sebeple 2000 yılına kadar, yeni kurulan ve ağırlıklı olarak teknoloji şirketlerinin ilgi gösterdiği bir borsa olmuştur. Fakat, 2000 yılı sonrasında internet ve teknoloji şirketlerinde ortaya çıkan kriz, en çok Neuer Markt’taki şirketleri etkilemiştir. Bu pazardaki kotasyon, denetim ve kamuyu aydınlatma kurallarındaki esneklikten dolayı yatırımcılar, krizin ardından da Neuer Markt’ta işlem gören şirketlerin hisse senetlerine ilgi göstermemişlerdir. Bunun üzerine Deutsche Börse, yatırımcı güvenini yeniden kazanmak için pazarlarında yeni bir yapılanmaya giderek kotasyon koşullarını, işlem kurallarını ve pazar tanımlarını değiştirmiştir. Buna rağmen, yatırımcı ilgisi bu şirketlere çekilemeyince Neuer Markt tamamen kapatılmıştır. Mevcut yapılanmada, resmi piyasada kote olabilmek için: Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması, Halka açılan hisse senetlerinin öngörülen piyasa değerinin veya tahmin yapılamıyorsa şirket sermayesinin en az 1,25 milyon avro olması, İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması, Halka açıklığın en az %25 olması, Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün yayınlanması, gerekmektedir. Organize piyasada kote olabilmek için gereken şartlar daha hafiftir: 307 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması, İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması, Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün yayınlanması, gerekmektedir. Organize piyasa öncelikle, resmi piyasanın koşullarını yerine getiremeyen küçük ve orta ölçekli şirketler için, resmi piyasaya kote olmadan önceki adım olarak öngörülmüştür. Ancak, halihazırda böyle bir sınırlama bulunmamaktadır. Resmi veya organize piyasada işlem gören hisse senetleri iki bölüm (segment) arasında seçim yapabilmektedir; Genel (general) Standart ve Ana (prime) Standart. Genel Standart bölümünde işlem gören senetler, Alman yatırımcıları hedefleyen şirketlere hizmet sunmaktadır. Burada kote olan şirketler, yıllık ve ara dönem mali raporlarını ve sermaye piyasası kanununda öngörülen diğer açıklamaları yapmakla yükümlüdür. Ana Standart bölümünde işlem gören senetlerin yükümlülüğü daha fazladır. Burada kote olan şirketler, Genel Standartta yer alan yükümlülüklerin yanı sıra, üç ayda bir rapor yayınlamak, UFRS’ye uygun mali tablo düzenlemek, yılda en az bir kez analist konferansı düzenlemek ve sermaye piyasası kanununda öngörülen açıklamaları Almanca ve İngilizce olarak yapmakla yükümlüdür. Özetle Deutche Börse, yapılanmasını resmi ve organize piyasa olarak yenilemiş ve kamuyu aydınlatma yükümlülüklerindeki farklılıkları da Genel ve Ana Standart pazarlarıyla ayrıştırmıştır. 10.1.5. Güney Kore Güney Kore’deki Kosdaq Borsası, 1996 yılında bilgi teknolojisi ve yüksek teknoloji şirketleri ile küçük ve orta ölçekli şirketlerin finansman sağlamasını kolaylaştırmak amacıyla kurulmuştur. Kosdaq, Kore Borsası’na göre daha basit olan kotasyon şartları ve yüksek teknoloji şirketlerinin pazarı olarak tanınması nedeniyle tercih edilmektedir. Vizyonu ise, Asya’da önde gelen yüksek teknoloji şirketlerinin borsası olmaktır. Kosdaq işlem hacminin %75’i uzaktan erişim yolu ile gerçekleşmektedir. 2000 yılında Kore’deki tüm halka arzlar Kosdaq Borsası’nda gerçekleşmiştir. Kore’de ilk teşkilatlanmış menkul kıymet borsası 1953 yılında Kore Borsası adıyla kurulmuştur. 1987 yılına kadar Kore Borsası ve teşkilatlanmamış tezgâhüstü piyasa, faaliyetlerine devam etmiştir. 308 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1987 yılında devlet, durgun olan tezgâhüstü piyasayı canlandırmak için bu piyasayı organize hale getirme kararı almış, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’ni de (KSDA) bu piyasayı düzenlemekle görevlendirmiştir. 1991 yılında Kosdaq sistemi (tezgâhüstü menkul kıymet ticareti) hayata geçmiştir. 1996 yılında Kosdaq Menkul Kıymetler Şirketi kurulmuş, 1997 yılında da Kosdaq Borsası faaliyete geçmiştir. Aynı yıl Kosdaq endeksi ve borsa yönetmeliği oluşturulmuştur. 1998 yılında Kosdaq Komitesi kurulmuştur. 1999 yılında, adı Kosdaq Borsası olmuş ve şirketleşmiştir. 2000 yılında Kosdaq Gözetim ve İnceleme Bölümü kurulmuştur. Aynı yıl OTCBB (Overthe-Counter Bond Transactions) tezgâhüstü bono piyasası faaliyete geçmiştir. 2005 yılına gelindiğinde Kosdaq, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’nden ayrılarak Kore Borsası bünyesinde faaliyet göstermeye başlamıştır. 10.1.6. Türkiye Tezgâhüstü piyasalar Türkiye’de uygulamasını işlem sırası kapalı hisse senetleri üzerinde aracı kuruluşlar vasıtasıyla Borsa dışında gerçekleştirilen işlemler ile bulmaktadır. Borsa dışı pazara ilişkin bazı hususlar ise şöyledir: Yaşanan olağandışı gelişmeler neticesinde Borsa’da işlem gören hisse senetlerinin değerini değiştirebilecek ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek önemde bilgilerin kamuya tam, doğru ve eşit olarak duyurulamaması ve sağlıklı bir piyasa teşekkül etmesini engelleyen belirsizliklerin oluşması nedeniyle işlem sıraları kapatılan hisse senetleri üzerinde, Sermaye Piyasası Kurulu’nun “İMKB’de işlem sırası kapatılan şirket hisse senetlerinin Borsa-dışında alış/satışına ilişkin esaslar” hakkındaki 19 Temmuz 2002 tarihli düzenlemesine göre: Sırası kapatılan şirketin durumu 5 işgünü içerisinde İMKB tarafından değerlendirilmekte ve bilgileri yeterli görülmeyen şirketlerden sırasının kapatılma nedenine bağlı olarak “Kamuyu Aydınlatma Bilgi Formu (KABF)” istenebilmektedir. İMKB tarafından yeterli görülen KABF’ları kamuya duyurulmakta ve takip eden 5’inci işgünü, şirketlerin hisse senetlerinin işlem sırası, İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde açılmaktadır. İMKB tarafından KABF istenmeyen şirketlerin işlem sıralarının kapalılık halinin devam etmesine karar verilmesi durumunda veya KABF istenilen şirketlerin süresi içerisinde bu formu göndermemeleri sonucunda ise gerekli duyuruların İMKB tarafından yapılmasının ardından sözkonusu şirketler Borsa dışında işlem görmeye başlamaktadır. İşleyiş Esasları: Söz konusu şirketlerin hisse senetleri ile ilgili olarak aracı kuruluşlar müşteri emirlerini kabul etmekte, Borsa dışında eşleştirmekte ve işlemlerin İMKB’de tescilini teminen Borsa’ya bildirmektedirler. Bu işlemlerin uygulanması ile ilgili kurallar aşağıdadır: 309 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İşlem sırası kapalı hisse senedini bu düzenleme kapsamında almak ya da satmak isteyen yatırımcılar, aracı kuruluşlara müracaat ederek “Beyan” ile “Müşteri Emri” vermek zorundadırlar. Müşteri emrinin ekinde gerçek kişiler için kimlik belgesi örneği, tüzel kişiler için imza sirküleri örneği yer alır. Yazılı müşteri emrinin bir örneğinin yatırımcıya verilmesi şarttır. Bu belgeler olmaksızın işlem gerçekleştirilemez. İletilecek müşteri emirlerinde fiyatın serbestçe belirlenmesi ilkesi geçerlidir. Bu işlemler sadece aracı kuruluşa gelen emirlerin eşlenmesi suretiyle gerçekleştirilir (aracı kuruluşlar müşterilerinden portföye alış ve satış yapamazlar). Fiyatı uyuşan talepler, zaman önceliği bakımından karşılaştırılır. Aracı kuruluşlar bazında alış ve satışta, fiyat ve miktarda ayrı ayrı beklemekte olan ve gerçekleşmemiş en iyi asgari 3 emir ile toplam alım satım emirlerine ilişkin miktar bilgileri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin anlaşma yaptığı veri dağıtım kanalı aracılığıyla elektronik ortamda yayımlanarak kamuya duyurulur. İşlemlerin taraflar arasında takası Borsa’ya tescil işlemi beklenmeksizin aynı gün gerçekleştirilir. Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilecek işlemlere aracılık faaliyetinde uygulanacak kurtaj mevcut düzenlemeler paralelinde ilgili aracı kuruluş tarafından belirlenir. Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen alış/satış işlemleri, tescil tarihinde Günlük Bülten’de İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde ilan edilerek kamuya açıklanır. Bu kapsamda gerçekleştirilen işlemlerin tutarı üzerinden Hisse Senetleri Piyasası’nda uygulanan tarife esas alınarak hesaplanan tutarın % 25’i oranında Borsa payı, ilgili aracı kurumlara mevcut uygulama esasları çerçevesinde tahakkuk ettirilir. Hisse Senetleri dışında aşağıda yer alan piyasalarda gerçekleştirilen işlemler de diğer tezgâhüstü piyasa işlemleridir. 10.2. Bankalararası TL Piyasası Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. Bankaların organize bir piyasa olan TCMB Bankalararası Para Piyasası'nda işlem yapmak yerine piyasa dışında kendi aralarında işlem yapmaları daha çok TCMB'nin kendilerine tanıdıkları limitlerin yetersiz gelmesi ve TCMB bünyesinde işlem yapmanın maliyetinin daha yüksek olmasıdır. TCMB bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. Ancak, günden güne farklılık göstermekle birlikte TCMB Bankalararası Para Piyasası işlem hacmine yakın miktarda işlem yapıldığı tahmin edilmektedir. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım 310 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR firmalarının dealing imkanlarından faydalanırak da yapılabilmektedir. Piyasa bilgileri bilgi dağıtım firmalarından Reuters'in TLDEPO sayfasından izlenebilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır. 10.3. Bankalararası Repo Piyasası Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki RepoTers Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 10.4. Bankalararası Tahvil Piyasası Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 10.5. Bankalararası Döviz Piyasası Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir kısıt bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin vadeleri yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak gerçekleştirilebilir. Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse bankalararası döviz piyasasında dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya yapılmaması hususunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz piyasasında zaman zaman türev işlemlerin yapıldığı bilinmektedir. 311 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz. Dolayısı ile; Gerçek kişiler, Tüzel kişiler: - Bankalar, - Yetkili Müesseseler, - Katılım Bankaları, - Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları, - Şirketler, - Türkiye Posta İdaresi birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler. - Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alımsatım işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka ABD Doları için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte bankalararası döviz piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının devamı oluşmuş TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış kotasyonlarını ilan ederek sistem içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=) sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20 banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi satıcılar görülebilmektedir. Döviz işlemlerinde bankaların karşılaşacağı risk, beklenmedik kur değişmelerinden dolayı ortaya çıkar. Örneğin, kurlardaki bir düşme bankanın elindeki döviz rezervlerinin ulusal para değerini azaltarak bankayı kayba uğratır. Bunun gibi kurlardaki bir yükselme de döviz borçlarının ulusal para karşılıklarını artırarak yine zarara neden olur. Eğer çalışma gününün sonunda belirli bir yabancı para, diyelim ki dolar üzerinden, bankanın müşterilerinden satın aldığı toplam miktar, onlara yaptığı toplam satışa eşitse, böyle bir durumda bankanın söz konusu parayla ilgili pozisyonunda bir değişme olmaz. Dolayısıyla herhangi bir riskle de karşı karşıya kalınmaz. Oysa, eğer satın alınan döviz miktarı satılan döviz tutarından fazla ise, o takdirde döviz rezervlerinde bir artışla karşılaşılabilir. Bu duruma, ilgili yabancı para üzerinden fazla pozisyona sahip olması denir. Bunun tam tersine ise açık pozisyon denir. Yani satılan döviz miktarının alınandan daha fazla olması durumudur. Gerek fazla (uzun), gerek eksik (açık) pozisyon durumlarında banka bir döviz kuru riski ile karşı karşıyadır. Örneğin fazla pozisyon durumunda, eğer bu fazlalığı elinden çıkartmazsa, o paranın kurundaki düşüşten zarara uğrar. Açık pozisyon durumunda yine bir risk söz konusudur. Çünkü elinde yeterince döviz bulunmamaktadır. Dolayısıyla ulusal para döviz karşısında değer kaybedecek olursa bankanın zarara uğrama riski vardır. Dolar üzerinden açık pozisyonu olan bir bankayı ele alalım. Açık pozisyonunu denkleştirmek için dolar satınalmak isteyen bu bankanın iki seçeneği vardır. Birincisi doğrudan doğruya öteki bankalara telefon ederek dolar satın almak isteyen bir banka bulmaktır. İkinci yol ise bir brokerden yararlanmaktır. 312 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları fiziksel bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve fiyatlar ilan edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi dağıtım firmalarının imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters ve Bloomberg gibi modern finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon ve/veya direct dealing araçları ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alımsatım işlemleri yapabilmektedir. Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında Kabul gören genel kurallar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar 1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar USD 1.000.000.- için çift yönlü kotasyon verirler. Gösterge niteliğindeki kurlar, TCMB tarafından, bu piyasada bankaların verdiği kotasyonlardan belirlenmektedir. İşlemler genel olarak aynı gün veya spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar uluslararası teamüllerine göre “settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT sistemi aracılığı ile gönderilir. Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle FOREX denilen bankalararası tezgahüstü piyasalarda gerçekleştirilmektedir. 10.6. Serbest Döviz Piyasası Serbest efektif piyasası olarak da adlandırabileceğimiz bu piyasada işlemler bankalar ve yetkili müesselerce gerçekleşmekte fiyatlar efektif talep ve arzına göre değişmektedir. Bu piyasada işlem hacmi toplam döviz işlem hacminin %10'u kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bu piyasada fiyatlar yerel piyasalarda yaşanan olaylardan oldukça fazla etkilenmektedir. Örneğin, vergi ödeme günleri, hazine ihale ödemesinin yapılacağı günler, piyasalarda likiditenin sıkışık olduğu günlerde efektif döviz fiyatı düşmekte, piyasalarda likiditenin yüksek, ihale itfasının yapıldığı ve borsanın düştüğü günlerde efektif fiyatları yükselmektedir. Döviz piyasalarının temel işlevi, uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının gerçekleşmesidir. Müşterileri arasında ithalatçı ve ihracatçı gibi ticaret adamları ile dış fon sağlamak ya da dış yatırım yapmak isteyen kişiler, şirketler ve kamu kuruluşları yer alır. Diğer yandan spekülatörler, arbitrajcılar ve döviz pozisyonlarını denkleştirmek isteyen banka ve diğer mali kuruluşlar da bu piyasaya alıcı ve satıcı olarak girebilirler. Merkez Bankası da döviz kurlarına müdahale etme gereği duyduğunda, zaman zaman bu piyasada alım ve satım işlemi yapabilir. 313 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Döviz piyasasında işlemlerin çoğu anında teslim (spot) işlemlerden oluşur. Daha sınırlı bir bölümü de vadeli işlemleri kapsar. Spot ve vadeli işlem piyasalarında kurlar birbirinden farklı olarak oluşur. Döviz piyasasını başlıca özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz: 1-) Döviz piyasaları, alıcı ve satıcıların karşılaştıkları piyasalar değildir. İşlemler, banka vb. aracı kurumlar vasıtasıyla yürütülür. 2-) Döviz piyasaları, belirli bir borsa içinde örgütlenmiş piyasalar değildir. Serbest piyasa kuralları geçerlidir. 3-) Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. Dünyanın neresinde bulunulursa bulunulsun, döviz işlemi yapan bankaların ve diğer mali kurumların dealer ve brokerleri faks, teleks, telefon ve internet ağlarıyla birbirlerine bağlanmış durumdadırlar. 4-) Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına oldukça yakın piyasalardır. Örneğin; alıcı ve satıcılar çok sayıdadır, piyasaya giriş ve çıkışlar serbesttir, döviz homojen bir ekonomik varlıktır, ayrıca işlem yapanlar her an piyasa koşulları hakkında oldukça iyi bir bilgiye sahiptir. Hükümet müdahalesi olmadığı takdirde döviz piyasası bu koşullara oldukça yaklaşır. 10.6.1. Kapalıçarşı Efektif Piyasası Kapalıçarşı Efektif Piyasası Türkiye’deki nakit para arz ve talebinin serbest rekabet koşullarında karşılaştığı ve gerçek efektif fiyatlarını yansıtan bir piyasadır. Bu piyasadaki fiyat dalgalanmaları halkın ve ağırlıklı olarak da ticaretle uğraşan kesimin nakit paraya olan arz ve talebini göstermektedir. Yabancı paraların özellikle de ABD Doları ve Euro’nun kredibilitesinin yüksek olması, halkın ve esnaf kesiminin bu para birimlerini enflasyona karşı korunma aracı olarak görmeleri ve ticaretle uğraşan kesimin bu para birimleriyle işlem yapması sonucunda Kapalıçarşı’da efektif işlemler yoğun şekilde gerçekleşmektedir. Kapalıçarşı’da genellikle yetkili müesseseler işlem yapmaktadır. Bu sistem diğer piyasalardan izole bir yapıda olmayıp bankaların, Merkez Bankası’nın ve yetkili müesseselerin birbiriyle ilişkide olduğu entegre bir yapıdan oluşmuştur. Yetkili müesseseler hem Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda bankalar ve aracı kuruluşlarla hem de Kapalıçarşı’da diğer aracı kuruluşlarla işlem yapma imkanına sahiptir. Sistem, Anadolu’dan ve İstanbul içindeki diğer yetkili müesseseler tarafından toplanan efektifler ile Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndan veya bankalardan satın alınan efektiflerin arz ve talebe göre belirlenen kurlar üzerinden işlem görmesi ve satın alınan efektiflerin Merkez Bankası ve Bankalara satılmasından oluşmuştur. Piyasada işlem yapan yetkili müesseseler, piyasalarda gerçekleştirdikleri alım satım işlemleriyle arbitraj yaparak para kazanmaya çalışmaktadırlar. Alım satım işlemlerinin takası işlemden hemen sonra gerçekleşmektedir. Bu kuruluşların kendilerine ait zırhlı 314 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR araç, güvenlik görevlisi, veznedar gibi donanımları mevcuttur. Bir piyasada daha düşük fiyata satın aldıkları efektifleri çok kısa bir zaman diliminde diğer piyasaya fiziken ulaştırarak satabilmektedirler. Bu açıdan bakılınca Kapalıçarşı ve Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndaki işlemlerin nakit para hareketleri olmaları sebebiyle hareket serbestisinin ve fiziki donanımın piyasanın işlemesi için hayati öneme sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Piyasa organize bir piyasa olmadığı için standart kuralları yoktur. Bu sebeple aşağıda Piyasa’daki uygulanan genel kurallar özetlenmiştir: - - - İşlemler nakit para üzerinden yapılmakta olduğu için işlemlerin takası hemen gerçekleştirilmektedir. Piyasada işlem yapan kuruluşlar arasında herhangi bir teminat alınması söz konusu olmayıp ilişkiler karşılıklı güven üzerine kurulmuştur. İşlemler sözlü olarak yapılmaktadır. Yapılan işlemlerin alt sınırı 10,000 ABD Doları’ndan başlayıp bir seferde gerçekleştirilen işlemler yüzbin Dolarlarla ifade edilebilmektedir. Piyasanın günlük işlem hacmi maksimum 100,000,000 (yüz milyon) ABD Doları ile ifade edilmektedir. Piyasanın sınırlı bir işlem saati yoktur. Ancak sabah işlemler başlarken bir önceki günün akşamında Merkez Bankası tarafından açıklanan TRL paritesi referans fiyat olarak alınmaktadır. İşlemler akşam 18:00’e kadar sürmektedir. İşlemlerde kullanılan para birimleri genellikle US $ ve EUR olup bunlar kadar yoğun olmamakla birlikte İsviçre Frangı ve İngiliz Sterlini de işlem görmektedir. Gün boyunca fiyatlar fiziki arz ve talebe göre şekillenmektedir. 10.7. Serbest Altın Piyasası Altın, ülkeler arasında mal fiyatlarının ve döviz kurlarının belirlenmesinde bir değer ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Döviz kurları hesaplanırken, öncelikle her iki para birimi de altın cinsinden ifade edilir ve bu değerler oranlanarak, kur tespit edilir. Günümüzde altın, bir çok ülkede Merkez Bankalarının uluslararası rezervlerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Piyasada arz ve talebe bağlı olmaksızın bir malın fiyatını değişmesi söz konusu değildir. Dolayısıyla altın fiyatının oluşumunda da altına olan arz ve talep dengesinin gözlenmesi gerekir. Bununla birlikte altının fiyatı, piyasada bulunan bir çok mala göre farklı biçimde oluşmaktadır. Altın fiyatlarını etkileyen önemli gelişmeler şöyle sıralanabilir: 1-) 2-) 3-) 4-) 5-) 6-) 7-) Altın arz ve talebi, Üretim maliyeti, Kültürel ve sosyal yapı, Faiz oranları, Döviz kurları, Enflasyon, Ekonomik büyüme hızı, 315 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 8-) Para arzı, 9-) Merkez Bankaları tarafından yapılan müdahaleler, 10-) Petrol fiyatları, 11-) Diğer yatırım araçları, piyasalar, madenler. Şimdi bu etkilerin bazılarını daha ayrıntılı olarak inceleyelim. Faiz oranları ve altın: Ülkede hükümetin alacağı ekonomik tedbirlerin başarılı olması ve uygulanan sıkı para politikaları, bireylerin ulusal paraya olan güvenlerini artıracak, ulusal paranın değer kazanmasıyla birlikte faiz oranlarının düşmesine neden olacaktır. Böylelikle faiz, parasının değerini korumak ve/veya artırmak isteyen yatırımcı için cazibesini kaybedecektir. Böyle bir ortamda altın, yatırımcının karşısına bir alternatif olarak çıkar. Çünkü altın değerini her zaman koruyan ve her yerde geçerli bir yatırım aracıdır. Sonuç olarak altına yönelen talep artışı, altın fiyatlarının yükselmesine yol açacaktır. Döviz kurları ve altın: Altın, para piyasalarındaki ve paranın değerindeki belirsizliklere karşı da alternatif bir yatırım aracıdır. Günümüzde yatırımcıların çoğu Amerikan Dolarını ve altını, belirsizliğin arttığı dönemlerde güvenilir birer yatırım aracı olarak görmektedir. Küçük tasarruf sahiplerinin tek amacı ellerindeki paranın değerini korumak iken, uluslararası yatırımcılar yatırım yaparken altın ve döviz arasındaki ilişkiye dikkat etmek zorundadırlar. Altın ve dolar arasındaki ters ilişki günümüzde gözlenen genel bir durumdur. Rezerv para niteliğindeki dolarda meydana gelecek değer kaybı, alternatif varlıklara talebi artırır. Altın bu varlıkların önde gelenidir ve doların değer kaybetmesiyle birlikte fiyatında yükselme gözlenir. Enflasyon ve altın: Enflasyon ortamında bir ekonomide ulusal paranın değeri düşeceğinden, alternatif yatırım araçlarına talep artar. Dolayısıyla enflasyon beklentisi içinde olunan bir ekonomide bireyler varlıklarının değerini korumak için parayı elden çıkartacak, altın, faiz, gayrimenkul gibi fiziki olarak var olan araçlara yöneleceklerdir. Bu varlıkların talebinde meydana gelecek artışla birlikte değerlerinin de yükseldiğini görmek mümkün olur. Süregelen enflasyon ortamında bireyler, alım güçlerinin azalmasına paralel olarak ellerindeki mevcut altınları satarak paraya çevirmek yoluna giderlerse bu, altın fiyatlarını düşürücü bir etki yaratır. Fakat ekonomiye yön veren kesimin, sermayelerinin değerini artırmak için bir yatırım aracı olan altına yönelmeleri, yine altın fiyatlarını yükseltecektir. Kamu müdahalesi ve altın: Hükümetler enflasyon beklentisi durumunda bir tedbir olarak para arzını kısarlarsa, faizlerin yükselmesine neden olurlar ve paranın değerini korumak ve artırmak konusunda faizlerin cazibesi artar. Hükümetlerin faizleri yükseltici politikalar izlemesiyle yatırımcıların yönelimi altından faize kayar ve altın fiyatları düşer. Altın almak veya satmak isteyenler bu işlemlerini İstanbul Altın Borsası veya serbest altın piyasasında yapabilmektedirler. Istanbul Altın Borsası'nda en az işlem yapma büyüklüğü olduğundan bu miktarın altında kalan küçük montanlı işlemler serbest altın 316 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR piyasasında gerçekleşmektedir. Serbest Altın Piyasası herhangi bir düzenlemeye tabi değildir ve işlemler pazarlık usulüyle gerçekleşmektedir. Elde kesin istatistiki bilgiler olmamasına rağmen toplam altın ticaretinin 1/3'ünün serbest altın piyasasında gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Serbest altın piyasasında işlemler efektif karşılığı Istanbul Altın Borsası'nda işlemler döviz karşılığı yapıldığından efektif kur döviz kurundan düşük kaldığında altının fiyatı Türk Lirası karşılığında daha ucuz olacağından altın serbest altın piyasasında işlemler artış göstermektedir. Altın fiyatları yurt dışındaki altın piyasalarında altının dolar karşısındaki fiyatı ve yurt içinde doların Türk Lirası karşılığındaki değerine bağlı olarak değişmektedir. İşlem miktarı mevsimsel etkilerle değişmekte turizmin çok olduğu aylarda artmakta diğer aylarda azalmaktadır. 317 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 11. ULUSLARARASI KURALLARI Uluslararası MENKUL KIYMET İŞLEM Menkul Kıymet İşlem Kuralları ülkelerin mevzuatlarına göre farklılıklar göstermekte olup, konuya aşağıda yer alan başlıklar içinde yer verilmiştir. 318 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 12. YURT DIŞI PAZARLARDA HİSSE İHRACI VE DEPO SERTİFİKALARI SENEDİ 12.1. Tanımlar Konuda geçen bazı kavramların tanımları aşağıda verilmektedir. Amerikan/Global Depo Edilmiş Hisseler (Depositary Shares- DS) Saklamaya alınmış hisse senetlerinden herbiri belli sayıda hisseyi ve bu hisselerin taşıdığı hakları temsil eden menkul kıymettir. Amerikan/Global Depo Sertifikası (Depositary Receipts- DR) Saklamaya alınmış hisse senetlerini temsil eden ADS ve GDS’ler karşılığı çıkarılan sertifikalardır. Depo Anlaşması (Depositary Agreement) Depo sertifikası programının oluşturulmasına dayanak teşkil eden ve depo sertifikasının taşıdığı şartların, maliklerin haklarının, ihraçcı ve depocu bankanın yükümlülüklerinin düzenlendiği, genellikle ihraçcı ve depocu banka tarafından imzalanan anlaşmadır. Depocu Banka (Depositary) Depo anlaşmasının hazırlanmasından, depo sertifikalarının basılmasından, transfer acentası ve mukayyit olarak temettü ödemelerinin yapılmasından, vekaleten yürütülmesi gereken işler ve hissedarlara karşı depo anlaşması çerçevesinde yükümlü olduğu bütün hizmetleri yerine getirmekten sorumlu kuruluştur. Regulation S ABD Sermaye Piyasası Kurulu (Securities and Exchange Commission- SEC) tarafından 1933 Menkul Kıymetler Kanunu (Securities Act 1933- the Securities Act) çerçevesinde kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika dışında yapılacak halka arz ve satış işlemleri ile ilgili düzenlemedir. Rule 144A SEC tarafından kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde “NKY-nitelikli kurumsal yatırımcı /QIBs- qualified institutional buyers” ’a satış veya arzına izin veren düzenlemedir. 12.2. Depo Sertifikası Depo sertifikası (Depositary Receipts-DR), başka bir tüzel kişilik tarafından çıkarılan menkul kıymetlerin malikliğini temsil eden bir sertifika şeklinde depocu bir banka tarafından çıkarılır. İlgili mevzuat çerçevesinde temsil ettiği menkul kıymetlerin taşıdığı temettü, oy hakkı ve diğer ortaklık haklarını taşımaktadır. 319 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Depo sertifikası, ihraçcıların uluslararası sermaye piyasalarına erişmesine, diğer ülkelere yatırım yapmak isteyen yatırımcıların kolay işlem yapmasına imkan veren bir sermaye piyasası aracıdır. Depo sertifikaları ilk olarak, İngiliz hisse senetlerine deniz-aşırı yatırım kısıtlamaları getiren İngiliz kanunlarına tepki olarak İngiliz hisse senetlerinin Amerikan yatırımcılarına satışına yönelik olarak 1927 yılında Guaranty Trust tarafından çıkarılmıştır. Ancak, 1929 sermaye piyasaları krizinin etkisi sonucu SEC’in çıkarttığı sermaye piyasası kanunlarının getirdiği sıkı düzenlemeler ve II.Dünya Savaşı sonrası ülkelerin dışa kapalı ekonomi politikalarını uygulamaya koymaları bunu takip eden yıllar boyunca bu piyasaların pek fazla gelişmesine imkan vermemiştir. 1980’lerden sonra uluslararası portföy yatırımlarının hızla büyümesi depo sertifikalarına olan ilgiyi de artırmıştır. İlk Türk ADS ise 1990 yılında Net Holding’in hisse senetlerini temsilen çıkarılmıştır. Depo sertifikaları hedef piyasaya göre farklı isimler almaktadır. ABD piyasasına yönelik programlar ADR (American Depositary Receipts), Avrupa piyasasına yönelik programlar EDR (European DR), birden fazla piyasaya yönelik ise GDR (Global DR) isimlerini almaktadır. Her bir depo sertifikası, belli bir sayıdaki depo edilmiş hisse senedini temsil etmektedir. Finans terminolojisinde “Depositary Receipts” ve “Depositary Shares” genellikle aynı anlamda kullanılmaktadır. 12.2.1. Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması 12.2.1.1. Depo Sertifikası İhracı Depo sertifikası ihracı, aracı kuruluşlar, hukuk firmaları, bağımsız denetçiler, roadshow danışmanları, halkla ilişkiler ve yatırım danışmanları vb. kuruluşların katılımını gerektiren bir süreçtir. 320 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR De po Se rt ifikas ı Ç ıkart ılması S üre c i Ko nsorsi y um L i deri DS ’l e r Ul u sla rarası Takas (cl eari ng ) S ist e mi DS’l er ul usl ararası ta kas si st emi nde , kon sorsi yu m li de ri hesab ın a geç i il r. DS i hracı Depo cu (depo si t ary) Hi sse sen et l eri Yabanc ı Şi rket B o l ka j bi d l i rm i Sak lamacı (cust od ian) Hi sse sen edi et sl m i Hisse senetleri depocu banka tarafından belirlenen bir yerel saklama kuruluşunda (local custodian) depocu banka adına saklanır. Saklamaya alınan hisse senetleri karşılığında depocu banka tarafından çıkartılan depo sertifikalarının birincil piyasası, satışa aracılık eden kuruluşlar tarafından uluslararası piyasalarda sonuçlandırılır. 12.2.1.2. Bilgi ve Belge Hazırlama Süreci “Due Dilligence” adı verilen bilgi ve belge hazırlama süreci, genellikle ihraçcı şirket, menkul kıymetlerin satışına aracılık eden kuruluş(lar) ve tarafların hukuk danışmanları tarafından yürütülür. Şirket faaliyetlerine, kamuya duyurulacak bilgilerin şirketin gerçek durumunu eksiksiz olarak yansıtıp yansıtmadığına ve yasal belgelerin hazırlanmasına yönelik bir inceleme sürecidir. Bu sürecin sonunda bir İhraç İzahnamesi (Prospektüs) hazırlanır. İhraç izahnamesinde ihraçcı şirkete ilişkin bilgilerin doğru olarak ve yeterli ölçüde yer alıp almadığı kontrol edilir. Diğer yandan mali danışmanlar da şirketlerin mali yapısına ilişkin bilgilerini, sözleşmelerini vb. inceleyerek mali tablolarının doğruluğunu ve yeterliliğini tespit ederler. Due dilligence süreci sonunda hazırlanan prospektüs, konsorsiyum üyeleri tarafından pazarlama faaliyetleri kapsamında yatırımcıların bilgilendirilmesi amacıyla kullanılır. Konsorsiyum üyeleri tarafından yapılan pazarlama çalışmaları ve buna bağlı olarak fiyatın belirlendiği aşama ise talep toplama (book building) sürecidir. İhracın tamamlandığı tarih, talep toplama sonunda satış fiyatının belirlendiği ve satışın yapıldığı tarihtir. Kapanışla (closing) birlikte, depo sertifikasının birincil piyasası tamamlanır. 12.2.1.3. Depocu Banka Depocu banka, depo anlaşması çerçevesinde hisse senetleri karşılığı depo sertifikalarının basımından, ortaklık haklarının kullandırılmasından (temettü vb. ödemelerin depo 321 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR sertifikasının çıkartıldığı para birimine- genellikle ABD dolarına çevrilerek yatırımcılara kullandırılması, genel kurul vb. bilgilerin duyurulması, vekaleten oy kullanılması gibi) sorumludur. Depocu bankanın başlıca üç görevi vardır. Depoculuk görevini, hisse senetlerinin teslim edilmesini takiben depo sertifikası ihraç ederek ve depo sertifikalarının iptal edilmesi halinde senetleri ilgili piyasaya iade ederek yerine getirir. Ayrıca, vekaleten oy kullanır, sertifika sahiplerinin sorularını cevaplandırır ve yerel saklama kuruluşu vasıtasıyla iç piyasada hisse senetlerini kendi hesabında saklamaya aldırır. Depo sertifikaların hesaplar arasında transferinin gerçekleştirilmesinde Transfer Acentası ve temettü vb. ödemelerin yapılacağı depo sertifikası maliklerinin belirlenmesine yönelik olarak sertifika sahiplerinin kayıtlarının tutulmasında mukayyitlik görevini yerine getirir. Depo Sertifikası Programı yöneticisi olarak ise şirket yönetimine ilişkin faaliyetleri (corporate governance) takip eder, depo anlaşmasında yer alan yükümlülükleri yerine getirir ve şirket ile depo sertifikası hissedarlarına danışmanlık hizmeti verir. Depo sertifikası programını geliştirmek amacıyla şirket çalışanlarını eğitir, depo sertifikası programlarını geliştirici raporlar hazırlar. Depocu kuruluşlar yüklenici değildirler, depo sertifikalarının ticaretini yapamazlar. Depocu kuruluş, başarılı bir uluslararası program için depo anlaşmasını ve kayıt formlarını hazırlar. ABD’de menkul kıymetlerin takasını gerçekleştiren ve saklama hizmeti veren Depositary Trust Company (DTC), borsalar, uluslararası saklama kuruluşları (Euroclear, Cedel Bank) ve yardımcı transfer acentaları ile ilişkileri düzenler. İhraç ve iptal dönemi arasında depocu kuruluş temettü ödemeleri, vekaleten oy kullanma gibi yükümlülükleri yerine getirmek zorundadır. Depocu banka, hissedarlara hizmet vermek (hisse senedi transferi gibi) ve ihraçcı ile ortak çalışmak zorundadır. Bütün depocu bankalar, bankacılık hizmeti veren bir kurum olarak birçok denetleme ve düzenlemeye muhatap olabilmektedirler. ADS programlarında başlıca yükümlülük Securities Exchange Commission’a (SEC) karşı olup depocu kuruluş ve transfer acentası olarak SEC kayıt düzenlemelerine uygunluk sağlamak, hazırladıkları sözleşmelerde ilgili mevzuata (New York Eyaleti Kanunları vb.) uymak zorundadırlar. 322 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 12.2.1.4. Depo Anlaşması Depo anlaşması ihraçcı şirketin ve depocu kuruluşun sorumluluklarını, depo sertifikası maliklerinin hak ve görevlerini yazılı olarak belirler ve depo sertifikası maliklerine depo sertifikası programını tanıtır. Depo anlaşması depo sertifikalarının oluşturulmasına dayanak teşkil eden anlaşmadır. Hedeflenen piyasaya göre tabi olduğu mevzuat farklılık arz etmekte olup, genellikle ABD piyasaları için New York, Avrupa piyasaları için İngiliz ya da diğer AB mevzuatı çerçevesinde resmi işlemler gerçekleştirilmektedir. ABD dışındaki depo sertifikası ihracında ihraççı şirket, depocu kuruluş ve depo sertifikalarına dayanak teşkil eden payların lehdarları arasında “Regulation S Depo Anlaşması” imzalanmaktadır. İhraçcı kuruluş, depocu kuruluşu seçtiğinde bu kuruluş ABD’de ADS ihracında veya diğer ülkelerdeki GDS ihracında tek yetkili acenta olur. Depo Anlaşması SEC kayıt işlemleri için gerekli bir dökümandır. Depo anlaşmaları zamanla birbirine oldukça benzer bir yapıya kavuşmuşlardır. Depo anlaşmalarındaki değişiklikler daha ziyade yerel menkul kıymet düzenlemelerindeki farklılıklara veya yerel sermaye piyasalarındaki vekaleten oy kullanma, menkul kıymet sahipliği, çifte vergilendirme anlaşmaları vs. değişikliklere dayanmaktadır. Sponsorlu depo sertifikaları için New York kanunlarına göre yapılan “depo anlaşması” - Depocu banka - Depo sertifikalarının temsil ettiği hisselerin ihraçcısı (şirket) - Depo sertifikalarının malikleri arasında yapılır. Anlaşma yapıldığı aşamada depo sertifikaları henüz satılmamış olmasından dolayı ortada herhangi bir depo sertifikası maliki olmamasına rağmen, New York Kanunlarına göre anlaşmayı imzalamayan depo sertifikalarının malikleri de üçüncü kişi lehdarlar olarak depo anlaşmasından kaynaklanan haklarını kullanabilmektedir. Sponsorlu depo sertifikaları için İngiliz kanunlarına göre yapılan “depo anlaşması” - Depocu banka - Depo sertifikalarının temsil ettiği hisselerin ihraçcısı (şirket) arasında yapılır. Depo sertifikası sahipleri İngiliz Kanunları çerçevesinde depo anlaşmasına taraf değildir. Depo sertifikası maliklerine genel kurul vb. şirkete ait bilgilerinin gönderilmesi ve diğer ortaklık haklarının garanti altına alınması amacıyla ihraçcıdan bir taahhütname (deed poll) alınmakta, böylece depo sertifikalarının maliklerinin doğrudan ihraçcıya başvurma imkanı sağlanmaktadır. 323 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 12.2.1.5. Yerel Saklama Kuruluşu Depo sertifikaları ihraç edilirken, temsil ettiği ve depo edilecek hisse senetlerinin ihraçcısı olan şirketin yerleşik olduğu piyasada faaliyet gösteren bir veya daha fazla yerel saklamacı kuruluştan saklama hizmeti almaya ihtiyaç duyulmaktadır. Uluslararası şubeleri olan bazı depocu kuruluşlar bu konuda kendi şubelerinin yerel saklama hizmetine başvurmakla birlikte diğer depocu kuruluşlar genel olarak o piyasada önde gelen yerel bankalara başvurmakta ve yerel saklama kuruluşu olarak bu hizmetlerde deneyim kazanmış olanlar ile çalışmayı tercih etmektedirler. Saklama kuruluşunun sorumlulukları özet olarak: - Depo sertifikalarının temsil ettiği hisse senetlerinin alınması, saklanması ve teslim edilmesi, - İhraçcının şirket yönetimine ilişkin (corporate governance) kararları, temettü vb. ödeme bilgileri ve kayıt günleri konusunda depocu kuruluşun bilgilendirilmesi, - Depocu kuruluşun verdiği talimat çerçevesinde genel kurul toplantısında depo edilen hisse senetleri için oy kullanılması, iş ve işlemlerinden oluşmaktadır. Yerel saklama kuruluşu olarak yerel bankaların seçilmesinde başlıca kriterler: - Yerel bankanın uzmanlık, tecrübe ve o piyasada köklü bir geçmişi olması, - Yerel şirketler, aracı kurumlar ve düzenleyici mercilerle yakın ve iyi ilişkiler içerisinde olmaları, - Aracı kurumların kendi yerel bankalarını tercih etmeleri, - Yerel saklama kuruluşunun yetersizlik olması halinde başka bir kuruluşla kolaylıkla değiştirilmesi. - Yerel saklama kuruluşları belirlenirken, müşterilerden ve düzenleyici makamlardan alınan tavsiyeler gözönüne alınmakta, hizmetleri en çok tanınan yerel saklama kuruluşu belirlendikten sonra üst düzey görevlileri ve personel ile mülakatlar yapılmakta, kredi analizleri, sermaye yeterliliği ve diğer bazı kriterler de incelenmektedir. 12.3. Depo Sertifikası Programlarının Avantajları Uluslararası yatırımcılar risklerini dağıtırken getirilerini yükseltmek amacıyla portföylerini hem coğrafi hem de sektör bazında yaymak isterler. Depo sertifikası programları, yatırımcılara yabancı hisse senedine yatırım yapmak için bir araç sunmakta, yabancı hisse senetleri üzerinde alım-satımı ve takası basite indirgemekte, Amerikan ve Avrupa 324 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR piyasalarında kullanılan prensiplerle aynı prensiplere dayalı olarak alınıp-satılmasına ve takasına imkan vermektedir. Depo sertifikaları, yabancı piyasalardan doğrudan hisse senedi alımına kıyasla daha düşük işlem ve takas maliyetine sahiptirler. Birçok Amerikan banka ve emeklilik fonları iç mevzuatları gereği yabancı hisse senetlerine yatırım yapamamaktadırlar. ADS’ler Amerikan menkul kıymetleri olarak kabul edildiğinden bu yolun açılmasına yardımcı olmaktadır. İlgili hisse senetlerine ilişkin temettü ödemeleri, depocu bankalar tarafından, çıkartılan depo sertifikasının para birimine (ABD doları, Euro vb.) çevirilerek yatırımcılara yapılmaktadır. Bu özelliği sayesinde uluslararası yatırımcıların karşılaşabileceği döviz işlemlerinde yaşanabilecek sorunlar asgariye indirilmiş olmaktadır. İhraçcılar açısından uluslararası piyasalara erişimde kulanılmakta olan enstrümanlardan birisi depo sertifikası programlarıdır. İhraçcıya yönelik başlıca avantajlar olarak, yatırımcı tabanının çeşitlendirilmesi, uluslararası piyasalara erişimin sağlanması ve ilgili menkul kıymetin likiditesinde artış sayılabilmektedir. Bu programlar, şirket ele geçirilmesi ve benzeri işlemlerde yardımcı bir araç olabilmektedir. Diğer yandan, önemli bir uluslararası yatırımcı kitlesi tarafından tanınmışlık sağlamaktadır. Bazı depo sertifikası programları vasıtasıyla ihraçcı sermaye artırımına gidebilmekte ve yerel piyasa dışındaki piyasalardan da fon temin edebilmektedir. 12.4. Depo Sertifikası Türleri 12.4.1. Amerikan Depo Sertifikası Yabancı ihraççılar ABD’de yapacakları menkul kıymet ihraçlarında ABD içerisindeki ihraççılara uygulanan menkul kıymet düzenlemelerine ve kanunlara tabi olurlar. Bu kanunlar ihraçları düzenleyen 1933 Securities Act, menkul kıymet alım satımı ve raporlamasını düzenleyen ise 1934 Securities Exchange Act olup bunlar haricinde eyalet kanunları (Blue Sky Laws) da bulunmaktadır. ABD’de halka arz yapılmak istendiği takdirde, yapılacak ihraçların SEC tarafından kaydı gerekmekte olup, halka arz haricindeki bazı satışlar istisna kapsamında gerçekleştirilebilmektedir. Amerika’da depo sertifikası programları “sponsorsuz” ve “sponsorlu” olmak üzere 2 ana sınıfa ayrılır. Hisse senedinin ihraçcısı şirketin programa dahil olduğu programlara sponsorlu, ihraçcının dahil olmadan oluşturulan programlara sponsorsuz program denilmektedir. Sponsorsuz ADS Programları Sponsorsuz ADS programları bir veya birkaç yatırım bankası tarafından, tek taraflı olarak, hisse senedi ihraçcısı şirketin programa iştiraki olmaksızın, o şirketin hisse 325 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR senetlerini temsilen çıkartılmaktadır. Hisse senedi ihraçcısı şirket ile bir anlaşmaya gerek olmamakla birlikte, genelde şirketin ihraca herhangi bir itirazı olmadığına dair “muvafakat anlaşması - a letter of no objection” yapılmaktadır. Aynı hisse senedini temsilen ihraçcı şirket tarafından bir sponsorlu depo sertifikası programı başlatılması halinde, daha önce arz edilen tüm diğer sponsorsuz ADS’ler sponsorlu ADS ihracını yapan bankanın ADS’lerine dönüştürülürler. Depocu, yabancı şirket hisse senetlerini saklamaya alarak, karşılığında depo sertifikası çıkararak sponsorsuz programı başlattığında, çoğunlukla diğer kuruluşlar da bunu takip etmektedir. Böyle bir program mevcutken, başka sponsorsuz depo sertifikası programı başlatılırsa bu programlara “dublication” yani kopyalama denilmektedir. Piyasanın düzenini bozmadığı sürece sponsorsuz depo sertifikası programının kopyalanmasında SEC bir sakınca görmemektedir. Bütün kuruluşların çıkarttığı depo sertifikaları birbirilerine denk kabul edilmekte, takasları da buna göre yapılmaktadır. SEC tarafından kayda alınmayan veya Rule 12g3-2(b)2’ye göre bir muafiyet sağlanmayan Sponsorsuz depo sertifikalarının Amerikan yatırımcılarına arz edilmeleri yasaktır. Sponsorlu ADS Programları Sponsorlu program, depocu banka, ihraçcı ve muhtemel depo sertifikası malikleri arasında yapılan anlaşmaya göre yürütülmektedir. ADS’lerin temsil ettiği hisse senetlerinin ihraçcısı da ADS programında taraftır. Ayrıca, depo sertifikası sahibi, depo anlaşması yapılırken henüz ortada olmamasına rağmen, yapılmış olan anlaşmaya taraf kabul edilmekte ve anlaşmanın getirmiş olduğu imkanlardan yararlanmaya hak kazanmaktadır. ABD’de gerçekleştirilebilecek belli başlı 3 değişik sponsorlu ADS programı mevcuttur. Level I Level I programı Amerikan ve Amerika dışındaki sermaye piyasalarına erişmek için en kolay yollardan birisidir ancak sermaye artırımı yapılarak halka arz yoluyla fon temini mümkün değildir. ABD dışında yerleşik ihraçcılar, önemli bir masraf yapmadan ve SEC’ye tabi olmadan yatırımcı tabanını genişletmek için bu programı tercih ederler. 2 12g3-2(b) Kuralı, menkul kıymetleri ABD borsalarında veya NASDAQ’da kote edilmemiş ve ABD’de halka arz yapmamış olan yabancı şirketleri genel SEC kayıt şartlarından muaf kılar. Şirketin bu muhafiyetinin devam ettirebilmesi için kamuya duyurduğu, hissedarlarına gönderdiği veya kendi ülkesindeki düzenleyici kuruluşlara bildirdiği her türlü bilgi ve beyanı SEC’ye de bildirmesi gerekmektedir. SEC bu bilgileri incelememekte ve yalnızca kamunun aydınlatılması kapsamında merkezinde bunları halkın incelemesine sunmaktadır. 326 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Level I depo sertifikaları “pink sheets” adı verilen tezgâhüstü piyasalarda (National Quotation Bureau’s Pink Sheets), NASD elektronik bülten sisteminde (NASD OTC Bulletin Board) ve hatta bazı uluslararası borsalarda işlem görebilir. Şirketin Amerikan muhasebe standartlarına uygun kayıtlar tutması veya SEC’nin kamuyu tam aydınlatma kurallarına uygun davranması gerekmemektedir. AMAÇ: Şirket menkul kıymetlerinin ABD’de alım-satımını teşvik etmek, şirketin ABD’deki tanınma seviyesini ve yatırımcı profilini yükseltmek. BELGELENDİRME: ADS’nin koşulları, ADS sahiplerinin hakları ile şirketin ve depocu bankanın yükümlülükleri ile ilgili şirket ve depocu tarafından imzalanan depo anlaşması yapılır. SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber bir adet “Form F-6” doldurarak SEC’ye başvururlar. Çok kısa olan bu forma depo anlaşması ilave edilir. Menkul kıymetler ilgili kaydedilir ve kamuyu aydınlatma mevzuat çerçevesinde SEC tarafından yükümlülüklerine tabi olur ya da genellikle tercih edildiği üzere, SEC’den kamuyu aydınlatma hususunda “Rule 12g3-2(b)” uyarınca muafiyet alırlar. Level II Program, ABD dışında yerleşik şirketlerin hisse senetlerinin halka arz yapılmaksızın yatırımcı profilini ve likiditesini artırmasına yöneliktir. Menkul kıymetlerini bir Amerikan borsasına kote ettirmek isteyen şirketler Level II programını kullanmaktadır. Kote olacakları ABD borsalarının kotasyon kriterlerini de taşımaları gereklidir. Bu tip depo sertifikaları aynı zamanda Amerika dışı bir borsaya da kote ettirilebilir. Bu program çerçevesinde çıkartılan depo sertifikalarının SEC’ye kayıt ettirilmesi ve düzenli raporlama yapılarak ABD muhasebe standartlarına (US GAAP) uyulması zorunludur. Daha yüksek düzeydeki programlar daha fazla raporlama ve kayıt gerektirmekte buna karşılık da yatırımcılar için daha şeffaf ve cazip olmaktadır. AMAÇ: Şirket menkul kıymetlerine ABD’de aktif ve etkin bir piyasa sağlamak. BELGELENDİRME: Şirket ve depocu banka depo anlaşması yapar. Ayrıca, şirket uygun borsaya kote edilir ve SEC’ye başvuru belgeleri hazırlanır. SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber “Form F-6” doldurarak SEC’ye başvururlar. Kote edilen menkul kıymetin SEC’de kaydını yapmak üzere, şirket bir adet Form 20-F doldurur. Bu tarihten itibaren şirket menkul kıymetleri Form 20-F’lerini SEC’ye iletmekten sorumlu olmakla beraber, kote olduğu borsanın periyodik bilgilendirme şartlarını da yerine getirmek zorundadır. Form 20-F oldukça detaylı bir dokümandır. 327 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Level III Menkul kıymetlerini bir Amerikan borsasına kote ettirmenin yanısıra halka arz yoluyla ek sermaye elde etmek isteyen ihraçcılar Level III programını kullanmaktadır. Menkul kıymetlerin, kote olacakları ABD borsalarının kotasyon kriterlerini de taşımaları gereklidir. Bu menkul kıymetler aynı zamanda Amerika dışında bir borsaya da kote ettirilebilirler. Level III Programı gerçekleştirmek için de, Level II ile aynı şartları sağlamak gerekmektedir. SEC’ye kayıt yaptırmak, düzenli raporlama yapmak ve ABD muhasebe standartlarına uymak zorunluluğu vardır. Arzdan sonra da Level II ile aynı raporlama yükümlülüklerine tabidirler. AMAÇ: ABD’de sermaye artırımına giderek fon temin etmektir. BELGELENDİRME: Şirket ve depocu banka depo anlaşması yapar. Ayrıca, şirket uygun borsaya kote edilir ve SEC başvurusunu hazırlanır. SEC’ye BAŞVURU: Şirket ve depocu beraber bir adet “Form F-6” doldururlar. Şirket ayrıca oldukça detaylı olan Form F-1 ile SEC’ye kayıt için başvurur. Menkul kıymetler kote edilmiş ise, daha kısa bir form ile kayıt yapılır. Bu tarihten itibaren şirket her yıl Form 20-F’lerini SEC’ye iletmekle mesul olmakla beraber kote edildiği borsanın periyodik bilgilendirme şartlarını da yerine getirmek zorundadır. Tahsisli Satış Bu programda nitelikli kurumsal yatırımcı (NKY)3 adı verilen belli bir yatırımcı kitlesine satış yapılmaktadır. İşlemler genellikle tezgah-üstü piyasalarda (OTC), SEAQ International/Londra ve PORTAL/NASDAQ’da gerçekleştirilmektedir. AMAÇ: Yüksek bir halka arz maliyeti üstlenmeden ABD’den sermaye temin etmek. BELGELENDİRME: ABD’de alım satımı kısıtlayan depo anlaşması yapılır. SEC’ye BAŞVURU: Bir başvuru gerekmemekte ancak, halka arz edilmeksizin satışı gerçekleştirilen menkul kıymetlerin ilgili düzenleme (Rule 144A) kapsamında satışı düşünülüyorsa, menkul kıymet ve ihraçcısına Rule 12g3-2(b) uyarınca muafiyet sağlanabilir. 3 Qualified Institutional Buyer-QIB 328 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR RADR- 144 A ADR Level III programına alternatif olarak ihraçcıların nitelikli kurumsal yatırımcılara tahsisli satış yoluyla ABD sermaye piyasalarına erişimi sağlamaktadır. Nitelikli kurumsal yatırımcı kriteri kurum için 100 milyon ABD$ portföy yatırımı olması, kayıtlı brokerdealer için 10 milyon ABD$ portföy yatırımı olmasıdır. SEC, QIB’de aranan şartları esneterek daha fazla kişi/kurumu QIB kapsamına dahil etme yetkisine sahiptir. SEC tarafından kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde “nitelikli kurumsal yatırımcı”ya satışına izin veren düzenlemeler the Securities Act düzenlemeleri altında yer alan “Rule 144A”da düzenlenmiştir. 144A ADR programları SEC’ye kayıt ve raporlama yükümlülüğünden de muaftırlar. 1990 yılında SEC, 144A kuralını çıkartarak kayda alınmamış menkul kıymetleri NKY’lerin kendi aralarında alıp-satmalarını kolaylaştırmış, bunu takiben tahsisli satış piyasası büyük sıçrama göstermiştir. Rule 144A düzenlemeleri çerçevesinde oluşturulan depo sertifikası programlarının nitelikli kurumsal yatırımcılar dışındaki ABD vatandaşlarına satışı yasaktır (Restricted ADR- RADR). ADS Programlarının Sağladığı Avantajlar ADS’ler, ABD’de herhangi bir Amerikan sermaye piyasası aracı gibi alınıp-satılırlar; yatırımcılar yabancı ülkelerdeki alım-satım işlemlerini öğrenmek ve alım-satım sorunları ile uğraşmak zorunda kalmazlar. ADS’ler, ABD Doları cinsinden işlem görürler ve temsil edilen hisse senetlerinin temettüleri de ABD$’na çevrilerek ödenir. ADS’ler ABD yatırımcısını her yabancı menkul kıymet için ayrı ayrı saklama hizmeti almak külfetinden kurtarır. Yabancı şirketler, ADS programı başlatmayı ABD sermaye piyasasına ilk adım olarak görmektedirler. ADS programı şirketin ABD’deki profilini yükseltip, ileride ABD de yapılacak menkul kıymet arzlarını kolaylaştırmaktadır. Depo Sertifikası Türlerine Göre Özellikler Tablosu Yatırımcı Kitlesi ABD’de Kotasyon Sermaye Artırımı Kamuyu Aydınlatma Sponsorsuz SEC’ye kayıt yoksa ABD vatandaşı alamaz OTC Yapılamaz Yok Level-I ABD vatandaşı alabilir. (SEC’ye kayıt var) OTC Yapılamaz Yok Level II ABD vatandaşı alabilir. (SEC’ye kayıt var) Evet Yapılamaz Var Program 329 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Level III ABD vatandaşı alabilir. (SEC’ye kayıt var) Evet Yapılabilir Var Rule 144A ABD vatandaşı alamaz, nitelikli kurumsal yatırımcı (NKY) alabilir. (SEC’ye kayıt yok) Hayır Yapılabilir Yok Regulation S ABD vatandaşı alamaz, nitelikli kurumsal yatırımcı (NKY) alabilir. (SEC’ye kayıt yok) Hayır Yapılabilir Yok 12.4.2. Avrupa ve Global Depo Sertifikaları ADS piyasalarının gelişmesini takiben çeşitli ülkelerdeki ihraçcıların yalnızca Amerikalı yatırımcılara değil, diğer piyasalara da ulaşma isteği ile GDS (Global Depositary Receipts) piyasaları geliştirilmiştir. AB’nin tek para sistemine geçişi sürecinde ABD doları cinsinden ihraç edilen GDS’lere alternatif olarak sadece Avrupa piyasalarına yönelik olarak Euro cinsinden ihraç edilen Avrupa Depo Sertifikaları (EDR- European Depositary Receipts) son yıllarda hızla gelişen bir piyasa olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu programlar, - Euro piyasalara erişimi sağlamakta, - GDS/EDS programlarının çoğu ADS programları ile birlikte çıkartıldığı için, her iki piyasadaki yatırımcılara erişebilmekte, - ABD doları veya Euro cinsinden ihraç edilmekte. GDS ihracında ilk olarak arzın hazırlanmasını koordine edecek olan hisse senetleri ve mali konularda danışmanlık verecek bir yüklenici seçilir. Pazarlama stratejisini de yüklenici belirler. İhraçcı, yüklenici, mali danışman ve hukuk danışmanları ile birlikte detaylı bir prospektüs hazırlar. Yüklenici ve ihraççı GDS’leri pazarlamak için tanıtıma çıkarlar. GDS ihracında prospektüsün ve benzeri dökümanın hazırlanması önem taşımaktadır. Prospektüs potansiyel yatırımcıyı bilgilendirmek amacıyla gerekli bütün bilgileri içerecek ve işlem göreceği piyasalardaki prospektüs içerik şartlarını da yerine getirecek şekilde hazırlanmaktadır. Prospektüs ihraççı hakkında kanuni, ekonomik durum, ihraçcının faaliyet alanı ile ilgili detaylı bilgiyi içermektedir. Yüklenici de potansiyel yatırımcılara menkul kıymeti tanıtmak amacıyla bir sunum hazırlar ve ihraçcı ile satışa aracılık eden kuruluşlar önde gelen finans merkezlerinde tanıtım toplantıları (road-show) düzenlerler. Pazarlama çabaları başarılı olursa, senetleri temsil eden GDS’ler uluslararası yatırımcılara satılır. İhraçcı, depocu kuruluşa senetleri teslim eder, bunun karşılığında depocu kuruluş yatırımcılara GDS’leri ihraç eder. Bu süreç kontrat düzenlemeleri ve birçok ülkede sermaye piyasası kanununa uygunluğu gerektirmektedir. Kontrat düzenlemelerinden biri yüklenici ve ihraççı arasında imzalanan yüklenim sözleşmesi olup 330 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yüklenici GDS’leri satın alıp depocu kuruluş vasıtasıyla yatırımcılara yeniden satacağını taahhüt eder. GDS, ABD ve Avrupa piyasalarına genellikle tek bir değiştirilebilir menkul kıymetle erişim imkanı vermektedir. GDS’ler ihraççının yerel piyasasında uluslararası piyasalarda ve ABD piyasalarında tahsisli satış ya da halka arz yöntemiyle satılmaktadır. Amerikan mevzuatı çerçevesinde kayda alınmamış menkul kıymetlerin Amerika dışında yapılacak halka arz ve satış işlemleri, Securities Act 1933 düzenlemeleri altında yer alan “Regulation S”de düzenlenmiş olup, bu düzenlemeye tabi depo sertifikalarına “Regulation S GDS” denmektedir. Regulation S, satış anında alıcının ABD dışında ve işlemlerin ABD dışındaki piyasalarda gerçekleştirilmesi şartını içermekte olup, ABD vatandaşlarının bu menkul kıymetleri alıp satmalarına kısıtlama getirmektedir. Regulation S depo sertifikası programı ya uluslararası satışın ABD dışındaki parçası veya başlıbaşına bir satış işlemi olarak gerçekleştirilebilir. Birincil piyasanın tamamlanmasından 40 gün sonra şirket ve depocu kuruluş aynı tip hisse senetleri için Level ADS sürecini başlatabilir. 331 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 13. YABANCI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ SATIŞI 1567 sayılı “Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun”un verdiği yetkiye dayanılarak 32 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararının 15’inci maddesi menkul kıymetlerle ilgilidir. Bu maddeye göre; a) Menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının yurda girişi ve çıkışı serbesttir. b) Türkiye’de yerleşik kişilerce menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarının yurt dışında ihraç, arz ve satışı serbesttir. c) Dışarıda yerleşik kişilerin, Türkiye’de menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarını ihraç etmeleri ve bunların halka arz ve satışı sermaye piyasası mevzuatı hükümleri çerçevesinde yapılır. d) i) Dışarıda yerleşik kişilerin, (yurt dışındaki yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları dahil) her türlü menkul kıymetler ile diğer sermaye araçlarını sermaye piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan bankalar ve aracı kurumlar vasıtası ile satın almaları, satmaları, bu kıymetler ve araçlara ait gelirler ile bunların satış bedellerini bankalar ve özel finans kurumları aracılığıyla transfer ettirmeleri, ii) Türkiye’de yerleşik kişilerin; bankalar, özel finans kurumları ve sermaye piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan aracı kurumlar vasıtasıyla yurt dışındaki mali piyasalarda işlem gören menkul kıymetleri satın almaları, satmaları ve bu kıymetlerin alış bedellerini bankalar ve özel finans kurumları aracılığı ile yurt dışına transfer ettirmeleri serbesttir. e) Bankalar ve aracı kurumlar, bu işlemlerle ilgili olarak üçer aylık dönemler halinde Müsteşarlığa bilgi verirler. Ülkemizde depo sertifikaları için ayrı bir düzenleme yapılmamış olup, Kurulun Seri: III, No: 44 sayılı Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının ve Depo Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği içinde düzenlenmiştir. Tebliğ’de aşağıda belirtilen işlemlere konu olan yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının Sermaye Piyasası Kurulu’na (Kurul) kaydettirilmesi zorunlu kılınmıştır: a) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının halka arzı, b) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının tahsisli olarak ve/veya nitelikli yatırımcılara satışı, c) Payları Borsada işlem gören yabancı ortaklıkların bedelli ve bedelsiz pay ihracı, Yabancı yatırım fonu paylarının kurul kaydına alınmasına ve satışına ilişkin esaslar ile yabancı sermaye piyasası araçları Borsa’da işlem görmeyen yabancı ortaklıkların halka arz edilmeksizin pay satışı bu Tebliğ kapsamı dışındadır. Türkiye’de yerleşik kişilerin; bankalar, özel finans kurumları ve sermaye piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan aracı kurumlar vasıtasıyla yurtdışındaki mali piyasalarda 332 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR işlem gören yabancı sermaye piyasası araçlarının satın almaları, satmaları bu Tebliğ kapsamı dışındadır. Meğer ki bu işlemler sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde halka arz niteliği taşısın. Yabancı ortaklıklar tarafından, çalışanlara hisse senedi edindirme planları ve benzeri programlar kapsamında Türkiye’deki çalışanlarına verilecek hisse senetlerinin satışı, satış işleminin Türkiye’de gerçekleşmemesi, halka arz tanımına girecek bir uygulama yapılmaması, çalışanlara sunulacak bilgilerin halka arz izlenimi verecek ifadeler içermemesi koşuluyla Kurul kaydına tabi bir işlem olmayıp, bu Tebliğ kapsamı dışındadır. Yabancı sermaye piyasası araçları; Yabancı ortaklıklar tarafından ihraç edilen ve e Kurul’ca niteliği belirlenen menkul kıymetler ile Kurulca niteliği belirlenen diğer sermaye piyasası araçlarıdır. Yabancı hisse senedi; yabancı ortaklıklarca bulundukları ülke mevzuatına uygun olarak ihraç edilen ve ortaklık hakkını temsil eden menkul kıymetleri ifade etmektedir. Yabancı ortaklık; Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Kararda tanımlanan dışarıda yerleşik kişilerden ilgili ülke mevzuatına göre sermaye piyasası araçlarını ihraç eden ortaklıklar ile yatırım ortaklıklarıdır. Depo sertifikası; Saklama kuruluşlarında saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarını temsilen depocu kuruluş tarafından ihraç edilen ve sahibine bu araçların verdiği hakları aynen sağlayan, bunlara özdeş, nominal değeri Türk Lirası veya T.C. Merkez Bankası’nca günlük alım satım kurları ilan edilen yabancı paralar cinsinden ifade edilen sermaye piyasası aracıdır. SPK’nın Seri III, No:44 Tebliği’nde; - Saklama Kuruluşu; Kurulduğu ülke mevzuatınca sermaye piyasası araçlarını saklanmaya yetkili kılınan kurumlardan saklama faaliyetinde bulunması Kurulca uygun görülen kurumlar, - Depocu kuruluş; Saklama kuruluşu nezdinde kendi adına ve depo sertifikası sahipleri hesabına saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarını temsilen depo sertifikası çıkaran banka, - Temsilci ise; Yabancı sermaye piyasası araçlarının Kurul kaydına alınmasını talep eden yabancı ortaklıklar ile aralarında vekalet veya başka bir nitelikte sözleşme ilişkisi bulunan, halka arza aracılık ve yatırım danışmanlığı yetki belgesinin her ikisine birlikte sahip olan Türkiye’de yerleşik aracı kurumları veya mevduat kabul etmeyen bankalar olarak tanımlanmıştır. 13.1. Halka Arz için Ön Şartlar Türkiye’de halka arz edilecek yabancı sermaye piyasası araçlarının İhraç edildikleri ülkenin en az bir borsasında kote edilmiş olması, kote edilmemiş olması halinde ise kotasyon başvurusunun yatırımcının korunması veya benzer bir gerekçeyle reddedilmemiş olması gerekir. 333 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Öte yandan, yabancı sermaye piyasası araçlarının ihraç edildikleri ülkede; bunların Türkiye’de satışına, sağladığı mali haklar ile ilgili işlem ve ödemelerin Türkiye’de yapılmasına ve yönetimsel hakların kullanılmasına ilişkin herhangi bir kısıtlama bulunmamalıdır. Halka arzda aranan bir diğer ön şart ise, yabancı sermaye piyasası araçlarının devir veya tedavülünü kısıtlayıcı veya sahibinin haklarını kullanmasını engelleyici kayıtlara tabi tutulmamış olması ve üzerlerinde ayni hak, hapis hakkı veya benzeri kısıtlayıcı haklar bulunmamasıdır. Yabancı borçlanma araçlarını ihraç eden ortaklığın derecelendirme kuruluşlarından notlandırma ölçeğine göre yatırım yapılabilir düzeydeki uzun vadeli talebe bağlı derecelendirme notu alması ve bu notun güncel olması gerekmektedir. Kurul, yatırımcıların korunması amacını gözeterek başvuru sahibini bilgilendirmek kaydıyla ihracın ve sermaye piyasası aracının niteliğine göre yukarıda sayılanlar dışında ön şartlar getirebilmektedir. 13.2. Temsilci Atanması Yabancı sermaye piyasası araçlarının halka arzı halinde yabancı ortaklık ile, söz konusu araçların depo sertifikası vasıtasıyla halka arzı halinde ise depocu kuruluş ile temsilci arasında yazılı bir sözleşme düzenlenmesi şarttır. Yabancı sermaye piyasası araçlarının maliklerince Türkiye’de ilk defa halka arz edilmesi halinde, sözleşme bu kişi ile temsilci arasında düzenlenir, şu kadar ki yabancı ortaklığın yükümlülüklerine de bu sözleşmede yer verilir ve yabancı ortaklığın da sözleşmeyi imzalaması esastır. Yabancı sermaye piyasası araçlarının depo sertifikası vasıtasıyla halka arzında depocu kuruluşun temsilcinin niteliklerini haiz olması durumunda depocu kuruluşun temsilci olması mümkündür. Bu durumda birinci fıkrada belirtilen temsilcilik sözleşmesi depocu kuruluş ile yabancı ortaklık arasında yapılır. 13.3. Kurul Kaydına Alınma ve Halka Arz Yoluyla Satış İşlemleri Yabancı ortaklıklar, depocu kuruluş veya temsilci yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının kayda alnıması için Tebliğ’de belirtilen belgelerle Kurul’a başvururlar. Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının ihracının T.C. Merkez Bankası’nca günlük alım satım kurları ilan edilen yabancı paralar üzerinden yapılması durumunda, satış işlemleri Türk Lirası üzerinden yapılır. Bu durumda uygulanacak kur, kur değişiminin etkileri, giderler, bu giderlerin kim tarafından karşılanacağı ve benzeri hususlara izahnamede açıkça belirtilir. Başvurulara eklenen tüm belgeler ile izahname ve sirkülerle halka açıklanan bilgilerin gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından yabancı ortaklıklar ve yabancı sermaye piyasası araçlarını satışa sunan malikler müteselsilen sorumludur. Kurul kaydında bulunan ve yetkili saklama kuruluşları nezdinde Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) adına açılacak hesapta saklanan yabancı sermaye piyasası araçlarının MKK 334 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR nezdinde kayden hak sahipleri bazında izlenmesi zorunludur. Seri:IV No:28 sayılı “Kaydileştirilen Sermaye Piyasası Araçlarına İlişkin Kayıtların Tutulmasının Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ” hükümleri saklıdır. Yabancı ortaklıklar tarafından Kurula yapılacak kayda alınma başvurusu ile aynı zamanda Borsa’ya kotasyon başvurusu yapılması zorunludur. Kurul tarafından kayda alınan yabancı menkul kıymetlerden ve depo sertifikalarından Türk Lirası cinsinden işlem görmesi talep edilenler menkul kıymetin türüne göre Hisse Senetleri Piyasası veya Tahvil ve Bono Piyasası bünyesindeki pazarlarda, yabancı para cinsinden işlem görmesi talep edilenler ise Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası’nda işlem göreceklerdir. 13.4. Kamuyu Aydınlatma Yabancı ortaklıklar, benzer durumdaki Türkiye’de yerleşik ortaklıkların tabi olduğu kamuyu aydınlatmaya ilişkin tüm yükümlülükleri yerine getirmek zorundadırlar. Yabancı ortaklıklar tarafından düzenlenecek finansal raporlar (Finansal tablolar, yönetim kurulu faaliyet raporları ve sorumluluk beyanlarından oluşan raporlar) ile bunların hazırlanmasında Kurul düzenlemelerinde payları borsada işlem gören ortaklıklar için kabul edilen muhasebe standartlarına veya Kurulca uygun görülmesi halinde uluslararası genel kabul görmüş muhasebe standartlarına uyulur. Yabancı ortaklıklar finansal tablolarının bağımsız denetim yükümlülüğü bakımından payları borsada işlem gören ortaklıklar ile aynı esaslara tabidir. Yabancı sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek veya haklarını kullanmalarına yönelik önemli olay ve gelişmelerde kamuya açıklanacak özel durumlar ile bunların açıklanma esaslarında Kurul’un ilgili düzenlemelerine uyulur. Yapılacak açıklamada, yurt dışında duyurulan açıklamanın yer aldığı internet sitesi hakkında bilgiye de yer verilir. 13.5. Temsilci Kuruluşun Yükümlülükleri Temsilciler, a) Yabancı sermaye piyasası araçlarına ilişkin mali ve yönetimsel hakların ilgili ülke mevzuatı ve yabancı ortaklıkla imzalanan sözleşme hükümleri çerçevesinde SPK Seri:II, No: 44 Tebliği’nin 13’üncü maddesine uygun olarak kullandırılması, , b) Her ay sonu itibariyle saklama kuruluşunda mevcut olan yabancı sermaye piyasası aracı ve depo sertifikası miktarı ile o ay içinde depo sertifikası alış ve satış miktarı ile yabancı sermaye piyasası aracı ile değiştirilen depo sertifikası miktarını gösterir açıklamaları içeren bildirim formunun, ay sonunu izleyen bir hafta içinde Kamuyu Aydınlatma Platformu’na (KAP) gönderilmesi, c) Yabancı ortaklık tarafından ödemeye ilişkin yapılan özel durum açıklamasını takip eden iş günü içinde, depo sertifikalarına ilişkin ödemelerin miktarı, ne şekilde yapılacağı ve ödeme tarihlerine ilişkin açıklamanın KAP’a gönderilmesi, ç) Yabancı sermaye piyasası araçları ile ilgili Türkiye’deki ödemelerin yapılması, d) Bu Tebliğin 8’inci maddesi kapsamında yabancı ortaklık tarafından kendisine iletilen kamunun aydınlatılmasına ilişkin tüm bilgilerin ilgili Kurul düzenlemelerinde öngörülen usul ve esaslar çerçevesince kamuya duyurulması ile yükümlüdür. Şu kadar ki bu açıklamaların içeriğinin tam, doğru ve gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmamasından yabancı ortaklık sorumludur. 335 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR (2) Temsilciler yabancı ortaklığın yurt dışındaki borsalarda işlem gören, Türkiye’de halka arz edilenlerle aynı nitelikteki sermaye piyasası araçlarının borsa kapanış fiyatlarını günlük olarak kendi internet sayfasında duyurulması ile yükümlüdür. Ayrıca temsilciler, bağımsız denetim kuruluşlarının sorumluluğundaki bilgiler hariç, kendilerinden beklenen özeni göstermemeleri durumunda, başvurulara eklenen tüm belgeler ile izahname ve sirkülerle halka açıklanan bilgilerin gerçeği dürüst biçimde yansıtmamasından yabancı ortaklık ile birlikte müteselsilen sorumludur. Bu kapsamda, izahnamenin temsilci tarafından da imzalanması zorunludur. (3) Yabancı sermaye piyasası araçlarının depo sertifikası vasıtasıyla halka arzında depocu kuruluş ile temsilcinin farklı kuruluşlar olması durumda bu maddenin birinci fıkrasında belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmemesinden depocu kuruluş ve temsilci müteselsilen sorumludur. Seri:I No:40 sayılı “Payların Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği”nin 23’üncü maddesinde belirtilen belgelerin temsilci ve depocu kuruluş tarafından da imzalanması zorunludur. 13.6. Depo Sertifikalarına İlişkin Esaslar 13.6.1. Depo Sertifikaları 1) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, Kurul’a yapılacak kayda alınma başvurusu öncesinde saklama kuruluşunda depocu kuruluş adına depo edilir. Kurulca kayda alınmayı müteakip depo sertifikaları depocu kuruluş tarafından MKK nezdinde kayden ihraç edilir. Depocu kuruluşların MKK üyesi olmaları zorunludur. (2) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, yetkili saklama kuruluşu nezdinde MKK’nın hesabı bulunması halinde MKK’nın bu hesabında saklanır. Bu durumda temsilcinin bu Tebliğin 10‘uncu maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinde belirtilen yükümlülüğü MKK tarafından yerine getirilir. (3) Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı hisse senetlerini ihraç eden yabancı ortaklık tarafından nakit ve/veya bedelsiz sermaye arttırımı yapılması halinde ihraç edilecek yabancı hisse senetlerinin de depo sertifikası olarak çıkarılması zorunludur. 13.6.2. Depo Sertifikalarının Yabancı Menkul Kıymetler ile Değiştirilmesi Depo sertifikaları istendiğinde, depo sertifikası sahiplerince temsil ettikleri yabancı sermaye piyasası araçları ile değiştirilir. Depocu kuruluş tarafından belirlenen, değiştirmenin şekline ve süresine ilişkin esaslara izahnamede yer verilir. Kurul bu esaslarda değişiklik yapılmasını isteyebilir. 13.6.2.1. Hakların Kullanımına İlişkin Özel Hükümler Yabancı sermaye piyasası aracına bağlı mali ve yönetimsel haklar ile bunların kullanımı yabancı ortaklığın kurulduğu yer mevzuatına tabidir. Bu haklara dair ülke düzenlemeleri ile bu hakların ne şekilde kullanılacağına ilişkin bilgiye izahnamede yer verilir. Depo sertifikalarında yabancı hisse senetlerinin bahşettiği oy hakkı depo sertifikası sahiplerince talimat verilmedikçe depocu kuruluş tarafından vekil sıfatıyla resen kullanamaz. 336 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 13.6.2.2. Tahsisli veya Nitelikli Yatırımcılara Satış İşlemleri Halka arz edilmeksizin, tahsisli olarak veya nitelikli yatırımcılara satılacak yabancı sermaye piyasası araçları ve depo sertifikalarının Kurul kaydına alınması için, yabancı ortaklıklar, depocu kuruluş veya temsilcinin Ek/1’de belirtilen belgelerle Kurul’a başvurması gerekmektedir. 13.6.2.3. Kurul’a ve İMKB’ye Sunulacak Bilgi ve Belgelerin Dili SPK Seri III, No:44 Tebliği kapsamında istenen tüm bilgi ve belgelerden kaynağını Kurul düzenlemelerinden alanların Türkçe hazırlanarak, diğerlerinin ise Türkçe çevirilerinin Kurul’a gönderilmesi zorunludur. Benzer şekilde, İMKB’ye başvuru sırasında da kaynağını İMKB düzenlemelerinden alan belgelerin Türkçe yazırlanması, diğerlerinin ise yeminli tercüman tarafından onaylanmış Türkçe tercümelerinin verilmesi gereklidir. Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının, anapara, faiz, kar payı ve kupon ödemeleri, sermaye piyasası aracının para birimi veya TL cinsinden yapılabilir. Ödeme tarihleri, kullanılacak kur, giderler, bu giderlerin kim tarafından karşılanacağı ve benzeri ödemelere ilişkin esaslar izahnamede belirtilir. 337 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 14. ULUSLARARASI FİNANSAL (EURO – PİYASALAR) Uluslararası PİYASALAR işlemler ve/veya faaliyetler değişik piyasalarda yapılabilir. Ulusal piyasa, yabancı ülke piyasaları ve uluslarüstü piyasalar bunların en önemlileridir. Ulusal piyasalarla yabancı ülke piyasaları arasında belirgin farklılıkların bulunmadığı kabul edilerek, ele alınacak piyasa sayısı ikiye indirilebilir. Buna ilaveten, ilgi alanımız ikincisi olduğundan üzerinde durulacak piyasa euro-piyasalarla sınırlandırılabilir. Ulusal piyasalarda olduğu gibi uluslararası finansal piyasalar da iki alt piyasadan oluşmaktadır: Fonları doğrudan ve aracılık yoluyla değerlendiren piyasalar. Eurocurrency piyasaları birinci tipteki piyasanın, eurobond piyasaları ise ikinci tipteki piyasaların özelliklerine sahiptir. Uluslararası bankalar genel olarak iki piyasanın iki sektöründe faaliyette bulunabilir. Gerek eurocurrency piyasalar gerek eurobond piyasalar uluslararası veya dış işlemler yoluyla ulusal piyasalarla çok yakın bağlantılara sahiptir. Bu tip bir ilişki finansal piyasaları uluslararası özellik kazanmış, gelişmiş ülke ekonomileri için geçerlidir. Eurocurrency piyasaları, eurocurrency mevduat ve/veya kredileriyle işlem yapan finansal aracılık rolünü üstlenen eurobankalar tarafından oluşturulmuş piyasalardır. Eurocurrency (europara) kendi ülkesi dışında bulunan paraları tanımlamak için kullanılmaktadır. Eurocurrency piyasalar kısa dönemli fon akımlarıyla ilgili olduğundan, uluslararası para piyasası görünümündedir. Fakat bu piyasalar, uluslararası para piyasasının sadece bir yönüdür. Çünkü uluslararası para piyasasının iki alt sektörü vardır. Onshore ve offshore (eurocurrency) sektör. İki sektör arasındaki farklılık şu şekilde açıklanabilir. Bir ABD Hazine Bonosu New York’ta alım-satıma konu olmaktaysa, bir onshore piyasa söz konusudur. Londra, Zürih veya Singapur’daki bir bankada bulunan dolar mevduatlarıyla yapılan işlemler durumunda ise offshore piyasa sözkonusudur. Eurobond piyasaları ise, kendi ülkeleri dışında bulunan tahvillerin alınıp satıldığı piyasalardır. Bu yönüyle eurobond piyasası, uzun vadeli fonların sağlandığı uluslararası sermaye piyasası görünümündedir. Bu piyasa da iki sektörden oluşmaktadır. Örneğin, Volkswagen firması tarafından çıkartılmış EU ile belirlenmiş bir tahvil Frankfurt’ta alınıp satılmaktaysa bu piyasa onshore’dur. Aynı tahvil örneğin, Londra Panama ve Bahama’da işlem görmekteyse bu durumda da offshore piyasa söz konusudur. 14.1. Eurocurrency Piyasaları Eurocurrency (Euro-para) piyasalarının öncüsü 1950’lerin sonunda oluşan eurodollar piyasasıdır. “Eurodollar” ABD dışında (özellikle Avrupa’da) bulunan dolarları ifade etmektedir. Avrupa dışındaki dolarlar ise genellikle bulunduğu bölgeye göre adlandırılmaktadır. “Asiandollar”, “Riodollar” ve “Petrodollar” gibi. Başlangıçta, sadece Avrupa’daki dolarlar için kullanılan bu terim daha sonraları ABD dışındaki tüm dolarları kapsayacak şekilde genişletilmiştir. ABD dışındaki dolarların önemli bir kısmı hala 338 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Avrupa’da ya da Avrupa’daki bankaların kontrolü altında bulunduğundan, eurodollar terimi hatalı bir tanımlama sayılmamaktadır. Bununla beraber, kavramsal bir karışıklığa neden olmamak için “Euro” ön eki ile “Xene” ön ekini ayrı ayrı kullanmak yararlı olabilir. Eurocurrency, yasal para statüsüne sahip olduğu ülke dışında elde tutulan ve kullanılan paradır. Bu tip bir paranın özelliği doların özelliği dikkate alınarak açıklanabilir: 1. Eurodollar ABD dışındaki dolarları ifade etmesine rağmen eurodollar ile ABD dolarının döviz kurları farklı değildir. 2. Eurodollar döviz piyasasından ABD doları satın almakla oluşturulabilir. Fakat eurodollar piyasası döviz piyasası değildir. 3. ABD’deki ulusal mevduatlara ve eurodollar mevduatlarına uygulanan faiz oranları farklıdır. Bu dolarlar birbirlerinin çok yakın ikameleri durumundadır. 4. Eurodollarlar ABD’nin doğrudan kontrolü dışındadır ve 5. Uluslararası bankacılık ağı yoluyla, eurodollar ABD bankacılık sisteminde kalabilir. 14.1.1. Piyasanın Yapısı ve İşleyişi Bu piyasa fonların en avantajlı yerlere transferini sağlayan, düzenlemelerden uzak bir piyasadır. Son derece geniş bir coğrafi alana sahip bu piyasa, uluslararası kredi, mevduat, arbitraj ve spekülasyon gibi konularda ulusal para ve sermaye piyasalarıyla, döviz piyasalarıyla, hatta altın piyasasıyla rekabet etme gücüne sahiptir. Bu nedenle piyasa, farklı bir yapıya sahiptir. Eurodollar piyasası bankalararası bir piyasadır. Bu piyasada bankalar yanında finansman şirketleri ve döviz ticaretiyle uğraşanlar, uzmanlaşmış diğer kurumlar faaliyette bulunmaktadır. Fonları kredi olarak sunanlar; ticari bankalar, Merkez Bankaları, uluslararası finansal kurumlar, finansal olmayan kurumlar ve bireysel yatırımcılardır. Bunları kullananlar ise, ticari bankalar, kıymetli evrak komisyoncuları veya satıcıları, resmi kurumlar, ulusal ve uluslararası firmalar, ithalatçılar ve ihracatçılardır. Eurocurrency piyasalarının en belirgin özelliği, son derece geniş anlamda ele alınabilecek etkinliğidir. Bu, hem istenilen anda istenilen miktarda fon sağlanabilmesinden hem de LİBOR (Londra bankalararası piyasa faiz oranı) kullanılarak marjinal fiyatlama tekniğinden doğmaktadır. Ürün farklılaştırması ve haberleşme imkanı sağlaması, piyasaların etkinliğini arttırmaktadır. Bankaların eurocurrency piyasalarındaki rolünü anlayabilmek, bu piyasadaki faiz oranlarının yapısını anlamaya bağlıdır. Ulusal piyasalarda Merkez Bankalarının ve diğer düzenlemelerin etkisi dolayısıyla, her iki piyasadaki faiz oranları arasında önemli bir farklılık ortaya çıkmaktadır. Serbest piyasalarda geçerli olan, arz ve talebin fiyat üzerindeki etkileri bu piyasada da sözkonusudur. İki faiz oranı arasındaki farklılık, dışsal baskıların türüne ve boyutuna bağlıdır. Öte yandan, döviz piyasaları ile eurocurrency piyasaları arasında yakın bir ilişki vardır. Diğer bir ifadeyle, europiyasadaki faiz oranı farklılığı, döviz piyasalarındaki “Swap” oranına eşittir. 339 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Mevduat ve kredilerin vadeleri genellikle bir hafta ile üç ay arasında değişmektedir. Bu piyasalarda, değişik para birimlerine göre belirlenmiş mevduat sertifikaları çıkarılabilmektedir. Piyasalara makro açıdan bakıldığında, bazılarının farklı yapıda olduğu gözden kaçmayacaktır. Piyasaların bir kısmı mevduat toplama, bir kısmı kredi verme, bir kısmı da aracılık işlemlerinin daha yoğun olduğu piyasalardır. Eurocurrency piyasalarının para yaratma mekanizmasında, uluslararası faaliyet gösteren bankalar önemli bir role sahiptir. Eurocurrency iki şekilde yaratılabilir: Bir ülkenin parası bir başka ülkedeki bankaya mevduat olarak yatırılabilir. Ya da, mevduatlar farklı ülkelerdeki eurobankalara transfer edilebilir. Dolayısıyla, bir banka mevduatının eurocurrency olabilmesi için iki şart gereklidir: İlki, eurocurrency’yi kabul edecek tarafın banka olması gerekir. Bu nedenle, eurocurrency bir bankacılık olayıdır. İkincisi, mevduatı kabul eden bankanın, ilgili paranın kullanıldığı ülke dışında bulunması gerekir. Eurodollar mevduatı yaratmanın klasik yolu, ABD’deki bir bankadan, örneğin Londra’daki bir bankaya fon transfer etmektedir. Bu durumda, mevduat sahipliği Londra’ya transfer edilmiş olmaktadır. Bankaların uluslararası düzeydeki ilişkileri dikkate alındığında, ABD’deki toplam mevduat miktarında değişme olmayacak, fakat paranın işlemler dolaşım hızı artacaktır. Eurodollar mevduatları vadeli mevduat olduğundan, para arzı M1’e göre belirlenmekteyse İngiltere’de de para arzı artamayacak ya da çok küçük miktarda değişecektir. Görüldüğü gibi, eurodollar yaratma süreci, özde ulusal bankaların mevduat yaratma sürecine benzemektedir. Bununla beraber, eurodollar yaratmanın başka yollarının bulunduğu unutulmamalıdır. Örneğin, yabancı banka şubeleri bizzat aktif rol oynayarak eurodollar elde edebilir. Bu aşamadan sonra, İngiliz bankası kredilerini arttırabilmek için ihtiyaç duyduğu parasal tabana kavuşmuş olmaktadır. Sağlanan krediler, bir başka bankaya mevduat olarak yatırılırsa benzer kredi yaratma sürecini ikinci banka gerçekleştirecektir. Bankacılık sisteminde rezervler, karşılık oranı düzeyine düşene kadar kredilendirme süreci devam edecektir. Bu sürecin ne kadar kredi yaratacağı veya eurodollar mevduat çarpanının değeri, büyük ölçüde karşılık oranına ve sistemden sızıntılara (ya da paranın geri dönüş oranına) bağlıdır. Fakat, Avrupa bankaları kredilendirme yoluyla eurodollar yaratamağından çarpan nisbeten düşük olabilir. Hiç bir sızıntının olmadığı ve karşılık oranının sıfır olduğu durumda, çarpan doğal olarak sonsuz değerini alacaktır. Bu piyasalarda yapılan işlemler iki genel kategoride toplanabilir: Toptan (wholesale) ve perakende (retail) bankacılık işlemleri. İlki, banka olmayan büyük firmalarla ticari bankalar arasındaki plasmanlarla ilgilidir ve piyasada uygulanan faiz oranlarını belirleyecek güçtedir. Bu nedenle rekabetçi unsurları daha fazla içermektedir. İkincisi ise, daha küçük firmalar ve gelişmekte olan ülkelerle bankalar arasındaki plasmanlarla ilgilidir. Eurocurrency piyasalar, bankalara işlemlerini farklılaştırma ve daha esnek bir şekilde faaliyette bulunma imkanı sağlamaktadır. Bankalar, bankalararası piyasayı kullanarak mevduat tabanını genişletebilmektedir. Böyle bir fırsat, bankaların müşterilerine uygun şartlarda kredi sunmasını kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle, bankaların bu piyasalarda 340 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR yabancı para cinsinden belirlenmiş mevduat ve kredilerle ilgilenmelerinin iki nedeni olduğu kabul edilebilir: (a) Spread ve arbitraj imkanı sağlayan para piyasası işlemlerinden faydalanmak ve (b) müşterileri olan firmalara hizmet etmek. Sonuç olarak, ölçek ekonomilerinden faydalanan eurobankalar, karlarını arttırabilmektedir. Bu piyasaların en önemli fonksiyonları döviz hedging’i ulusal ve uluslararası finansal aracılık konusunda ortaya çıkmaktadır. 14.1.2. Bankalararası Piyasa ve Euromerkezler Bankalararası piyasa, eurocurrency’lerin bankalar arasında transferinde kanal vazifesi gören en önemli mekanizmadır. Diğer bir ifadeyle, uluslararası düzeydeki bankalararası piyasa, aralarında hızlı ve etkin ödünç verme ve alma yoluyla bankalararasında bağlantı sağlamaktadır. Banka içi işlemler bankalararası işlemlerden önemli ölçüde farklıdır. İlk işlem türü, bir bankanın değişik bankacılık birimlerinden oluşan örgütsel ağı içindeki ilişkilerle ilgiliyken, ikincisinde devreye mutlaka yabancı bir banka girmektedir. Bankalararası işlemler ya döviz alım-satımı ya da mevduat kabul etme – kredi verme şeklinde olmaktadır. Bankalararası piyasada yapılan plasmanlar genellikle en az bir milyon dolar (veya eşdeğer bir başka para birimi) dir. Vadeler 12 saat ile altı ay arasında değiştiğinden, piyasadaki işlemler genellikle kısa vadelidir. Başlangıçta sadece büyük uluslararası bankalar arasındaki işlemlerden oluşan piyasa, kısa sürede genişlemiştir. Ölçeğin son derece büyük olmasından dolayı, mevduat ve kredi faiz oranı son derece düşük düzeyde oluşmaktadır. Buna bağlı olarakta, fonlarla ilgili vade-miktar ve risk’in optimum düzeyi daha kolay bir şekilde belirlenebilmektedir. Bu nedenle, bankalararası piyasa uluslararası para piyasasının fon dağılımını etkin ve esnek bir şekilde gerçekleştirmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Bankalararası piyasanın en hassas yönü, içerdiği risklerdir. Bankaların özelliklerine ve piyasadaki faaliyetlerine bağlı olarak ortaya çıkan banka riskine ilaveten, sistemden kaynaklanan riskler de söz konusudur. Bankanın riski, kredi ve fon bulma riskinden ibarettir. Bankalararası bağlantılardan dolayı, zincirleme bir reaksiyon etkisi tüm sistemi krize sokabilir. Bu nedenle, bankalararası piyasada, kredibilitesine göre bankaların sınıflandırılmasını ifade eden sıralama (tiering) olgusu geliştirilmiştir. Bu sınıflandırma, bankaların mevduatlara verdikleri faiz oranları dikkate alınarak belirlenmektedir. Bununla beraber, bu sıralamanın nisbi olduğu ve sık sık değiştiği unutulmamalıdır. 14.1.3. Euromerkezler Bir dizi euromerkez bulunmasına rağmen, en çok kullanılan bankalararası piyasa Londra ve New York piyasalarıdır. Bankalararası piyasalardan borçlanırken ya da bu piyasalara fon aktarırken kullanılan faiz oranlarının, Londra ve New York bankalararası piyasalarda geçerli oranlara (LİBOR veya NİBOR) bağlı olması bu piyasaların önemini 341 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR göstermektedir. Son yıllarda, ABD’de uygulamaya konulan Uluslararası Bankacılık Kolaylıkları (IBFs), eurodollar işlemlerinin Londra’dan ve diğer merkezlerden New York’a yönelmesini teşvik etmiştir. Fonlar belli merkezlerdeki bankalararası piyasalarda olduğu kadar, değişik merkezler ve piyasalar arasında da işlem gördüğünden, bu merkezleri ana hatlarıyla da olsa ele almak zorunludur. Bankalar açısından son derece önemli olan euromerkezlerin tanımı ve unsurları, literatürde tam açıklığa kavuşturulamamıştır. Bununla beraber, bir euromerkezin temel özellikleri şunlardır: 1. Bu merkezlerde tüm eurocurrency’lerle işlem yapılabilmektedir. 2. Ulusal finansal merkezlerdekine benzeyen vergiler, döviz kontrolleri, karşılık oranları ve bankacılık işlemlerine veya faaliyetlerine ilişkin herhangi bir düzenleme sözkonusu değildir. 3. Tamamen olmasa bile, bu merkezler özellikle yabancı müşterilerle bağlantıların kurulduğu yerlerdir. Bu özellikler dikkate alındığında, euromerkezlerle offshore bankacılık piyasalarının farklı olguları ifade etmediği kabul edilebilir. Coğrafi yerleşim yanında, haberleşme ağı da bir piyasa oluşturabildiğinden, bu merkezler farklı piyasaların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Çünkü, bu merkezlerde ulusal ve/veya yabancı fon arzeden ve/veya talep eden kişiler karşı karşıya gelmektedir. Her iki tarafın da ulusal özellikte olması durumunda ulusal piyasa, her iki tarafında da yabancı olması durumunda offshore piyasa söz konusu olacaktır. Tarafların biri yabancı diğeri ulusal özellik taşımaktaysa oluşacak piyasa uluslararası bir piyasadır. Offshore merkezlerin en önemli özelliği, buradaki işlemlerin dünya ticareti ve finansmanıyla ilgili olması ve ilgili merkezin ait olduğu ülkeyle ilgisi olmamasıdır. Bu nedenle bu merkezler, finansal antrepo hizmeti görmektedir. Finansal aracılığın çok uygun şartlarda yapıldığı bu piyasalar, ya gelişmiş endüstriyel piyasalara ya da ülkelere veya gelir fazlası olan ülkelere yakındır. Euromerkezler son derece gelişmiş alt yapı hizmetlerine sahip olduğundan, bankaların uluslararası işlemlerinde ölçek ekonomileri sağlamalarına neden olmaktadır. Bundan başka, yerleşimle ilgili ekonomiler de uluslararası işlemler açısından son derece önemlidir. Bu tip ekonomiler, dinamik piyasaya sahip hızlı şekilde endüstrileşen ve dolayısıyla yoğun dışsal fona ihtiyaç duyan ülkelerdeki ya da bunlara yakın euromerkezler yoluyla sağlanmaktadır. Euromerkezler değişik açılardan sınıflandırılabilir: Coğrafi dağılım dikkate alınırsa beş euromerkezle karşılaşılır: Londra, Zürih, Frankfurt, Lüksemburg, Paris, Amsterdam, Brüksel, Milan gibi merkezlerden oluşan Avrupa merkezleri; New York, Toronto, Chicago, Los Angeles ve diğerlerinden oluşan ABD ve Kuzey Amerika Merkezleri; Singapur, Hong Kong ve Tokyo’dan oluşan Uzak Doğu ve Asya merkezleri; Beyrut, Bahreyn ve Birleşik Arap Emirliklerinden oluşan Ortadoğu merkezleri ve Nassau-Bahama, Cayman Adaları ve Panama’dan oluşan Karayip merkezleri. Şüphesiz, bu merkezlerin yapıları, kurumları, fonksiyonları ve denetim şekilleri birbirinden farklıdır. Örneğin, Londra’nın özelliği, haberleşme ağının etkinliğinden, ılımlı devlet kontrolü ve kısıtlamaları ile tecrübe 342 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR birikiminden doğmaktadır. Öte yandan, Hong Kong ve Singapur’un özelliği büyük ölçüde başarılı ekonomilerine, politik istikararına, uygun alt yapı imkanlarına ve etkin bir yan hizmet ağına bağlıdır. Euromerkezler, fonların kaynak ve kullanımları dikkate alınarak da sınıflandırılabilir. Böyle bir ayırımda, merkezler arasındaki rekabet ve fonksiyonel uzmanlaşma ile yerleşim ve düzenlemelere ilişkin çerçeve gözönünde bulundurulmaktadır. Temel merkezlerde tüm eurobankacılık işlemleri (döviz ticaretinden satış garantisi sağlamaunderwriting) yapılabilmektedir. Bağlantı merkezlerinde ise uygun vergi ve düzenleme sistemleri önemli olmaktadır. Fon sağlama merkezlerinde ise, bu bölgelerdeki yerel özel sektöre (tarım, endüstri, inşaat gibi) kısa ve uzun vadeli fon sağlanmaktadır. Temel fon kaynağı Londra’dır. Toplama merkezleri, fazla tasarrufların (fon fazlalığının) bulunduğu yerlere kurulmakta ve bu fonlara uluslarararası düzeyde yüksek karlı ve düşük riskli plasman teklifleri sunulmaktadır. Offshore merkezlerin sınıflandırılmasında gözönünde bulundurulması gereken bir kriter de, kağıt üzerindeki merkezleri ve fonksiyonel merkezleri belirleyen hususlardır. Uluslararası parasal işlemlerin büyük çoğunluğu başka merkezlerde yapılmasına rağmen, kayıtları ilk merkezlerde tutulmaktadır. Çünkü, bu sayede eurobankalar vergi ve benzeri uygulamalardan sakınabilmektedir. Fonksiyonel merkezlerde ise, yerel uzmanlık ve hizmetlerle coğrafi yerleşim ön plandadır. Bu merkezler daha geniş alana yayılmış bir durumdadır. 14.2. Eurobond Piyasaları 14.2.1. Uluslararası Tahviller ve Türkiye’nin Uluslararası Tahvil İhraçları 14.2.1.1. Uluslararası Tahvil Piyasasının Gelişimi Son yıllarda uluslararası mali piyasalardan fon temin etme ve bu piyasalarda fon ödünç verme işlemlerinde kullanılan enstrümanlar klasik banka sendikasyon kredilerinden tedavül kabiliyeti olan menkul kıymetlere ve menkul kıymetleştirilmiş kıymetlere doğru kaymıştır. Global tahvil piyasasının sınıflandırılmasında kullanılan tek bir sistem mevcut değildir. Herhangi bir ülke açısından ele alındığında bu piyasa iç piyasa ve dış piyasa olarak ikiye ayrılabilir. Diğer yandan bu konuda çok çeşitli kriterler kullanılarak söz konusu ayrıma gidilebilir. Bu kriterlerin başlıcaları aşağıya çıkarılmıştır; 1. 2. 3. 4. 5. 6. Tahvilin hangi para biriminden çıkarıldığı, Hangi ülkede ihraç edildiği, Hangi ülkelerin borsalarında kote edildiği, İhraçcının hangi ülkeden olduğu, Yatırımcıların hangi ülkeden olduğu, İhraca lider olarak aracılık eden kuruluşun hangi ülkeden olduğu, 343 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 7. Belgelemenin (documentation) ne olduğu (Euro mu, Ulusal mı olduğu) 8. İhracın hangi ülkenin kanunlarına tabi olarak yapıldığı, 9. Faiz gelirlerinin ödenmesinde hangi ülkenin kanunlarının uygulanacağı (stopaj vergisi). Ulusal piyasada (iç piyasa) ihraç edilen tahviller; Ulusal piyasayı iki alt bölüme ayırabiliriz; yerli ve yabancı tahvil piyasası. Yerli tahvil ihraçları (domestic bond); İlgili ülkede ikamet eden bir ihraçcı tarafından ve o ülke para birimi üzerinden yapılan ihraçlardır. İhraca aracılık eden kuruluşlar (bankalar) da yerli kuruluşlar olup, hedef yatırımcılar da o ülkede oturmakta olan kişi ve kuruluşlardır. Yabancı tahvil ihraçları (foreign bond); Yabancı bir ihraçcı tarafından başka bir ülkede, o ülkenin para birimi cinsinden, ihraca aracılık eden konsorsiyumun da o ülke kuruluşlarından olduğu ve o ülke piyasası ile sınırlı tahvil ihraçlarıdır. Örneğin, bir Finlandiya şirketinin İngiltere’de İngiliz bankaları aracılığı ile İngiliz sterlini cinsinden yaptığı tahvil ihracına yurtdışı tahvil ihracı denmektedir. Yabancı tahvil ihraçlarında ayrımın daha rahat yapılabilmesi için özel bir takım adlar verilmektedir. Bunlar; Amerika’da ihraç edilen yabancı tahviller : Yankee Hollanda’da ihraç edilen yabancı tahviller : Rembrandt Japonya’da ihraç edilen yabancı tahviller : Samurai İngiltere’de ihraç edilen yabancı tahviller : Bulldog İspanya’da ihraç edilen yabancı tahviller : Matador Eurotahvil; uluslararası bir konsorsiyum ile (syndicate) birden fazla ülkede eşanlı olarak banka ve/veya yatırım bankaları tarafından gerçekleştirilen bir tahvil ihracıdır. İhraca konu tahvil her zaman “hamiline” yazılı olduğu için nihai yatırımcının tespiti mümkün olamamaktadır. Eurotahviller stopaj vergisinden muaftırlar. Söz konusu tahviller ya Londra Borsası’na ya da Lüksemburg Borsası’na kote edilirler ancak, işlemlerin büyük çoğunluğu OTC piyasalarda gerçekleştirilir. Tahvilin bir borsaya kote edilmesinin en önemli nedeni, bazı güçlü ihraçcıların tahsisli satış yapmayı tercih ettikleri kurumsal yatırımcıların kendi iç mevzuatı veya ülke mevzuatı gereği her hangi bir borsada kote olmayan bir menkul kıymeti portföyüne alamamalarıdır. Euro tahvil piyasası ihracın yapıldığı döviz cinsine göre de alt bölümlere ayrılmaktadır. (Euro-dolar, Euro-yen....) Bir İsveç şirketinin uluslararası yatırımcılara satmak amacıyla bir İngiliz bankası liderliğinde oluşturulan konsorsiyum aracılığı ile Avusturalya doları cinsinden ihraç 344 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR edilen ve Lüksemburg Borsasına kote edilen bir tahvil ihracı tipik bir Eurotahvil olup, Euro ihraç olarak kaydedilir. Eurotahvillerin orijini, Amerikan bankaları tarafından Londra’da ABD doları üzerinden tahvil ihracına dayanmaktadır. Londra, Eurotahvil ihraçlarının merkezi konumundadır. ABD $’ı da ihraçlar içinde en çok tercih edilen para birimidir. Ancak, son yıllarda her ikisinin de ağırlıkları göreceli olarak azalmaya başlamıştır. Uluslararası Tahvil İhraçları (Yurtdışı Tahviller)4; Eurobond ve yabancı tahvil ihraçlarının ikisine birden “uluslarası tahviller” veya “yurtdışı tahviller” denmektedir. Yurtdışı tahvil piyasasının bir diğer adı ise “offshore” tahvil piyasasıdır. Bu tahvil ihraçları çeşitli ayırıcı özelliklere sahiptirler. Bunlar; 1. Uluslararası bir konsorsiyum tarafından satış yüklenimi yapılır. 2. Birkaç ülkede eş anlı olarak (global ihraç) yatırımcılara arz edilir. 3. Tek bir ülke kanuna tabi değildirler. 4. Kayda tabi değildirler (unregistered form). Her ne kadar yukarıda verilmiş olan bir takım ayırıcı özellikler mevcutsa da, son yıllarda yabancı tahvil ihracı ile Euro tahvil ihracını birbirinden ayırt etmek oldukça güç hale gelmiştir. Euro-tahvilin en önemli ayırt edici özelliği yüklenici konsorsiyumu oluşturan kuruluşların hangi ülkeden olduğudur. Ancak sadece bir yüklenicinin taraf olduğu ihraçlar (bought deal) oldukça çok uygulanır hale gelmiştir. Diğer yandan ihraçcının ve tek bir yüklenicinin kendi ulusal piyasaları dışında bir piyasada yaptıkları ihraç eurotahvil ihracı sayılmamaktadır. Euro tahvilin bir diğer özelliği ise, tahvil sahiplerine yapılacak ödemelerde kullanılacak para biriminin ait olduğu ülkenin kanunlarına tabi olmamasıdır. Uygulamada ise sadece ABD ve Kanada, kendi piyasaları dışında ABD doları ve Kanada doları bazlı ihraçlara kısıtlama getirmemektedir. Tahvil ihracında para birimi kullanılan bir çok ülke otoriteleri, bu Eurotahvil arzlarını çok yakından takip etmektedirler. Bu ülkelerin, bu tür arzları düzenleme yetkileri yabancı para ve/veya sermaye kısıtlamalarını uygulamaya koyabilmelerinden kaynaklanmaktadır. Bazı tahvil ihraçları yukarıdaki kategorilerden her hangi birine uymadığı zaman farklı isimle anılabilmektedir. Bunlara bir örnek yabancı bir ihraçcının başka bir ülkede ve ihraç edilen ülkenin para biriminin dışında bir para biriminden ihraç ettiği tahvillerdir; (örneğin; Japonya piyasasında Japon olmayan bir ihraçcının yen dışında bir para biriminden tahvil ihracı yapması) Japonya’da bu tip tahviller halka arz şeklinde yapılıyor ise “Shougun”, kurumsal yatırımcılara tahsisli olarak satılıyorsa “Geisha” adını almaktadır. Gerçek anlamda ilk “global tahvil-global bond” ihracı 1989 Eylül ayında gerçekleştirilmiştir. Dünya Bankası’nın gerçekleştirdiği bu ihracı gerçek anlamda global tahvil ihracı yapan; eş anlı olarak hem Amerikan Yankee tahvil piyasasında hem de Euro-tahvil piyasasında satışının gerçekleştirilmesidir. Söz konusu tahvil 10 yıl vadeli 1.5 milyar ABD doları tutarında bir ihraç olmuştur. 4 Bazı araştırmacılar ve piyasada faaliyet gösteren kuruluşlar uluslararası/yurtdışı tahvil piyasasına “Eurotahvil” piyasası da demektedir. 345 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Uluslararası tahvil ihraçlarının hangi kategoriye girdiklerinin ayrımını yapmak oldukça güçtür. Özellikle doğrudan nihai yatırımcıya yapılan tahsisli tahvil satışları ile bir banka konsorsiyumu tarafından verilen kredinin ayrımı yapılamamaktadır. Bu nedenle farklı istatistiklerde farklı verilerle karşılaşmak mümkündür. Bir çok ulusal piyasanın uluslararası piyasalara dönüşmesi ve çeşitli kısıtlamalarda bir takım muafiyetlere gidilmesi yabancı tahvil ile Eurotahvil ihraçlarının birbirinden ayrılmasını daha da güçleştirmiştir. 1985 yılından itibaren Alman piyasasında Alman olmayan bir kuruluşun da tahvil ihracında aracılık (lead manager/book runner) yapmasına izin verilmesinden sonra Alman markı cinsinden ihraçlarda bu ayrımı yapmak olanaksız hale geldiğinden her iki tür ihraç verileri ayrım yapılmadan toplanarak verilmektedir. Aynı durum Hollanda yabancı ve Euro tahvil ihraçlarında da yaşanmaktadır. Buna ilave olarak farklı vergi uygulamaları da durumu daha karmaşık hale getirmektedir. Birçok ülkede temettü ve kupon gelirleri yatırımcıya ödenmeden önce (kaynağında) stopaj vergisi kesilmektedir. Ancak yabancı yatırımcılar için bu vergi oranı “0”dır. Eurotahviller ise ortaya çıkışından bu yana stopaj vergisinden muaf tutulmuşlardır. Bu nedenle bazı ülkeler iki tip tahvil ihracını birleştirerek istatistiklerini tutma yönüne gitmektedirler. 14.2.1.2. Derecelendirme Euro piyasalarda, derecelendirme şirketleri tarafından ihraçcının kredibilitesinin belirlenmesi uygulaması son zamanlarda daha az kabul görmeye başlamıştır. Derecelendirmenin hemen hemen zorunlu tutulduğu ABD tahvil piyasasının tersine Avrupa piyasasında derecelendirmeden ziyade, kuruluşların tanınmışlığı daha önemli bir faktördür. Bu durum, bu piyasalardan fon temin edenlerin tanınmış şirketler, kamu kuruluşları, devletler ve diğer sermaye piyasası faaliyetleri nedeniyle zaten derecelendirme yapılmış kurum ve kuruluşlar olmasından ileri gelmektedir. Diğer yandan, derecelendirme özellikle son yıllarda büyük önem kazanmaya başlamış olup, uluslararası alanda yoğun olarak programların uygulamaya konması yatırımcıların derecelendirme taleplerini artırmış, derecelendirme almış ihraçcıların ise daha kolay satış gerçekleştirmeye başlamasına yol açmıştır. Dünya çapında kabul görmüş başlıca derecelendirme şirketleri; 1. 2. 3. 4. Standard & Poor’s Corp. Moody’s Investors Service International Bank Credit Analysis Ltd. Fitch Investors Service Tahviller derecelendirilmeleri açısından da iki kategoriye ayrılmaktadır; 346 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 1. Yatırım sınıfı (investment grade) tahviller, 2. Spekülatif - “junk” tahviller. İkinci kategorideki “junk” tahviller, yatırım sınıfındaki tahvillere göre daha düşük derecelendirmeye sahip tahvillerdir. Yatırım bankaları, “Junk” tahvillerin piyasada mevcut olan kötü imajını yok etmek amacıyla “junk” yerine “yüksek getirili- high yield” tahvil adını kullanmaktadırlar. Aşağıdaki tabloda ise Moody’s ve S&P’nin yatırım sınıfında (investment grade) tahvil derecelendirme kriterleri verilmektedir. Moody’s Standard & Poor’s Aaa En İyi Kalite (Best quality, gilt-edged) AAA Yüksek Derecede Güçlü (Extremely strong) Aa (1,2,3) Yüksek Kalite (High quality) AA (+/-) Çok Güçlü (Very strong) A (1,2,3) Yeterli Kalite (Adequate quality) A (+/-) Güçlü (Strong) Baa (1,2,3) Kısa Vadede Yeterli (Adequate in short run) BBB (+/-) Yeterli (Adequate) Kaynak:International Money & Bonds Market, sf.79. 14.2.1.3. Tahvil Türleri Geleneksel Eurotahvil “bullet” tahvil (“düz” ihraç veya “sade vanilya” adı da verilmektedir.) olup, her yıl için bir kupon ve vadesine kadar da sabit faiz oranlı bir tahvil türüdür. Her ne kadar “düz” tahviller halen revaçta ise de, 1970 yılından itibaren diğer tipteki tahviller de giderek önem kazanmaya başlamıştır. Değişken faizli borçlanma 1980’li yıllarda ihraçların 1/3’ünü oluşturmuştur. Bu ihraçlarda faiz oranları genellikle 6 aylık LIBOR’a bağlı olarak belirlenmekte, vade ise daha uzun olmakta veya belirlenmemektedir “sonsuz vade-perpetual”. Üçüncü bir tahvil ihraç kategorisi ise çeşitli tipte varantlara dayalı olarak yapılan tahvil ihraçlarıdır. Bunlar sahibine ihraçcının veya bir başka şirketin hisse senetlerini alma veya önceden belirlenmiş şartlar çerçevesinde varanta konu tahvil dışında başka bir tahvil alma hakkı sağlamaktadır. Bir tahvilin mali yönden türünü belirleyen kuponu, vade ve itfa tarihi olup, her biri için farklı varyasyonlar mevcuttur. Aşağıda ana özellikleri ile farklı tipte başlıca tahvil türleri verilmektedir; a) Düz Tahviller (bullet, plain vanilin): Basit bir yapıya sahip olup, sabit kuponlu, belirli bir vadede ve belli bir değerde (ör.; nominal değer cinsinden) çıkartılırlar. b) Vadesiz Tahviller (perpetual, irredeemables): Belirli bir vadesi olmayıp, bazıları ihraçcının isteğine göre veya ihraçcının tasfiyesi durumunda itfa olmaktadır. Ancak, kupon değerinin başlangıçta belirlenmiş faiz oranının altına düşmesi halinde ihracın itfa edilmesi gerekmektedir. 347 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR c) Sıfır Kuponlu Tahviller: Kupon karşılığı bir ödeme yapılmamakta, bunun yerine nominal değer üzerinden iskonto edilerek ihraç edilmektedir. d) Dönüştürülebilir (convertible) Tahviller: Yatırımcısına tahvilin başka bir menkul kıymet (başka bir tahvil veya ihraçcı şirketin başka bir menkul kıymeti) ile değiştirilebilmesi hakkını sağlamaktadır. e) Varant Üzerine Tahviller: Bu tip ihraç yatırımcıya satın aldığı tahvilden vazgeçerek, başka bir menkul kıymeti belirlenmiş sabit bir fiyattan alma hakkı sağlamaktadır. f) Endekse Bağlı Tahviller: Vadede tahvilin değeri, belirlenmiş bir endeksin (ör.; Nikkei-Dow Hisse Senedi Endeksi) değerine göre değişmektedir. Bazen bir endeks yerine bir malın (ör. Petrol) fiyatına göre belirlendiği olmaktadır. g) Çift Döviz Ödemeli Tahviller: Kupon ödemeleri ile itfa farklı para biriminden yapılmaktadır. Örneğin kupon ödemeleri ABD doları üzerinden olup, Alman markı üzerinden itfa edilen tahvil ihracı. 14.2.1.4. Uluslararası Tahvillerin Birinci El Piyasaları Uluslararası piyasalarda yeni bir tahvil ihracı uluslararası alanda tanınmış bir kuruluş yönetiminde gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kuruluşların seçiminde başlangıçta hukuki ve mali müşavirlik hizmetlerinde başarı ve yeterlilik önemli iken, zamanla satış gücü yüksek kuruluşlar tercih edilir olmuştur. İlk ihraçlar ayrıntılı bir prosedür içermekte olup, yapılması gereken başlıca işlemler; 1. 2. 3. 4. 5. Bir prospektüs oluşturulması, Borçlanan kuruluşun derecelendirilmesi, Kuponun belirlenmesi, İhraç fiyatının belirlenmesi, Yükleniciler ve/veya diğer aracılık yapacak kuruluşlar arasında iletişim ağının kurulması. Ancak, uluslararası birincil piyasa işlemleri, yerli piyasalarda yapılan ihraçlara göre daha az bürokratik işlemlere sahiptir. Uluslararası piyasada faaliyet gösteren aracı kuruluşlar profesyonel yatırımcılardan oluşan bir piyasaya hizmet verdiklerini varsayarak, kuralları daha esnek tutmaktadırlar (örneğin satışlar devam ederken, diğer yandan da prospektüsün tamamlanması işlemlerine devam edilebilmektedir.) Konsorsiyum lideri kuruluş, yüklenici konsorsiyum üyeleri ile ihraç edilecek tahvili belli tutarlarda nihai yatırımcıya satmak üzere anlaşmaya varacağı satışa aracılık edecek diğer satış grubunu belirler. Satışa aracılık faaliyetlerinde üstlenilen her bir fonksiyon için farklı bir komisyon alınmaktadır. Diğer yandan konsorsiyum lideri, konsorsiyum işlemlerini daha kısa sürede tamamlamak amacıyla tüm ihracı yüklenerek (bought deal) tranşları satışa aracılık edecek kuruluşlar arasında dağıtmak yoluna gidebilmektedir. Bu sayede borçlanmakta olan kuruluş satış takvimini daha iyi ayarlayabilmekte ve kuruluşlar arasındaki konsorsiyum lideri olma rekabetinden yararlanarak daha iyi şartlarda ihracı gerçekleştirebilmektedir. 348 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR İhracın yönetimi ve yüklenimi ile ilgili ödenen komisyonlar tahvilin vadesine göre değişir. Uzun vadeli tahviller için ihraçcı daha yüksek komisyon öder. Komisyonlar genellikle ihraç edilen kısım üzerinden belli bir % olarak tahakkuk ettirilir ve fiyattan iskonto yapılarak ödenir. Örneğin; Satış Komisyonu Yüklenicinin Komisyonu Konsorsiyum Liderinin Komisyonu Toplam : 12.5,-$ (1000$ -987.5$) : 5,-$ (987.5$ -982.5$) : 5,-$ (982.5$ -977.5$) : 22.5,-$ (1000$ -977.5$ ) (%2.25) Bu durumda, 1000,-$ nom. değerde tahvil ihraç eden (borçlanan) kuruluş, %2.25 oranında iskonto edilmiş (%97.75) tutarı, yani 977.5,-$ elde etmektedir. Yukardaki komisyon tablosu tahvilin nominal değer üzerinden satıldığını varsaymaktadır. Ancak konsorsiyum yöneticisi tarafından söz konusu tahvilin satışına aracılık eden veya yüklenimde bulunan kuruluşlar tarafından nominal değerinden mi, yoksa iskonto edilerek mi satıldığını belirlemek ve bunu engelleyerek yüklenici grup tarafından elde edilen brüt aralığın (spread) düşürülmesi, tahviller hamiline yazılı olduğu ve nihai yatırımcının belirlenememesi nedeniyle oldukça güçtür. Tahviller ABD kurumsal piyasasında olduğu gibi kayda alınan menkul kıymetler olmadığı için, bir sonraki ihraçta bu tip işlemlerde bulunan kuruluşların belirlenerek konsorsiyuma alınmaması mümkün olmamaktadır. Eurotahvil piyasasında, sendikasyon işlemlerindeki gibi belli bir disiplin ve belirli bir fiyatlama süreci yoktur. Fiyat stabilizasyonu konsorsiyum lideri tarafından sağlanır. İşlem hacmi sığ olan bir piyasada liderin verdiği alış fiyatı ile bir fiyat destekleme mekanizması oluşur. Yüklenici aracı kuruluşlar satış gerçekleştiremedikleri takdirde (muhtemel) zararlarını önceden hesaplayabilir ve lidere veya üçüncü bir tarafa geri satabilirler. Eurotahvil Piyasasının Başlıca Özellikleri Araç Genellikle hamiline yazılıdırlar ancak, (registered) olma opsiyonları da mevcuttur. nama Menkul kıymet Genellikle teminat altına alınmazlar. Vergi Kupon brüt olarak ödenir. Faiz Genellikle yıllık olarak ödenir. İhraçcı aracı kuruluş Uluslararası banka ve aracı kuruluşlar. Kotasyon Genellikle Londra veya Lüksemburg. Satış (plasman) Belli bir süre ve farklı fiyatlarda birincil piyasası gerçekleştirilmekte. İkincil piyasa İhraçcı bankalar tarafından tezgah üstü piyasalarda işlem görürler. Yatırımcılar Yerli ve yabancı (denizaşırı) ülke yatırımcıları Kaynak: Bank of England Quarterly Bulletin, sf.63. 349 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 14.2.1.5. Uluslararası Tahvillerin İkinci El Piyasaları Eurotahvil piyasasında işlemler genellikle tezgahüstü piyasalarda belli bir işlem saatine bağlı olmadan yapılmaktadır. Ancak işlemler gerçekleştikten sonra teyit raporlarının kontrol edilmesi ve hata, eksik vb. anlaşmazlıkların anında karşı tarafa bildirilmesi ve hatalı tarafın söz konusu sorunu çözümlemesi gerekmektedir. Bunun için Euro piyasalardaki işlemlerin kurallarının oluşturulması ve standartlaştırılması için kurulan International Capital Market Association-ICMA ile Clearstream ve Euroclear gibi uluslararası takas kuruluşları çeşitli eşleşme, karşılaştırma ve teyit mekanizmaları geliştirmişlerdir. Piyasa katılımcıları bu sistemleri kullanarak işlemlerini sonuçlandırmaktadırlar. İkincil piyasaların varlığı, tahvil sahibi için likiditeyi sağlayan bir araç olması ve birincil piyasaların etkin olarak çalışabilmesi açısından önem arz etmektedir. Aktif bir ikincil piyasada mevcut tahvillerin fiyatları, yeni yapılacak tahvil ihraçlarının fiyatlamasına da referans teşkil edebilmektedir. Piyasada işlem yapan kuruluşların, halihazırdaki yapıdan bir borsa çatısı altına ya da daha şeffaf bir işlem sistemine geçilmemesinin nedenleri olarak öne sürdükleri hususlar şunlardır; 1. Piyasada işlemlere aracılık eden kurumlar bazı müşterilerine uyguladıkları özel şartların bilinmesini istememektedirler. 2. Bazı büyük ölçekli aracı kuruluşlar ise, daha küçük ölçekli aracı kuruluş tarafından likiditelerinin kullanılacağından endişe etmektedir. 3. Fiyatlar, değişen koşullara göre bir hisse senedi gibi anında güncelleştirilememektedir. Bilindiği üzere hisse senedi piyasasında bir şirkete ilişkin haberler o şirketin hisse senetlerinin fiyatına anında yansımaktadır. Ancak, tahvil piyasasında tahvilin fiyatına bu tip bir haberin yansıtılması oldukça güç olmaktadır. Tahvilin fiyatı daha çok faiz oranlarındaki bir değişme, para arzındaki büyüme, enflasyon oranları vb. faktörler karşısında değişim göstermektedir. Ancak, şeffaf bir piyasanın varlığı ikincil piyasaya olan güveni artırıcı bir unsur olup, işlem hacminin artması da likit bir piyasa oluşumunu sağlamaktadır. 14.2.2. T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılan Uluslararası Tahvil İhraçları 14.2.2.1. İhraç Prosedürü Türkiye Cumhuriyeti adına çıkarılacak uluslararası tahviller (Türk Euro-tahviller) için TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı (Hazine Müsteşarlığı), yurtdışındaki bir banka veya yatırım bankası ile konsorsiyum lideri olarak anlaşmakta ve bu kuruma belirli bir risk primi üzerinden tahvil ihracı için yetki vermektedir. 350 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Söz konusu ihraç yetkisini alan banka, toplam ihracı kısmen yüklenecek (underwrite) ve yardımcı konsorsiyum üyelerini oluşturacak kuruluşları tespit etmektedir. Bu süreç zarfında Hazine Müsteşarlığı konsorsiyum lideri ile ihraç tutarının arttırılması konusunda anlaşabilmektedir. Böyle bir durum sözkonusu olduğunda arttırılan kısım yardımcı konsorsiyum üyeleri arasında oransal olarak bölüştürülmektedir. Konsorsiyum üyelerinden yüklenimde bulunanlar piyasa şartlarına bağlı olarak belirlenen fiyattan sözkonusu tahvilleri satın alırlar. Bu fiyatın belirlenmesini takiben ihracın yapıldığı ülke piyasasını temsil edebilecek (benchmark) nitelikte bir tahvil seçilerek bu tahvilin fiyat hareketine göre Türk Euro-tahvilinin halka arz fiyatı (re-offer) belirlenir. Halka arz fiyatının belirlenmesine kadar konsorsiyum üyeleri piyasada satış yapamazlar. Halka arz fiyatı belirlendikten sonra satış sirküleri yayınlanarak, tahvil ileri valörle piyasada satışa sunulur. Takas işlemleri, işlem yapan ülkenin yerel takas kuruluşunca gerçekleştirilmez. 14.2.2.2. İkincil Piyasaların İşleyişi Türk Euro-tahvillerinin büyük bir bölümü ihracın yapıldığı ülkenin borsasına kote edilmekle birlikte, organize bir pazarda işlem görmemekte, bankalar arasında alınıp satılmakta ve ikinci el piyasa bankalararası piyasada oluşmaktadır. Bu tahvillerin ikinci el piyasalarında likitide darlığı yaşanmakta ve varolan likiditenin oluşmasında tahvil brokerları önemli rol oynamaktadır. Genellikle, konsorsiyum lideri ihracına aracılık ettiği tahvile devamlı olarak çift taraflı fiyat kotasyonu vermektedir. Bu tip tahvillerde genellikle büyük yatırım bankaları ve gelişmekte olan piyasalara yatırım yapan fonlar (Emerging Markets Funds) işlem yapmaktadırlar. Türk Euro-tahviller, ihracı takip eden 1-2 hafta süresince yeni tahvil olarak işlem görmekte olup, bu ilk 1-2 haftalık süre zarfınca sözkonusu ihraç “yeni ihraç- new issue” olarak kabul edilmektedir. Bu süre içerisinde bu menkul kıymetler için bir piyasa oluşturmak konsorsiyum liderinin (lead manager) görevi olmasına rağmen, konsorsiyum lideri dışındaki ihtisaslaşmış bazı kuruluşlar Türk Euro-tahvillerinde aktif olarak işlem yaparak fiyat oluşturmaktadırlar. Türk Euro-tahvillerinde işlem yapan kuruluşlardan bazıları sabit bir getiri elde etmek amacıyla sözkonusu tahvilleri vadeye kadar elde tutarken, bazı kuruluşlar da yüksek sermaye artış kazancı sağlamak amacıyla bu tahvilleri vadeden önce elden çıkarmayı tercih etmektedirler. Sözkonusu menkul kıymetlerin ikincil piyasa fiyatları, birincil piyasa fiyatlarına göre daha ucuzdur. Ancak, yeni ihraç edilmiş tahvillerde büyük miktarda alış-satış yapmak ikincil piyasada mevcut tahvillere göre daha kolaydır. Buna karşın ikincil piyasada rekabet eden aracı kuruluş sayısı birincil piyasaya göre daha azdır. 351 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 14.2.2.3. İkincil Piyasa Katılımcılarının Dağılımı Türk Euro-Tahvillerini satın alan yatırımcılar incelendiğinde 3 değişik yatırımcı tipi ile karşılaşılmaktadır; 1. Gelişen piyasaların sabit getirili yatırım araçlarından oluşturulan fonlar, 2. Belli başlı bankalar, 3. Türk banka ve kurumları. Yapılan araştırmalarda Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin ihraç ettiği uluslararası tahvillerin yaklaşık %35’inin ihracı yapan ülkenin gerçek ve tüzel kişilerinin elinde olduğu tespit edilmiştir. Diğer yandan, ihraç edilmiş Türk Euro-tahvillerinin yaklaşık %65’ine Türk bankalarının sahip olduğu ifade edilmektedir. Bu tip tahvillerin ihraçları yurtdışında yapılsa da, yurt içinde de yoğun olarak talep edilmektedir. Bunun en önemli nedeni, yurtiçinde yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin bu tahviller üzerinde kısa vadeli işlem yapmak yerine vergi avantajı nedeniyle sözkonusu tahvilleri vade sonuna kadar ellerinde tutmalarıdır. Avrupa ve Amerika’da kurulu olan ve gelişen piyasaların sabit getirili yatırım araçlarından oluşturulan fonlar Türk Euro-tahvillerini, diğer uluslararası tahvillerle benzer risk grubunda bulunmalarına rağmen daha yüksek getirileri nedeniyle portföylerine almaktadırlar. Yukarıda belirtilen iki grup dışında kalan diğer yurtdışı yatırımcılar için özellikle ülkenin mali yapısı detaylı olarak bilinmediğinden bu yatırımcılar arasında söz konusu menkul kıymetlerde spekülasyon amaçlı işlemler yapılmakta ve bu nedenle fiyat hareketleri çok dalgalı bir seyir izlemekte ve bu dönemlerde likidite asgari seviyeye düşebilmektedir. Ortalama olarak 3 yıl vadeli bir uluslarararası tahvilin alım-satım fiyat aralığı 50-75 baz puan (basis point) arasında değişmektedir. Yukarıda belirtilen sığ piyasa şartları altında bu fark 100-150 baz puan seviyesine çıkabilmekte hatta zaman zaman hiç fiyat oluşmamaktadır. Yıllık verim veya iskonto oranları hem ihraçcının risk primine hem de tahvile baz teşkil eden tahvil getirilerine bağlı olarak değişmektedir. Uluslararası tahvil ihraçlarında bazı aracı kuruluşlar sadece reklam amaçlı olarak konsorsiyuma katılmakta ve ilk fırsatta da kendi paylarına düşen kısmı konsorsiyum liderine geri satmaktadırlar (bond dumping). Bu aşama aynı zamanda ikincil piyasanın da başlama aşamasıdır. Uluslararası fon akışı, sadece yukarıdaki piyasalarla sınırlı değildir. Bu piyasalara ek olarak, boyutları daha önceki piyasalar kadar geniş olmasa da, iki piyasayı da ele almak konunun bütünlüğünü tamamlayacaktır. 14.2.3. Euroequity Piyasaları Euroequity (euro-hisse senedi) terimi, genellikle Avrupa yatırımcıları tarafından alınan ve ABD firmalarına ait hisse senetlerini belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Fakat bu olay, 352 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR basit bir ifadeyle ulusal hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alınmasını ifade etmektedir. Bu nedenle de bu senetlerin, ulusal yatırımcılar tarafından elde tutulan ve alınıp – satılan benzer senetlerden farklı bir özelliği yoktur. Bu nedenle, bu terim yanlış bir tanımlamayı yansıtmaktadır. ABD dışında yayınlanmış olduğundan ABD firmalarının diğer hisse senetlerinden farklı olsa da, ABD borsalarında alım-satıma konu olmaktadır. Dolayısıyla, euroequity piyasasının bulunmadığı ve buna da ihtiyaç olmadığı ileri sürülebilmektedir. İhtiyaca bağlı olarak ortaya çıkan bu tip bir finansal aracın ve/veya piyasanın gelişimi bazı faktörlere bağlı olmuştur. Örneğin, bu tip bir piyasa ile uluslararası yatırım ilişkileri, dalgalı döviz kurlarının yapısı ve serbest mal ve sermaye akımlarının özelliği gibi, son derece teknik konulara bağlıdır. 14.2.4. Euro-Commercial Papers Piyasaları 1970’lerin başlarında, euro kısa vadeli senetlerle (eurocurrency papers) ilgili yeni bir piyasa Londra’da doğmuştur. Yatırım bankaları tarafından plase edilen, firmalar tarafından çıkartılan emre yazı bu senetlerin ikincil piyasasını finansal kuruluşlar oluşturmaktadır. Kısa vadeli senet piyasası, aynı özellikteki banka kredilerine alternatif olarak geliştirilmiş olan ve genellikle büyük kuruluşlara satılan para piyasası araçlarının kullandığı piyasadır. Garantisiz senet niteliğinde olması nedeniyle, bu tür araçlar genellikle kredi değerliliği yüksek mali ve mali olmayan kuruluşlar tarafından ihraç edilmektedir. Bu piyasada kullanılan senetler, hamiline yazılıdır ve genellikle en fazla 270 gün vadelidir. Bununla beraber, bu piyasaki işlemlerin önemli bir kısmı 20-45 günlük bir vadeyi içermektedir. Bu piyasa, başarılı sonuç elde etmiş ulusal piyasalardaki benzerlerinin bir gölgesi durumundadır. Başlangıçta, ABD’de uygulanan ve ABD doğrudan yabancı yatırımlarına getirilen kısıtlamaların sonucu doğan bu piyasa, daha sonraları bazı ABD firmaları tarafından yurt dışından fon sağlama aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu senetlerin temel mantığı, bankanın spread’ini azaltmak ve fon sunan ile arzedenin tasarruflardan daha etkin bir şekilde yararlanmalarını sağlamaktır. Bu sorunlar europiyasalarda sözkonusu olmadığından, bu yolla sağlanan fon miktarı son yıllara kadar sınırlı kalmıştır. Vade ve borç yönetiminde esneklik sağlaması ve maliyetinin düşük olması, bu piyasanın gelişme potansiyelini arttırmaktadır. 353 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 15. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASALARININ İŞLEYİŞİ 15.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Tarihçesi 15.1.1. Bugünkü Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar anlamda, organize borsalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerine (futures) benzer ilk uygulama, 1697 yılında Japonya’da ortaya çıkmıştır. Japon feodal sisteminde toprak sahipleri, pirinç üretimlerini teminat göstererek, ekonomide para gibi kabul gören alındı-sertifikaları (certificates of receipt) çıkarmışlardır. Pirinç fiyatlarındaki oynamalara göre sertifikaların değerlerinin değiştiği gözlenince, spekülatörler ile birlikte ilk vadeli işlem piyasası “Dojima Pirinç Piyasası” adı altında oluşmuştur. Ancak bu sertifikalar, fiziki pirinç teslimatına izin vermediğinden, zamanla pirinç spot piyasasında oluşan fiyatlarla vadeli piyasada oluşan fiyatların ilişkisi kopmuş ve aşırı spekülatif hale gelmiştir. Bunun sonucu olarak 18’inci yüzyılda bir süre için Japon hükümetince yasaklanan vadeli işlemler, daha sonra fiziki teslimata izin verilen ve günümüz uygulamalarına benzer kurallar içeren daha sıkı düzenlemeler getirilerek tekrar başlatılmıştır. Diğer taraftan, ABD’de 19’uncu yüzyılda, gelişen sanayinin de etkisiyle çiftçilerin üretim kapasitelerinin artması ve ulaştırma-iletişim olanaklarının gelişmesi, yerel pazarlardan uluslararası pazarlara doğru genişlemeye yol açmıştı. Bu dönemde taşımacılık ve ticaretin merkezi Chicago şehriydi. Çiftçiler ve sanayiciler, ürünlerini ülke içi ve dışına pazarlamak için Chicago’daki piyasalara getirmekteydiler. 1830’larda henüz tren yollarının inşa edilmediği ve altyapının (buğday siloları gibi) yetersiz kaldığı bir ortamda, hasat zamanı ürünlerini aynı anda Chicago’ya getirmek zorunda kalan çiftçiler arz fazlası sorunuyla karşılaşıyorlardı. Bu durumdan kaçınmak isteyen daha kurumsallaşmış çiftçiler, ürünlerini önceden satmaya başladılar. Böylece çiftçinin fiyat riski, alıcıya transfer edilmekteydi. Gelecekte ürün teslimatını garantiye almaktan çok, fiyat değişimlerinden yararlanmak isteyen spekülatörlerin de ortaya çıkmasıyla, çiftçinin fiyat riskini taşıyacak bir grup daha devreye girmiş oldu. Forward işlem olarak nitelendirilebilecek bu sözleşmelerin her iki tarafa da planlama kolaylıkları getirmesine karşın, taraflardan birinin taahhüdünü yerine getirmeme riski her zaman söz konusuydu. Ayrıca, ürünün kalitesi standart olmadığı için bir belirsizlik doğmaktaydı. Bu riskleri ortadan kaldırmak ve karşılaşılan sorunları çözmek amacıyla, 1848 yılında, tahıl üreticileri biraraya gelerek organize bir borsada vadeli işlemleri gerçekleştirmek için, Chicago Ticaret Kurulu’nu (Chicago Board of Trade-CBOT) kurdular. Bu gelişmenin ardından, 1851 yılında CBOT’deki ilk vadeli işlem sözleşmesi kayıtlara geçti. 1865 yılına kadar da futures işlemlerinin standartlaştırılmasına yönelik çalışmalar tamamlanarak tarımsal emtia vadeli işlem sözleşmelerinin kuralları belirlendi. Modern anlamda opsiyon sözleşmeleri, ilk olarak 19’uncu yüzyılda tezgah-üstü piyasalarda hisse senetleri üzerine alım ve satım hakkı sağlamak üzere düzenlenmiştir. 354 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Bununla beraber, 20. yüzyıla kadar opsiyon işlemleri ile ilgili fazla bilgi yoktur. 1900’lerin başında bir grup broker ve dealer biraraya gelerek, Satım ve Alım Opsiyonu Broker ve Dealerları Derneği’ni5 kurmuş ve bir opsiyon piyasası oluşturmuşlardır. Bu piyasada opsiyon alıcısı ve satıcısı söz konusu aracılar tarafından karşılaştırılıyor, eğer satıcı bulunamazsa opsiyon, bu aracılar tarafından satılıyordu. Aracılar arası bu tezgâhüstü opsiyon piyasası, likidite eksikliğinin yanısıra aracıların iflası durumunda yükümlülüklerin karşılanamaması riskini taşımaktaydı. Sonunda, mal üzerine vadeli işlem sözleşmelerinde dünyanın en eski ve en büyük borsası durumundaki Chicago Ticaret Kurulu6, hisse senetleri üzerine opsiyon sözleşmelerini işleme sunmak istemesine rağmen SEC’den (Securities Exchange Commission) izin alamayınca, hisse senedi opsiyonlarının işlem göreceği ilk organize opsiyon borsasını 1973 yılında, Chicago Opsiyon Borsası Kurulu7 (CBOE) ismi altında kurdu. Bu borsada işlemler, 26 Nisan 1973 tarihinde, 16 hisse senedi için düzenlenmiş alım (put) opsiyonları ile başladı. Satım (put) opsiyonları ise, 1977 Haziran ayında işleme sunuldu. Ülkemizde henüz bulunmamaktadır. 15.1.2. opsiyon sözleşmelerinin işlem gördüğü bir organize piyasa Finansal Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Ortaya Çıkışı Bretton-Woods anlaşmasının fiilen sona ermesini takip eden kur ve faiz dalgalanmalarının getirdiği riskten korunma ihtiyaçlarını karşılamak üzere, 1972 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde, yedi yabancı para birimi için düzenlenen vadeli işlem sözleşmelerinin işlem göreceği bir piyasa (IMM-Uluslararası Para Piyasası), Chicago Ticaret Borsası (CME-Chicago Mercantile Exchange) tarafından kuruldu. Böylece ilk finansal vadeli işlemler başlamış oldu. Bu gelişmeyi takiben mali kesimde giderek artan ihtiyaçları karşılamak üzere Chicago Ticaret Kurulu (CBOT), faiz oranlarına dayalı vadeli işlem sözleşmeleri hazırladı. Faiz oranına dayalı ilk sözleşme, 20 Ekim 1975 tarihinde, %8 faizli ve doğrudan-geçişli (pass-through) GNMA8 sertifikaları üzerine yazılarak, CBOT’da açılan pazarda işleme sunuldu. Diğer taraftan hisse senetleri endeksine bağlı vadeli işlem sözleşmeleri, büyük hisse senedi portföyleri taşıyan kişi ve kurumların hisse senedi fiyat riskinden korunma gereksinimlerini karşılamak amacıyla, ilk olarak 1982 yılında Kansas City Board of Trade tarafından, Value Line Bileşik Endeksi temel alınarak hazırlanıp işleme sunuldu. Aynı yıl CME, S&P 500 Endeksi’ne bağlı vadeli işlem sözleşmesini piyasaya sürerken, New York Futures Exchange tarafından hazırlanan NYSE Endeksi’ne dayalı vadeli işlem sözleşmesinin pazarı açıldı. Endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin içinde, 5 Put and Call Brokers and Dealers Association 6 Chicago Board of Trade (CBOT) 7 Chicago Board Options Exchange (CBOE) 8 “Ginnie Mae Pass-Through” olarak da isimlendirilen bu menkul kıymetler, ABD’de Devlet Ulusal İpotek Birliği (GNMA) garantisinde çıkarılan ve ipotek senetlerinin oluşturduğu bir portföyü teminat gösteren kıymetlerdir. İpotek karşılığı kredili ev alanların, bankalarına yaptıkları ödemeler, ufak bir tutar komisyon dışında, doğrudan GNMA pass-through senedi yatırımcısına aktarılmaktadır. Bu anlamda, GNMA senetleri ülkemizde son yıllarda yaygın olarak yapılmaya başlanan menkul kıymetleştirme uygulamalarına benzemektedir. 355 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR günümüzde işlem hacmi en fazla olanları S&P 100 ve S&P 500 endeksleri üzerine yazılan vadeli işlem sözleşmeleridir. Finansal vadeli işlem piyasalarının kurulması ABD’de gündeme geldiğinde, futures işlemlerini düzenlemekle görevli kamu kurumu olan CFTC’den (Commodities Futures Trading Commission) izin almak için öne sürülen ekonomik anlamda kullanım nedenleri aşağıdaki şekilde sunulmuştur: 1- Tahvil portföylerinin, faiz oranlarında oluşabilecek dalgalanmalara karşı korunması, 2- Gelecekte alınması planlanan borcun, güncel faiz oranına bağlanması, 3- Finansal piyasalarda faiz oranı riskinden korunma (hedging), 4- Kambiyo işlemleri riskinden korunma, 5- Faiz oranı dalgalanmalarına karşı sigorta sağlanması. Bu nedenler bir bütün olarak incelendiğinde, bu piyasaların esas itibariyle riskten korunma (hedging) amacı taşıdığı görülecektir. Ülkemizde, organize türev piyasalarının kurulma çalışmaları çerçevesinde, 1994 yılında, İMKB bünyesinde vadeli işlemler piyasası müdürlüğü oluşturulmuştur. Organize bir finansal vadeli işlem ve opsiyon piyasasının oluşturulması ve bu piyasada çeşitli sermaye piyasası araçları ile finansal göstergelere dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin düzenlenmesi amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda 15 Ağustos 2001 tarihinde döviz (Amerikan Doları) üzerine vadeli işlem sözlemleri işlem görmeye başlamıştır. İzmir’de “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi” unvanı ile vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin alım satımının yapılacağı borsanın kurulması; Sermaye Piyasası Kurulunun 17.08.2001 tarihli ve 39/1101 sayılı Kararına dayanan Devlet Bakanlığı’nın 03.09.2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun değişik 40’ıncı maddesine göre, Bakanlar Kurulunca 19.10.2001 tarihinde kararlaştırılmıştır. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur ve 04.07.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil 09.07.2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmeliğin 8’inci maddesi uyarınca Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’ye (VOB) 05.03.2004 tarihinde faaliyet izni verilmiştir. “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi Borsa Yönetmeliği” 27.03.2004 tarihli ve 25415 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. VOB’da vadeli işlem sözleşmelerinin alım satımına 4 Şubat 2005 tarihi itibariyle başlanmıştır. 356 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 15.2. Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar? Vadeli piyasalar, sözleşmeye konu olan spot piyasalarda gelecekte ortaya çıkabilecek olumsuz fiyat değişimlerine karşı korunma imkanı sağlar. Finansal piyasalarda genel olarak fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlar. Vadeli piyasalar, alternatif yatırım imkanı demektir, bu nedenle mevcut piyasalara vadeli piyasaların da eklenmesi durumunda hem paranın piyasalardaki dolaşım hızı artar, hem de gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansır. Vadeli piyasalarda alım satım komisyonları spot piyasalara göre genelde daha düşüktür, dolayısıyla yatırımcıların maliyetlerini azaltır. Vadeli piyasalar, genel olarak spot piyasaların daha likit olmasını sağlar. Olumsuz fiyat hareketlerine karşı korunma imkanı olan piyasalarda, spot piyasada işlem gören mal veya kıymetlere olan yatırımcı ilgisi de doğal olarak artar. Piyasa bilgisi olan, ancak sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan veya kredili alım satım yapmak zorunda kalan yatırımcılara da küçük miktarda paralarla büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkanı verir. Vadeli piyasalar portföy yöneticilerine, portföy çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar. Vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanılarak spot piyasalarda işlem gören ürünlerinkine benzer getiri grafiği olan sentetik pozisyonlar oluşturulabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin arttırılması ve spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarının (volatilite) azaltılmasına yardımcı olur. 15.3. Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri Vadeli işlem sözleşmesi, herhangi bir ürün (pamuk, pirinç, buğday gibi), finansal gösterge (hisse senetleri endeksi gibi), menkul kıymet (hisse senedi, tahvil, bono gibi), yabancı para (dolar, euro gibi) veya kıymetli maden (altın, bakır, platin gibi) üzerine düzenlenebilir. Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar nakit uzlaşma veya fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Düzenleyici otoriteler, vadeli işlem sözleşmelerinin asgari unsurlarını belirler. Vadeli işlem sözleşmesinin standart unsurları aşağıda belirtilmiştir. Sözleşmeye Konu Ürün/Menkul Kıymet/Finansal Gösterge: Vadeli sözleşmesinin üzerine düzenlendiği pamuk/hisse senedi/endeks gibi ürünler. işlem 357 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sözleşmenin Vadesi: Sözleşmeye konu ürünün nakit uzlaşmasının veya fiziki takasının yapılacağı zamandır. Genellikle standart vadeler; Ocak, Şubat ve Mart döngüleri olarak belirlenmekle birlikte, bu konuda farklı ülkelerde farklı uygulamalar olabilmektedir. a. Ocak Döngüsü: Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim b. Şubat Döngüsü: Şubat, Mayıs, Ağustos, Kasım c. Mart Döngüsü: Mart, Haziran, Eylül, Aralık VOB’da işlem gören finansal sözleşmelerde ise Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık ayları vade ayları olarak belirlenmiştir. Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görmektedir. Döviz sözleşmelerinde bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı da ayrıca işleme açılır. Emtialarda ilgili emtianın hasat ve ekim aylarına paralel olarak farklı vade ayları belirlenmiştir. Sözleşme Büyüklüğü: Sözleşmeye konu ürünün standartlaştırılmış minimum işlem miktarıdır. Teslim Şekli: Vade sonunda teslimatın fiziki teslim yöntemlerinden hangisi yoluyla yapılacağını ifade eder. veya nakit uzlaşma Uzlaşma Fiyatı: Sözleşme türü bazında belirlenen ve hesap bazında günlük kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Son İşlem Günü: Vadeli işlem sözleşmesinin vade bitiminden önce işlem yapılabilen son işgünüdür. Teminat Oranları: Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alanların, işlemin başlangıcında ve pozisyon tutulurken hesaplarında bulundurmaları gereken başlangıç ve sürdürme teminat oranlarıdır. Fiyat Adımları: Vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşme fiyatında gerçekleşebilecek en küçük fiyat hareketidir. Günlük Fiyat Hareket Limitleri: Vadeli işlem sözleşme fiyatının bir gün içinde aşağı veya yukarı doğru hareket edeceği fiyat bandıdır. Pozisyon Limitleri: Vadeli işlem sözleşmesinde bir firmanın veya hesabın sahip olacağı maksimum pozisyon sayısıdır. Vadeli işlem sözleşmesinde alıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde alma yükümlülüğüne girer. 358 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Vadeli işlem sözleşmesinde satıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen özellik ve miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde satma yükümlülüğüne girer. Vadeli işlem sözleşmesinin yapıldığı tarihten itibaren, vade sonuna veya pozisyonun kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tesis edilen teminat oranları çerçevesinde nakit transferi gerçekleşir. Alıcı ve satıcının piyasada anlaştığı fiyat, sözleşme vadesinde alıcının satıcıya vadeli sözleşme başına ödeyeceği tutardır. Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, Takas Kurumu’na karşı sorumludur. Bu nedenle, taraflar açısından kredi riski yoktur. 15.3.1. Vadeli İşlem Sözleşmesi - Piyasaya Göre Ayarlama - Örnek Vadeli İşlem Pozisyonu Başlangıç Teminatı Sürdürme Teminatı Sözleşmeye Giriş Tarihi Sözleşmenin Vade Sonu Sözleşme Büyüklüğü Sözleşme Fiyatı Tarih : : : : : : : TL/ABD Doları Vadeli İşlem Sözleşmesi Uzun Pozisyonu 150 TL 112,5 TL 7 Haziran 2005 30 Haziran 2005 1.000 ABD Doları 1,5135 TL VİS Gün Sonu Uzlaşma Fiyatı (TL/kg) Kâr/Zarar (TL)9 1,5135 Teminat Hesabı Bakiyesi (TL) Teminat Tamamlama Çağrısı (TL) 150,00 7 Haziran 1,5190 5,50 155,50 8 Haziran 1,5000 -19,00 136,50 9 Haziran 1,5165 16,50 153,00 10 Haziran 1,4760 -40,50 112,50 11 Haziran 1,4635 -12,50 137,50 12 Haziran 137,50 13 Haziran 137,50 14 Haziran 1,4510 -12,50 125,00 15 Haziran 1,4375 -13,50 111,50 37,50 38,50 9 31.01.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5083 nolu kanun gereği, kar/zarar büyüklükleri virgülden iki hane kullanılarak açıklanacaktır. 359 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 16 Haziran 1,4470 9,50 159,50 17 Haziran 1,4605 13,50 173,00 18 Haziran 1,4825 22,00 195,00 19 Haziran 195,00 20 Haziran 195,00 21 Haziran 1,4800 -2,50 192,50 22 Haziran 1,4975 17,50 210,00 23 Haziran 1,5230 25,50 235,50 24 Haziran 1,5215 -1,50 234,00 25 Haziran 1,5460 24,50 258,50 26 Haziran 258,50 27 Haziran 258,50 28 Haziran 1,5800 34,00 292,50 29 Haziran 1,5675 -12,50 280,00 30 Haziran 1,5735 6,00 286,00 Pozisyonu alan taraf açısından net kâr : Başlangıçta Yatırılan Teminat : - 150 1. Teminat Çağrısı 2. Teminat Çağrısı : -37,50 Son gün çekilen teminat : -38,50 : 286 Toplam net K/Z (kâr) : 60 Vadeli işlem sözleşmesini alan kişi, sözleşmeyi vade sonuna kadar tuttuğu takdirde toplam 60 TL kar elde eder. Bununla birlikte, sözleşme sahibi kendi için avantajlı gördüğü herhangi bir anda (örneğin 28 Haziran 2005 tarihinde) ters pozisyon alarak sözleşmeden çıkma ve daha yüksek kar (66,5 TL) elde etme imkanına da sahiptir. 360 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Yukarıda verilen örnekte, sözleşmenin alıcı ve satıcı tarafları 150 TL tutarında bir başlangıç teminatı yatırmaktadırlar. Sözleşmenin piyasada işlem gördüğü ilk gün olan 7 Haziran 2005 tarihinde sözleşmenin uzlaşma fiyatı 1,5190 TL olup, sözleşme ilk başta 1,5135’den satın alındığından, sözleşmeyi satın alan kişi ilk gün sonunda 5,5 TL ((=1,5190-1,5135) * 1.000 TL) kar elde eder. Buna karşılık, sözleşmeyi satan taraf 5,5 TL zarar eder. Günlük kar/zarar tutarları, her gün sonunda, o gün sonunda gerçekleşen uzlaşma fiyatı ile bir önceki gün sonunda gerçekleşmiş olan uzlaşma fiyatı arasındaki farkın sözleşme büyüklüğü ile çarpılması suretiyle hesaplanır. Vadeli işlemler piyasası teminat sisteminde, teminat toplamı başlangıç teminatının üzerine çıkan taraf, başlangıç teminatının üzerinde kalan miktarı çekebilir. Yukarıdaki örnekte, vadeli işlem sözleşmesini alan taraf 18 Haziran 2005 tarihinde teminat hesap bakiyesi olan 195 TL’nın 45 TL’lık kısmını istediği takdirde o gün sonunda veya ertesi gün Takas Merkezi’nden talep etme hakkına sahiptir. Diğer taraftan, teminat seviyesi Borsa tarafından belirlenen sürdürme teminatı seviyesine gerilediği veya daha altına düştüğü durumlarda (10 ve 15 Haziran 2005 tarihlerinde olduğu gibi) yatırımcı teminatını başlangıç teminatı seviyesi olan 150 TL’na çıkarır ve bu tarihten sonra ortaya çıkacak kar veya zararı bu seviye üzerinden hesabına yansıtılır. 15.4. Vadeli Alınır? İşlem Sözleşmesinde Nasıl Pozisyon Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon almak isteyen bir yatırımcının, öncelikle bu işlemin karşılığında belli bir tutarda teminat yatırması gerekir. Bu teminat, pozisyon açılırken yatırıldığı için, “başlangıç teminatı” olarak isimlendirilir. Vadeli işlem sözleşmesini alan yatırımcı “uzun pozisyon”, satan yatırımcı ise “kısa pozisyon” almış olur. Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon tutan yatırımcı, açık pozisyondadır. Uzun pozisyonu olan yatırımcı kredili alış işlemi, kısa pozisyonu olan yatırımcı ise açığa satış işlemi yapmış gibidir. Piyasanın açık pozisyon durumu, seans içi pozisyon kapatma ve yeni pozisyon alma işlemleri netleştirildikten sonra, vadeli işlem sözleşme yükümlülükleri hala devam eden katılımcıların tuttukları açık pozisyon sayısını gösterir. Açık pozisyon sayısı, piyasadaki toplam uzun veya toplam kısa pozisyon sayısına eşittir. Açık pozisyona sahip kişi, sözleşmenin vade sonu gelmeden ters pozisyon alarak pozisyonunu kapatabilir veya sözleşmenin vade sonuna kadar açık pozisyonda kalabilir. Açık pozisyonunu kapatarak piyasadan çekilmek isteyen bir yatırımcı; i. ii. uzun pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyona girer. kısa pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona girer. 361 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Açık pozisyon sahibi, pozisyonu açık kaldığı sürece, bu pozisyon için yatırdığı teminatı geri alamaz. Vadeli işlem pozisyonuna uzun taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem piyasada anlaştığı fiyatın üzerine çıktığı takdirde kar, altına düştüğü takdirde ederken, aynı pozisyona kısa taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem piyasada anlaştığı fiyatın altına düştüğü takdirde kar, üzerine çıktığı takdirde ise eder. Uzun ve kısa pozisyonların getiri grafikleri aşağıda verilmiştir. fiyatı zarar fiyatı zarar Kar/Zarar VADELİ İŞLEM UZUN POZİSYONU Vadeli İşlem Fiyatı Kar/Zarar VADELİ İŞLEM KISA POZİSYONU Vadeli İşlem Fiyatı Vadeli işlemler piyasasında tek başına uzun veya kısa pozisyon alınabileceği gibi “yayılma pozisyonu” olarak tanımlanan bir kombinasyon da oluşturulabilir. Yayılma pozisyonları temelde ikiye ayrılır. “Takvim Yayılma (Calendar Spread)” pozisyonu, aynı anda, yakın vadeli sözleşmenin satılması ve daha uzak vadeli sözleşmenin satın alınması suretiyle veya aynı anda, yakın vadeli sözleşmenin satın alınması ve daha uzak vadeli sözleşmenin satılması suretiyle alınır. “Ürünlerarası Yayılma Pozisyonu (Intercommoidty Spread)” ise, fiyatları birbirleri ile paralel hareket eden ürünlerden birinde uzun diğerinde kısa pozisyon alınması demektir. 362 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Örneğin, bir yatırımcı, farklı vadelerde iki ayrı vadeli işlem sözleşmesi arasındaki fiyat farklılıklarında bir değişim olacağını düşündüğü zaman “takvim yayılma pozisyonu”na girer. Bu nedenle yatırımcı açısından karar verme kriteri, fiyat hareketinin yönü değil, söz konusu iki sözleşme arasındaki fiyat farklılığının düşük veya yüksek olup olmayacağı hususudur. 15.4.1. Açık Pozisyon - Örnek Sözleşmeye Konu Ürün Sözleşmenin Vadesi Sözleşmeye Giriş Tarihi : TL/ ABD Doları Vadeli İşlem Sözleşmesi : Aralık 2005 : 27 Ekim 2005 1. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar Fiyat A B 5 1,3500 C D 3 1,3450 E F 4 1,3500 G H 7 1,3550 Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 19 2. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar Fiyat B H 3 1,3500 Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 19 3. Gün İşlemleri Alan Satan Miktar Fiyat H A 5 1,3500 Sözleşmedeki Toplam Açık Pozisyon Sayısı : 14 1. Gün: Döviz vadeli işlem sözleşmesinin işlem görmeye başladığı ilk iş gününde, 8 farklı yatırımcı piyasada işlem yapmış ve toplam 19 tane pozisyon almıştır. 2. Gün: İkinci iş gününde ise, ilk gün 1,3500’den 5 adet pozisyon satmış (kısa pozisyon) olan yatırımcı B, bu pozisyonlardan 3 tanesini aynı fiyatlı döviz vadeli işlem sözleşmesi alarak kapatırken, bu sözleşmede 7 kısa pozisyonu bulunan H, B’nin aldığı 3 pozisyonu satarak kısa pozisyon sayısını 10’a çıkarmıştır. Sonuçta, yatırımcı B’nin sahip olduğu kısa pozisyon sayısı 3 azalarak 5’den 2’ye düşmesine rağmen, yatırımcı H’nin kısa pozisyon sayısı 7’den 10’a çıktığı için toplam açık pozisyon sayısında bir değişiklik olmamıştır. 3. Gün: Üçüncü işlem gününde, yatırımcı H açık olan 10 kısa pozisyonundan 5 tanesini ters pozisyon almak (vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyon almak) suretiyle kapatmış olup, işleme karşı taraf olan yatırımcı A da daha önce almış olduğu 5 adet pozisyonu (uzun) ters pozisyon alarak (vadeli işlem sözleşmesi satarak) kapatmıştır. Sonuçta gün sonunda, her iki yatırımcı da sahip oldukları 5 adet uzun ve kısa pozisyonu kapattığından dolayı sistemdeki açık pozisyon sayısı 14’e gerilemiştir. 363 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 15.5. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatını Etkileyen Temel Faktörler Vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı genel olarak; ilgili ürünün veya kıymetin spot piyasa fiyatı, geleceğe ilişkin beklentiler, faiz oranı, vadeye kalan gün sayısı, elde edilen nakit akımları (temettü, faiz vb.) ve depolama maliyetleri gibi çeşitli unsurların etkisi altındadır. Aşağıda sırasıyla endeks vadeli işlem sözleşmesi ile döviz vadeli işlem sözleşmesinin fiyatını etkileyen faktörler gösterilmektedir. 15.5.1. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi Endeks vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı temel olarak spot piyasa fiyatı, faiz oranı, vadeye kalan gün sayısı ve temettü miktarındaki değişimden etkilenir ve sözleşmenin teorik fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır: F=S* e (r d ) VKG 365 F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı S = Spot piyasa değeri r = risksiz faiz oranı d = gelecekte elde edilecek temettülerin şimdiki değeri (yıllık temettü oranı) VKG= vadeye kalan gün sayısı Yukarıdaki formülden de görüleceği üzere, endeks vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı, sözleşmeye konu ürünün spot piyasa fiyatı ve faiz oranı arttıkça yükselirken, temettü miktarı arttıkça düşer. 15.5.2. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesi Döviz üzerine vadeli işlem sözleşmesinin teorik değeri, döviz kurunun spot piyasa fiyatı ile yerli ve yabancı piyasalardaki faiz oranları dikkate alınarak hesaplanır. Bu amaçla kullanılan en temel formül aşağıda gösterilmektedir: F=S* e ( rd rf ) VKG 365 F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı S = Spot piyasa değeri rd = yerli faiz oranı rf = yabancı faiz oranı VKG= vadeye kalan gün sayısı Döviz vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı, sözleşmeye konu ürünün spot piyasa fiyatı ve yerel paranın faiz oranı arttıkça yükselirken, yabancı ülke parasının faiz oranı arttıkça düşer. 364 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 15.5.3. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesi Faiz haddi üzerine düzenlenmiş VİS fiyatı, diğer vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi sözleşmeye konu olan varlığın finansman maliyetinden, vadeye kadar elde edilecek faiz getirisinin çıkarılması suretiyle bulunabilir. Aşağıdaki formül bize bu ilişkiyi göstermektedir: Denklem: Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatının Hesaplanması rT F (S I ) e F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı S = Spot piyasa değeri I= Vadeli sözleşme boyunca ödenen kuponların bugünkü değeri. T=Vadeli sözleşme vadesi dolana kadar geçen zaman r= Birim zaman(t) aralığına uygulanacak risksiz faiz oranıdır. 15.5.4. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri Taşıma Maliyeti Modeli Vadeli sözleşmenin el değiştirdiği günün nakit piyasa fiyatları, faiz oranları, vb. veriler bilindiğinde teorik olarak her vadeli sözleşmenin işlem görmesi gereken fiyat bellidir. Bu fiyat “taşıma maliyeti modeline” göre hesaplanan (sentezlenen) vadeli fiyattır. Bu fiyattan sapılacak olursa, devreye arbitrajcılar girecek ve fiyatları olması gereken yere getireceklerdir. Vadeli fiyatlar bugünkü fiyatlardan mal edinip vade sonuna kadar taşımanın maliyetine arbitraja olanak vermeyecek kadar yakın olmalıdır. Bu maliyetin unsurları şunlardır: Mala bağlanan para sonucu feragat edilen faiz geliri Malı tutarak kazanılan temettü veya faiz geliri Enflasyon Malı saklamanın Depolama Sigorta gibi maliyetleri Taşıma maliyeti modeline göre vadeli fiyatlar, teorik olarak hesaplanan vadeli fiyatlardan sapma gösterdiğinde, arbitrajcılar devreye girip, fiyatları olması gereken yere getirirler. 365 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Buna göre: Denklem 1 Taşıma Maliyeti ile Vadeli Fiyat Hesaplaması Vadeli Fiyat = Spot fiyat + taşıma maliyeti. Taşıma Maliyeti = Finans maliyeti+depo maliyeti+ sigorta maliyeti Not: Taşıma maliyeti mallara ilişkin vadeli fiyatın hesaplanmasında depolama gideri ve sigorta maliyetleri de hesaplamaya dahil edilir. Finansal araçlarda vadeli fiyatın hesaplanmasında ise sadece faiz maliyeti dikkate alınır. Denklem 2 Taşıma Maliyeti ile Finansal Araçlar İçin Vadeli Fiyat Hesaplaması F=S* e ( r c) VKG 365 F = Vadeli işlem sözleşmesinin teorik fiyatı S = Spot piyasa değeri r = risksiz faiz oranı c = taşıma maliyeti (depolama, sigorta, navlun vb.) VKG= vadeye kalan gün sayısı 15.6. Vadeli İşlem Yatırımcı Tipleri Sözleşmelerinde İşlem Yapan Vadeli piyasalarda işlem yapan yatırımcılar üç ana grup altında toplanabilir. Bunlar; a. Riskten korunmak isteyenler b. Spekülatörler c. Arbitrajcılar Riskten korunmak isteyen yatırımcılar, bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan veya gelecekte teslimatını bekleyen, ancak ilgili ürünün fiyatında gelecekte meydana gelebilecek olumsuz değişimlerden korunmak isteyen kişi veya kurumlardır. Bu yatırımcılar, spot piyasalarda fiyatların yükselmesinden korunmak için vadeli işlem sözleşmesine alıcı (uzun taraf), düşmesinden korunmak için de vadeli işlem sözleşmesine satıcı (kısa taraf) olarak girerler. Korunma” amaçlı işlemler finansal piyasalarda portföy yöneticileri ve bankacılar, mal piyasalarında ise ilgili malı girdi olarak kullanan veya bu malı üretenler tarafından oldukça yoğun olarak yapılmaktadır. Örneğin, bir portföy yöneticisi, çeşitli varlık gruplarından oluşan bir portföyün performansını arttırmak, üstlendiği riskleri azaltmak veya portföy çeşitlendirmesine gitmek için, portföydeki hisse senedini spot piyasada satmak yerine, endeks üzerine vadeli işlem sözleşmesi satabilir. Bu durumda, piyasada gerçekten bir düşüş yaşanırsa, vadeli piyasada elde edilen kazanç, hisse senetleri piyasasında karşılaşılan zararı karşılar. Böylece, spot piyasada meydana gelebilecek fiyat 366 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR düşüşlerinden etkilenilmemiş olur. Korunma amaçlı işlemlerde yoğun olarak kullanılması nedeniyle, özellikle yabancı yatırımcıların gelişmekte olan piyasalarda spot piyasa işlemlerinden kaynaklanan risklerden korunmak amacıyla zaman zaman vadeli piyasa ürünlerini kullandıkları bilinmektedir. Vadeli piyasaların önemli unsurlarından biri de spekülatörlerdir. Vadeli piyasalar özellikle kaldıraç etkisi dolayısıyla, spekülatörlere oldukça önemli avantajlar sağlayan ürünler sunar. Bu kişilerin alım-satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte, piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırdığı bilinmektedir. Spekülatörlerin risk alma konusundaki isteklilikleri diğer piyasa katılımcılarına taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkanı sağlar. Arbitrajcılar (Arbitrajörler) ise piyasalar arasındaki fiyat dengesizliklerinden yararlanarak risksiz kar elde etmeyi hedefleyen yatırımcılardır. Örneğin, bir mal coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kar elde eder. Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti ilişkisi sonucu oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları dengelerler. Bu faaliyetler piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesini ve gerçekçi fiyat oluşumunu sağlar. Etkin piyasalarda arbitraj işlemleri ile risksiz kar elde etme imkanı genel olarak mümkün değildir. 15.6.1. Vadeli İşlem Amaçlı İşlemler Sözleşmesinde 15.6.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Korunma (Long Hedge) Korunma Alıcı (Hedge) Taraf Olarak Amaç, satın alma fiyatını sabitleyerek, gelecekte alınması planlanan ürünün fiyat artışlarından korunmaktır. Böylece, vadeli işlemde alıcı taraf olunarak ileri bir tarihte satın alınması planlanan menkul kıymet fiyatındaki artışa karşı korunma sağlanır. Örneğin, bir tahvil portföyü yöneticisi, faiz oranlarında düşme olasılığına karşı, ileri bir tarihte portföy nakit girişlerini yatırmayı planladığı tahvil fiyatının artmasından uğrayacağı zararı, tahvil üzerine vadeli işlemde alıcı taraf olarak kapatacaktır. Örnek: Uzun Pozisyon Alarak Riskten Korunma (Long Hedge) Bir bankanın halen 12.000.000 dolar açık pozisyonu bulunmaktadır. Bankanın açık pozisyonunu ay sonunda 8.000.000 dolar seviyesine indirmesi gerekmektedir. Bu süre zarfında dolar kurunun aşırı değerleneceğinden endişe eden banka, riskten vadeli işlem sözleşmeleri (futures) ile korunmak istemektedir. VOB’da bir vadeli işlem sözleşmesi 1.000 dolar büyüklüğündedir ve 1 ay vadeli sözleşmenin fiyatı 1,5000 TL’dir. Pozisyon Banka dolar kurunu sabitleyebilmek için 1 ay vadeli sözleşmede 4.000 adet sözleşme almalıdır (4.000.000/1.000). 367 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sonuç Bankanın 1 ay sonra dolar kurunun çeşitli seviyeleri için karşılaşacağı kar/zarar tablosu aşağıda gösterildiği gibidir: Bir Ay Sonraki Dolar Kuru Gerekli Fon (Bin TL) Vadeli Sözleşmeden Kar/Zarar (Bin TL) Toplam (Milyon TL) 1,5700 TL -6.280 280 -600 1,5000 TL -6.000 0 -600 1,4200 TL -5.680 -320 -600 15.6.1.2. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Korunma (Short Hedge) Satıcı Taraf Olarak Eldeki varlığın cari değerini korumak temel amaçtır. Böylece, vadeli işlemde satıcı taraf olarak korunma sağlanmaya çalışılır. Vadeli işlemde satıcı pozisyonuna girerek riskten korunmanın amaçlandığı örnek durumlar aşağıda sıralanmıştır. i) Elinde portföy taşıyan kişi, fiyat düşüşüne karşı portföyün cari değerini korumak için portföyüne koruma sağlayacak vadeli işlem sözleşmesinde (futures) satıcı taraf olur. Aynı işlemi opsiyon piyasasında yapmak isterse, bu durumda satım opsiyonu (put option) alması gereklidir. ii) Henüz satışı tamamlanmamış yeni borç senedi veya hisse senedi ihracında ihracı yüklenen aracı kuruluş, uygun bir vadeli işlem sözleşmesinde satıcı taraf olarak, faiz oranları veya hisse senedi fiyatlarındaki olası değişikliğin satılmamış kısmı olumsuz etkilemesini engelleyebilir. iii) Portföy yöneticisi, sığ bir piyasada büyük meblağ da kağıt arz edecekse, tamamının satışı için geçecek sürede fiyat düşüşüne karşı korunma isteyecektir. Böylece, uygun bir vadeli işlem sözleşmesinde satıcı taraf olarak likid olmayan ortamı kendisi için likid hale getirir. Örnek : Kısa Pozisyon Alarak Riskten Korunma (Short Hedge) ABC şirketi ihraç ettiği 500.000 dolar değerindeki malın bedelini 3 ay sonra tahsil edecektir. Şirket Amerikan Dolarının Türk Lirası karşısında mevcut durumda aşırı değerlendiğine inanmakta ve Türk Lirası’nın üç ay sonunda değerlenmesi ihtimaline, diğer bir ifadeyle dolar kurunun düşme riskine karşı kendisini korumak istemektedir. VOB’da bir vadeli işlem sözleşmesi 1.000 dolar büyüklüğündedir ve 3 ay vadeli sözleşmenin fiyatı 1.500 TL’dir. 368 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Pozisyon Bu durumda şirket dolar kurunu sabitleyebilmek için 3 ay vadeli sözleşmede 500 adet sözleşme satmalıdır (500.000/1.000). Sonuç ABC şirketinin 3 ay sonra dolar kurunun çeşitli seviyeleri için karşılaşacağı kar/zarar tablosu aşağıda gösterildiği gibidir: ÜçAy Sonraki Dolar Kuru 500.000 Doların Satılmasından Sağlanan Gelir (Bin TL) Vadeli Sözleşmeden Kar/Zarar (Bin TL) Toplam (Bin TL) 1,6750 TL 837,5 -87,5 750 1,5000 TL 750 0 750 1,3500 TL 675 75 750 15.6.1.3. Çapraz Korunma Fiyatındaki olumsuz değişmelerden korunmak istenen ürünü en iyi koruyacak vadeli işlem sözleşmesi aranırken uygulanan bir yöntem de, eldeki spot portföy ile en yüksek fiyat korelasyonuna sahip vadeli işlem sözleşmesinin seçilmesi ve kullanılmasıdır. Eğer en iyi fiyat korelasyonunu veren vadeli işlem sözleşmesi korunacak varlığı baz almamış ve başka bir varlık için yazılmışsa, bu vadeli işlem sözleşmesinin riskten korunmada kullanılması işlemine “Çapraz Korunma” denir. Vadeli işlem pazarı bulunmayan bir varlığın, vadeli işlem pazarı bulunan benzer bir varlığa ait vadeli işlem sözleşmeleriyle çapraz korunma işlemleri de yapılmakta olup, yurtdışı uygulamalarında çok yaygındır. Örneğin, arpa üreten bir çiftçi ürettiği mahsulün fiyatının gelecekte düşeceğinden korkuyorsa ve satış fiyatını şimdiden belirlemek istiyorsa arpa üzerine düzenlenen vadeli sözleşme satmalıdır. Ancak, eğer piyasada arpa üzerine vadeli sözleşme alınıp satılmıyor, buğday üzerine sözleşmeler işlem görüyorsa, aralarındaki korelasyonun yüksek olması koşuluyla, çiftçi, arpa yerine buğday vadeli sözleşmesi satarak çapraz korunma sağlayabilir. Çapraz korunma işlemi yapılırken, eldeki spot portföye karşılık vadeli piyasada ne kadarlık bir pozisyon alınacağının hesaplanmasında, korunan ve koruyucu araçların arasındaki korelasyon dikkate alınır. 15.6.2. Vadeli İşlem Piyasalarında Spekülasyon 15.6.2.1. Düz Pozisyon Spekülasyonu Vadeli işlem sözleşmesinin değerine göre düşük olan başlangıç teminatı miktarı, sözleşmeye konu menkul kıymetin değerinde meydana gelen değişikliklerin etkisini şiddetlendirir ve güçlü bir kaldıraç etkisi yaratır. Bu kaldıraç etkisi spekülatörler için piyasayı cazip kılar. 369 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Örnek Sözleşmeye Konu Menkul Kıymet Vadeli Piyasada Alınan Pozisyon Sözleşmeye Giriş Tarihi TL/USD Değeri (t0) Sözleşme Büyüklüğü Başlangıç Teminatı USD Spot Piyasa Değeri : TL/USD : Uzun Pozisyon : 22 Aralık 2005 : 1,3000 : 1.000 USD : 150 TL : 1,2500 Aşağıdaki tablo spot ve vadeli piyasalarda alınan pozisyonların piyasalarda meydana gelen fiyat değişikliklerinden nasıl etkilendiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir (Spot ve vadeli piyasaların yüzdesel olarak aynı oranda değiştiği varsayımı yapılmıştır). Spot Piyasa Dolar Kuru Spot Piyasa Getiri Oranı (%) Dolar Vadeli İşlem Fiyatı Vadeli İşlem K/Z Vadeli Piyasa Getiri Oranı (%) 1,2750 %2 1,3260 26 TL %17,3 1,2620 %1 1,3130 13 TL %8,6 1,2500 %0 1,3000 0 %0 1,2380 - %1 1,2870 -13 TL - %8,6 1,2250 - %2 1,2740 -26 TL - %17,3 Tablodan da görüleceği üzere, sözleşmeye konu doların fiyatında ufak çaplı oynamalar olsa bile, alınan pozisyon üzerinden elde edilen kar/zarar yatırılan paraya göre oransal olarak çok daha fazla olmaktadır. Örneğin, spot fiyat %1 arttığında, vadeli işlem sözleşmesi üzerinden elde edilen getiri (kar marjı) pozisyon almak üzere yatırılan teminata nisbetle %8,6 (13/150) olmaktadır. 15.6.2.2. Takvim Yayılma Pozisyonu “Spekülasyonu” Bu tip spekülasyonlar yatırımcının gelecekte farklı tarihlerde vadesi sona erecek olan vadeli işlem sözleşmelerine ilişkin fiyat tahminlerinin piyasada oluşan fiyatlardan farklı olması durumunda yapılır. Örnek: Piyasada farklı iki vadedeki vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatlarının aşağıdaki tabloda yer aldığı şekilde gerçekleştiğini varsayalım. Tarih Ekim Aralık Spread 12 Eylül 1,3000 1,3100 + 0,01 13 Eylül 1,3050 1,3200 + 0,015. 370 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 12 Eylül 2005 tarihinde, bir yatırımcı 1,3000’den Ekim 2005 vadeli işlem sözleşmesi satıp, 1,3100’den Aralık 2005 vadeli işlem sözleşmesi alarak Ekim-Aralık “takvim yayılma pozisyonu” (calendar spread) almıştır. 13 Eylül 2005 tarihinde, yatırımcının aldığı pozisyonları Ekim 2005 vadeli işlem sözleşmesini geri alarak ve Aralık 2005 vadeli işlem sözleşmesini satarak kapattığını varsayalım. Bu durumda net kazanç; Ekim 2005 sözleşmesi kar/zararı Aralık 2005 sözleşmesi kar/zararı Net kazanç = (1,3050-1,3000) * 1.000 = -5 = (1,3200 – 1,3100) * 1.000 =10 --------------5 TL Hesaplama, aşağıdaki şekilde daha basit hale dönüştürülebilir; (0,015 – 0,01) * 1.000 TL. = 5 TL Örnekten de görüleceği üzere, doğrudan uzun veya speculation) göre “takvim yayılma pozisyonu” daha karşılık getirisi de düşük olan bir pozisyondur. Bu yayılma pozisyonu”nu alan yatırımcılar için organize isteminde bulunulur. 15.6.3. kısa pozisyon almaya (outright az riskli olmakla beraber, buna nedenle de, genellikle “takvim borsalarda daha düşük teminat Arbitraj İşlemleri Vadeli işlem piyasalarında genelde arbitraj imkanından faydalanabilmek amacıyla iki tip strateji kullanılmaktadır. Bunlar; a. Satın Al ve Taşı Stratejisi b. Açığa Sat ve Vade Sonunda Pozisyon Kapa Stratejisi Satın Al ve Taşı Stratejisi - Örnek Doların Spot Piyasa Değeri Sözleşmeye Giriş Tarihi Sözleşmenin Vade Sonu Tarihi Vadeli İşlem Sözleşmesinin Değeri Varsayımlar : 1,2000 TL : 22 Kasım 2005 : 30 Aralık 2005 : 1,2500 TL : - Alım-satım komisyonları sıfır. - Günlük mutabakat sonucu ortaya çıkan para akımlarının etkisi yok. - Faiz gelir ve giderleri dikkate alınmamıştır Satın Al ve Taşı Stratejisinin Aşamaları: 1) t zamanında 1,2000 TL’den dolar al (SPOT AL) 2) t zamanında 1,2500 TL’dan Vadeli İşlemler Piyasası’nda kısa ol (DOLAR FUTURES SÖZLEŞMESİNİ SAT) 3) T zamanında aldığın doları vadeli işlem sözleşmesinin vade sonunda teslim et. 371 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Getiri = (1,2500 – 1,2000) / 1,2000= %16,67 Yukarıda yapılan işlemde yatırımcı parasını iki aylık vadeyle borç vermiş gibi faiz geliri elde etmiştir. İki ayda elde edeceği faiz getirisi %16,67’dir. Bu işlem vadesine iki ay kalan ve net %16,67 faiz ödeyen Hazine Bonosunu almaya eşdeğerdir (SENTETİK HAZİNE BONOSU) İşlemin başlangıcında yatırımcının elinde para olmadığı düşünülürse, o zaman yukarıda hesaplanan getiri (%16,67) borçlanma maliyetiyle karşılaştırılır. Eğer piyasadan iki aylığına %16,67’den daha az faizle borçlanılabiliyorsa, bu durumda arbitraj imkanı var demektir. Yani piyasadan TL borçlanarak spotta Dolar alıp, vadeli piyasada kısa pozisyon alıp satış yaparak sıfır yatırımla risksiz arbitraj karı elde edilebilir. Bu tip arbitraj işlemleri piyasada; 1. Dolar spot fiyatını arttırıcı 2. Dolar vadeli işlem (futures) fiyatını azaltıcı 3. Borçlanma maliyetini (faizleri) arttırıcı etki yaparak arbitraj karlarını ortadan kaldırır ve spot ile vadeli piyasaların dengeli hareket etmesini sağlar. Açığa Sat ve Vade Sonunda Pozisyon Kapa Stratejisi - Örnek 1) t zamanında 1,2000 TL’den Dolar açığa sat 2) Aldığın parayı faize yatır. 3) t zamanında 1,2500 TL’den vadeli (futures) piyasada uzun pozisyon al Yukarıdaki işlemleri yapmakla yatırımcı 1,2000 TL’ndan borç almış olur. Aldığı borcu 1,2500 TL olarak geri ödeyeceğini de şimdiden bilmektedir. Yani borçlanma maliyeti sabittir. Spotta açığa satmakla ve vadeli (futures) piyasada uzun pozisyon almakla yatırımcı iki aylığına %16,67 faiz maliyetiyle borçlanmış olur. Eğer piyasada aldığı parayı %16,67’den daha yüksek faizle satabilirse, yukarıdaki işlemi yaparak arbitraj karı elde edebilir. Bu tip arbitraj işlemleri; 1) Doların spot piyasa fiyatını azaltıcı 2) Doların vadeli işlem (futures) fiyatını arttırıcı 3) Para piyasasında faizleri azaltıcı etki yaparak arbitraj karlarını ortadan kaldırır, spot ve vadeli piyasaların dengeli hareket etmesini sağlar. 372 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR 15.7. Opsiyon Sözleşmesi Nedir? Opsiyon sözleşmesi, alan tarafa, üzerine opsiyon yazılan mal veya kıymeti gelecekte belirli bir tarihte veya tarihe kadar, belli bir fiyattan, belirlenen miktarda alma veya satma hakkını sağlayan sözleşmedir. Dolayısıyla opsiyon sözleşmesi, alıcı taraf açısından bir hak sağlamakta, buna karşılık satıcı tarafı bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük altına sokmaktadır. Alıcı taraf, opsiyon sözleşmesiyle tanınan hakkı satın alırken bunun için bir para öder, bu paraya opsiyon primi denir. Bu primi alan taraf ise satıcı taraftır. Opsiyon sözleşmeleri sigorta primi ödenmesi işlemine çok benzer. Evin yanması veya hırsızlık gibi risklerin getirebileceği zararlara karşı, evler ve içindeki eşyalar sigorta şirketlerine belirli bir süre boyunca sigorta ettirilerek, bunun karşılığında sigorta primi ödenir. Eğer ev yanar veya hırsızlığa uğrarsa, sigorta şirketi primi ödeyen sigortalının zararını tazmin eder. Bir portföy yöneticisinin, spot piyasada meydana gelebilecek olumsuz gelişmelere veya fiyat düşüşlerine karşın, portföyü üzerinden gerçekleşebilecek zararı en aza indirmek veya belli bir seviyede sabitlemek amacıyla opsiyon sözleşmesi (satım opsiyonu -put option-) satın alması ve bunun karşılığında prim ödemesi işlemi, temelde yukarıda anlatılan ev sigortalama işlemine oldukça benzemektedir. Opsiyon sözleşmesi satın alan portföy yöneticisinin yaptığı işlem de finans literatüründe “portföy sigortalanması” (Portfolio Insurance) olarak adlandırılmaktadır. Bir opsiyon sözleşmesi aşağıdaki bilgileri içerir. Opsiyonun tipi: Avrupa veya Amerikan tipi opsiyon Sözleşme tipi: Call (Alım) opsiyonu veya Put (Satım) opsiyonu Opsiyona konu mal veya kıymet: Hisse senedi, tahvil vb. Kullanım fiyatı: Opsiyonun sağladığı hakkın kullanılacağı fiyat Vade sonu: (Örnek: Mart ayının 3. Cuması, Haziran ayının ilk iş günü) Prim: Opsiyonun fiyatı 15.7.1. Opsiyon Terimleri Avrupa Tipi Opsiyonlar: Opsiyonu alan tarafın, sözleşmeye konu mal veya kıymeti satın alma veya satma hakkını sadece vade sonunda kullanmasını sağlayan opsiyonlardır. Amerikan Tipi Opsiyonlar: Vade sonu da dahil olmak üzere opsiyon alıcısına istediği zaman hakkını kullanma imkanını sağlayan opsiyonlardır. Opsiyonlara kullanım sürelerine göre Amerikan tipi veya Avrupa tipi denmesinin sebebi bu opsiyonların Avrupa veya Amerika’da alınıp satıldığını göstermemektedir. Günümüzde 373 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR gerek Amerika Birleşik Devletleri’ndeki, gerekse Avrupa’daki vadeli piyasalarda her iki tip opsiyon da işlem görmektedir. Alım Opsiyonları: (Call Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya kıymeti önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı), satın alma hakkını sağlayan opsiyonlardır. Satım Opsiyonları: (Put Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya kıymeti, önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkını veren opsiyonlardır. Kullanım Fiyatı: (Exercise Price, Strike Price) Sözleşmeye konu mal veya kıymetin, opsiyon kullanıldığında, alınıp satılacağı fiyattır. Kullanım: Opsiyonu alan (Uzun) tarafın kendisine ait olan hakkı kullanması işlemidir. Vade Sonu: Opsiyonu kullanma hakkının son günüdür. 15.7.2. Opsiyon Piyasası İşlemleri Opsiyon sözleşmesi satın alan tarafın vade sonuna kadar üç alternatifi vardır: Almış olduğu opsiyonu satabilir. Opsiyonu kullanabilir Kullanım süresi dolana kadar bekler ve kullanmaz, dolayısıyla verdiği opsiyon primi kadar zarar eder. Opsiyonu satan (yazan) tarafın da üç alternatifi vardır. Satmış olduğu opsiyon sözleşmesini satın alabilir, böylelikle pozisyonunu kapatmış olur. Opsiyonu sattığı taraf hakkını kullanmak isterse yükümlülüğünü yerine getirir. Kullanım süresi dolana kadar opsiyonu alan taraf hakkını kullanmazsa aldığı opsiyon primini kar olarak kayıtlarına geçirir. 15.7.3. Opsiyon Fiyatının (Opsiyon Primi) Belirlenmesi: Opsiyon fiyatlama yöntemleri, oldukça matematiksel ve karmaşıktır. Opsiyon fiyatlarının belirlenmesinde temel olarak Black & Scholes ve Cox, Ross & Rubinstein modelleri olmak üzere iki temel hesaplama yöntemi kullanılmaktadır. Genel olarak Avrupa tipi opsiyonların fiyatlamasında Black & Scholes formülü, Amerikan tipi opsiyonların fiyatlamasında ise Cox, Ross & Rubinstein formülü kullanılmaktadır. Her iki formülde de dikkate alınan ve opsiyon fiyatının hesaplanmasında kullanılan kriterler şunlardır. Opsiyon sözleşmesine konu mal veya kıymetin spot fiyatı Kullanım fiyatı 374 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Vade sonuna kadar kalan zaman Risksiz faiz oranı Yıllık standart sapma (Volatilite) Opsiyon fiyatlama yöntemleri değerlendirilirken dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, yukarıdaki kriterler kullanılarak elde edilen opsiyon fiyatlarının teorik fiyatlar olduğu gerçeğidir. Pratikte piyasa dinamiklerinin teorik kalıplara uymadığı tüm piyasalarda gözlemlenmektedir. Bu durum, opsiyon fiyatlarında da kendini göstermekte ve opsiyon piyasasında gerçekleşen fiyatlar teorik fiyatlardan sapmalar gösterebilmektedir. 15.8. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu Ürünlerde Aranan Temel Özellikler Borsalar, vadeli işlem sözleşmeleri ile bu sözleşmelerin işlem göreceği pazarları oluştururken, vadeli işlemin temel alacağı ürünün belli özelliklere sahip olmasını beklerler. Vadeli işlem sözleşmelerinin piyasa tarafından aranan ürünler olması için, üzerine vadeli işlem sözleşmesi düzenlenen ürünlerin aşağıdaki şartları sağlaması gerekmektedir: 1- Etkin ve derin bir nakit piyasanın varlığı (Zaman zaman derin bir spot piyasası olmayan ürünlerin üzerine de türev işlemler yapılmaktadır.) 2- Değişken fiyatlar (volatility) 3- Nakit piyasa fiyat düzeyine ilişkin etkin bilgi akışının olması 4- Üyelerden güçlü destek ve talep 5- Teslimat tarihi geldiğinde, teslimata yetecek kadar ürünün bulunabilmesi 6- Engelleyici kuralların olmaması 7- Nakit (spot) ürünün homojen olması 8- Spot piyasada oluşan bir ihtiyacın karşılanması. 15.8.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler Vadeli işlem sözleşmelerinin temel aldığı ürünler (veya varlıklar), genel bir sınıflamayla iki gruba ayrılabilir. a- Finansal varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri i- Uzun Dönem Devlet Tahvilleri US T-Bond; UK Long Gilts; Deutschland Bunds; İtalyan Devlet Tahvilleri (BTP) Japon Devlet Tahvilleri (JGB); Fransız Devlet Tahvilleri (Notionnels); ... ii- Orta Vadeli Devlet Tahvilleri US T-Notes; Orta Vadeli Alman Devlet Tahvilleri(Bobl); 365 Günlük Türk Hazine Bonoları; iii- Kısa Dönem Faiz Oranına bağlı varlıklar 375 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - Üç aylık ABD Hazine Bonosu; üç aylık Fransız Hazine Bonosu; 91 Günlük Türk Hazine Bonoları; - Üç ay vadeli Eurocurrency Sözleşmeleri (Eurodollar; Euroyen; LIBOR) ; - Üç ay vadeli Mevduat Sertifikası (ABD’de dolar bazında); Üç ay vadeli EURO ; iv- Döviz Kurları (Currencies) Brezilya Kuruzerosu; Amerikan Doları; Euro; Kanada Doları; Japon Yeni; İngiliz Sterlini ; İsviçre Frangı; Fransız Frangı; Avustralya Doları; v- Tek tek hisse senetleri için hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri vi- Endeks üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri TOPIX (Japonya, Singapur); IBEX35 (İspanya-MEFF RV); CAC40 (Fransa-MATIF); Ibovespa (Brezilya-BM&F); S&P100 (ABD-CBOE); ValueLine (ABD); S&P500 (ABDCME); FT-SE100 (İngiltere-LIFFE); Nikkei 225 (Japonya-Osaka); İMKB-30 (Türkiye) vii -Enflasyon oranı ve Tüketici fiyat endeksi gibi ekonomik ve hava durumu gibi ekonomik olmayan diğer değişkenler üzerine hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri. b- Çeşitli mallar üzerine vadeli işlem sözleşmeleri i- Tarım ürünlerine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri - Soya fasulyesi (soybeans) - Domuz işkembesi (pork bellies) - Mısır (corn) - Canlı sığır (live cattle) - Besi sığırı (feeder cattle) - Soya fasulyesi yağı (soybean oil) - Kakao (cocoa) - Kahve (coffee) - Portakal suyu (orange juice) - Şeker (sugar) - Pamuk (cotton) - Buğday (wheat) - Yulaf (oats) - Soya fasulyesi unu (soybean meal) - Canlı domuz (live hogs) - Kereste (lumber) - Deniz mahsülleri (seafood) ii- Doğal kaynaklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri - Altın (gold) - Gümüş (silver) - Ham petrol (crude oil) - Isınmada kullanılan petrol (heating oil) - Alüminyum (aluminum) - Bakır (copper) - Paladyum (palladium) 376 TSPAKB ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR - Platinyum (platinum) Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements-BIS) tarafından 2007 yılı sonu itibarıyla yayımlanan bir araştırmaya göre tüm piyasalarda işlem gören türev ürünlerin büyüklüğü (notional value) yaklaşık 600 trilyon Amerikan Dolarıdır. Borsalar bünyesinde işlem gören vadeli enstrümanlar, standartlaştırılmış olmaları dolayısıyla tezgâhüstü ürünlere göre çok daha az sayıda ve çeşitliliktedir. Ancak bu özellik nedeniyle borsalarda işlem hacmi ve dolayısıyla likidite, tezgâhüstü piyasalara göre çok daha fazladır. Bunun doğal bir sonucu olarak da, piyasada ürünlerin gerçek fiyatını yansıtmakta en önemli gösterge olarak borsalar bünyesindeki piyasalarda oluşan fiyatlar dikkate alınmaktadır. 377 TSPAKB
