KASIM- ARALIK ıe ClLT

---------·~ _
__,..._.._---:
DiYANET iŞLERi BAŞKANLIGI
YAYINLARl· .
. DiNi. iLMi, EDEBT
ÜÇ AYLlK DERGi
1983
EKiM - KASIM- ARALIK ıe ClLT: XIX- SAYI : 4
.
Kôbe ve Haremeyn'in MuhOfaıast
Bakimindan Ha.dtm Süleyman ve
Sinan Pasalar'In Y_emen Seleri ·
.
.
Y. Do!). Dr. Hulftıd YAVUZ
M.ü. namyat Fa:kıntesı.·.
·
Öğ"tetlın üyesi
1) nk sefer, Hadım Süleyman _
geçmeden, ekseriyetini Zeydt mezhePa§iı. (1470 - Şaban 954jEylüi 1547)
binde olanların teşkil ettiğ"i bedevt
tarafından, 30 Muharrem 945128 Ha-·
halk, Osmanlı idılresine ltar§l isyan
·etti. Yemen'in çok az bir parçası hll.ziran 1538 tarihi ile 22 Şewal 945/
riç, hemen hemen tamamı Osmanlı
13 ~t 1539 tarihleri arasında yahAkimlyetinden çıktı.·
pı.lriııştır. Bunun bir ba§ka a~ da,
Süleyman Pa§a'nın H!nd Seferi~dlr.
2) !kinci sefer. işte bu isyaru
Bu seferin gayeSI.; PorteJöz tehlikeSI.
bastınnak üzere sevk edilecek ordulta.r§I.Smda Kanü.ni Su!tan Süleyman'. ya serdar· tAyin edilen Koca Sinan
dan imdat isteyen Hindistan'daki
- Pa§a tarafından yapılmıştır. Bu ·da,
Gucarat hükümdan Babadır Han (ö
17 Resep 976/5 Ocak 1569 ve 4 Şewal
1537)'m hem imdadınıi yeti§mek,
978/1 Mart 1571 tarihleri arasmda
. h~m de Meltk.~'ye ~den hacc_keı-van­
vuku buiınuştur. Siı:ı.ıi.n:p~şa (1520 .- 4
.Ii:ı.ı:ma ve Müslümaniann · ti.cal'etine
· Şaban 1004;(3. Nisa.lı ·. l569) Zeydilere
zarar veren :Portekizlileri Arab ve
intik§.l eden ·yerleri geri aldıktan
Hind denizinden kovmaktı. Hadım
baııka, 200 kalesi lle beraber Yemen'i
Süleyman Pa§a işte bu saferi sıra­
de ikinci defa fethetmi§ ve tarihe
smda Hindistan'a giderkeıı. Aden'!;
"Yemen Fatih!" olarak geçml.§tir.
dönii§te de, Yemen'in merkezi olan
Zebtd'i fethetmlş; Z~btd ve Aden böl.
'*
**
ge:ı{mm içine alan bir Yemen. eyaleti
Ştındi
önce,
·
Hadım Süley:ınan
teşkil ederek bütün ·Yemen ülkesinin
Paşa'nın. seferini ele alalım. Kanü.ni
Osmanlı Devleti'ne UM.k:ı. için ilk büdevri
. sadrazamlanndan olan ve bu
yük adımı atmıştı.
maka.ında 3 sene
7ay kalan SüleyBunun için Süleyman Pa§a'nm
man Paııa; · Hindistan kapılarına dabu seferine Yemen sefer! de diyoruz.
yanan ilk 0smanlı donanmaamın ku·
Bu tarihten itibaren ·osmanlı Devle- .
mandam sıfatı lle meşhur oımuııtur.
ti'nin Yemen üzer:.ndeki hAkimiyeti
Saraydan yetişmi§tir. Ak-a!alardan·. günden güne arttı. Ancak !stanbul'.
dır. Ak-ağ"a, Osmanlı sarayında kuldan uzak olması hasebiyle de, Ye.
lanılan hademelerden bir ~ amen'in idaresi o nisbette zorlaşmıştı,
dıdır. Ekserisi Boşna.k, bir kısmı da
· Nitekim aradan daha otuz sene bile·
Anadolu'lu olan bu hademelere teva.-
Y. Doc. Dr. HUL'OSt YAVUZ
§i de denirdi. !şte Süleyman Pa§a da
bu teva§ilerdendi. Süleyman Pa§a'nm
doğum yeri ve yılı bilinniemekte ise
de, vefatmda ya§lllm 80'i- bulduğu ve
50 yıl müddetle devlet hizmetinde
bulunduğu malum olduğundan, 1470
tarihi civarında doğduğu kab).ll edilmektedir. Kaniini SUltan Süleyman'·
ın saltanatının
ilk yıllarmda Şam
Beylerbeyiliğine, bu tarihten iki sene sonra da, 22 Şaban 931 j 14 Haziran 1525'de Mısır Beylerbeyiliğine
· tayin· edilıni§tir,
Süleyman Pa§a, takriben 10 sene devam eden bu ilk Mısır Beylerbeyiliği zamanında
idareyi . tanzim
etmi§; kendi eyaleti dahilinde merkezi hakimiyetin yerleşmesi için caiııa
başla çalı§m!ş; evkii.fın idaresini bizzat deruhte etın:ş; eyaJet gelirilli artırarak varidatın 80.000 dukayı bulan
büyük bir kısmını her sene "Mısır
hazinesi" yahut "Mısır vergisi" adı
ile !stanbul'a gönderrneğe muvaffak
olmuş . ve o tarihten · itibaren Mısır
verg·si, İmparatorluk·bütçesinin mü.
him bir faslım teşkil etıniştir.
Mısır
Beylerbeyi Hadım Süleyman Pa§a işte bu sırada, Portekizlerin Unıman Denizi'nde artan faaliyetlerine mii.ni olmak ve Kızılderıiz'de
seyr ü_seferi emniyet altına alıİıak için, daha evvel Kaptan Selman Reis ·
(ö 1527-28)'in gayretlerine r~en
·zaptedilemeyen Ade_n ve Yemen'iİı de
kat!i olarak Osmanlı hii.k:miyeti altı­
na alınması lazım geldiğine kani oldu. Ve bu· gayesini tahakkuk ettirmek maksadiyle kuvve.tli bir donanma inşasına müsa.ade istedi.
Kanuni Sultan Süleyman da. ·onun ısrarla ileri sürdüğü bu teklifi
muvafık bulduğundaİı; 937 j i530 - 31
. yılında, donanma için lazım olan kereste ve diğer Illalzeme, 60 gemiye
•
doldurulup
Anadolu'dan Süveyş'e ·
sevkedildl
Bunun üzerine Süleyman PB.§a;
kadırga, fırkate, mavna v.b.'dan müteşekkil 80 parçalık bir donanma inşasına başladı.
Kadırga; buharlı
gemilerin ica·
dından evvel kullanılan harp gemilerinden birinin adıdıı'. Kürek ve yelkenlerle kullanılırdı. 25 oturaklı idi.
Her küreği, 4'er adam tarafından çe-
kilirdi.
Fırkate;
bu da; buharlı gemilerin
evvel kullanılan harp gemileri:Q.den birinin adıdır. ltç direği
bulunurdu. 74 topu ihtiva edecek kadar büyüklükte olanları dahi vardı.
Mürettebatı 500 kişiyi bulurdu.
icadından
Mavna; aynı şekilde, buharlı gemiler:n icadından evvel Osınanlı· · doİı.anmasında kullanılan harp gemilerinden biri.J:iln adıdır. Yüksek ve ge.
nişti. Bir harp filosunun en kudretli
geınisiydi. MüreÜebatı; 45 gemici,
30 topçu. 150muharlp ve 362 kürekçi
olmak üzere 607 kişiden meydana ge.
!irdi.
Süleyman Pa§a, bu- gemilerden
müteşekkil donanmanın inşaşııi.a ba§~
ladığı zaırian,
Irakeyn Seferi'ne çıkan
Padişah'dan, Mısır
hazinesini alıp
Sadrlazarn. İbrahim Pcışa'ya mülaki
olmak emrini aldı .. · Bunun üzerine,
Mısır eyaletinin idaresini, kendi yerine tayin olunan Hüsrev Pa§a'ya bı­
rakarak 22 Şaban 941 j 26 Şubat
1535'de Kahire'den ayrıldı. Tabii . bu
· ayİ'ılı.k geçici idi. Portekizlerin Kızıl- ·
deniz ve Hind Den'zi'ndeki ta§kınlık.
lan sebebiyle lasa bir .müddet sonra
aynı vazifesinin ba§llla tekrar dönecekti.
-.
*
**
Burada, Portekizlerin Kızıldeniz' _
deki faaliyetlerine. kısaca temas
memiz lazımdır. Şöyle ki·:
·. •A·A
";!:'.i:
.. ·-----
\
··---.~=-=-
et-
KABEVE HAP..EMEYN'İN 1\:tUltA.FAZASI BAKIMINDAN YEMEN-SEFERt
XV. asır, coğrafya bilgisinin
arttığı; uzun den:z seyahatlerinin ya:.
pi.ıarak, o zamana kadar biİinmeyen
yeni yeni ülkelerin ke§fedildiği yıllar
olarak şöhret bulmU§tur. Bu yıllarda,
deniz ijlkesi olması hasebiyle bilhassa
Portekizler ortada görünmeye ba§lamışlardır. Onları hareket ve faaliyete sevkeden arnillerin ba§ında Endülüs Müslümanlarından tevarüs ettikleri coğrafya bilg'ılerini görmemek
mümkün · değildir, Zira Portekiz
Prensi Henri 1415 yılında Cebeli Tarık Bağazı'ndaki
Septe Kalesi'nin
zaptında bıılunduğu zaman; _İslam
seyyah ve alimlerinden, Gine kıyıları
ile Afrika'nın iç taraflarında zeng:n
altın madenieri bulunduğunu haber
almı§tı. Porteki~e dönünce, güney_de
Algarve vilayetindeki Sagres kıyıla- .
rında, Atlas Okyanusu'na bakan bir
Çiftliğe Çekildi, Yanına coğrafya ve
kozıiıografya gibi deniz seyahatlerine
yarar il'm ve fen adamlarını -·aldı._
Bir ra8athane yaptır~. Hasılı Endülüs Müslümanlarıriın bu husustaki
bilgilerini toplamaya çalı§tı. Nihayet, .
Af.rika kıt'asının bir ada olduğuna
kanaat getirerek Atlas Okyanusu'ndan Hind Okyanusu'na geçmek için
teşebbüslere ba§ladı. Bu te§ebbüsleri,
kendinden sonra gelen P9rtekizler
tarafınran daha da geli§tirildi, Daha
XV. asır bitmeıni§ti ·lti, 1497 yılında
Portekizler Kristof Kolomb'un 1492''
de Amerika'ya yaptığı· ilk seyahatten
cesaret alarak, üç geıni ile Vascode
Gama'yı yola çıkardılar. üni.id Bur.
.
.
,·
nu'nu dalaşaralt Hind Okyanusu na_
g?ren Vasco de Gari:ıa, Moza,rnbik kı­
yılarındaki Melinda limanından
tem'n ettiği bir Arab kılavuz sayesin- de, 23 giinlük bir seyahatten sonra,
Hindistan'ın Madras eyaletİı:ıe bağlı
Malabar kıyılarındaki Kaliküt Iimanına_ geldi (20 Mayıs 1498). Artık
Hindistan yolu bulunmU§tu. Bundan
sonra Avrupa ile irtibat bu
yolla
sağlanacaktı.
Kaliküt racası eV-veıa güzel muamele ettiyse de, Arap ve Müslüman
tacirler, Portekizler hakkınd3. racaya
malümat verdikten· sonra onlara dܧman muiimelesi etti. Vasco de..:Gama,
tmandan dövü§e dö§Ü§e çıkıp Lizbon'a döndü.
Bu tarihten itibaren Kabral,
Vasco de Gama, Alfon Albıılierke
(Albuquerque), Loposııares, Fransiskio de Ahneyda kumandasında günderilen Portekiz filoları, Hind Okyanusu'nda buldukları Hind ve Müslüman gemilerine hücum ederek onları
imha ettikleri gibi;· Kaliküt, Diu, Da..
man ve saire gibi ticaret merkezlerini de topa tutuyorlar; Malabar kıyı­
ları ile Aden ve Hürmüz arasındalti
ticareti imkansız bir hale getiriyor- ·
lardı: Bu sunitıe, Mlsır ve Basra Körfezi yolları ile Malezya ve Hindis~
tan'dan yapılan_· transit ticaretine
mam olan Portekizler, H'nd Okyaniı.
st• ticaretini iniıisarları altına almış
bulunuyorlardı. Bu yüzden aynı_ ok~.
yanusda Türk ve Portekiz denizcileri
arasında mücadeleler başladı.
Artık
XVI. asra girilmi§ti, Ve
XVI. asır Türk denizciliğinin altın
devr'ydi, Henüz bu asra yeni girildiğinde, Postekizlerin top ve tüfeklerine karşı mukabele etmek Imkanı
bulamayan Hind racaları, Mlsır' dalti
Memlük devleti'nden ve Meınlük hü- kümdarı Kansu Gavri de bunun üzerine Sııltan II. Bayezid'den yardim
istemişti,
Nihayet, bu yardımlarla Portekiz filoları kar§ısında bazan mağ­
lüp, bazan da muzaffer olundu. Portekizlere karşı yapılacak mücadelede
yardım edeceğini söylediği halde sö'-zünden cayan Yemen hültiimdarı
Y. Daı;. Dr. HUL'OSİ YAVUZ
'Amir b. Davud ile mücadele edilerek
Yemenin merkezi olan Zebid, Kaptan
Selman Reis tarafından 21 Tenimuz
1516'da i.§gal edildi. Böylece istikrar~
sız bir şekilde KanUni devrine gelindi. O zaman, Hindistan'daki Gucarat
!sı.am devlet:'nin hükümdan
Babadır Şah (ö 1537), ülkesini karadan ve
denizden Portekiz tehdidi altında görünce, 1536 yılmda KanUni Sultan Sü.
leyıfıan'a bir elçi .göndererek Portekiz!eı:e kar§ı yardım talebinde bulundu. Aynİ zamanda 2.450.000 İniskıiı
altın, gümüş ve benzerinden müteııek­
kil 300 sandık dolusu hazinesini de
Mekke'ye gönderip emniyet altına al_
mak istedi.
*
**
Portekizlerin H"ndistan;ı i§gil.l
ederek Müslümanlara zulüm yapmala."'l ve halkın da kendilerini müdil.faadan aciz kalmalan, KanUni'nin :ts~
JA.mi duygularını kaİnçıİadı ve misilIerne yapmak istedi. Bunun için Mı­
sır'da büyük bir dqnanma yapılması- ·
nı ve buraya kanacak askerin hemen
techiz edilmesini. · emretti. Asker.·n
b aşma di, ,evvel ce Süveyş T~rsıi~e- .
si;nde in§asma bıişlattığr bir donan.
inayı itmam etmesi gayesi ile; yeniden Mısır Beylerbeyiliğ'ine tayin edilen Süleyman Paııa'yı getirdi.
Süleyman Paşa, Süveyş Tersanesi'nde, Cenovalı deniz inşaiyye
mÜhendisleri nezaretinde bu donanınayı meydana getirdi. Sefer için, Mı. ·
sır limanlanndaki tüccar gemilerinde
çalışan bir çok kimseyi zorla hizmete
aldi. Bunlardan biri, · sonradan bu
sefer hakkında İtalyanca bir seya.
hatname dahi yazmı~tır.
Yapılacak Hind sefer:'nin gaye- ·
si,
yukarıdiı.--.belirtildig-1
gibi, . Guca..
.
:
-........,,_
rat'ın Portııldz tehlikesine -kar§ı himaye edilmesinden başka; Mekke'ye
gelen hacc kervanlanna · ve Müslü-
46.
manlarm ticaretine ı;arar veren Portekizierin Hind ve Arab denizle~:nden
koirolması idi.
·
Süveyş
Donanması.'nm
hazırlı­
ğ1ndan
haberdar olan Portekizler ı­
se; doiı.anınalarını takviye ve Hind
sahillerinde istilıkaınlar in§a· ederek
hem müdil.faa tedbirleri aldılar; hem
de Osmanlılan davet eden Babadır
..Şah'ı bir hile ile 14 Şubat 1537'de
katıett:.rerek
Diu · şehrin! zabt ve
Gucarat tahtına, kıilli:ti taraftarlarui~
dan olan Babadır'ın yeğeni . m. M.ail~
mud'u geçirmeğe muvaffak oldular
Babadır Şah'ın ölilİn haberi· Osmanlı.
·payıtahtma ulaşınca-Hadım Süley.
man Paşa'nın · _teklifi· mucibince,
Şah'ın Mekke'ye göndermi§ olduğu
hazinesi !stanbul'a nakledildi.
Süyeyş Donanması'na ~rdar tayin edilen Süleyman Paşa'ya da Adeıi'ive
· Yemen'i ıslil.h ve Portekİzleri ted:p·
etmek maksadıyle, bir an ·evvel hareket etmeSi
- için emir verildi
.
.
KanUni devrinin sayılı devlet adamlanndan olan Hadım Süleyma.ı:ı:
Paşa, nihayet 76 parçadan
ibaret·
Süveyş ·Dônanması hazirlandıktan ve
içerisine 7000'i ye:Q.içe~i .olmak üzere·
20.0000 asker konulduktan sonra, 30
Muharrem 945.1 28 Haziran 1538'de
Süveyş'den hareket . etti. Bir hafta
sonra Cidde'ye vardı. Buradan Padişah KanUni'ye gönderdiği arizıida,
nasıl yolculuk ve ·ikmal yaptıklarını
anlatmaktadır (ı).
Süleyman Paşa buradan; Yenıen'de Hudeyde'nin -72 km kuzeyinde yer alan ve 56 kilometre kare 0 •.
lan Kamaran adasına_ geldi. Ve, bir
müddet evvel Osmanlı padişahı adına
s'kke kestirdiği halde sonradan kendi
(1) Kr. F. Kurtoğlu, "Hadım Sü"
leyman Paşa'nın Mektuplan"J
Belleten, IV: 13, s. 96, lev. IV.
KABEVE HAREMEYN'!N MUHAFAZASI BAKIMINDAN YEMEN_ SEFER!
bildiği
gibi hareket eden; hatta Portekizlere temayili gösteren ve Beni
Tahir Devleti'nin bakıyyesi bulunan
Aden eıniri •.A.nıir b. Davud'u itaat~
'davet için adamlarından Ferhad'ı,
'!ni.şii.n-ı §erif-i padi§ahi" ile kendisi~
ne gönderdi. Bu Osmanlı elçisi, ancalrdört gün kale kapısı dı§ında bekleti~di.kten sonra kabul edildi. Bu· se~ - bepten, 7 Rebiulevvel 945 j 3 Ağ-us. tos 1538'd_e d9nanma ile Aden limanı.,.
na girerek 'Amir b. Davud'u kaptan
kö§küne getirtip; veziri ve üç adamı
ile birlikte kale kapısında ıc1am
~ttirdi. Bütün Yemen ülkesiniii. baş
demek olan Aden'i bu suretle zaptetti. Müteakıben Aden camilerinde .
padi§ah adına hutbe okuttu (13 Rebiulevvel 945 j 9 Ağustos 1538). Şeh­
rin idaresini, Mısır ümerasından Beh.
ram Bey'e bıraktı. Muhfi.fazası için
500 asker ve ,20 nefer topçu koydu.
Kendisi de Hindistan' a · d~u yelken
açtı.
Süleyman Pa§a, Aden'den Kl!.nil,.
ni- Sulta.ıi Süleyman'a gönderdilti artzada . (TSMA, .NO: 6454), 'Amir'I
nasll yakalattı~; sevkulcey§ bakı­
mmdan Miz olduğu eheriuniyetten
ba§ka mühim bir ticaret merkezi olan. Aden'! na.Sıl fethettiltfni; Mekke-~
:Mükerreme'ye kadar otuz sancaklık
gen!§ bir ·ülkede mevcud Zebid, Ta'iz .
ve San'a kalelerinin de nasıl fethedilebileceğ'ini anlatmaktadır(2). · .
Muaz7.am donanınası ile Aden'den ayrılan Süleyman Pa§a, mtısa.it
rüzgarların yardımı ile 17 giinde Hind
OkyanuSu'nu geçerek 4 Eylül1538'de
Diu limanına vardı. Buraya asker
çıkardı. Şehri hem ~radan hem de
denizden muha.sara altına aldı. Diğ'er
taraftan Gucarat'm yeni hükümdan
Ma.hıİıud III'e mektup glindererek o·
nu Osmanlı kuvvetlerıne Utihl!.ka dt\.- .
vet ji!tti. On~ zruure ve.ilaç gibi
mıllzeme
talebinde ·bulundu.
Mahmud
m,
aldatılıp
elde
Ancak
Port~er tarafından
edildiğ':nden
ve Aden
emiri 'Amir'i astırması sebebiyle Süleyman Pa§a'ya da itimadı ıciı.ımadı­
gmdan; Süleyman Pa§a'ya, Portekizlerle yapaca.ğ'ı muharebede vadettiği
yardımı yapmadı. Neticede Süleymaİı
Pa§a muhasaradan vaz geçip geri
döndü. 20 giin zarfında, Arabistan
salıillerindeki Şehr'e;
oradım da, 14
Recep 945 j 6 Aralık 1538'de Aden
limanına ·geldi. Pa§a, D:u mııbilsara­
sınm muvaffakıyetsizllğini telafi için
Babıali'ye, Yemen'i fethettiğ'ini müjdelamek istedi.
Binaenaleyh,
Selma:iı Reis'in
1528'de katlinden beri, yerli ·imanı­
larla "Rumlu Levendier" diye bilinen
ve Osmanlı Devleti lle olan baA'lilık­
ları sözden ibaret kalan "Türk Bey.
ler"i arasında daı.ılıi bir mücadele
sahnesi Mline gelmi§ bulunan Ye. men'i zabtetmek için; bu zengin ve
geni§ kıt'ayı idfi.resi altında tutan ve
Zebid hiik:mi olan Nii.-Hudfi. Abmed'e
hil'at, sancak ve beylerbeyilik berii.tı
· gönderdi. Onu yerinde ibk§., ve darui.
evvel olduğu gibi, YemEm ülkesine
na.ı'b yapmak istedi. Fakat Na-Hildfi.
Ahmed, Süleyman. Pa§a'nm elçisini
yanma bile uğ'ratmadı. Bunun üzerine
Süleyman Pa§a, Na-Hud§. Abmed'i
. yok etmeye .karar verdi. Kethüdfi.sı
Süleyman Ağ'a'ya icabeden talimatı
vererek, onu güzell:kle yola getirme•
sini, eğ'er gelmezse bu sefer hile ne
öldürmesini emrettı. Yanına 20 nefer
kılıç eri katarak o tarafa gönderdi.
Ayrıca N. Ahmed'in tebaasını "yedi
iklim padi§a.hına" cezbetmek için ca.
suslar da yolladı.
NilıAyet
Süleyman Ağ'a, N. •Ah·
med lle bir anla§llla
yapınata riıuvaf.
(2) F. Kurtoğ'lu, a.g.e,, lev. VII ve
VIII.
4'1
Y. Doc. Dr. HUL'OSt YAVUZ·
fak oldu. Bu anlaşmaya göre. NaHılda'nın her yıl 1.000.000 akçe vergi vermesi §artı ile Zebid beyllğiııde
kalması kabul edildi. N . .Alımed'i böy.
Ielikle elde eden Süleyman Ağa, he,
nüz Süleynian Pa§a'nın yanına varmadan, N. Alımed ahde vefasızlık
gösterdi. Bu mua.hedeyi tatbike niyet.
li olmadığını ve Süleyman Pa§a kuvvetleri Yemen'den ayrılır ayrılmaz
bozacağını, hatta Adeİı kalesini bile
ele geçireceğini söyledi. Bunu haber
alan Süleyman. Pa§a, Kamaran ada..
sına gelip, Zebid yakınındaki
Salif
tınanında karaya asker çıkardı.· N.
Ahmed, Pa§a'nın kuvvetleri kar§lsında itaat tavn gösterdi. Süleyman
Pa§a da, müsait §artlar altında Zebiq'e girdi (5 Şevvat 945 1 24 Şubat
1539). N . .Alımed'i Divan-ı Ali'de
muhakeme ettikten sonra idam etti.
Zebid canıilerinde, 19 Şevval 945 j 6
Mart 1539 Ctıma günü Padi§ah adına ·
fetih hutbesi okuttu. Zebid vilayetini .
ve bütün mülhekii.tını Osmanlı top~
raklarına kattığını ilan etti. Zebid ve
_Aden bölgelerini içine alan bir Yemen eyaleti teııkil ederek beylerbeyiliğini, Bıylklı Mehmed Pa§a oğlu Sabık Gazze Sancakbeyi Mustafa Bey'e
bıraktıktan· sonra Yemen'den aynlıp
Cidde'ye geldi (22 Şevval 945 1 13
Mart 1539) (3).
- ·
Hadun Süleyman Pa§a sayesinde
bu suretle Osmanlı hakimiyeti altına
giren Yemen'de, beylerbeyiler~ idaresi sırasında, bilhassa Mahmud Pa§a (1560-1565) ile Rıdvan Pa§a (15651567) zamanlarında huzursuzillidar
çıktı. Zeydiler,
!mam'Iari · Mutahhar'ın ba§kanlığında Osmanlı idare- ·
sine kar§l isyan ettiler. Ma.ııffiud .:Pa§a, Ye:g:ıen~en !).ynldıktan sonra ü1keyi iki beylerbeyiliğe böldürtüp bey~
lerbeyileri birbirine ·dü§iirdü. Bu yiizden daha. da alevlenen isyii.nlarla Ze-
48·
bid ve Tihama hariç, hemen hemen
bütün Yemen Osmanlı hil.kinıiyetin­
den çıktı. San'a, Ta'iz ve Aden'le beraber ~?unlara bağlı bölgeler Zeydilere geçti..
!syii.nı doğuran sebepleri tam bir
vuzuhla belirtmeyen 'kaynaklarımız,
bu fevkalilde dqrumdan hem Mahmud
Pa§a'Yı, hem de Rıdvan Pa§.a'yı mes' _
ul tutmaktadırlar. . !slam · tarihçisl
Kudbuddin Mekki. (1511-1582) ve
ondan naklen Münecciri:ıba§l (1631 _
1702) ve Hammer, beylerbeyi Malı_.
mud Pa§a'nın §iddetli hareketlerinden
dolaY_I Zeydi Araplar araı;ıında nefret
uyandırdığını ve meskılka.t ayarına
fesad kanııtırdiğını belirterek, ·isyii.nı
onun kötü idaresine hamletmektedirler.
M!iverrih Ali Efendi ve ondan
naklen ·Peçevi ise, Rıdvan Pa§a'yı suç_
lu bulmaktadırlar. Hatta Rıdvan Pa§a, bilahare Yedikule zindanlarında
hapis b:Ie ,edilnıi§tir.
Ar§iv vesikalarına gelince, bir
birden .fazla · beylerbeyi mes'ul
tutulmaktadır. Onların zulüm ve . istibdada· ba§ vurdukları; fazla para
. almak için ka.§iflikleri Sa.ttıklan; altını 1200 akçe gibi fahi§ bir fiyatla ·
verdiklerı ve b:zzat at ticareti
ile
me§gul olduklan iddia edilmekte-·
dır(4). Hatta, 14 Zilkade 978 1 9 Nisan 1571 tarihli ve Serdar Sina; Pa§a'nın mektubuna cevaben Yemen
değil
(3) Süleyman Pa§a'nın bu fetih ve
seferiyle
.kendine a:t
ba§ka:;
Fetlıullah Ar'f Çelebi'nin İki bin
beyitlik manzumesi· de vardir.
(Kr§. ! .. H. Uzunçar§ılı, -osmanlı Tarihi, ill/2,. Ankara, 1954,
s. 496 nı).
(4) (BA, MD 5, NO: 6 03; Ş. Tıiran,
''Lala Mu.ı;ıtafa Paşa Hakkında
mezkılr
ilgili,
arizalarından ·
Notlar ve
Vesikıılar'',
· s.
559~
560) •.
---- ..
·-·~--
K.!.BE VE HAREMEYN'İN MUHAFAZASI BAKIMINDAN YEMEN SEFER!
Beylerbeyine yazılan bir hükü:ınde:
"Vı.ıayet-i Yemen'in sabıkA iht:Ialine
bil.is bu ma.kO.le kem ayar altun ıs.
timali olmll§tur" (MD 16, NO: 220)
denmektedir.·
Hakikatte Yemen isYıınının baş~
ta gelen sebeplerinden biri; Zeyd!.
ler'in, kendi kanaat ve· i tiltadını ta.
iqaresine - kar§l o- .
lan muMlefetiydi. Zeydiler, Osmanlı
h:Iil.fetine, baı;ımdan beri muhaliftiler.
"Hilafet, kudretini ·ispat eden ve kL,
lıcııim hakkını veren liderin hakkı­
dır", diyorlardı. Bu itikad ve kaiıaiı.t
farkı, huzursuzluğun baı;ılıca sebeplerinden biriydi.
§ımayan Osmanlı
Yemen h1l.diselerinin birdenbire
vehamet kesbetmesi, Babıali'yi c:ddi
tedbirler almaya ve buraya kuvvet
gönderrneğe sevketti. Bu n::ı,aksatla, ö
sırada Şam Beylerbeyi bulunan Lala
Mustafa Paı;ıa, vezaret rütbesi ile
_ Yemen'e gönderilecek kuvvetiere ser.. dar; ve yedi senedir Habeş Beylerbeyi
olan, şecaat ve dirll.yetiyle şöhretli
Özdemiroğlu Osman Paı;ıa da San'a
Beylerbeyiliğine tayin edildi (29 Ce~_
maziyelahır 975 1 31 .Aralık 1567).
Lala Mustafa Paı;ıa, zamanın
sadrıazamı Sokullu Mehmed Paı;ıa ve
Mısır Beylerbeyi-Koca Silian Paşa
ile ihtilafh olduğundan aradan 7-8
ay geçmiş bulunmasına rağmen Ye·
men'e gidemedi.. Bu sebepten azledi.
. !erek; Yemen Serdarhğına, vezaret
payesi ile Koca Sinan Paşa tayin edildi (21 Safer 976 1 15 Ağustos
1568); (MD 7, !'!O:· 19:13, 1922).
özdem'roğlu Osman Paşa'nm,
memuriyet mahalline varıp Ta'iz
şehrin! istirda.d ettigi. bir sırada, Sinan Paı;ıa 3.000 kişlik bir kuvvetle 17
Recep 976 1 5 Ocak 1569'da Mısır'­
dan kara yolu ile Mekke'ye hareket
etti. Buradan Yemen'e varınca, önce
Ta'iz yakmmdaki Kilbire kalesini a.
silerden aldı. Bundan- sonra Aden'in
istirdadına teşebbüs etti. İskenderiye
_Kaptanı Kurdoğlu Hızır'ı
denizden,
ilmeriidan Memi Beyi'i de karadan
sevkederek, Mutahlıar'm adamların.
dan Kasun'm elinde bulunan Aden ve
mülhekatuıı
da zaptettırdi
.
..
. (27 znım.
de 976 1 13 Mayıs 1569).
Kendi aleyhinde bir tertip' hazır~
lanmaSından korkan Özdemiroğlu'nun
Yemen'den ayrıhp gitmesinden sonra
da Sinan Paşa, San'a'nm geri almması için Ta'iz'den
San'a'ya doğru
yola çıktı. Yolda birçok kaleleri ele
geçirdi. Ve '26 Temmuz 1569'da San'.
a"yı aldı. Şehrin feth edilmesine rağ.
men etrafındaki Kevkeban kalesinin
uzun müddet mukavemet etinesi yüzünden, Sinan Paşa Yemen'de kışla­
mak zaruretini duydu. · 10 Zilbicce
977 1 16 Mayıs 1570'de bu kalenin de
sukutu üzerine İmam Mutahhar ita. ate mecbur bırakıldı. Yapılan ıinlaı;ı­
ma ile:a) İslam'ın "hakk-ı saltanatı"
olan hutbe ve · sikkenin bütün Yemen'depadişah narnma olması kabul
edildi;
b) Devlet, evvelce malik olduğu
yerleri yine alacak Mutahlıar Hab
kalesi Asilerine yardım etmeyecekti.
!kiye
ayrıhnı§
olan Yemen Beylerbeyiliği tekrar birleştirilerek, beyIerbeyiq.ği Behram Paı;ıa'ya tevcih e.;
dildi. V~ yine bir isyan hareketine
mani olmak gayesi ile de, bütiin urban şeyhlerinin daima beylerbeyinin
yanmda bul~ası şartı koşuldu.
Yapılan
bu anlaı;ıma ile Yemen'de
tki hakimiyet bölgesi de kabtil edilmiş oluyordu. Buıılardan biri doğru~
dan dog-ruya bir Osmanlı eyil.letiydi
ve tek bir beylerbeyi lle idil.re · edill-
Y.
de,· Osmanlı hakimiye.
:ti altında bir beylikti, Geni§lik bakı·
.mmdan ikisi arasmda mühim bir fark ·
yoktu. Zira .Muta.hl:ıar'm elinde bulunan
yerler, Yemenim doğusu. .ile
.
;ıruzey-batısma doğru uzanan yerleryordu.
İkincisi
di,
.Sinan Paııa, 200 kadar kalesi ile
beraber Yemen fetihlerini tamamla_dıktan; idari, mali ve askeri düzenlemeler yapb.ktan sonra 4 Şevval
· 978 1 1 Mart 1571'de Muha iSkelesinden gemiye binip Mekke'ye müteveccihen Yemen'den ayrıldı;
Bu suretle Yemen'i ikinci defa
Osmanlı hakimiyeti altına alınağa
muvaffak olan Sinan Paııa, "Yemen
Fatihi" ünvanı ile ~öhret k~­
tır.
Nihali, Feth.name-t Yemen;
Ye!Uen Defterdan Mustafa Rumiizi,
Fütruı-ı Yemen adlı manzum eserleri
ile bu fethi tebcil ettikleri gibi; İslam
· müverrih ve seyyahı Kutbuddin Mekki'de, bizzat, Sinan Paııa'nm teklifi
ile kaleme aldığı el-Berlm'l-Yemii.ni
fi'!l-Fethi'I·Osmani (Riyad 1967) isim.
ll eserini ona ithaf etti. (6)
Şdir
Peki Osmanlı Devleti'nin Yemen
üzerinde bu kadar ısrar edi§inin sebe.
bi ne idi, Topraklarını geni§letmek
için mi idi Yoksa oraları sömünnek
mi istiyordu? Hayır! Ne o, ne de bunun içindi. Bunu .gerçeği de, ar§iv
yesikalarına göre izah e(!elim,
İstanbul'un
Devleti,
Dr. HULlJSİ YAVUZ
kar§l Kabe ve Haremeyn'in korunma.
de ona geçmi§ti. Binaenaleyh, Osmanlı Hüktimetinin Yemen
i§lerine önem atfetmesinin birinci
sebebi; oraların, Hicaz'ın bir kalesi
durumunda olması idi. Bu ~ale sayesinde Kabe ve Haremeyn düşınan
tehlikesinden mulıafaza ediliyor ve
hacc kervaıilanni.n emniyet için_de
yolculuk yapmalan
sağlanıyorğu.
Şüphesiz Müslümaıiların emniyet içinde ticaret yapmalan da aynı de- ·
recede önem taıııyordu,
sı ııerefi
Şu
halde gerek Hadım Süleyman
Paııa'nm sefer ve fetihleri,
gerekse
Koca Sinan Paııa'ııınkiler, Osmanlı
topraklanın geni§letmek ve ganimet
toplamak için değil; dalıa ziyade İs·
lami gayeler ve İslam'ın kıblegahı olan Kabe-i Muazzamanın korunması
gibi yüce emellerle yapılml§ bulunmaktadır. Bu emel uğrunda mܧaJ:ıede
ve mücadele Osmanlı Devleti için en
büyük manevi zevkti. · Yukaridaki
vesika bunun en bariz delillerinden
biridir,
*
**
manlı
Doc.
fethi sayesinde
(5) Mustafa Rumüzi'nin mezkür eserinin, tarafımızdan Doktora
Tezi olarak hazırlanan edisyon
kritiği, Ekim 1981'de Erzurum
Üniversitesi !slAmi !Umler Fakilltesi'ne takdim edil:p savun.
Os-
İslam dünyasının gü-
ven ve itimadını kazanmıııtı. Mısır'ın
fethinden ve Hilllfetin Osma.Dlı haneiıa.nma-ılifika.llnden sonra da, İslam
aıemİnip. Mmisi olmuııtu, Dalıa evvel
Anadol\ı'yu Haçlı istilasına kar§l korurken;' bu sefer, Portekiz tehlikesine
50
- -----~-::.::::.::.:...:::::.....-::.::::-==::::=:;:::;:::---·
ması muvaffakıyetle
yapıldık­
tan sonra ''Doktor" ünvanı ibraz edilmi§tir. Orada belirtildi·
ği gibi, Sinan Paııa'nm seferlrii
yazan daha baııkaları da vardır
(bk: J. . Richard Blackburn,
"The Collapse of Ottoman Aut~
horitiy in Yemen." s. 119-120
n 1; Osman el-Fütiihi b. Abdülkadir b. Ali es-Sabiihi, AcAibü'l
MahArili ve Gariübü'l-1\la'arik,
Topkapı Sarayı Kütüphanesi, K.
908),