DDI- Kitap (1 Aralık)

- 1
7
Metin Seslendirme
Daha önce açýklandýðý gibi, bir metni seslendirebilmek için ilk
öðrenilmesi gereken sesbilimidir. 2. Bölümde, Türkçenin sesbilim
özellikleri ayrýntýlý biçimde anlatýlmýþtýr. Bu bölümde bilgisayar
yardýmýyla insan seslerinin nasýl yanlýþlanabileceði anlatýlacaktýr.
Yapay ses üretmeden önce bazý tanýmlarý hatýrlamamýz uygun olacaktýr:
Ünlü Sesler
Ciðerden gelen hava akýmýnýn, ses yolunda ve aðýzda bir engel ile
karþýlaþmadan çýkardýðý seslerdir.
Ünsüz Sesler
Ciðerden gelen hava akýmýnýn, ses telleri süzgeçinden geçerek
oluþturduðu seslerdir.
Fonem (Ses Birimi)
Dilin en küçük birimidir. Bir baþka tanýmlamayla, bir dilde anlam
ayýrma görevini yapan asýl seslere fonem (phonème) denilmektedir.
Sesçil abecedeki her simge bir foneme karþýlýk düþer. Bu açýdan
deðerlendirildiðinde Türkçe abecesindeki her harf bir fonemdir.
2 - Metin Seslendirme
Türkçe abecesinin, Türkçedeki tüm seslere karþýlýk gelemediði bilinen bir gerçektir; bazý
seslerin kalýn ve ince, bazý seslerin kýsa ve uzun okunuþ biçimleri bulunmaktadýr. Bu bilgilerin
ýþýðýnda Türkçede 42 fonemin bulunduðu söylenebilir. Bu fonemlerin içinde 15 ünlü ve 27
ünsüz bulunmaktadýr
Hece
Bir solukta çýkan bir tek ya da bileþik sese hece denir.
7.1 Ýnsanda Konuþma Üretimi Sisteminin Anatomisi
Bilgisayarda insan sesi üretebilmek için, öncelikle insanda bulunan ses organýný tanýmakta yarar
vardýr. Ýnsanýn ses üretme yöntemi temel olarak þöyle açýklanabilir: Ciðerlerimiz bir körük gibi
hava üfler. Nefes borusu içinden gelen bu hava, gýrtlaktaki ses telleri, yutak, geniz ve aðýz
boþluðundan oluþan yapý içinde sese dönüþür. Ses üretiminde dil, dudak ve diþlerin etkisi de
unutulmamalýdýr. Ayrýca çene aðýz ve geniz boþluðunu deðiþtirdiði için ses üretim organý
sayýlýr.
Þekil-7.1'de insandaki ses organý gösterilmiþtir.
Seslerin üretim bölgeleri Þekil-7.1 üzerinde aþaðýda açýklandýðý gibi iþaretlenmiþtir:
1- Dudak sesleri (Bilabial): Dudaklar
arasý,
Geniz
Yumuþak
damak
7
Aðýz boþluðu
6
5
8
Yutak
2- Dudak-diþ sesleri (Labiodental): Alt
dudak üst diþler arasý,
Sert
damak
Üst
dudak
4
3
Dil
Diþ
2 1
Alt
dudak
9
3- Diþ sesleri (Dental ve interdental):
Dil ucu ve diþ ucu,
4- Diþ yuvasý (Alveolar): Dil ucu ile diþ
eti arasý,
5- Art diþ yuvasý (Postalveolar): Dil
ucu ile diþ eti gerisindeki boþluk,
Gýrtlak
Ses
telleri
a- Geriye dönük (retroflex): Dil
geriye doðru bükülür ve damaða deðer.
b- Damak-boþluk (plato-alveoral):
Diþ yuvasý ile damak arasý,
Nefes
borusu
Þekil-7.1: Ýnsanýn ses üretme organý
6- Ön damak sesleri (Palatal) : Dil
ortasý ile sert damak arasý,
7- Damaksý sesler (Velar) : Dilin gerisi
ile damak arasý,
7.1 Ýnsanda Konuþma Üretimi Sisteminin Anatomisi - 3
8- Küçük dil sesleri (Uvular): Dilin gerisi ile küçük dil
arasý
9- Östeki sesleri (Pharyngeal) : Dilin kökü ile soluk
borusu arasý.
Gýrtlak içinde bulunan ses telleri, tel biçiminde
olmayýp
belirli
miktar
açýlýp
kapanabilen
kapakcýklardýr. Þekil-7.2'de ses telleri gösterilmiþtir.
Ýnsandaki ses üretme organýnýn fiziksel modellenmesi,
yapay ses üretimi için baþlangýç noktasý oluþturur. Bu
modellemede gýrtlak ve akciðer süzgecin giriþini, ses
telleri ses süzgecini ve dudaklar yükü temsil ederler.
Þekil-7.2: Ses teli
Ses yolu denilen kýsým, yetiþkin erkeklerde yaklaþýk
17 cm, yetiþkin kadýnlarda yaklaþýk 14 cm kadardýr.
Geniz sesin oluþmasýnda ikinci yolu oluþturur ve bu yolun duyulan sese katkýsý, damaðýn
açýklýðý ile orantýlýdýr. Geniz sesleri olarak anýlan seslerde damak alçalarak genizin ses
üretimine katýlmasýna neden olur. Damaðýn kapalý olduðu durumda, geniz sesleri üretilmez.
Ýnsan ses üretme organýnýn modeli Þekil-7.3'te verilmiþtir.
Geniz
boþluðu
Geniz
sesleri
Damak
Damak
boþluðu
Aðýz
boþluðu
Dil
Ses
telleri
Soluk
borusu
Akciðer
Þekil-7.3: Ýnsan ses üretme organýnýn modeli
Aðýz
sesleri
4 - Metin Seslendirme
Ýnsan ses üretme organýnýn Þekil-7.3'te verilen modelinde görüldüðü gibi, ciðerden gelen hava
önce ses tellerinin arasýndan geçmektedir. Ses tellerinin titremesi ile oluþan ses içinde, insan
tarafýndan çýkarýlabilen en kalýn seslerden en tiz seslere kadar tüm sesler bulunmaktadýr. Her
frekansta ses bileþeni içeren bu ses aslýnda bir hýrýltýya ya da diðer bir deyiþle gürültüye benzer.
Ses tellerinde üretilen hýrýltý biçimindeki sesin genliði kalýn seslerde yüksek, tiz seslerde
düþüktür. Aðýz ve geniz boþluðunun aldýðý biçim, hýrýltý biçiminde gelen sesi þekillendirerek
insan sesini oluþturmaktadýr. Þekil-7.4'te insanýn ses üretme yöntemi gösterilmiþtir. Bu þekilde
görüldüðü gibi, hýrýltý biçiminde üretilen sesin en düþük frekansý 200 Hz ve en yüksek frekansý
3000 Hz dolayýndadýr. Bu sýnýrlar bazý insanlarda daha geniþ olabilmektedir. Aðýz ve geniz
boþluklarýnýn aldýðý þekil, bir süzgeç olarak çalýþmaktadýr. Bu süzgeç bazý frekans bileþenlerini
geçirirken bazýlarýný engellemektedir. Bu iþlemlerin sonunda, duyduðumuz ses üretilmektedir.
Þekil-7.4: Ýnsanda sesin oluþumu
7.1 Ýnsanda Konuþma Üretimi Sisteminin Anatomisi - 5
Ýnsan tarafýndan üretilen seslerde, aðýz yapýsýndaki deðiþimin sonucu, ses üretim organýnýn
modelinde de deðiþiklik olmakta, bunun sonucu olarak da üretilen ses deðiþmektedir.
Þekil-7.5'de "A" sesini üretirken, insan aðýz yapýsýnýn aldýðý biçim; buna baðlý olarak, ses üretim
organýnýn modeli ve sonuçta üretilen sesin frekansa göre dðiþimi gösterilmiþtir. Þekil-7.6 ve
Þekil-7.7 de "Ý" ve "U" sesleri için aðýz yapýsý, ses üretim organýnýn modeli ve üretilen sesin
frekansa göre deðiþimi gösterilmiþtir.
Þekil-7.5: "A" sesi
Þekil-7.6: "Ý" sesi
6 - Metin Seslendirme
Þekil-7.7: "U" sesi
7.2 Konuþma Sinyalleri
Bir metni seslendirmek üzere gerçekleþtirilecek olan dizge temel olarak bilgisayara baðlý bir
elektronik devre olacaðýna göre, insan sesinin elektriksel karþýlýðýnýn incelenmesi gerekir. Bir
insan konuþmasý peþpeþe gelen sözcüklerden, bir baþka deyiþle sürekli çýkan seslerden oluþur.
Sözcüklerin hecelerden ve hecelerin de harflerden oluþtuðu düþünülürse, insan konuþmasýna
karþýlýk düþen elektriksel iþaretler içinde sözcüklerin, hecelerin ve harflerin nasýl göründüðünü
incelememiz gerekir. Þekil-7.8'de "Ne mutlu Türküm diyene" tümcesine karþýlýk düþen
elektriksel iþareti görmekteyiz.
Þekil-7.8: "Ne mutlu Türküm diyene" tümcesinin elektriksel sinyale dönüþmüþ hali
Þekil-7.8'e baktýðýmýzda, üç sözcükten oluþan tümcenin her bir sözcüðünün birer öbek
oluþturduðunu görebilmekteyiz. Ancak harflari bu kadar kolay seçememekteyiz. Bunun nedeni,
hece içindeki harflerin birlikte biçimlenmeleri gösterilebilir. Basit bir anlatýmla, "B"
ünsüzünden sonra gelen ünlü sese (a, e, ý, i, o, ö, u, ü) baðlý olarak bu hecenin þekillenmesidir.
7.3 Ses Üretme Yöntemleri - 7
Bir hecenin þekillenmesinde, vurgunun da önamli bir etkinliði bulunmaktadýr. Türkçede bir
sözcük içindeki vurgunun nasýl olacaðý Bölüm-2.5.1'de anlatýlmýþtý. Konuþmayý belirleyen
özelliklerden biri de bazý seslerin uzatýlmasýdýr.
Önceki kýsýmlarda, insan tarafýndan çýkarýlan sesleri incelemiþ ve onlarý ünü ve ünsüz kümesine
ayýrmýþtýk. Ayrýca bu sesleri, üretim yerlerine göre sýnýflandýrmýþtýk. Konuþulan dillerde, bazý
sesler birbirine çok benzemesine karþýn, bazý dillerde özel sesler bulunabilir. Örneðin ünlüler
açýsýndan zengin olan Türkçede bulunan "ý" sesinin Ýngilizcede karþýlýðý yoktur. Gýrtlak sesleri
Arapçada çok olmasýna karþýn ölçünlü Türkçede yok denecek kadar azdýr.
Tüm dillerde bulunan sesleri tanýmlayabilmek üzere, uluslararasý bir abecenin (IPA)
geliþtirildiði bilinmektedir. IPA ve SAMPA'da Türkçe harlerin karþýlýklarý Tablo-2.8 ve
Tablo-2.9'da gösterilmiþti. Þekil-7.9'da bu abece, yayýncýsýnýn verdiði þekilde gösterilmiþtir.
7.3 Ses Üretme Yöntemleri
Önceki kýsýmlarda, insanýn konuþurken çýkardýðý seslere iliþkin teknik bilgiler sunulmuþtur. Bu
bilgilerin ýþýðýnda gerçekleþtirilen araþtýrma çalýþmalarýnýn sonunda, bir metni seslendirmek
üzere iki temel yöntem geliþtirimiþtir:
• Doðal sesleri ekleme yöntemi
• Yapay ses üretme yöntemi
7.3.1 Sesleri Ekleme Yöntemi
Sesleri ekleme yöntemi, insan tarafýndan üretilmiþ ses kayýtlarýnýn kullanýlmasý ilkesine
dayanýr. Bu yönteme uygun olarak gerçekleþtirilmiþ çalýþmalarda, en büyük parçadan en küçük
parçaya kadar ekleme yöntemi denenmektedir: Doðal insan sesi kullanýlan, sesleri ekleme
yöntemine dayalý seslendirme dizgeleri ses açýsýndan kaliteli sayýlýrlar.
Tümce, Tümcecik ve Sözcük Temelli Seslendirme
Tümce, tümcecik ve sözcük seslendirme yöntemi, özellikle bilgisayarlý yanýtlama
dizgelerinde kullanýlmaktadýr. Bu tür dizgelerde, seslendirilecek metinler belli
olduðundan, veri tabanýnda bulunan yanýt tümcesinin seslendirilmiþ biçimi
kullanýlmaktadýr. Örneðin; "Kuruluþumuzu aramýþ olmanýzdan dolayý teþekkür
ederiz"
Bazý uygulamalarda, tümcenin tamamý yerine tümce içinde yer almasý olasý sözcük
kalýplarý seslendirilerek veri tabanýnda saklanmaktadýr. Böylece veri tabanýndaki
seslendirilmiþ kayýt sayýsý azaltýlmaya çalýþýlýr. Örneðin; "Ankara'ya gidecek
yolcularýn 212 numaralý bekleme salonuna gelmeleri beklenmektedir." tümcesinde
koyu olarak görülen kent adý ve salon numaralarý bir yerde diðer sözcükler bir baþka
yerde saklanýr. Koyu yazýlý sözcükler deðiþkendir; diðerleri sabit kabul edilebilir.
8 - Metin Seslendirme
Þekil-7.9: IPA Uluslararasý Sesçil Abece
7.3 Ses Üretme Yöntemleri - 9
Deðiþken sözcükler deðiþtirilerek ayný bilgi þöyle de okunabilir: Konya'ya gidecek
yolcularýn 344 numaralý bekleme salonuna gelmeleri beklenmektedir.
Sedece sözcüklerin seslendirilmiþ hallerinin veri tabanýnda tutulduðu, seslendirme
yöntemleri de bulunmaktadýr. Örneðin "Ankara", "gitmek", "yolcu", "212", " numara",
"bekleme", "salonu", "gelmek", "beklenmek" sözcüklerinin seslendirilmiþ yalýn halleri
ve dilin biçimbilimsel özelliklerine baðlý olarak alabileceði ekler ile seslendirilmiþ
halleri de veri tabanýnda tutulur. Ek açýsýndan kýsýtlý olan Hint Avrupa dilleri için
uygulanabilir bir çözüm olarak görülen bu yöntem, Tükçe gibi ekler açýsýndan zengin
olan Türkçe için pek uygun sayýlmaz.
Tümce seslendirme yönteminde, sadece bir veya birkaç sözcüðün deðiþtirilerek
kullanýldýðý örnekler de bulunmaktadýr. Örneðin; "xxxxxx'ya gidecek yolcularýn
"yyyyy" numaralý bekleme salonuna gelmeleri beklenmektedir. Bu tümcede uçaðýn
gideceði kent adý ve kapý numarasý dýþýndaki kalýp tümce bir kayýt, kent adý ve kapý
numarasý ayrý iki kayýt halinda saklanýr. Tümce seslendirilirken, gerekli noktalarda
kent adý ve kapý numarasý eklenir. Bu uygulamada da Türkçe gibi eklmeli diller için
ayarlamalar yapýlmasý gerekir.
Biçim birimi, Hece, Ses çifti ve Ses Temelli Seslendirme
Genel anlamda bir metni seslendirme iþlemini, insan tarafýndan seslendirilmiþ tümce,
tümcecik veya sözcükleri peþpeþe ekleyerek seslendirmek, çok geniþ bir veri tabaný
gerektireceðinden, uygulanabilir deðildir. Bu nedenle, farklý yöntemler denenmiþtir.
Bu yöntemlerden ilkinde, sözcük biçimbilim parçalara ayrýlmaktadýr: Örneðin,
gözlükcü sözcüðü göz + lük + cü biçiminde, kök ve eklerine ayrýlmaktadýr. Veri
tabanýnda seslendirilmiþ kök sözcükler ve ekler bulunmaktadýr. Gözlükçü sözcüðü
selendirileceði zaman, kök sözcük, ekler ile birlikte seslendirilmektedir.
Ýngilizce gibi ek açýsýndan sýnýrlý olan dillerde, biçim birimleri ekleyerek seslendirme
iþlemi, Türkçe gibi eklemeli dillere oranla daha kolaydýr. Bu arada, Türkçedeki ses
uyum kurallarýna göre eklerin deðiþeceði gerçeði de unutulmamalýdýr.
Dildeki olasý hecelerin seslendirilmesi ve bir sözcük seslendirilirken bunlardan
yararlanýlmasý, metin seslendirme sürecinde kullanýlabilen bir baþka yöntemdir.
Bölüm-2.5.1'de anlatýldýðý gibi Türkçe hece yapýsý bakýmýndan kurallý bir dildir. Bir
sözcük, kural tabanlý olarak hecelerine kolayca ayrýlabilir. Tablo-7.2'de Türkçe hece
biçimleri ve olasý sayýlarý verilmiþtir:
Tablo-7.1: Türkçedeki hece kalýplarý ve olasý sayýlarý
Hece yapýsý
S
SZ
SZZ
ZS
ZSZ
ZSZZ
Olasý sayýsý
8
128
112
152
2312
2128
10 - Metin Seslendirme
Tablo-7.1'de hece kalýplarýnýn olasý sayýlarý verilmiþtir. Bu sayýlara bakýldýðýnda Türçede 4840
tane hece yapýsý olduðu söylenebilir. Buna göre 4840 hece seslendirildiðinde, Türkçe metin
seslendirme dizgesinin gerçeklenebileceði söylebilir. Türkçede sözcük içinde bulunan
hecelerde vurgulamanýn nasýl yapýldýðý Þekil-2.4'te gösterilmiþtir.
Bir Türkçe sözcüðü hecelerine ayýrmak için kullanýlabilecek algoritmanýn ana hatlarý þöyledir:
• Sözcük sonundan baþlayýp baþýna doðru taranýr.
• Ýlk ünlü harfe rastlandýðýnda, bir adým daha sola gidilerek ünsüz harfin solunda kesilir.
Ana hatlarý ile tanýtýlan bu algoritma üzerinde, yabancý dillerden dilimize geçmiþ sözcükler için
düzenleme yapýldýðýnda hatasýz çalýþan bir algoritma olabilir.
Hece yapýsýndan bir alt düzeye indiðimizde, tek tek veya ikili harflerin eklelendiði örnekler
görülmektedir. Bu örneklerde, ilk aþama insanlar tarafýndan seslendirilmiþ sözcükleri, ses
çiftlerine ve seslere ayýrmaktýr. Yoðun bir emek gerektiren bu çalýþma sonunda metinlerin
seslendirilebildiði görülmektedir.
Ýnsan tarafýndan seslendirilmiþ hece ve ikili harflere iliþkin sinyalleri birleþtirirken, dildeki ses
özelliklerini kullanmak gerekmektedir. Dilin ses özellikleri, seslendirme sürecinde iþin içine
katýlmadýðý durumlarda, üretilen seste patlamalar duyulmaktadýr.
7.3.2 Yapay Ses Üretme Yöntemi
Bir metni seslendirmek için izlenen bir baþka yöntem, yapay ses üretme yöntemidir. Yapay ses
üretme yönteminin temeli insan ses üretme organanýn modellenmesine dayanmaktadýr. Bu
yöntemde, önce üzerinde çalýþýlan dilin ünlü ve ünsüz seslerinin frekans özellikleri
çýkarýlmakta; ardýndan üretilen bu sesler kullanýlarak hece ve sözcükler seslendirilmeye
çalýþýlmaktadýr.
Yapay ses üretme süreci aþaðýdaki adýmlardan oluþur:
• Ýlk aþamada metin sesçil bir abece ile yazýlmýþ hale dönüþtürülür. Türkçe sesçil bir dil
olarak kabul edilmesine karþýn, "a, e" gibi ünlülerimizin ince, kalýn ve uzun hallerinin
olmasý Türkçe bir metnin bile sesçil abeceye dönüþtürülmesini gerekli kýlmaktadýr.
Yazma kuralý düzensiz olan Ýngilizce gibi dillerde, metnin sesçil abece ile yazýlmýþ
hale dönüþtürmek oldukça zor bir iþlemdir.
• Ýkinci aþamada, sesçil abece ile yazýlmýþ bir sözcük içindeki harflerin birlikte
seslendirilmesine çalýþýlýr. Bu aþamada, harf çiftleri seslendirilebileceði gibi, hece
seslendirmesine de gidilebilir.
• Bir sözcüðün seslendirilmesi sýrasýnda, üzerinde durulmasý gereken önemli iki nokta,
vurgu ve uzatmalardýr. Türkçe sözcüklerde, genellikle harflerin okunuþ süreleri eþittir.
Ancak yabancý dillerden alýnan sözcükler bu kuralý bozmaktadýr. Türkçe sözcüklerde
sözcük içinde ve tümce içinde vurgunun nerede yapýlacaðý yaklaþýk olarak bellidir;
ancak konuþma dilinde vurgunun yeri deðiþebilmektedir.
7.3 Ses Üretme Yöntemleri - 11
Bölüm-7.1'de verilen açýklamalar tekrar incelendiðinde, ünlü seslerin tek bir ses frekansý
olmadýklarý; birleþik ses sinyallerinden oluþtuðu görülür. Bir baþka deyiþle, bir ünlü ses bir
temel frekans bileþeni ve buna ek olarak daha düþük genlikli frekans bileþenlerinden
oluþmaktadýr. Bir sesi oluþturan bu frekans bileþenlerin "formant" adý verilmektedir. Her dil için
ses formantlarýnýn deðerleri deðiþmekle beraber IPA tarafýndan verilen ünlü formant deðerleri
Þekil-7.10'da verilmiþtir.
F2(Hz)
2400
Ünlü Seslerin Formant Frekanslarý
IY
IPA
Latin
F1
F2
F3
i
IY
270
2290
3010
ý
IH
390
1990
2550
e
EH
530
1840
2480
ae
AE
660
1720
2410
A
AH
520
1190
2390
a
AA
730
1090
2440
]
AO
570
840
2410
U
UH
440
1020
2240
u
UW
300
870
2240
g
ER
490
1350
1690
2200
IH
2000
EH
1800
AE
1600
ER
1400
AH
1200
AA
UH
1000
AO
UW
F1 (Hz)
800
200
300
400
500
600
700
800
Þekil-7.10: Ünlülerin Formant frekanslarý
Örnek olarak "i" sesinin frekans
bileþenleri Þekil-7.11'de ve "s" sesinki
Þekil-7.12'de gösterilmiþtir.
Þekil-7.12'ye dikkat edilirse,
seslerden farklý olarak, ünsüzlerde tek bir frekansta genlik büyümesi görülmektedir.
ünlü
7.3.3 Türkçenin Ünlü ve Ünsüz Sesleri
Ünlüler, ses yolunda hiçbir engele uðramadan ses organlarýnýn ortaklaþa iþlemesiyle oluþurlar.
Türkçede ünlüler dilin, alt çenenin ve dudaklarýn aldýklarý durumlara göre üçe ayrýlýrlar.
• Dilin aldýðý duruma göre ya kalýn ya da ince
• Alt çenenin aldýðý duruma göre ya dar ya da geniþ
• Dudaklarýn aldýðý duruma göre ya yuvarlak ya da düz
Dilimizdeki sekiz ünlünün dördü kalýn, dördü ince ünlü olarak kümelenir. Kalýn ünlüler a, ý, o, u
ve ince ünlüler e, i, ö, ü sesleridir. Kalýn ünlüler, aðýzýn geri kýsmýnda üretilirler. Ýnce ünlüler
aðýzýn ön kýsmýnda üretilir.
12 - Metin Seslendirme
Þekil-7.11: " i " sesinin formant frekanslarý
Þekil-7.12: " s " sesinin frekansa göre deðiþimi
Ünlülerin ikinci kümeleniþi, bu sesleri çýkarýrken dudaklarýn aldýðý biçime göre yapýlýr. Bu
kümeleme biçiminde a, e, ý, i ünlüleri düz ve o, ö, u, u ünlüleri yuvarlak ünlü olarak
adlandýrýlýr.
Üçüncü küme, çenenin açýklýðýna göre yapýlýr: Geniþ ve dar ünlüler. Çenemizin açýlmasý,
dolayýsýyla aðýz boþluðunun geniþlemesi ile üretilen ünlüler, a, e, o, ö geniþ ünlüler olarak
adlandýrýlýr. ý, i, u, ü ünlülerinin çýkýþý sýrasýnda çene biraz kapalý, dolayýsýyla aðýz boþluðu
dardýr. Bu nedenle bu seslere dar ünlüler denir.
Türkçedeki ünlülerin durumu Tablo-7.2'de topluca gösterilmiþtir.
Tablo-7.2:Türkçede Ünlülerin Kümelenmesi
Düz
Yuvarlak
Geniþ
Dar
Geniþ
Dar
Kalýn
a
ý
o
u
Ýnce
e
i
ö
ü
7.3 Ses Üretme Yöntemleri - 13
Oluþumlarý sýrasýnda ses yolunda belirli bir temas, bir engel, bir takýntý ile oluþan seslere
ünsüzler denir. Ünlü seslerde olduðu gibi ünsüzler de aþaðýda gösterildiði gibi bazý kümelere
ayrýlýrlar.
• Ses kiriþlerinin titreþmesine göre sert ve yumuþak ünsüzler
• Ses kiriþlerinden sonra ses yolunun týkalý ya da açýk oluþuna göre sürekli ve süreksiz
ünsüzler
• Sesin çýktýðý yere göre dudak, damak, diþ ve gýrtlak ünsüzleri.
Ünsüzlerin genel durumu Tablo-7.3'te gösterilmiþtir.
Tablo-7.3 Türkçenin Ünsüzlerinin Kümelenmesi
Sert
Yumuþak
Sürekli
Süreksiz
Sürekli
Süreksiz
Dudak
f
p
m, v
b
Diþ
s, þ
ç, t
j, l, n, r, z
c, d
k
ð, y
g
Damak
Gýrlak
h