muhasebe finasman bütçe işlemleri

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ
PROJESİ)
MUHASEBE FİNASMAN
BÜTÇE İŞLEMLERİ
ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak
yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve
geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler.

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 .................................................................................................... 3
1. KAMU GİDERLERİ............................................................................................................ 3
1.1. Önemi............................................................................................................................ 3
1.2. Çeşitleri ......................................................................................................................... 4
1.2.1. Cari Giderleri......................................................................................................... 4
1.2.2. Yatırım Giderleri ................................................................................................... 5
1.2.3. Transfer Giderleri .................................................................................................. 5
1.2.4.Gerçek (Olağan) Giderler ....................................................................................... 6
UYGULAMA FAALİYETLERİ......................................................................................... 7
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ...................................................................................... 8
ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 .................................................................................................... 9
2.KAMU GELİRLERİ ............................................................................................................. 9
2.1. Önemi............................................................................................................................ 9
2.2. Çeşitleri ....................................................................................................................... 10
2.2.1. Vergi .................................................................................................................... 10
2.2.2. Harç ..................................................................................................................... 12
2.2.3. Resim ................................................................................................................... 13
2.2.4. Şerefiye................................................................................................................ 13
2.2.5. Parafiskal Gelir .................................................................................................... 13
2.2.6. Borçlanma............................................................................................................ 14
2.2.7. Mülk ve Teşebbüs Geliri ..................................................................................... 16
2.2.8. Para Cezaları........................................................................................................ 16
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 17
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 18
ÖĞRENME FAALİYETİ- 3 .................................................................................................. 20
3.BÜTÇE................................................................................................................................ 20
3.1. Tanımı ......................................................................................................................... 20
3.2. Özellikleri ................................................................................................................... 21
3.3. İlkeleri ......................................................................................................................... 22
3.4. Çeşitleri ....................................................................................................................... 24
3.5. Devlet Bütçesi............................................................................................................. 26
3.6. Türkiye’de Kamu Bütçeleri ........................................................................................ 27
3.6.1. Genel Bütçe ......................................................................................................... 27
3.6.2. Katma Bütçeler .................................................................................................... 37
3.6.3. Özerk Bütçeler..................................................................................................... 38
3.6.4 Özel Bütçeler ........................................................................................................ 40
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 44
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 45
MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 47
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ .................................................................................. 50
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 51
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 53
i
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD
344MV0055
ALAN
DAL/MESLEK
Muhasebe Finansman
Finans Hizmetleri Elemanı
MODÜLÜN ADI
Bütçe İşlemleri
MODÜLÜN TANIMI
Bütçe ve bütçe çeşitleri ile ilgili bilgi ve becerilenin
kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE
ÖN KOŞUL
YETERLİK
40/32
Bütçe işlemleri yapmak.
Genel Amaç
Bu modül ile kamu gelir ve giderlerini ayırt edebilecek
ve bütçe türlerini sınıflandırabileceksiniz.
MODÜLÜN AMACI
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Amaçlar
1- Kamu giderlerini tespit edebileceksiniz.
2- Kamu gelirlerini tespit edebileceksiniz.
3- Bütçeyi sınıflandırabileceksiniz
Sınıf –atölye: Sine vizyon, perde, tahta, defter, kalem
Bireysel öğrenme: Internet, kütüphane, çevre, kitaplar,
örnek bütçe, form belgeler, yazıcı.
İşletme (sektör): Bütün kamu kurum ve kuruluşları
Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme
soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
Modül sonunda kazandığınız bilgi ve becerileri
belirlemek amacıyla öğretmeniniz tarafından hazırlanan
ölçme aracıyla değerlendirileceksiniz.
ii
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Bütçe hem şahısların hem de devletin varlıklarının devamlılığı için gerekli olan ve
kontrol altında tutulması gereken bir unsurdur.
Bireylerin, hayatlarını sürdürebilmeleri ihtiyaçlarını karşılamalarına; mutlu bir hayat
yaşamaları ise ihtiyaçlarının karşılanma zamanına ve karşılanma şekillerine bağlıdır.
Bir arada yaşama gerekliliği toplumu meydana getirdiğinden, toplumun ihtiyaçlarının
karşılanması da zorunludur. Bu görev devlete ait olduğu için devlet, vatandaşlarının her türlü
zorunlu olan eğitim, sağlık, ulaşım, emniyet gibi ihtiyaçlarını kamusal hizmetlerle
karşılamaktadır. Devlet, bu hizmetleri yerine getirirken birtakım harcamalar yapar. Bu
harcamaları yapabilmek için de bazı kaynaklardan gelir elde eder. Gelirlerin elde edilmesi,
harcamaların, yani giderlerin yapılması ve kontrolü için devletin gerçekleştirdiği her türlü
uygulamalar bütçe olarak adlandırılır. Ülkelerin en büyük amaçları olan ekonomik gelişme
ancak devletin sosyal, ekonomik, idari ve siyasi yönden görevlerini yerine getirmeleri ile
mümkündür. Bu görevler bütçe uygulamasını gerektirir.
Bu modül ile kamu gelirleri ve kamu giderlerini ayırt ederek bütçeyi
sınıflandırabileceksiniz. Toplumun bir ferdi ve bilinçli bir vatandaş olarak, faydalanmanız
gereken toplum hizmetlerini bilmenizi, haklarınızı kullanmanızı ve üstünüze düşen
görevlerinizi, sorumluluklarınızı zamanında ve eksiksiz olarak yerine getirmenizi temenni
ediyor, başarılar diliyorum.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ- 1
Bu öğrenme faaliyeti ile kamu giderlerini tespit edebileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Bu faaliyete başlamadan önce yapmanız gereken araştırmalar şunlardır:



Giderlerle ilgili kavramları inceleyerek birbirlerine benzerliklerini ya da
farklılıklarını tespit ediniz.
Bulunduğunuz bölgedeki kamu kurum ve kuruluşlarına giderek gider
bütçelerini temin ediniz; tahmin ve gerçekleşmiş rakamlarını inceleyiniz.
Kamu giderleri grubuna giren giderlerinizi gözden geçiriniz, önemini
arkadaşlarınızla tartışınız.
1. KAMU GİDERLERİ
1.1. Önemi
Kamu giderleri, devlet (amme) masrafları veya kamu harcamaları ile aynı anlama
gelmektedir. Devlet hizmetlerinin gerçekleştirilebilmesi için yapılan harcamalar kamu
giderleri olarak tanımlanır. Devlet veya diğer kamu tüzel kişilerinin ( belediyeler, il özel
idareleri, köyler, kamu iktisadi teşebbüsleri…) kamu harcamalarını karşılamak amacıyla
yaptıkları ödemelere kamu giderleri denir. Devlet hizmetlerini eğitim, sağlık, adalet,
ulaşım, köprü, güvenlik… alanlarında sürekli olarak sürdürmektedir. Bu alanlarda
görevlerini yerine getirirken yaptığı harcamalar kamu giderlerini oluşturmaktadır. Bir okulun
yapımında çalışan işçiye ödenen ücretler, bir hastanenin ısınma, aydınlatma, haberleşme
masrafları, doktorlara ödenen maaşlar... Kamu giderlerine birer örnektir (Resim 1.1).
Kamu giderleri, bütçe kanunca yapılması uygun görülen ve izin verilen giderlerdir. Bu
giderler, harcama yapmaya yetkili organlar tarafından para veya mal ödemesi şeklinde
yapılır.
3
Resim 1.1: Köprü inşaatı için yapılan bütün masraflar bir kamu gideridir.
1.2. Çeşitleri
1.2.1. Cari Giderleri
Kamu hizmetleri gerçekleştirilirken birkaç kullanımda tüketilen mallar ve hizmetler
için yapılan giderlerdir. Burada esas, giderlerin üretimde kullanılmasıdır. Üretim
gerçekleştirilirken söz konusu olan tüketime yapılan ödemeler, cari giderlerdir. Örneğin
Emniyet birimlerinin ısınma, elektrik, kırtasiye giderleri, çalışanlara yapılan maaş ve ücret
ödemeleri, sigorta giderleri vb. giderler birer cari giderdir. Cari giderler, diğer giderlerle
birlikte yapıldığı sürece bir anlam ifade eder. Bu giderin yapılabilmesi için bundan önce
yatırım giderlerinin yapılmış olması gerekir (Resim 1.2).
Resim 1.2: Bir okulun temizlik giderleri, cari giderler içerisinde yer alır.
4
1.2.2. Yatırım Giderleri
Üretim kapasitesinin ve hizmet gücünün artırılması amacıyla üretim araçlarına yapılan
giderlerdir. Bu giderler, birden fazla yıla yaygın olan ve kullanımı uzun süreli dayanıklı
nitelikteki giderlerdir. Üretim faktörlerinin artırılması ile bu giderler gerçekleşir. Örneğin yol
yapım giderleri, okul yapım giderleri, büyük çaplı onarım giderler vb. Yapılan bir yatırım
gideri, beraberinde cari giderleri de gerektirir. Yatırım giderleri esnasında aynı anda cari
giderler de yapılmaktadır. Örneğin bir okul yapımında kullanılan inşaat malzeme giderleri,
satın alınan ve kullanılan makine ve cihazlar yatırım giderleri iken işçilik giderleri cari
giderlerdir (Resim1.3).
Resim 1.3: Metro yapımı için kullanılan malzeme giderleri yatırım giderlerindendir.
1.2.3. Transfer Giderleri
Devletin ve diğer kamu yönetim organlarının herhangi bir mal veya hizmet alımı
olmaksızın karşılıksız olarak satın alma gücünün kişi veya gruplara aktarılması suretiyle
yaptığı giderlerdir. Sosyal hizmetler, yardımlar, öğrenci bursları, gazilere ödenen maaşlar,
vergi iadeleri, ihracatı teşvik amacıyla yapılan sübvansiyonlar (mal ve hizmetlerin
fiyatlarının ucuzlatılması), kamu borçlarının faiz ödemeleri transfer giderlerine birer
örnektir. Transfer harcamaları her yıl artış göstermektedir. Transfer giderleri, örnekte de
görüldüğü gibi mali, ekonomik ve sosyal özellik taşımaktadır. Bu giderler uzun vadede
üretimi, gelir dağılımını ve tüketimi etkilemektedir. Vatandaşlara gelir sağlamakta kamu
hizmetlerinin finansmanını sağlamakta ve hazine yardımı sağlamaktadır (Resim.1.4).
5
Resim 1.4: Çocuk esirgeme kurumunun hizmetleri transfer giderleri ile gerçekleştirilir.
1.2.4.Gerçek (Olağan) Giderler
Karşılığında herhangi bir üretim faktörü satın alınan giderlere gerçek giderler denir.
Herhangi bir iş gücü, sermaye veya bir mal karşılığında yapılan ödemeler bu grup giderler
içerisinde yer alır. Örneğin bir makine ve teçhizat, bir bina satın alımı, kamusal alanda
ödenen her türlü maaş ve ücretler olağan giderlerdir (Resim 1.5).
Resim 1.5: Bir eğitim kurumunda çalışan ve maaşı gerçek giderler kapsamında
değerlendirilenbir memur
6
UYGULAMA FAALİYETLERİ
UYGULAMA FAALİYETLERİ
İşlem Basamakları
Öneriler
 Kamu giderlerini, çeşitlerini
özelliklerini sıralayınız.
 Kamu
harcamalarının
arkadaşlarınızla tartışınız.
 Bir belediyenin ya da bir bakanlığın
geçmiş
yıl
bütçelerini
temin
edebilirsiniz ve giderlerin nasıl takip
edildiğini inceleyebilirsiniz.
ve
 Giderlerin
belirlenmesi
ve
gerçekleştirilmeleri ile ilgili belgeler
temin edebilirsiniz.
 Giderlerin finansman kaynakları ile
ilgili belgeleri inceleyebilirsiniz.
 Kamu hizmetinin olmadığı durumlarda
ihtiyaçlarınızı kendi imkânlarınızla
karşılayıp
karşılayamayacağınızı
düşünebilirsiniz.
 Kamu güvencesi altında çalışan bir
doktor veya öğretmenden hizmetlerinin
birim fiyatını öğreniniz. Bu görevi
önemini
devletin üstlenmediği bir durumda
yapabileceğiniz harcamaları tahmin
edebilirsiniz.
 Geçmiş yıllarda gerçekleşmiş olan
giderleri ve rakamlarını incelemek
üzere modül sonunda belirtilmiş olan
internet adreslerini ziyaret edebilirsiniz.
7
ÖLÇMEVE
VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME
1.
Devlet hizmetlerinin gerçekleştirilebilmesi için yapılan harcamalar aşağıdakilerden
hangisi ile adlandırılır?
A)
Kamu gelirleri
B)
Kamu giderleri
C)
Özel giderler
D)
Özel gelirler
2.
Aşağıdakilerden hangisi gerçek (olağan) giderlere bir örnektir?
A)
Vergi dairesinde çalışan bir memurun maaşı
B)
Kamuya ait bir işletmenin üretimde kullanmak için aldığı makine için ödediği
para
C)
Bir köprü yapımı için harcanan paralar
D)
Hepsi
3.
Aşağıdakilerden hangisi kamu giderine bir örnektir?
A)
İlkokula başlayan bir öğrenciye ailesi tarafından alınan okul kıyafeti masrafları
B)
Bir kasabın dükkânının kirası olarak ödediği para
C)
Bir çiftçinin aldığı traktör için harcadığı para
D)
Bir okulun temizlik malzemeleri için ödenen para
4.
Aşağıdaki giderlerden hangisi nitelik itibariyle diğerlerinden farklıdır?
A)
Yol yapımında kullanılan malzeme giderleri
B)
Bir hastanenin ısınma giderleri
C)
Kamu çalışanlarının sigorta primleri
D)
Bir polis karakolunun haberleşme giderleri
5.
Sosyal yardımlar, öğrenci bursları gibi devletin ve kamu kurumlarının bir mal ve
hizmet karşılığı almaksızın yaptıkları giderler aşağıdakilerden hangisi ile tanımlanır?
A)
Cari giderler
B)
Olağanüstü giderler
C)
Transfer giderleri
D)
Yatırım giderleri
DEĞERLENDİRME
Vermiş olduğunuz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-1 testi cevap
anahtarı ile karşılaştırınız.
Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız
ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız.
8
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
ÖĞRENME FAALİYETİ- 2
AMAÇ
Bu öğrenme faaliyeti ile kamu gelirlerini tespit edebileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır:


Bir vergi dairesini ziyaret ederek yıl boyunca hangi tür vergileri, hangi
zamanlarda ve nasıl tahsil ettiklerini öğreniniz. Yaptıkları her bir işlemle ilgili
doküman temin ediniz ve bunları inceleyiniz.
Gelirlerin tahsil edilememesi durumunda devletin yapacağı yaptırımları
öğreniniz, bunlarla ilgili kanunları inceleyiniz.
2.KAMU GELİRLERİ
2.1. Önemi
Kamu gelirleri, devletin ve diğer kamu kuruluşlarının, kamu hizmetlerini karşılamak
amacıyla kanuna dayanarak çeşitli kaynaklardan elde ettikleri gelirlerdir. Bu gelirler ile
devlet, mal ve hizmetleri satın alır ve bunlarla kamusal hizmeti gerçekleştirir. Örneğin
ülkenin eğitim ihtiyacını karşılarken çalışan öğretmenin sigorta ve maaş ödemesinin ve diğer
masraflarının devlet tarafından karşılanabilmesi, devletin geliri ile mümkündür. Kamu
gelirleri devletin egemenlik gücüne dayanılarak değişik kaynaklardan elde edilir. Kamu
geliri çoğunlukla millî gelir üzerinden elde edilirken elde edilen bu gelirler yine kamusal
hizmet amacıyla kamu giderlerine dönüşür.
Devlet gelirleri elde edildiği kaynaklar ve elde ediliş şekilleri bakımından değişik
şekillerde adlandırılır.
Kamu gelirleri her yıl tekrarlanan normal nitelikte bir gelirdir. Yani normal
durumlarda alınan vergi, resim, harç, şerefiye, teşebbüs gelirleri olağan gelirlerdir. Ancak
bunun yanında olağanüstü durumlarda elde edilen gelirler de vardır. Bunlara ise olağanüstü
gelirler denir. Olağanüstü gelirlere örnek olarak doğal afetlerde elde edilen yardımlar
gösterilebilir (Resim2.1).
9
Resim 2.1: Her türlü gelir, para ile ifade edilir.
Devletin vergileme yetkisine dayanarak elde ettiği gelirler cebri gelir olarak
adlandırılır. Mülk ve teşebbüs gelirleri ise cebre dayanmayan kamu gelirlerindendir.
Devletin ve yetkili kuruluşların egemenlik gücüne dayanarak aldıkları vergi, resim,
harç, şerefiye, parafiskal gelirler kamu ekonomisi gelirleridir. Devletin piyasa kurallarına
uyarak elde ettiği gelirler ise özel ekonomi gelirleridir. Özel ekonomi gelirleri içerisinde
mülk ve teşebbüs gelirleri yer almaktadır.
2.2. Çeşitleri
Kamu gelirleri vergi, harç, resim, şerefiye, parafiskal gelir, borçlanma, mülk ve
teşebbüs geliri ve para cezalarından oluşmaktadır.
2.2.1. Vergi
Kamu gelirleri içerisinde en önemli yeri vergiler almaktadır. Vergi, kamu gelirlerinin
çok önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Vergilerin kamu gelirleri içerisindeki payı yaklaşık
%90’dır. Bu nedenle kamu gelirleri genelde vergi gelirleri olarak anlaşılmaktadır (Şekil 2.1).
10
GENEL BÜTÇE VERGİ GELİRLERİ TAHSİLAT ORANLARI
(TOPLAM TAHSİLAT / TOPLAM TAHAKKUK)
(1970 - 2005)
YILLAR
ORAN (%)
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
88,5
89,9
88,7
89,6
82,3
89,2
91,0
87,1
84,0
81,2
82,5
81,5
79,0
81,1
81,8
84,9
88,0
89,6
90,7
87,9
85,9
82,5
81,7
81,3
82,8
85,6
88,1
89,8
89,5
86,8
90,5
90,3
91,4
92,5
93,0
92,0
Şekil 2.1: Ülkemizde vergi gelirlerinin genel bütçe içerisindeki büyüklüğü
Vergi; devlet ve vergilendirme yetkisine sahip diğer kamu tüzel kişileri tarafından,
kamu hizmetlerinin finansmanını sağlamak amacıyla egemenlik gücüne dayanarak gerçek ve
tüzel kişilerden kanun zoruyla aldıkları paralardır.
11
Vergi vermek bir anayasal ödevdir. Anayasamızda vergi ödevi altında 73. maddeye
göre “Herkes kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre vergi ödemekle
yükümlüdür. Vergi, resim ve harçlar ve benzeri mali yükümler ancak kanunla konulur.” Bu
maddeye göre vergi, devletin aldığı bir para olmaktan ziyade aynı zamanda her vatandaşın
ödemek zorunda olduğu bir paradır. O zaman bu açıdan verginin tanımı kişilerin, kamu
giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre ve kanuna bağlı kalarak ödeyeceği bir
yükümlülüktür.
Tanıma göre verginin özellikleri şu şekilde sıralanabilir:





Vergi, vergilendirme yetkisine sahip kuruluşlarca alınır.
Vergi, kanuna dayanılarak zorla alınır.
Vergi, karşılıksızdır. Kişiye hizmet olarak döner.
Vergi, gerçek ve tüzel kişilerden alınır.
Vergi, para ile ödenir.
2.2.2. Harç
Bazı kamu kurum ve kuruluşlarının yaptıkları hukuki işlemden ve sundukları
hizmetten dolayı aldıkları paraya harç denir. Harç konusu olan hizmetleri sadece devlet
yerine getirmektedir ve bunun karşılığını da yine devlet almaktadır. Harca konu olan
hizmetler noter, adliye, tapu hizmetleri vb. hizmetlerdir.
Harç da tıpkı vergi gibi kanuna dayalı olarak zorla alınır. Harcı, harca konu olan
işlemden yararlananlar öderler. Örneğin, pasaport almak isteyenler pasaport harcı ödemek
zorundadırlar. Bu hizmetten yararlanmayanlardan böyle bir şey alınmaz. Harç miktarı siyasi,
sosyal ve mali olanaklar dikkate alınarak kamu yetkililerince belirlenir. Harç, hizmetten
faydalanma derecesine göre tespit edilerek belirlenebilir. Yani kişilerin bu hizmetlerden
sağladığı özel fayda karşılığında bedel belirlenir. Vergilendirmede ise böyle bir tespit zordur.
Kişilerin onlara sunulan hizmetlerden faydalanıp faydalanmadıklarına ya da ne kadar
faydalandıklarına bakılmaz. Yani vergi karşılıksız iken harç karşılıklıdır. Harç, isteğe bağlı
bir ödemedir. Vergi gibi zorunlu bir ödeme değildir. Harç tarifeleri, vergiler kadar sık
değişmez; vergi gelirlerine göre daha az gelir sağlarlar. Bu yüzden kamu gelirleri içerisinde
harçların payı küçüktür, fazla yer tutmaz (Resim .2.2).
Resim 2.2: Pasaport alınırken emniyet müdürlüğüne harç ödenmektedir.
12
2.2.3. Resim
Devlet kurumlarınca yapılan hizmetler karşılığında alınan paralardır. Vergi ve harçlar
ile aynı anlamda da kullanılan resimler, kamu kurulularının belirli bir işi yapmaya yetki ve
izin vermesi karşılığında alınır. Resim karşılığında faydalanılan hizmetin şekli farklıdır.
Resim, ekonomik işlem sonucu ortaya çıkar. Harçlara benzeyen tarafı, kişiye özel
karşılığının olmasıdır. Avlanma ve ruhsat resmi, trafik resmi, damga resmi, eğlence resmi
resimlere birer örnektir. Resimlerin vergilere benzeyen yanı ise kanuna dayanılarak zorla
alınmasıdır. Pul yapıştırılarak, damga basılarak, makbuz verilerek resimler ödenir. Yerel
yönetim gelirleri içerisinde resimlere sık rastlanır.
2.2.4. Şerefiye
Devlet veya belediyelerin yaptıkları bayındırlık hizmetlerinden dolayı bu hizmetlerin
yapıldığı alanlarda bulunan gayrimenkullerin değerlerinde artış meydana gelir ve bu artış
nedeniyle gayrimenkul sahiplerinden belirlenen ölçülerde para alınır. Alınan bu paralar,
şerefiye olarak adlandırılır. Şerefiyeler de harçlara benzer. Çünkü şerefiye ödeyen kimseler,
ödedikleri paranın karşılığında bir kazanç (gayrimenkullerinin değer artışı) elde
etmektedirler. Şerefiyeler, belediye meclislerince belirlenir ve yerel yönetim kuruluşlarının
gelirleri içerisinde yer alır (Resim2.3).
Resim 2.3: Metro istasyonu yapımı ile civarındaki binalarda değer artışı görülmekte ve bu mülk
sahiplerinden şerefiye alınmaktadır.
2.2.5. Parafiskal Gelir
Kamu kuruluşlarının topladığı ve devlet bütçe gelirleri arasında yer almayan zorunlu
ödemelerdir. Belirli amaçların gerçekleştirilmesi için kurulan ekonomik, sosyal ve mesleki
kuruluşların, bu amaçların finansmanını karşılamak amacıyla devlet tarafından aldıkları yetki
ile ilgililerden topladıkları bir gelirdir. Sosyal güvenliğin sağlanması amacıyla Sosyal
Sigortalar Kurumunun devlet yetkisi ile kişilerden topladıkları sigorta primleri parafiskal
13
gelirlere en güzel örnektir. Bunun dışında sanayi, ticaret ve ziraat odalarının, baroların kendi
mensuplarından aldıkları aidatlar birer parafiskal gelirdir.
Parafiskal gelirlerin de tıpkı harç ve şerefiyeler gibi karşılığı vardır. Bu primleri
ödeyen kişiler, ödemelerinin karşılığında menfaat sağlamaktadırlar. Parafiskal gelirler,
bütçede yer almaz ve bu özelliği ile diğer gelirlerden ayrılır. Parafiskal gelirler de kanun
zoruna dayanılarak alınır. Kişilerin, primleri ödememe veya geciktirme gibi seçenekleri
yoktur. Mutlak surette tahsilatı yapılır.
2.2.6. Borçlanma
Devletler ister gelişmiş isterse az gelişmiş olsun ekonomik ve sosyal amaçlarını
gerçekleştirebilmek için borçlanma yolunu tercih eder. Bu yöntem, geçici bir gelir kaynağı
olsa da yine de hemen hemen her ülke tarafından kullanılmaktadır. Devlet borçlanması,
devletin isteğe bağlı ve bir bedel karşılığında alacaklıya faiziyle birlikte geri ödeme koşulu
ile iç ve dış kaynaklardan elde ettiği gelirdir. Borçlanmada faiz, vade ve ödenme şekli
sözleşmede belirtilir.
Devlet borçlanmasında borçlu devlet iken alacaklılar kendi ülkesindeki özel sektörler,
bankalar, dış sermaye çevreleri ve yabancı ülkelerden biri ya da birkaçı olmaktadır.
Borçlanma yoluyla gelir elde edilirken bu borçlar, yine borçlarla karşılanmakta ve böylece
borçlanma tamamen ortadan kalkmamaktadır. Borçların kontrolü çok önemlidir.
Borçlanmanın yararlı olabilmesi için alınan borçların verimli kullanılması ve gelir artışı
yaratacak şekilde
değerlendirilmesi gerekir. Eğer alınan borçlar, doğru şekilde
değerlendirilemezse borcun faiziyle birlikte geri ödenmesi aşamasında bu yük vergi yoluyla
halkın üzerine binmektedir. Borç yükü hafifletilemeyip devam ettirildiği ve yeni
borçlanmalarla ödenmeye gidildiği durumda artık borçlanma bir gelir kaynağı olmaktan
çıkar. Bu yüzden zorunlu kalınmadıkça borçlanma bir gelir kaynağı olarak görülmemelidir.
Ancak aşağıda belirtilen bazı durumlar devlet borçlanmasını gerektirmektedir:







Vadesi gelmiş borçlar
Bütçe açıkları
Ekonomik krizlerin engellenmesi
Atıl kaynakların kullanılması
Olağanüstü harcamalar
Askerî ve teknolojik gelişmeler
Büyük yatırım projeleri
Borçlanma da vergi gibi kamu geliri kaynağıdır, ancak vergi karşılıksız iken
borçlanmada karşılık vardır; borcun kendisinin yanında faiz ödemesi de yapılır. Vergide
zorunluluk varken borç isteğe bağlıdır. Kişi, kurum ya da devletler isterse borç verirler.
Borçlanmada alacaklıya ödenecek faizlerin kaynağı da yine vergilerdir. Borçlanmanın artışı
vergi artışına neden olmaktadır.
Devlet kendi ülkesinde millî para olarak borç alıyorsa iç borçlanma, ülke içinde veya
dışında yabancı para cinsinden yapılan borçlanmaya da dış borçlanma denir. Borçlanma,
borç paranın ve faizinin geri ödenme süresine (vade) göre de isimler alır. Her ne kadar vade
14
süreleri kesin olmasa da vadesi bir yıla kadar olan borçlar, kısa vadeli borçlar, vadesi bir yıl
ile beş yıl arasında değişen borçlar orta vadeli borçlar, vadesi beş yıldan daha uzun süreli
olan borçlara da uzun vadeli borçlar denilir. Borçlanmanın gerekçesine göre en uygun
vadeli borç kullanılmalıdır. Örneğin yatırımların finansmanında uzun vadeli borçlanma
tercih edilirken geçici açıkların kapatılmasında ise kısa vadeli borçlar tercih edilmelidir
(Şekil.2.2).
2000-2004 Arası Borç Yükünün GSMH Payı Türünden Seyri
2000
2001
2002 2003
Kamu Dış Borçları/GSMH
23,8
31,7
35,2
29,1
İç Borç Stoku/GSMH
29,0
69,2
54,5
54,5
Kamu Borç Stoku/GSMH
52,8
100,9
89,7
83,6
Faiz Dışı Fazla GSMH % si
5,3
6,4
3,7
5,1
2004
24,6
52,3
76,9
4,7
Şekil 2.2: Ülkemizde 2000-2004 yılları arasında gerçekleşen borçlanmaların millî gelir
içerisindeki payları
Borçlanmanın olumlu ve olumsuz sonuçları olmaktadır. Dış borçlanmanın millî geliri
artırıcı etkisi vardır. Çoğaltan etkisi adı verilen bu etki, ülkeye giren sermayenin millî gelirde
meydana getirdiği artıştır, ancak bu artış ülkenin ekonomik gelişme düzeyine bağlı olarak
farklılık gösterir. Dış borçlanma ülkenin sermaye birikimine, dış ödemeler dengesi üzerine,
yabancı sermaye girişi ve yeni teknolojilerin ülkeye girişi, işletmecilik ve yöneticilik
tecrübeleri kazanımları açısından olumlu etkilerde bulunur. Dış borçlanma ile iç tasarrufların
yetersiz olup yatırımların artırılamadığı durumlarda yatırım finansmanı sağlanabilir ve
böylece ekonomik kalkınma sağlanabilir. Bunun yanında dış borçlanmada dışa bağımlılık
artar, borcun ödenmesi ile ödemeler dengesi olumsuz etkilenir, enflasyon artışına neden olur
ve ülke içi israf riskini artırır. Her seferinde alınan dış borçlar gelecek nesillerin vergi
yükünü artırır.
İç borçlanma, satın alma gücünü etkiler ve tüketim hacmini azaltır. Özellikle zorunlu
olarak (cebri) iç borçlanma sağlanırsa kişilerin tüketim harcamaları kısıtlanmış olur. Bundan
dolayı da fiyatların düşmesine sebep olur. Devlete borç veren kişiler, bu borcu faizi ile
birlikte geri alacaklarını düşünerek harcamalarını artırırlar ve bu da tüketim hacmini
genişletir.
Borçlanmanın faiziyle birlikte geri ödenmesi durumunda alacaklıların gelirlerinde
değişme meydana gelir ve böylece gelir dağılımı değişir. Özel banka ve şirketlerden alınan
borçların ödenmesiyle bu grupların gelirlerinde artış meydana gelir. Geliri yüksek olan
kişiler, borçlanma faizleriyle gelirlerini iyice artırarak kişisel gelir dağılımındaki dengenin
bozulmasına sebep olurlar. Borçlanma yoluyla sağlanan sermaye artışı, üretim araçlarının da
teminini artıracağından iş gücünün verimliliği artacak ve millî gelirden alınan pay da
artacaktır. Diğer üretim faktörlerinin de paylarında artış görülecektir.
15
2.2.7. Mülk ve Teşebbüs Geliri
Devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin sahip oldukları gayrimenkullerden elde
ettikleri gelirler mülk gelirleridir. Devlet yol, köprü, liman, okul, kütüphane, müze, arazi ve
binalardan gelir sağlamaktadır. Mülk gelirleri bu gayrimenkullerin kiralanmasından ve
satışından kaynaklanmaktadır. Devlete ait olan mali ve ticari sanayi kuruluşlardan elde
edilen gelirler de teşebbüs gelirleridir. Kamu İktisadi Kuruluşları (KİT), topluma hizmet
etmek ve kâr elde etmek amacıyla çalışır. KİT’lerin sağladıkları kârlar teşebbüs gelirleri
olarak önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Devletin sahip olduğu bu kuruluşlar özel hukuk
hükümlerine tabidir ve devlet hazinesi dışında bağımsız kurumlar olarak çalışmaktadır.
Kamu gelirleri içerisinde mülk ve teşebbüs gelirlerinin önemli bir yeri vardır.
2.2.8. Para Cezaları
Ceza, kurallara uymayı sağlamak ve kamu düzenini sağlamak amacıyla uygulanan bir
yaptırımdır. Burada amaç, gelir sağlamak veya gelir yaratmak değildir. Ancak kuralları ihlal
edenlerden alınan para cezaları ya da vergi borcunu ödemeyenlerden alınan vergi cezaları,
her türlü yükümlülüklerin geciktirilmesinden veya yerine getirilmemesinden doğan cezalar
kamu gelirleri içine alınır. Burada önemli olan cezaya konu olan eylemlerin azaltılmasıdır.
Bu cezalar, cezayı uygulayan kurumun gelirleri içerisinde değerlendirilir. Para ve vergi
cezaları niteliğine göre yargı organlarınca ve vergi dairelerince kesilerek tahsil edilir (Resim
2.4).
Resim 2.4: Para cezaları içerisinde trafik cezalarının payı büyüktür.
16
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları
 Kamu
gelirlerini,
çeşitlerini
özelliklerini sıralayınız.
Öneriler
 Bir vergi dairesine giderek vergi
gelirlerinin nasıl hesaplandığını, nasıl
belirlendiğini, duyurulduğunu ve tahsil
edildiğini öğrenebilirsiniz.
 Gelirler içerisinde en çok hangi gelirin
yer aldığını öğreniniz. Bununla ilgili
ve
belgeler temin edebilirsiniz.

Geçmiş yılların gelir kaynaklarını ve
rakamlarını görmek için modül
sonunda verilmiş olan internet
adreslerini inceleyebilirsiniz.
 İşsiz bir aile ile görüşerek geçimleriyle
ilgili bilgiler alınız. Gelirleri olmadan
ihtiyaçlarının
karşılanıp
karşılanmadığını öğrenebilirsiniz.
 Kamu gelirlerinin önemini tartışınız.

17
Devletin
gelirini
oluşturan
kalemlerin tahsil edilmesi ile ilgili
gösterilen titizliği ve uygulamaları
takip edebilirsiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1.
Aşağıdakilerden hangisi olağanüstü bir gelirdir?
A)
Vergiler
B)
Doğal afetlerde elde edilen yardımlar
C)
Teşebbüs gelirleri
D)
Pasaport harçları
2.
Kamu gelirleri içerisinde en çok payı olan ve devletin egemenlik gücüne dayanarak
gerçek ve tüzel kişilerden zorla aldığı para aşağıdakilerden hangisidir?
A)
Para cezaları
B)
Harçlar
C)
Vergiler
D)
Şerefiyeler
3.
Vergi ile ilgili aşağıdaki kavramlardan hangisi yanlıştır?
A)
Vergi, vergilendirme yetkisine sahip kuruluşlarca alınır.
B)
Vergi karşılıksızdır.
C)
Vergi, kanuna dayanılarak zorla alınır.
D)
Vergi, para olarak alınabildiği gibi ayni (mal ve hizmet) şeklinde de alınabilir.
4.
Bir devlet hastanesinin yapılmasından sonra hastane yakınında yapılmakta olan bir
inşaatın değerinde meydana gelen artıştan dolayı inşaat sahiplerinden alınan paraya ne
ad verilir?
A)
Harç
B)
Vergi
C)
Resim
D)
Şerefiye
5.
Aşağıdakilerden hangisi parafiskal gelirlerden biri değildir?
A)
Bir banka müdürünün üye olduğu spor merkezine ödediği aidat
B)
Bir öğretmenin öğretmen evi üyelik bandrolü için ödediği para
C)
Çalışan bir işçinin ödediği sigorta primi
D)
Bir avukatın bağlı olduğu baroya ödediği aidat
6.
Toprak Mahsulleri Ofisinin (TMO bir KİT’tir) elde ettiği kazançlar, hangi gelir
grubuna girer?
A)
Mülk geliri
B)
Vergi geliri
C)
Parafiskal gelirler
D)
Teşebbüs gelirleri
18
7.
Aşağıdakilerden hangisi devlet borçlanmasını gerektiren bir sebeptir?
A)
B)
C)
D)
Büyük yatırım projeleri
Bütçe açıkları
Askerî ve teknolojik gelişmeler
Hepsi
DEĞERLENDİRME
Bu testte verdiğiniz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-2 testi cevap
anahtarı ile karşılaştırınız.
Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız
ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız.
19
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
ÖĞRENME FAALİYETİ- 3
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda, bütçeyi sınıflandırabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Bu öğrenme faaliyetine geçmeden önce yapmanız gereken araştırmalar şunlardır:




Bulunduğunuz bölgedeki belediyeye, bir fabrikaya, bir üniversiteye
giderek bütçeleri ile ilgili dokümanlar temin ediniz ve bunları
birbirleriyle kıyaslayınız.
Bütçe tahminleri ile bütçe gerçekleşmesi sonuçlarını inceleyiniz.
Temin ettiğiniz belgeleri arkadaşlarınızla paylaşınız.
Televizyondaki bütçe ile ilgili meclis görüşmelerini ve tartışmalarını
takip ediniz.
3.BÜTÇE
3.1. Tanımı
Kamusal ihtiyaçlar, kişilerin tek başlarına karşılayamadıkları ancak karşılanması
zorunlu olan ihtiyaçlardır. Kamusal ihtiyaçlar olarak belirlenen ihtiyaçlar, ancak devlet ve
diğer kamu kuruluşlarınca yerine getirilir. Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi için
birtakım harcamalar yapması (kamu giderleri) ve gelir toplaması (kamu gelirleri)
gerekmektedir. Devlet, bu hizmetleri yaparken hangi ihtiyaçlar için ne kadar harcama
yapacağını, harcamanın hangi gelir kaynaklarıyla sağlanacağını ve bunların yaratacağı
olumlu ve olumsuz sonuçları bilmek zorundadır. Yapılan giderlerin ve sağlanan gelirlerin
birbirine denk olması gerekir. Bu dengeyi sağlayan araç bütçedir. Devlet bütçesi mali, sosyal
ekonomik ve politik özellik taşımaktadır ve yürütme organının belli bir dönemdeki faaliyet
programını oluşturur.
Bütçe, devletin gelecek bir dönemdeki (genellikle bir yıllık) gelirlerini ve
harcamalarını tahmin eden ve yürütme organına harcamaların yapılması, gelirlerin
toplanması konusunda yetki ve izin veren bir kanundur. Devlet harcamaları ile gelirlerini
ayrıntılı biçimde gösteren, belli bir dönem için harcamaların yapılmasına ve gelirlerin
toplanmasına izin veren hukuksal bir belgedir (Şekil.3.1).
20
2006 YILI GERÇEKLEŞMESİ
MİLYON YTL
ARALIK
AY İÇİ
BÜTÇE
YIL SONU
KÜMÜLATİF
Bütçe Geliri
160.326
13.545
171.309
Bütçe Gideri
174.322
17.603
175.304
Bütçe Dengesi
-13.996
-4.058
-3.995
Şekil 3.1: Ülkemizde 2006 yılı bütçe uygumalası sonucu
3.2. Özellikleri
Bütçe, genellikle bir yıl için hazırlanır. Bu döneme “mali yıl” veya “bütçe yılı” da
denir.
Bütçe, belli bir döneme ait yapılacak giderleri ve elde edilecek gelirleri tahmini olarak
gösterir. Bu dönem, mali yıl olarak adlandırılan dönemdir. Bütçe, henüz gerçekleşmemiş
olan, tahmini rakamları gösteren bir mali plandır.
Bütçe ekonomik, mali, siyasi ve hukuki sonuçlar yaratır. Bütçenin dikkatli
kullanılması ile millî gelir, gelir dağılımı, ekonomik kalkınma, ekonomik ve sosyal
sorunların giderilmesi vb. üzerinde olumlu etkiler görülür.
Bütçe, kamusal harcamaları ve kamusal gelirleri gösterir. Bütçede sadece kamu
ekonomisince yerine getirilecek kamusal gider ve kamusal gelirler yer alır. Özel
ekonomideki işletmelerin gider ve gelirlerini içermez. Bu anlamda bütçe ile kalkınma
planlarını birbirine karıştırmamak gerekir. Kalkınma planlarında hem kamu hem de özel
ekonomilerin harcama-gelir ilişkileri bir arada yer alırken bütçe de sadece kamusal harcama
ve kamusal gelirler yer almaktadır.
Bütçede önce giderler tespit edilir. Devlet bütçesinde önce giderler tespit edilerek
zorunlu ihtiyaçların karşılanması esas alınır. Giderler tespit edildikten sonra bunlara uygun
gelir sağlanmaya çalışılır. Eğer giderleri karşılayacak kadar gelir sağlanamazsa bütçe açığı
oluşur. Bu durumda ise devlet, bütçe açığını kapatabilmek için farklı yöntemlere başvurur.
Örneğin, mevcut olan vergi oranlarını artırır ya da yeni vergiler koyarak bütçe açığını
kapatmaya çalışır.
Bütçe sadece devlet bütçesini ifade eder. Herhangi bir kamu kuruluşuna ait bütçeden
bahsedilecek olunursa o kuruluşun ismi verilir. Örneğin, Sincan İMKB Ticaret Meslek Lisesi
Bütçesi, Adalet Bakanlığı Bütçesi gibi. Bütçe denilince akla sadece devlet bütçesi gelir.
Yerel yönetim kuruluşlarının ve kamu iktisadi teşebbüslerinin bütçeleri, devlet bütçelerinin
dışında tutulmuştur.
Bütçe bir kanundur. Bütçe kanununda yer almayan hiçbir gider ya da gelir kamu
kuruluşlarınca gerçekleştirilemez. Bütçe, yürütme organı tarafından hazırlanıp yasama
organı tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girer. Yürürlüğe giren bütçe kanunu, yeni
bütçe kanunun yürürlüğe girmesiyle geçerliliğini kaybeder.
21
3.3. İlkeleri
 Genellik ilkesi: Bütün gelir ve harcamaların bütçede ayrı ayrı gösterilmesini ifade
eder. Hiçbir gelir ve harcama birbirinin arkasında gizlenemez. Bu ilke, bütçe
uygulaması bakımından eskiden kullanılan safi metodun yerine gayrisafi metodun
kullanılmasını gerektirmiştir. Safi metot usulünde kuruluşlar harcama yaparken bir
taraftan da elde ettikleri gelirlerin tümünü göstermeden yaptıkları harcamaları elde
ettikleri gelirlerden düşürdükten sonra harcamalardan arta kalan kısmını
göstermekteydiler. Oysa gayrisafi bütçe usulünde gelir ve giderler eksiksiz olarak,
yani birbiriyle mahsup edilmeden bütçede yer alır. Bu usule göre herhangi bir gelirin
herhangi bir harcamaya doğrudan tahsis edilmemesi gerekir. Buna “ademi tahsis
yöntemi” de denir. Böylece tüm gelirler hazinede toplanır ve bütün giderler buradan
yapılır.
 Birlik ilkesi: Kamu sektörünün bütün gelir ve harcamalarını içeren tek bir bütçe
hazırlanması anlamına gelir. Gider ve gelirlerin tek
bütçede gösterilmesi hâlinde kuruluşlar karşılaştırılabilir.
Ayrı ayrı bütçe hâlinde karşılaştırma imkânı azalır ve bu
israfa da yol açar. Ülkede bütün harcama ve gelirlerin
ekonomideki etkisini topluca görebilmek bakımından
birlik ilkesi uygulanmaktadır. Bazı şartlarda olağanüstü
harcamalar yapılması gerekebilmektedir. Olağanüstü harcamaların mevcut bütçede
yer alması doğru olmayabilir. Bu nedenle olağanüstü bütçe ayrıca hazırlanır. Bazı
sanayi ve ticari faaliyetlerde bulunan kamu kuruluşlarının bütçeleri, normal bütçe
dışında tutulur. Bu nedenle özel veya özerk bütçeler hazırlanır. Bu tür kuruluşların
faaliyetlerinde ticari maliyet geçerli olduğundan bu kuruluşlar için ayrı bütçeler
yapılması ve devlet bütçesinin dışında tutulması gerekir. Bu katma bütçeler, genel
bütçeye destekli bütçe ile birleştirilir. Konsolide bütçe, genel bütçe ile katma
bütçelerin birleştirilmesiyle oluşturulmuş bütçedir. Ancak genel bütçeden katma
bütçelere mali yardımların yapılması da söz konusu olabileceğinden gerçek toplam
bütçe harcamalarını bulmak için konsolide bütçeden mali yardımların düşülmesi
gerekmektedir.
 Doğruluk ilkesi: Bütçenin gelir ve harcama tahminleri, mümkün olduğu kadar
gerçeklere uygun sonuçlar verebilmelidir. Yıl içerisindeki iktisadi değişmelerin
doğru tahmin edilmesi gerekir. Bütçe hazırlanırken gerçeğe yakın tahminler
yapılmalıdır. Aksi durumda bütçenin uygulaması
güçleşir ve bütçe açığı meydana gelir. Tahminlerin,
önceki yıllarla ilgili istatistiki bilgilerden faydalanılarak,
ülkenin içinde bulunduğu şartların ve dünyadaki
gelişmelerin göz önünde bulundurularak yapılması
gerekmektedir.
22
 Açıklık ilkesi: Bütçede gelir ve harcamalarla ilgili yer alan bilgilerin mümkün
olduğu kadar açık olması, sadece uzmanların değil ilgi duyan vatandaşların da
anlayabileceği şekilde hazırlanması gerekir Ayrıca herkesin incelemesine açık
olmalıdır. Bütçeler basılarak yayımlanmalıdır. İsteyen herkesin alıp inceleyebilme
imkânı sağlanmalıdır. Bütçe ile ilgili bilgi ve belgelerde herhangi bir gizlilik
olmamalıdır.
 Giderlerin gelirlerden önceliği ilkesi: Bütçede önce giderler tahmin edilir. Gider
rakamları belirlendikten sonra gelirler tahmin edilir. Gelirlerin önce belirlenmesi
durumunda sınırlı gelir kaynaklarıyla yatırımlar artırılamayacağı için ekonomik
gelişmenin sağlanması mümkün olamaz. Ancak az gelişmiş ülkelerde yapılması
gereken harcamalar, elde edilecek gelirlerden daha fazla olsa bile gelir olanakları
yapılacak harcamaları sınırlar. Bu ilke az gelişmiş ülkelerde uygulanmamaktadır.
Gelişmiş ülkelerde geçerli olan bir ilkedir.
 Önceden izin ilkesi: Bütçe, hükümet tarafından hazırlanır. Halkın temsilcilerinden
oluşan parlamento tarafından onaylanır. Parlamentonun (yasama organının) izni
olmadan hükümet, bütçeyi uygulayamaz. Yani ne gelir toplayabilir ne de harcama
yapabilir. Bu ilke yasama organının kamu gelir ve giderleri üzerinde söz sahibi
olduğunu ifade eder.
 Tahsis ilkesi: Bütçede her yıl yapılacak harcamalar için ödenek ayrılması ilkesidir.
Nitelik itibariyle tahsiste alanlar açısından ödenekler saptanır. Miktar itibariyle
tahsiste her alana yapılacak ödenek ayrımı hizmet alanı itibarı ile miktar olarak
belirlenir. Zaman itibariyle tahsiste ise ödenek ayrımı bir mali yıl için yapılır.
 Anlaşılabilirlik (aleniyet) ilkesi: Bütçede yer alan gelir ve giderlerin herkesin
kolayca anlayabileceği şekilde açık ve sade olarak düzenlenmesini ifade eder. Bu
ilkeye uyulması, aynı zamanda bütçenin uygulanmasını da kolaylaştırır. Bütçe gelir
ve giderleriyle ilgili rakamların kolayca anlaşılmasını sağlar.
 Tasarruf ilkesi: En az harcama ile en fazla hizmetin sağlanmasını savunur.
Gereksiz harcamaların önlenerek, verimliliğin sağlanmaya çalışılarak, kamu
gelirlerinin zorunluluk dereceleri dikkate alınarak kamu giderlerinde kullanılmasını
açıklar.
 Denklik ilkesi: Klasik maliyecilerin ve ona uygun klasik maliye görüşünün
savunduğu bir ilkedir. Bütçede gelir ve giderlerin birbirine denk olması gerektiği
savunulur. Kamu giderleri, normal gelirlerle finansa edilmelidir. Bu nedenle
harcamalar gelirlere eşit olmalıdır. Eğer bütçe hazırlanırken giderlerin toplamı,
gelirlerin toplamından fazla çıkarsa aradaki fark iç borçlanmalarla kapatılır ve gelir
gider toplamları eşitlenir. Bu eşitliğe görünüşte denklik denir. Bütçe uygulandıktan
sonra kesin hesap kanununda gelir ve giderler gerçekten birbirine denk çıkarsa buna
gerçek denklik denir. Bu ise bütçe hazırlanırken gelir ve giderlerle ilgili tahminlerin
gerçeğe yakın olması durumunda mümkündür. Artık klasik iktisatçıların görüşünün
dışında bütçe denkliğinin yıllık olarak sağlanması zorunlu görülmemektedir. Çünkü
ülkenin içinde bulunduğu ekonomik duruma göre bütçe açık verebilir. Önemli olan,
ekonomik duruma uygun olan ekonomik ve mali politikaların doğru bir şekilde
uygulanmasıdır.
23
 Yıllık olma (zaman) ilkesi: Söz konusu ilke, bütçenin uygulanması için verilen
iznin bir süre ile sınırlandırılmasını ifade eder. Bu süre bir yıl olarak kabul edilir.
Ancak bazı istisnai durumlarda geçici bütçe uygulanabilir. Geçici bütçeler, bir yıldan
daha az dönemi kapsayabilir. Ekonomik dalgalanmalar, ekonomik planlar nedeniyle
daha uzun süreli bütçeler yapılabilir. Genellikle her ülkede kabul edilen ve
uygulanan mali yıl, bir yıllık bir süreden oluşur. Bu dönem bütçe uygulaması
itibariyle uygun bir zaman dilimidir ve ülkemizde de anayasanın 161. maddesinde
“yıllık” ifadesi kullanılmaktadır. Mali bakımdan daha isabetli tahminlerde
bulunmak, muhasebe uygulamalarını kolaylaştırmak, bütçenin incelenmesi,
onaylanması ve meclis denetimine uygun zaman tanıması açısından bir yıllık süre
uygun görülmektedir. Bir yıllık süre meclis araştırmaları, kamuoyundaki eğilim ve
değişmelerin izlenmesi, toplumsal karar alma süreci açısından doğru bir süredir.
3.4. Çeşitleri
Klasik maliye görüşüne göre bütçeler aşağıdaki şekillerde tanımlanır:
 Performans bütçe: Devletin yüklendiği görevleri yerine getirebilmesi bakımından
gerçekleştirdiği hizmetler ile bunların birim maliyetinin önem kazandığı bir
bütçeleme sistemidir. Mal ve hizmet üretimi yapmaya yönelik kamu kuruluşlarının
faaliyet ve etkinliklerinin ölçülmesi bu bütçenin amacıdır. Ayrıca üretim maliyetinin
düzeyi ile üretim miktarları arasındaki ilişkinin önemi söz konusudur.
Gerçekleştirilecek görevlerin planlanması yapıldıktan sonra her bir hizmet biriminin
alanına giren hizmetler belirlenmekte, ilgili programlar ve faaliyetler
incelenmektedir. Faaliyetler sonucu yapılan nihai üretim ve belirli bir üretimin
yapılabilmesi için katlanılması söz konusu maliyetin en aza indirilmesi, performans
bütçenin esasını oluşturur.
 Millî bütçe: Millî bütçe kavramı, kamu kesiminin ekonomide taşıdığı önem ve
ağırlıktan kaynaklanmaktadır. Kamu ve özel sektör
arasında kaynak dağılımın optimal (en uygun, elverişli,
akılcı) bir şekilde sağlayabilmek ve toplumsal
amaçlarla etkinlik yakalayabilmek amacıyla bu bütçeye
başvurulur. Ekonomide toplam kaynakların ve
harcamaların denkleştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu
nedenle millî muhasebe kavramına dayanarak
ekonomideki kaynakların belirlenmesine yarayan bir millî bütçe hazırlanması gerekir.
Bu bütçe, planlı ve programlı bir bütçedir. Millî bütçe, iktisadi ve mali politikaya yön
verecek bir bütçe türüdür.
 Program bütçe: Kamu faaliyetlerinde verimin, tasarruf ve etkinliğin sağlanması
bakımından önemli olan bu bütçe, sahip olunan olanakların mevcut alternatifler
içerisinde en iyi şekilde kullanımını amaçlamaktadır. Böylece öngörülen amaçlara
ulaşabilmek için maliyet-fayda analizleri yapılmak suretiyle kıt kaynakların,
ihtiyaçların en etkin düzeyde karşılanmasına yönelik bir şekilde kullanımına çaba
gösterilmektedir. Kamu hizmetlerinin en üst düzeyde yerine getirilmesi kamu
24
giderlerinin etkinliği ve verimliliğin yükseltilmesi amacıyla bütçe kaynaklarının
optimal düzeyde kullanılması program bütçenin temelini oluşturmaktadır. Genellikle
bir yıllık süre için uygulanan bütçelerin devamlılık ve plan-programlar arasındaki
koordinasyonunun sağlanması bakımından büyük önemi bulunmaktadır.
Verimliliğin artırılması ve israflardan kaçınılması yanında ödenekler, harcama
kalemlerine göre değil; planda belirtilen hedeflerin gerektirdiği hizmetler için
ayrılmaktadır.
 Telafi edici bütçe: Kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki geleneksel bağ
sürdürülmekle birlikte geniş ölçüde ekonomik dengenin gerçekleştirilmesi için çaba
gösterilmektedir. Devletin ekonomik hayata müdahalesinin gerekliliği düşüncesine
dayanır. Bu bütçe görüşünde bütçe açıkları devam edebilir. Ekonomik hayatın
gerektirdiği sürece devletin borçlanmaya başvurması gerekir. Çünkü şartlar daha
fazla harcamayı gerektirirken gelirler azaldığında harcamalar artırılmazsa denklik
düşüncesi olumsuz sonuçlar meydana getirir. Tam çalışma sağlanıncaya kadar
devletin borçlanması gerekmektedir. Ancak devamlı artan borçların faiz
ödemelerinin bütçede önemli bir meblağ tutacağı göz önünde bulundurularak
borçlanma kontrollü bir şekilde yapılmalıdır.
 Devrî bütçe: Bu bütçede bütçe denkliği şart olarak görülmez. İktisadi faaliyetlerin
daralma dönemlerinde bütçe açığı meydana gelir. Bu nedenle devlet harcamalarını
artırarak talebi teşvik etmeli ve açığı kapatmaya çalışmalıdır. İktisadi faaliyetlerin
genişleme döneminde ise bütçe fazla verir. Bu durumda faaliyetlerin daraltılması
gerekir. Aksi hâlde daralma dönemindeki gelirlerdeki azalma, vergileri de artırır.
Vergilerin artması harcamaları da artırır. İktisadi istikrar sağlanıncaya kadar bütçe
açık verebilir. Bu borçlanmayla finanse edilir. Genişleme döneminde de önceki
dönemin açıklarını kapatmak için bütçe fazla verebilir. Devrî bütçe düşüncesinde
iktisadi dalgalanma dönemlerinde bütçe denkliğinin sağlanmasının faydalı olacağı,
ancak bunun zorunlu olmadığı savunulmuştur. Durgunluk döneminde bütçenin açık
vermesi kolay olmakta, ancak daha sonraki dönemlerde bu açıkları bütçe fazlasıyla
kapatmak zor olmaktadır. Buhran dönemlerinde ortaya çıkan bütçe açığı, refah
dönemlerinde sağlanacak bütçe fazlasıyla finanse edilir. Refah dönemlerinde de
kamu yatırımları daraltılmalı ve vergiler artırılmalıdır.
 Denk bütçe: Bütçenin denk olması esastır. Yani kamu harcamaları, kamu
gelirleriyle karşılanacak ve bütçe açık vermeyecektir. Kamu harcamalarında artış
meydana geldiğinde kamu gelirleri de artırılarak harcamalar finanse edilmeli,
borçlanmaya gidilmemelidir. Ancak olağanüstü hâllerde borçlanmaya gidilebilir.
Bütçenin denkliğini bozan etkenler içinde devletin para basması, bütçe açıklarının
borçlanma ile finanse edilmesi ve bütçe fazlalıkları gelmektedir. Kamu giderlerinin
normal kamu gelirleriyle karşılanması gerekmektedir. Devletin ekonomiye müdahale
etmemesi ve kamu hizmetlerinin sınırlı düzeyde kalması esastır.
 İktisadi devlet teşekkülü (İDT) bütçeleri: İktisadi devlet teşekküllerinin teşebbüs
niteliğinde olması nedeniyle bağımsız bütçeye ihtiyaçları vardır. İktisadi devlet
teşekküllerinin idari görev yapan diğer devlet kuruluşlarından farklı olarak iktisadi
faaliyetlerde bulunması ayrıca bir bütçe hazırlanmasını gerektirir. İktisadi devlet
25
teşekküllerinin bütçesi özel hukuk hükümlerine tabidir. İktisadi devlet
teşekküllerinin sermayesinin tamamı devlete aittir. Bunların ayrıca yatırım ve
finansman bütçeleri hazırlanır. Bu nedenle İDT bütçeleri işletme bütçesi niteliği
taşır. Yatırım ve finansman programlarını içerir. İDT bütçeleri; genel muhasebe
kanununa, Devlet İhale Kanunu’na ve Sayıştay denetimine tabi değildir.
3.5. Devlet Bütçesi
Devlet bütçesi, hükümetin bir yıllık programıdır. Bütçe yürütme organı tarafından
hazırlanmaktadır. Kamu hizmetlerini ve bunların gerçekleştirilmesiyle ilgili imkânları en iyi
bilen yürütme organı hükümettir. Hükümet, kendi programına göre uygun olarak kamu
ihtiyaçlarını öncelik sırasına göre belirler ve bütçe ile amaçladığı kamu hizmetlerini
gerçekleştirir (Şekil.3.2).
(Milyar TL - Bin
YTL)
Merkezi Yönetim
Bütçe
Gerçekleşmeleri
2000
2001
1-HARCAMALAR
46.705.028
80.579.065
115.682.350 140.454.842 141.020.860 146.097.573 157.700.828
2- GELİRLER
33.440.143
51.542.970
75.592.324
100.250.427 110.720.859 134.819.231 157.764.401
3- BÜTÇE
DENGESİ
13.264.885
-29.036.095
-40.090.026
-40.204.415
-30.300.001
-81.16.629
63.573
4- NAKİT
DENGESİ
12.308.135
-30.929.652
-35.101.883
-43.076.322
-31.623.633
-10.345.038
-1.718.418
7.174.977
12.026.131
11.780.633
18.404.748
26.188.489
35.936.473
44.131.328
....
....
....
....
21.933.951
24.092.166
36.611.690
5- FAİZ DIŞI
DENGE (Bütçe
Tanımlı)
6- FAİZ DIŞI
DENGE (Program
Tanımlı)
2002
2003
2004
2005
*Kasım
2006
Şekil 3.2: Ülkemizde 2000-2006 yılları arasındaki bütçe gerçekleşmeleri
Bütçe, dört aşamada ele alınır:
Bütçenin Aşamaları
 Bütçenin hazırlanması
 Bütçenin parlamentoda
görüşülüp onaylanması
 Bütçenin uygulanması
 Bütçenin denetimi
Gelişmekte olan ülkelerde, hükümetlerin en büyük sorunu artan kamu hizmet sayısına
rağmen kamu gelir kaynaklarını artıramamaktır. Hükümetler kamu hizmetleriyle ilgili
program ve faaliyetlerine, politik, ekonomik, sosyal ve tarihi etkenlerle şekil verir. Burada
önemli olan devlet giderleri ve gelirlerinin en iyi tahmini, giderler için en uygun gelir
miktarının belirlenmesi, ayrılması ve bunların denetimidir.
26
Gelişmiş ülkelerde dahi hâlâ bütçenin hazırlanması, uygulanması, denetimi
konularında yeni teknikler oluşturulmaya çalışılmakta en iyi kaynak kullanımını sağlayan
bütçe hazırlıkları ile ilgili yeni yöntemler araştırılmaktadır.
3.6. Türkiye’de Kamu Bütçeleri
3.6.1. Genel Bütçe
3.6.1.1. Hazırlanması
1982 anayasasının 162. maddesi ile bütçe hazırlama yetkisi yürütme organına yani
bakanlar kuruluna verilmiştir. Bütçeyi onaylama yetkisi ise yasama organına verilmiştir.
Yasama organının görevleri düzenlenirken (Anayasa 87. madde) “yasa çıkarmak, bütçe ve
kesin hesap Kanunu tasarısını görüşmek ve kabul etmek” şeklinde belirtilmiştir.
Yürütme organı, bütçeyi hazırlarken kamu hizmetleri arasında bir öncelik sıralaması
yapmak; bir sonraki dönemde kamu hizmetlerinin çeşit, artış ve azalışı hakkındaki sorulara
hazırlıklı olmak zorundadır.
Bütçeler, yürütme organının bir yıllık programıdır. Bütçeler, 1050 sayılı Muhasebe-i
Umumiye Kanunu hükümlerine göre hazırlanır. Öncelikle gider bütçesi hazırlanır. Bu
giderlerin önceliği ilkesinden kaynaklanmaktadır. Daha sonra belirlenen giderlerin hangi
gelir kaynaklarından sağlanacağının tespiti için gelir bütçesi hazırlanır. Genel ve katma
bütçe tasarıları Bakanlar Kurulu tarafından TBMM’ye sunulur. Yürütme organınca
hazırlanan bütçeler de aynı süreci takip eder. Yürütme organı bütçeyi hazırlarken ülkenin
genel ekonomik durumunu ve ekonomi politikalarının bütçe üzerindeki etkilerini dikkate
almalıdır. Bütçe hazırlıkları üç ayrı birimde yapılır:




Bakanlıkların hazırlık aşaması
Maliye Bakanlığı tarafından incelenme aşaması
Bakanlar Kurulu tarafından incelenme aşaması
Bakanlıkların Hazırlık Aşaması:
1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun 3483 sayılı kanunla değiştirilen 34.
maddesine göre bakanlıklardan her biri kendi bütçesini hazırlayarak Temmuz ayı sonuna
kadar Maliye bakanlığına gönderirler. Maliye Bakanlığı da kendi bakanlığının bütçesini
hazırlayıp diğerleriyle birleştirerek devletin bir yıllık genel bütçe tasarısını meydana getirir.
Bu tasarı, bakanlar kurulunca incelenip onaylandıktan sonra mali yıl başlamadan en az 75
gün önce TBMM’ye sunulur.
Türkiye’de genel ve katma bütçelerin hazırlanması her yıl mayıs ayında Maliye
Bakanlığı’nın hazırlayıp başbakana onaylattığı “bütçe çağrısı” ile başlar. Ayrıca Maliye
Bakanlığı bir de “bütçe hazırlama rehberi” hazırlayıp ilgili bakanlıklara gönderir.
Bakanlıkların her biri bu bütçe çağrısına ve bütçe rehberine uygun olarak çalışmalarını
yapar.
27
Maliye Bakanlığı Tarafından İnceleme Aşaması
Gider Bütçesinin Hazırlanması: Bakanlıklarda hazırlanan bütçeler, Temmuz ayı
sonuna kadar Maliye Bakanlığına gönderilir. Bu bütçelere kendilerine bağlı olan Katma
İdare Bütçelerini de eklerler. Maliye Bakanlığında toplanan gider bütçelerinin tümü Bütçe ve
Mali Kontrol Genel Müdürlüğünde incelenir. İncelemede şu hususlar dikkate alınır:




Maddi hata olup olmadığı
Ödeneklerin gider konularına uygunluğu
Fazla ödeneklerin gerekçeleri
Ödeneklerin yeterliliği
Yatırım harcamalarına ilişkin ödenek talepleri, Maliye Bakanlığına gitmeden önce
yıllık programlara uygunluğunun belirlenmesi ve onay için Devlet Planlama Teşkilatına
(DPT) gönderilir. Bu talepler, DPT tarafından incelenip onaylandıktan sonra Maliye
Bakanlığına gönderilir. Maliye Bakanlığı DPT tarafından belirtilen yatırım projeleri
ödeneklerini ilgili kuruluşların bütçelerine dâhil eder.
Maliye Bakanlığı, gider bütçelerini incelerken ilgili bakanlıklarla bazen uyuşmazlığa
düşebilir. Uyuşmazlıklar, genellikler fazla ödenek taleplerinden kaynaklanır. Uyuşmazlık
çözülmezse başbakanın hakemliğine başvurulur. Bütçenin gerekçesi ve yıllık iktisadi rapor
Maliye Bakanlığınca hazırlanır. Gider bütçesi, genel bütçenin “A” cetvelinde bulunur.
Gelir Bütçesinin Hazırlanması: Gelir bütçesini Maliye Bakanlığı hazırlar. Bütçe ve
Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, kuruluşların harcamalarını karara bağlamak için gelecek
yıllara ait olan ön tahminlerde bulunurken gelirlerin tahmini ve gelir bütçelerinin
hazırlanmasını da Gelirler Genel Müdürlüğü hazırlar.
Gelir bütçesi hazırlanırken devletin vergi, harç, resim, para cezaları vb. kaynaklardan
ne kadar gelir sağlayacağı tahmin edilerek miktarlar belirlenir. Gelirler Genel Müdürlüğünce
yapılan gelir tahminleri Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne gönderilir. Gelir
bütçesinin tahmini ve gerekçeleri, genel bütçenin “B” cetvelinde bulunur. Bir yıl sonraki
gelirlerle ilgili tahmin ve değişiklikler, Gelirler Genel Müdürlüğünce yapılır.
Gelirlerin tahmininde kullanılan usuller şunlardır:
Otomatik usul: Bu yöntemde idarenin takdir ve tahminine yer vermeden eski yılların
bütçe rakamları yeni bütçede aynen gösterilir.

Bir önceki yıl usulü: Bu usulde, sonucu alınmış olan bir önceki yıl gelirinin,
bütçesi hazırlanan yıl için aynen esas alınması yoluna gidilir. Bu usule göre
devlet gelirinin ülkede nüfus ve servet artışına uyumlu bir şekilde yavaş yavaş
yükseleceği ya da en azından aynı kalacağı varsayılmaktadır. Günümüzde
uygulama alanı pek yoktur.
28

Ortalama usul: Son birkaç yılın gelir rakamlarının ortalaması alınmak suretiyle
bütçesi hazırlanan yılın geliri tahmin edilmiş olmaktadır. Bu usulün
uygulanması durumunda gelir sistemiyle ilgili olarak yapılmış değişikliklerin
ayrıca dikkate alınması söz konusudur.

Ortalama artışlara göre artırma usulü: Son birkaç yılın gelir rakamlarının artış
oranı belirlenmekte ve sonucu bilinen bir önceki yılın rakamları aynı oranda
artırılmaktadır. Bir önceki yıl usulü gibi günümüzde uygulama alanı pek
bulunmayan bu usul, işleyiş bakımından son derece basittir. Bir önceki yıl
bütçesinin sonucu alınmış gelir rakamlarının son birkaç yıla ait gelir
rakamlarının artış ortalamalarına göre yükseltilmesi söz konusudur.
Serbest tahmin usulü: Eski yılların rakamlarından yararlanılmakla beraber ülkenin
ekonomik ve siyasal koşulları göz önünde bulundurularak bütün gelir kalemlerinin teker
teker gözlemlere göre tahmin edilmesidir. Otomatik yöntemlerle elde edilen rakamlar, yeni
bütçeye aynen geçirildiği hâlde bu yöntemde istatistiksel yöntemlerden yararlanılarak
verileri geçmiş yıllara ait değişimler elde edilir. Kamu gelirlerini etkileyebilecek yasal
değişikliklerle vergi matrahlarında değişmeyi etkileyecek ekonomik politikalar
değerlendirilir. Doğrudan doğruya takdir usulü, ülkenin soysal, ekonomik ve mali koşulları
göz önünde bulundurularak sonucu alınmış yıl verileri tahmin ve hesap tekniklerinden
yararlanmak suretiyle uygulanan bir usuldür.
Bütçe yasama organına bazı eklerle birlikte gönderilir. Bütçe yasa metninde bütçe
gelir ve giderlerle ilgili kurallar, hazine işlerine ait kurallar ve bütçe gerekçesi yer alır. Bütçe
tahminleri, paket hâlinde sunulur. Yasama organı, bütçesiyle birlikte bütçe belgelerini (bütçe
gerekçesi, bütçe yasası ve bütçe cetvelleri) de onaylar.
Bütçe gerekçesinde, ülkenin ekonomik durumu hakkında geniş bilgi verilmekte ve
ayrıca gelir gider kalemleri hakkında açıklamalar yapılmaktadır ve Maliye Bakanlığı
tarafından hazırlanmaktadır. Bu amaçla ilgili bakanların göndermiş olduğu özel
gerekçelerden başlıca, ülkenin ekonomik ve mali durumunun genel gidişi, yeni bütçenin ana
hatları, bütçenin nasıl denkleştirildiği, varsa açığın nasıl kapatılacağı, hazinenin durumu,
borçlanma durumu ve gelişmeler konusunda bilgiler gönderilmektedir. Yani bütçe
gerekçesinde bütçe gelir ve giderlerinin gerçekleşme durumu, devlet borçları ve fonlarla
ilgili değerlendirme ve kadro işlemleri bulunur.
Bütçe kanun tasarısında, hükümete gelirlerin toplanması giderlerin yapılması
bakımından yetki ve izin verilmesi ile ilgili hükümler yer almaktadır. Ayrıca öngörülen
kamu giderlerinin toplamı ile kamu gelirleri toplamı ve gelir gider açığı varsa bu açığın
kapatılma biçimi yer almaktadır. Bütçenin ilgili olduğu mali yıl ile gelir ve gider unsurları
hakkında çeşitli hükümler bulunmaktadır. Bütçe kanunu metni; genel hükümler, kamu
personeline ilişkin hükümler, hazine ve hazine ilişkileri ile ilgili hükümler ve çeşitli
hükümler olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Ayrıca bütçe yasasında mali
politikalara, hazine işlemlerine, kamu personel maaşlarına ve katma bütçeli kuruluşlara
yapılan harcamalara ilişkin hükümler yer alır.
Bütçe cetvelleri, bütçe ile ilgili kuralları içerir ve alfabetik olarak düzenlenmiştir.
29
(A) cetveli: Kamu giderleri ile ilgilidir. Yasama organının, devlet bakanlığının ve yargı
organlarının ödeneklerini gösterir. Program, alt program ve projelerin ödenekleri yer alır.
(B) cetveli: Kamu gelirleri ile ilgilidir. Bu cetvelde vergi gelirleri, vergi dışı normal gelirler,
özel gelir ve fonlar yer almaktadır.
(C) cetveli: Kamu gelirlerinin dayandığı hükümleri gösterir. Bütçe gelirlerinin toplanmasına
ilişkin yasa, tüzük, yönetmelik ve kararları tarih, numara ve isimleriyle gösterir.
(Ç) cetveli: Vatani hizmet aylığı alanlarla ilgili bilgiler bulunur.
(G) cetveli: Gelecek yıllara taşan giderleri yapabilme yetkisi veren kanunları belirtir.
(H) cetveli: Harcırah Kanunu gereğince her yıl bütçe yasası ile belirlenen gündelikleri ve
tazminatları gösterir.
(İ) cetveli: Mali yasalardaki rakamsal tutarları gösteren cetvellerdir. Mali yasalarda
yapılacak ödenek değişikliklerinin tutarı yer alır.
(M) cetveli: Pansiyoner öğrencilerden alınacak ücretleri belirtir.
(O) cetveli: Ordu ihtiyaçları için alınacak hayvanların alım bedelleri ile ilgili düzenlemeleri
içerir.
(P) cetveli: Kurumların satın alacakları taşıtların ortalama-alma değerlerini belirtir.
(R) cetveli: Harcama kalemleri ile ilgili hususları içerir.
(T) cetveli: Kurumların 237 sayılı Kanun’un 9. maddesi gereğince satın alacağı taşıtların
ortalama satın alma bedellerini göstermektedir. Cetvellerin içeriğini görmek için
www.bumko.gov.tr sitesini ziyaret ederek Bütçe Mevzuatını inceleyiniz.
Bütçenin TBMM’ de Görüşülmesi Aşaması
Anayasanın 162. maddesine göre bütçe
tasarıları ve rapor kırk üyeden oluşan Bütçe
Komisyonu tarafından incelenir. Bu komisyonda
iktidar grubundan en az yirmi beş üye verilir. Diğer
üyelikler ise siyasi parti ve gruplarının ve
bağımsızların
meclisteki
oranlarına
göre
dağıtılmaktadır. Anayasaya göre Bütçe Komisyonu,
tasarı üzerindeki çalışmalarını elli beş gün içinde
bitirerek Bütçe Kanun Tasarısını, son şekliyle TBMM
Başkanlığına gönderir. En geç aralık ayının ilk haftası
sonunda Bütçe Kanun Tasarı Genel Kurula gönderilir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, bütçe kanun tasarılarının Genel Kurulda görüşülmesi
30
sırasında, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar. Bütçe Tasarısının
Genel Kurulda görüşülmesi için yirmi günlük bir süre vardır. Bütçe komisyon raporuyla
Genel Kurula sunulan genel ve katma bütçe kanun tasarıları, Genel Kurulda, Maliye
Bakanının açılış konuşmasıyla Genel Kurul görüşmelerine açılır. Tasarının içindeki tüm
maddeler onaylandıktan sonra bütçenin tümü açık oya sunulur.
3.6.1.2. Onaylanması
Bütçenin tümü üzerinde yapılan açık oylama sonucu kabul
ve red oyları sayılır. Kabul oyları toplamı, red oylarını aşarsa
bütçe mecliste onaylanmış olur. Cumhurbaşkanı tarafından
onaylanan Bütçe Kanunu, Resmi Gazete’de yayımlanarak 1 Ocak
tarihinde yürürlüğe girer. Anayasanın 89. maddesine göre
Cumhurbaşkanı’nın Bütçe Kanunu’nu veto (kabul etmeme,
çevirme) hakkı yoktur.
Yasama organının bütçeyi kabulü olabildiği gibi reddetmesi de söz konusudur.
Bütçenin yürütme organının gelirleri toplamasına, giderleri yapmasına yetki ve izin veren bir
kanun olması red kararının önemini büyük ölçüde artırır. Eğer bütçe reddedilirse “geçici
bütçe” uygulaması ile devlet faaliyetleri devam ettirilir. Olağanüstü durumlarda da geçici
bütçe uygulaması yoluna gidilir. Geçici bütçeye başvurma nedenleri şu şekilde sıralanabilir:



Süresinde kanunlaşamayan bütçeler, mali yıla yetişemeyebilir.
Yasama organı, bütçeyi reddedebilir.
Seçim takvimi ile bütçe takvimi birbirine uymayabilir.
Geçici bütçe, yıllık bütçe kabul edilip uygulamaya konuluncaya kadar belirli bir süre
ile sınırlı olmak üzere gelirlerin toplanması ve giderlerin yapılmasına yetki ve izin veren bir
kanundur. Geçici bütçe kanunu ile hükümete belli bir süre için gelirleri toplamasına devam
etme izni verilmekte; giderlerle ilgili olarak da harcama birimlerine geçen yıl bütçe
üzerinden toptan ödenek verilmesi yoluna gidilmektedir.
Genellikle geçici bütçeler bir aylık yapıldığı için bunlara “onikide bir bütçe” de
denilmektedir. Böylece geçici bütçeler ya geçmiş bütçenin onikide bir tutarına veya toplam
bir tutar hâlinde ödenek verir ve gelirlerin toplanmasına devam edileceğini belirtir.
Geçici bütçe, devlet faaliyetlerinin akışının sürdürülmesi bakımından gerekli olduğu
için zorunlu bir uygulama niteliğindedir. Bununla birlikte geçici bütçe uygulamasında bölüm
itibariyle onama yapıldığı ve toptan ödeme ayrıldığı durumlarda meclis denetimi zayıflamış
olmaktadır. Aynı şekilde yeni bütçe ile yapılması tasarlanan yenilikler, tasarruflar
düzeltmelere gecikmiş olacaktır. Karışıklık ve gecikmelere neden olabilir. Bütçenin
zamanında yetiştirilememesi ya da reddedilmesi ile geçici bütçe uygulamalarına ülkemizde
zaman zaman başvurulmuştur. 1965 mali yılı ve l970 bütçelerinin reddedilmesi sonucu
geçici bütçe uygulanmış, 1974 mali yılı bütçesinin gecikmesi nedeniyle de üç aylık geçici
bütçe uygulaması yoluna gidilmiştir.
31
3.6.1.3. Uygulanması
Bütçenin hazırlanması ve kanunlaşması aşamalarından sonra bütçenin uygulama
aşaması başlamaktadır. Bütçe, hükümet tarafından uygulanır. Görevli kuruluş ise Maliye
Bakanlığıdır. Bütçenin uygulamaya girmesiyle faaliyetlerin yürütülebilmesi için gelirler
toplanacak giderler ödenebilecektir. Bütçenin uygulanmasında iki yol takip edilir:
 Gelirlerin toplanması
 Giderlerin yapılması
Gelirlerin toplanması: Yürürlükteki mali mevzuata göre kamu gelirlerinin tarhı,
tahakkuku ve tahsilidir. Bu gelirlerin toplanmasına Bütçe Kanunu izin vermektedir. Kamu
gelirleri içerisinde en önemli hâsılatı daha önce de bahsettiğimiz gibi vergiler
oluşturmaktadır (Şekil.3.3).
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
GELİR, KURUMLAR VE KATMA DEĞER VERGİSİNİN GENEL BÜTÇE VERGİ GELİRLERİ İÇİNDEKİ PAYI
(1988 - 2005)
(BİN YTL)
VERGİ
VERGİ
VERGİ
GELİR
VERGİ
TOPLAM
VERGİ
GELİR
GELİRLERİ KURUMLAR GELİRLERİ
GELİRLERİ +KURUMLAR GELİRLERİ
K.D.V.
GELİRLERİ
VERGİSİ
İÇİNDEKİ
VERGİSİ
İÇİNDEKİ TAHSİLÂTI İÇİNDEKİ
+KDV
İÇİNDEKİ
(DÂHİLDE
+
TAHSİLÂTI
TAHSİLÂTI PAYI (%) TAHSİLÂTI PAYI (%)
PAYI (%)
TAHSİLÂTI
PAYI (%)
İTHALDE)
14.232
4.801
33,7
2.118
14,9
4.177
29,3
11.096
78,0
25.550
9.871
38,6
3.598
14,1
6.461
25,3
19.930
78,0
45.399
18.609
41,0
4.637
10,2
12.371
27,2
35.617
78,5
78.643
33.355
42,4
7.063
9,0
22.832
29,0
63.250
80,4
141.602
60.056
42,4
10.078
7,1
42.088
29,7
112.222
79,3
264.273
106.661
40,4
19.132
7,2
81.877
31,0
207.670
78,6
534.888 (1)
181.884
34,0
43.976
8,2
176.742
33,0
402.602
75,3
587.760 (2)
181.884
30,9
43.976
7,5
176.742
30,1
402.602
68,5
1.084.350
329.795
30,4
103.241
9,5
354.980
32,7
788.016
72,7
2.244.094
676.017
30,1
189.338
8,4
743.026
33,1
1.608.381
71,7
4.745.484
1.500.245
31,6
396.238
8,3 1.561.562
32,9
3.458.045
72,9
9.228.596
3.481.752
37,7
748.383
8,1 2.725.083
29,5
6.955.218
75,4
14.802.280
4.936.551
33,3 1.549.525
10,5 4.164.334
28,1
10.650.410
72,0
26.503.698
6.212.977
23,4 2.356.787
8,9 8.379.554
31,6
16.949.318
64,0
39.735.928
11.579.424
29,1 3.675.665
9,3 12.438.860
31,3
27.693.949
69,7
59.631.868
13.717.660
23,0 5.575.495
9,3 20.400.201
34,2
39.693.356
66,6
84.316.169
17.063.761
20,2 8.645.345
10,3 27.031.099
32,1
52.740.205
62,6
2004
101.038.904
19.689.593
19,5
9.619.359
9,5 34.325.208
34,0
63.634.160
63,0
2005
119.250.807
22.817.530
19,1 11.401.986
9,6 38.280.429
32,1
72.499.945
60,8
YILLAR
(1) EDV. NAV. VE EMTV. HARİÇ
(2) EDV. NAV. VE EMTV. DAHİL
NOT : 2004-2005 YILLARI BÜTÇE KANUNU’NDA VE ÖNCEKİ YILLARDA RED VE İADELER GELİRLER İÇERİSİNDE YER ALDIĞINDAN
2004-2005 YILLARI RAKAMLARINA DA RED VE İADELER DAHİL EDİLMİŞTİR.
Şekil 3.3: Ülkemizde 1988-2005 yılları arasında vergi gelirlerinin genel bütçe içerisindeki
payları
32
Vergiler, Vergi Usul Kanunu (VUK) ve özel vergi kanunları çerçevesinde
uygulanmaktadır. Maliye Bakanlığı, merkez ve taşra örgütü aracılığıyla kanunların
öngördüğü çerçeve içerisinde bütçede yer alan kamu gelirlerini toplama yoluna gitmektedir.
Yani kamu gelirleri Maliye Bakanlığınca gerçekleştirilmektedir. Bunun yanında bazı
gelirlerin toplanmasında diğer bakanlıkların da (adalet, orman, sağlık, millî eğitim…) rol
aldığı görülmektedir. Ancak bu gelirler, Maliye Bakanlığı tarafından atanan ve gelir
toplamaya yetkili kılınan sorumlu saymanlar tarafından toplanmaktadır. Kamu gelirleri
toplanırken şu aşamalar takip edilir:




Verginin tarhı (Vergi oranının vergi matrahına uygulanmasıyla vergi borcunun
hesaplanması)
Verginin tebliği (Hesaplanan vergi miktarının borçluya -mükellefeduyurulması)
Verginin tahakkuku (Tarh ve tebliğ edilen verginin ödenme aşamasına gelmesi)
Verginin tahsili (Tahakkuk eden verginin ödenmesi)
Giderlerin yapılması: Bir kamu harcamasının yapılabilmesi için bütçe yasasında
belirtilen hizmete ilişkin bir ödeneğin ayrılmış olması gerekmektedir. Bütçede bir ödeneğin
ayrılmış olması da harcama yapılması için yeterli değildir. Devlet adına bir borcun doğması
için borçlu devlet ile alacaklı kişi arasında hukuksal bir eylemin gerçekleşmesi gerekir. Bir
kamu harcamasının yapılması ancak dört ayrı işlemin tamamlanmasına bağlıdır:
 Giderlerin taahhüdü: Devletin borçlu duruma konulması ile ilgili bir işlemdir.
Bakan ya da kanunların yetkili kıldığı kişi, kendilerine yüklenmiş olan işlerin
gerçekleştirilebilmesi bakımından bazı kararlar vermekte veya sözleşmeler
yapmaktadır. Bir kamu kuruluşunda ita amirinin(ödemeye yetkili kimse), kurum
adına yapılması söz konusu bir gideri taahhüt etmesi ve yüklenmesi için bütün ile
ilgili mevzuat hükümlerini yerine getirmeli ve bununla ilgili de bütçe izni olmalıdır.
Bir bakanlığa verilmiş olan kamu hizmetlerinin yapılabilmesi açısından ilgili
bakanın veya yetki verdiği kişinin ya da ikinci derecede ita amirlerinin (vali, tümen
komutanları vb.) kararları kabul etmesi ve imzalaması ya da sözleşme yapması
giderlerin taahhüdü olarak ifade edilir.
 Giderlerin tahakkuku: Bu aşamada devletin borçlu olduğunun kabulü ve borcun
tutarının belirlenmesi söz konusudur. Giderin usulüne uygun bir şekilde yapıldığı
belirlendikten sonra devlet tarafından borcun doğduğu, idarece de kabul
edilmektedir. Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun 69. maddesi hükmü gereğince,
devlet hazinesi hesabına bir harcamanın tahakkuku için bakanın veya adına yetkili
bir kamu görevlisinin onayı gerekmektedir. Tahakkuk işlemine esas olarak
belgelerin incelenmesi ve yasalara uygunluğunun araştırılması zorunludur.
 Giderlerin verile emrine bağlanması: Taahhüt ve tahakkuku yapılmış bir giderin
gerçekleştirilebilmesi için verile emrine bağlanması gerekmekte olup ita amiri
tarafından saymana verilmektedir. İta amiri adına, saymanlıkça hazırlanan ve ita
amiri tarafından imzalanan belge (verile emri), devlet adına tahakkuk etmiş bir
borcun hak sahibine ödenmesine ilişkin bir talimattır. Bu belgede giderle ilgili daire
33
bütçesi, ödenecek paranın tutarı, borcun ait olduğu yıl ve ilgili program ile hak
sahibine ait bilgiler yer almaktadır. İta amiri, bütçesindeki ödeneği kullanırken
bunun sayman tarafından ödenmesi olanağının olup olmadığını araştırmak
zorundadır. İta ve ödeme emirlerinde, bütçenin ait olduğu yıl ile programa ilişkin
bilgilerin gösterilmesi zorunlu olup taahhüt edilen ve tahakkuku yapılan işlem ile
ilgili belgelerin aslı veya onaylı suretlerinin eklenmesi gerekmektedir.
 Giderlerin ödenmesi: Verile emrine bağlanmış devlet giderlerini, nakit saymanları
öder. Saymanlar tarafından verile emrine bağlanmış bir giderin ödenmesinde bütün
belgelerin tamamlanmış olup olmadığına, gerekli yasal koşul ve sınırlamalara uygun
olup olmadığına dikkat edilmesi gerekmektedir. Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun
81. maddesi hükmü gereğince saymanlar tarafından bütçeye ilişkin bir harcamanın
ödenmesi, ita amiri tarafından imzalanmış bir ita veya kredi emrine dayalı olmasını
zorunlu kılmaktadır. Saymanlıkların ita amirleri ile ilgili olarak yapacakları
incelemede; masrafın kendisine verilen mezuniyet dâhilinde bulunmasına, masrafın
bütçedeki tertibe uygunluğuna, ita emrine esas taahhüt evrakının tamam olup
olmadığına, maddi hata olup olmadığına, söz konusu harcamanın yasalara uygun
olup olmadığına ve istihkak (hak) sahibinin hüviyetine bakılır.
3.6.1.4. Hazine İşlemleri
Bütçenin uygulanması bir taraftan gelirlerin
toplanması, diğer taraftan harcama yapılması demektir. Bu
iki işlemin birlikte yürütülebilmesi ve gelirlerle giderler
arasında yer ve zaman bakımından uyum sağlanması için
yapılan işlemlere hazine işlemleri denir. Hazine işlemlerini
hazine yapar. Hazine, bütçenin gelirlerini toplayarak bunları
muhafaza etmek, bunları işletmek, gerekirse borç para
bularak bütçenin giderlerinin gereken yerde ve zamanda
ödenmesini sağlamakla görevli soyut bir kasadır.
Bütçede özellikle gelir gider denkliğinin sağlanmasında ve bütçenin sağlıklı
uygulanmasında hazinenin önemli bir görevi vardır. O hâlde hazine, bütçenin uygulamasında
vazgeçilmez bir araçtır.
Hazine işlemleri; yer bakımından hazine işlemleri, zaman bakımından hazine işlemleri
olmak üzere ikiye ayrılır.
Yer bakımından hazine işlemleri, kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesinde bölgeler
arası ortaya çıkan mali uyumsuzlukları gidermeye yöneliktir. Bir bölgede gelirler, giderlere
göre az ise ve bu nedenle ödeme zorluğu çekiyorsa geliri giderine göre fazla olan yerden bu
bölgeye T.C. Merkez Bankası ve T.C. Ziraat Bankası gibi bankalar aracılığıyla gelir transferi
yapılır. Böylece ödeme güçlüğü ortadan kaldırılmış olur.1931 yılında bütün para nakil işleri
T.C. Merkez Bankasınca yapılmaya başlandı. Halen devletin bütün gelirleri, esas itibariyle
Merkez Bankasında toplanmakta ve ödemeler buradan yapılmaktadır.
34
Zaman bakımından hazine işlemleri, kamu gelirlerinin giderlere uyumlu olarak
toplanamadığı zamanlarda yapılan işlemlerdir. Gelirlerin toplanamadığı dönemlerde yapılan
kamu harcamalarının finansmanını sağlamak için hazine, bazı borç kaynaklarına başvurur.
Kısa vadeli ya da dalgalı borç olarak da isimlendirebileceğimiz bu borç kaynakları şunlardır;
Merkez Bankası avansları, adi emanetler ve hazine bonosu.
Merkez Bankası avansları, hazinenin gelir gider uyumsuzluğunu gidermek için alınan
kısa vadeli borçlardır. 1211 sayılı T.C. Merkez Bankası Kanunu’nun 50. madde hükmüne
göre cari yıl genel bütçesi ödenek toplamının %l5’ini geçmemek üzere Merkez Bankası,
hazineye kısa vadeli avans hesabı açar. Böylece hazine, devlet gelirlerinin düşük olduğu
zamanlarda gerekli harcamaları yapabilir. Gelirlerin fazlalaştığı dönemde ise aldığı borcu
Merkez Bankasına geri öder. Borcun ödenmesi, aynı bütçe yılı içerisinde olmalıdır.
Uygulamada, özellikle açıkla kapanan bütçelerde, zamanında geri ödeme yapılamadığı için
Merkez Bankasından alınan bu kısa vadeli borç, uzun vadeli borç hâline gelmekte; üstelik
enflasyon gibi ekonomik sorunlara da neden olmaktadır. 1211 sayılı Kanun’un 53.
maddesine göre hazine, altın vererek de karşılığında Merkez Bankasından avans alabilir.
Emanet paralar, kanuni zorunluluklar nedeniyle gerçek veya tüzel kişilerce Hazineye
yatırılan paralardır. Teminat akçeleri, depozitolar, hakemlik ve bilirkişi ücretleri emanet
paralara birer örnektir. Emanet paralar, hazine tarafından gelir ihtiyacını karşılamak için
kullanılır ve faiz hesaplanmaz.
Hazine bonoları ile bankalar, mali kuruluşlar, firmalar ve gerçek kişilerden en çok bir
yıl vadeli borç alınır. Hazine bonolarının ihracı ( çıkarılarak piyasaya sürülmesi) ya özel
kanun ile ya da bütçe kanununa dayanılarak yapılır. Hazine bonolarının miktarını, satış usul
ve şartlarını tespite; hazine bonolarını satmaya ve satın almaya Hazine ve Dış Ticaret
Müsteşarlığının bağlı olduğu bakan yetkilidir. Genellikle bankalar ve büyük firmalar
tarafından satın alınan hazine bonoları, her türlü vergi ve resimden muaftır. Bunların yanı
sıra bir de kamu iktisadi teşebbüsleri ile iktisadi alanda faaliyet gösteren katma bütçeli
dairelerin ham madde ve mahsul alımı için mevsimlik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik
hazine kefaletine sahip bonolar vardır ki bunların süresi en çok dokuz aydır.
3.6.1.5. Denetimi
Mali yıl içinde devlet gelirlerinin toplanması ve harcamaların yapılması sırasında
bütçe denetimi yapıldığı gibi bütçe yılı bittikten sonra toplanan gelirlerin ve yapılan
giderlerin kanunlara ve bütçeye uygunlukları araştırılmaktadır.
Türkiye’de bütçe denetimi idari, yargı ve yasama denetimi olmak üzere üçe ayrılır:

İdari denetim: Maliye Bakanlığı ve ona bağlı kurumlar ve Sayıştay’ın bütçenin
uygulanması sırasında yaptıkları denetimdir.
Gelirler toplanırken ve giderler yapılırken idarece bütün işlemler denetime tabi tutulur.
Ayrıca idare kendi memurlarını hiyerarşik bir şekilde denetler. Sayıştay tarafından da
uygulama sırasında idari denetimler yapılır. İdari denetim, gelirin ve giderlerin denetimi
şeklinde iki türlüdür.
35
Gelirlerin denetiminde alacakların ve hakların kanunlara tüzüklere ve yönetmeliklere
uygun olarak tahsil edilip edilmedikleri Sayıştay’ca denetlenir. Maliye müfettişleri, hesap
uzmanları, gelir kontrolörleri ve defterdarlık kontrol memurları vergileri denetler. Hiyerarşik
birimlerde ast üst ilişkisi içinde denetim yapılır.
Giderlerin denetiminde ise giderlerin taahhüt, tahakkuk, verile emrine bağlama ve ödeme
aşamaları takip edilir.
Taahhütlerin denetimini, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne bağlı olarak
çalışan Bütçe Dairesi Başkanları ile Sayıştay gerçekleştirir. Bütçe Dairesi Başkanları, genel
ve katma bütçeli kuruluşta girişilecek her türlü taahhüt işlemini denetler. Bu denetlemede
taahhüdün bütçedeki tertibine uygunluğuna, ilgili harcama kaleminde ödenek bulunmasına,
taahhüdün kanunlara uygunluğuna dikkat edilir. Sayıştay ise taahhütlerin bütçe kanununa
uygunluğunu ve ödenek durumunu inceler. Uygun gördüğü taahhütlerin tescil ve vizesini
yapar, uygun görmediklerini ise gerekçesiyle birlikte ilgili kamu kuruluşuna iade eder.
Tahakkuk denetimini, tahakkuk işlemlerini yapan tahakkuk memurlarının bağlı
oldukları dairenin hiyerarşik üstleri, Maliye Bakanlığının merkezî ve yerel denetim organları
ile Sayıştay yapar. Tahakkuk memurları hizmetlerin yapılmış olmasına, malın satın alınmış
olmasına, evraklarının tamam olmasına dikkat eder.
Verile emrinin denetimi, Sayıştay ve Maliye Bakanlığı tarafından yapılır. Maliye
Bakanlığı verile emrinin denetimini Bütçe Dairesi Başkanlarına, merkezi ve yerel denetim
organlarına ve hiyerarşik üstlere vermiştir. Bütçe Daire Başkanları verile emri hatalı ise
verile emrini kabul etmeyebilir. Sayıştay, kadro ve ödenek dağıtım işlemleri dışındaki verile
emirlerini vize etmek zorundadır.
Ödemenin denetimini de saymanlar yapar. Saymanın her verile emrini inceleyip verile
emri üzerine “ödenmesi” diye yazmasıyla giderler hak sahiplerine ödenir. Saymanlar, ödeme
sırasında giderlerin tertiplerine uygunluğuna, taahhüt ve tahakkuk evraklarının tamam
olmasına dikkat ederler.
 Yargı denetimi (Sayıştay denetimi):
Devletin mal ve mülküne ilişkin hesapların incelenmesi ve
bunlarla ilgili memurların hesaplarının yargılanmasıdır.
Yargı denetiminin ağırlık noktası, sayman hesapları
üzerinedir. Saymanlar, kendi dönemlerine ait hesapları mali
yılı izleyen yedi ay içinde Sayıştaya göndermek zorundadır.
Bu hesapları önce denetçiler inceler. İlgililerin savunmaları
alınarak rapor düzenlenir. Bunlar Birinci Başkanlığa sunulur
ve yargılanmak üzere dairelere gönderilir. Daire üyelerine
dağıtılır. Bunları üyeler inceler ve Daire Başkanı’na geri
verirler. Sonra da hesapların yargılanmasına geçilir.
Yargılama sonunda beraat, tazmin veya zimmet kararı
verilebilir.
36
 Yasama Denetimi: TBMM tarafından bütçenin uygulanmasından sonra
yapılmaktadır. Sayıştay’ın üç ayda bir bütçe uygulanması hakkında TBMM’ye
rapor vermesi, hükümetin de her bütçe için uygulamadan sonra bir Kesin Hesap
Kanun Tasarısı hazırlayıp TBMM’ ye sunması gerekir. Kesin Hesap Kanun
Tasarısı, ilgili olduğu yıl içinde elde edilen gelirler ve giderlerin gerçekleşmiş
tutarını gösterir. Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve ilgili mali yılın
bitiminden itibaren bir yıl içinde TBMM’ ye verilmesi zorunlu olan Kesin Hesap
Kanun Tasarısına Sayıştay’ca hazırlanacak Genel Uygunluk Bildiriminin
eklenmesi gerekir. TBMM Kesin Hesap Kanun Tasarısını onaylamakla hükümeti
aklamış olur.
3.6.2. Katma Bütçeler
Giderleri özel gelirlerle karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen kamu
kuruluşlarının bütçeleridir. Katma bütçelerde dikkati çeken iki nitelik vardır: Birincisi,
faaliyetleri dolayısıyla yapmak durumunda bulundukları giderlerini kendi gelirleriyle
karşılamaları, ikincisi ise genel bütçe dışında yönetilmeleridir.
Katma bütçeler, kendi idare organları tarafından hazırlanır ve bağlı oldukları bakanın
imzasıyla Maliye Bakanlığına gönderilir. Maliye Bakanlığında incelendikten sonra devlet
bütçesiyle birlikte TBMM’ ye gönderilir. Katma bütçeler de meclis onayından geçer.
Bir kuruluşun katma bütçeli olabilmesi için o kuruluşa bazı özel gelirlerin tahsis
edilmesi ve kanunla katma bütçe ile yürütme yetkisinin verilmesi gerekir. Katma bütçeli
idareler, bütçe dışında kaldığı için denetim bakımından genel bütçeli dairelere göre nispi bir
bağımsızlığa kavuşmuş olur. Bu yüzden çeşitli bakanlıklara bağlı genel müdürlükler şeklinde
olan dairelerden birçoğu fırsat ve imkân buldukça katma bütçeli idareler halinde
gelmişlerdir.
Katma bütçeli kuruluşların tümü aynı yapıya sahip değildir. Bir kurumun katma
bütçeli bir kuruluş olabilmesi için kuruluş kanununda durumu açıkça belirtilmiş olmalıdır.
Katma Bütçeli kuruluşlar “Katma Bütçeli İdareler Kanunu” içinde tek tek yer almıştır.
Katma bütçeli kuruluşlardan bazıları şunlardır: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Köy
Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Yüksek Öğretim Kurumu, Hacettepe Üniversitesi, Vakıflar
Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü (Resim 3. 1).
37
Resim 3.1: Üniversiteler, katma bütçeli kuruluşlardır.
Katma bütçeli kuruluşların gelir ve giderleri arasındaki açık, genel bütçeden yapılan
hazine yardımı şeklindeki transferlerle karşılanmaktadır. Genel bütçenin giderleri kısmında
“Hazine Yardımı” yer almakta, fakat aynı zamanda hazine yardımı katma bütçeli
kuruluşların giderleri içinde yer almaktadır. Genel ve katma bütçeli kuruluşların gelir ve
giderleri bir arada görülebilmektedir. Dolayısıyla destekli bütçe içinde, konsolide bütçe
gelirleri her iki bütçenin gelirleri toplamı olduğu hâlde; konsolide bütçe giderleri her iki
bütçenin giderleri toplamından hazine yardımının düşülmesiyle bulunur.
Katma bütçeli idareler, kendilerine ait gelirleri olan idareler olduğuna göre bu
idarelerin gelirleri giderlerinden fazla olduğu zaman öz gelir fazlası genel bütçeye aktarılır.
3.6.3. Özerk Bütçeler
İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet kuruluşlarının bütçelerine
özerk bütçe denir. Diğer bir şekilde tanımlanacak olursa devletin gelir toplamak ve masraf
yapmak için geliştirdiği mali araçlardan yararlanmayan, gelirini ticari ve iktisadi faaliyetlerle
kazanan, giderini aynı biçimde yapan kamuya ait işletmelerin bütçelerine özerk bütçeler
denir. Bir diğer adı “sınaî bütçeler”dir. Özerk bütçeli kuruluşlara örnek olarak Türkiye
Radyo ve Televizyon (TRT) Kurumu, Millî Piyango İdaresi, Atatürk Orman Çiftliği, Ziraat
Bankası, Türkiye Demir Çelik İşletmeleri, Türkiye Petrolleri AŞ, Toprak Mahsulleri Ofisi,
Türkiye Şeker Fabrikaları, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Elektrik İşleri Etüt İdaresi
(EİE), Millî Prodüktivite Merkezi (MPM), Türkiye Halk Bankası, Türkiye Kömür İşletmeleri
Kurumu vb. verilebilir (Resim3.2).
38
Resim 3.2: Ülkemizdeki özerk bütçeli kuruluşlardan bir tanesi.
Devlet işletmelerinin özel ekonomide rekabet gücünün zayıf olmasından dolayı
iktisadi teşebbüsler ile kanunla kurulmuş bazı bağımsız kuruluşlara malzeme alımı, personel
alımı, ürün fiyatlandırması, harcama yapılması gibi konularda tam bir serbestlik verilerek
ekonomide rekabet gücü artırılmıştır. Örnekte verilen bu kuruluşların bütçesi de özerk bütçe
olarak tanımlanmıştır.
Özerk bütçelerin hazırlanma ve uygulanma aşamalarında genel ve katma bütçelerden
farklı esaslar uygulanır. Bu bütçenin özeliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
 Genel ve katma bütçelerden ayrı düzenlenirler.
 Parlamentonun onayı olmadan uygulanabilirler. Meclisten geçmezler.
 Genel bütçede uyulması gereken Genel Muhasebe Kanunu, Artırma-Eksiltme ve
İhale Kanunu ve diğer mali kanunlardaki formalitelere bağlı değildirler.
 Sayıştay denetimini gerektirmezler. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu ve
son aşamada da TBMM KİT komisyonu tarafından denetlenirler.
Özerk bütçeler, kamu iktisadi teşebbüsleri bütçelerinde görülmektedir. kamu iktisadi
teşebbüsleri ise, iktisadi devlet teşekkülleri (İDT) ile kamu iktisadi kuruluşlarından (KİK)
oluşur.
Kamu İktisadi Teşebbüslerinin bütçeleri dört ayrı grupta incelenir:
39
 Teşebbüsler: Teşebbüs, iktisadi devlet teşekkülü (İDT) ile kamu iktisadi
kuruluşlarının (KİK) ortak adıdır. Teşebbüsler Bakanlar Kurulu kararı ile kurulur.
Tüzel kişiliğe sahiptirler. 233 sayılı Kanun hükmünde Kararname ile saklı tutulan
konular dışında özel hukuk hükümlerine tabidirler. Genel Muhasebe Kanunu ile
Devlet İhale Kanunu hükümlerine ve Sayıştay’ın denetimine tabi değillerdir.
Sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır. Sermayeleri, ilgili bakanlığın talebi
üzerine Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu tarafından saptanır.
 Müesseseler: Sermayesinin tamamı bir iktisadi devlet teşekkülüne ya da kamu
iktisadi kuruluşuna ait olup ona bağlı olan işletme ya da işletmeler topluluğudur.
Bu bakımdan müesseseler, sermayesinin tümü devlete ait teşebbüslerin
işletmelerini birleştirerek oluşturdukları kuruluşlardır. Müesseselerin nitelikleri
teşebbüslerin nitelikleri ile aynıdır.
 Bağlı ortaklıklar: Sermayesinin %50’sinden fazlası iktisadi devlet teşekkülüne
veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olan işletme veya işletmeler topluluğundan
oluşan anonim şirketlerdir. Mevcut müesseselerin ya da işletmelerin bağlı ortaklık
hâline getirilmesi Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu kararı ile yeni
bağlı ortaklıkların kurulması ise Bakanlar Kurulu kararı ile olur. Sermayelerinin
en az %91’i kamu iktisadi kuruluşlarına ait olan bağlı ortaklıkların Genel Kurulu
ve denetçileri bulunmaz.
 İştirakler: iktisadi devlet teşekküllerinin veya kamu iktisadi kuruluşlarının veya
bağlı ortaklıklarının, sermayelerinin en az %15’ine, en çok %50’sine sahip
bulundukları anonim şirketlerdir. Teşebbüs ya da bağlı ortaklığın bir anonim
şirkete iştiraki, ilgili teşebbüsün önerisi üzerine Ekonomik İşler Yüksek
Koordinasyon Kurulu kararı ile yapılır. Bu kuruluşların bütçeleri, yasama organı
dışında hazırlanır. Yani kamu iktisadi teşebbüslerinin harcamaları ile ilgili karar
yetkisi, yasama organınca tam ve sınırsız olarak bakanlar kuruluna ve kamu
iktisadi teşebbüslerine devredilmiştir. Bu teşebbüslerin her türlü yatırım kararları,
yatırımların dağılımı, kuruluş yerleri, üretim ve stok politikası ile finansman
kararları bakanlar kurulunca ve teşebbüslerce alınır.
3.6.4 Özel Bütçeler
Mahalli idare (yerel yönetim kuruluşları) bütçelerine özel bütçe denir. Yerel gider ve
gelirleri içeren bütçelerdir. Özel bütçenin diğerlerinden farkı, belli yere ilişkin gelirlerin yine
o yer için harcanması anlayışına dayanmasıdır. Yani burada önce gelirler tespit edilir, sonra
giderler düzenlenir.
Yerel yönetim kuruluşlarının bütçeleri belediye bütçeleri, köy bütçesi ve özel idare
bütçeleri olarak adlandırılır ve incelenir.
40
 Belediye bütçeleri: Belediyeler, İç İşleri Bakanı ile Başbakanın ortak kararnamesi
ve Cumhurbaşkanı onayı ile kurulur. Belde halkının sağlık, huzur ve refahını
sağlamak üzere yapılan bayındırlık hizmetleri, ekonomik hizmetler, sosyal
hizmetler, ulaştırma hizmetleri, güvenlik hizmetleri ..vb. hizmetleri yapar.
Belediyeler, beldenin veya belde sakinlerinin müşterek ihtiyaçlarını karşılamakla
yükümlü olan tüzel kişililerdir. Belediyelerin organları, görev ve yetkileri
Belediye Kanunu’nda belirtilmiştir. Bu Kanun’a göre nüfusu iki bin ile yirmi bin
arasındaki beldelere kasaba, yirmi bini aşan yerlere de şehir denilmekte ve bu
yerleşim alanlarında belediye örgütü kurulması öngörülmektedir (Resim3.3).
Resim 3.3: Antalya Büyükşehir Belediyesi binası
Belediye gelirleri; vergi gelirleri (İlan ve Reklam Vergisi, Çevre Temizlik Vergisi,
Eğlence Vergisi, Emlak Vergisi…vb.), harç gelirleri (Tatil günleri çalışma ruhsatı harcı, bina
inşaat harcı, Hayvan kesimi muayene ve denetleme harcı…vb.) ve diğer gelirlerden
oluşmaktadır.
Belediye giderleri; park, bahçe, yol, köprü, meydanlarla ilgili düzenlemeler için
yapılan giderler, şehir içi ulaşım hizmetleri için yapılan giderler, su, temizlik ve kanalizasyon
hizmetleri için yapılan giderler, sosyal yardım giderleri… vb. giderlerden oluşmaktadır.
Belediye bütçelerinin ilk hazırlıkları kendilerine bağlı dairelerce yapılmaktadır.
Belediye Hesap İşleri Müdürlüğünde, belediyeye bağlı daire ve işletmelerin giderleri
toplanarak toplam giderler daha sonra son üç yılın gerçekleşmiş gelirlerinin ortalaması
alınarak toplam gelir bulunur. Belediye başkanı tarafından son şekli verilen bütçe tasarısı,
belediye encümenine gönderilir. İki aylık inceleme sonucunda encümen raporuyla birlikte
bütçe tasarısı, belediye başkanına iade edilir. Daha sonra başkan tarafından bütçe tasarısı ve
encümen raporu belediye meclisine sunulur. Belediye meclisinde önce gelir bütçesi sonra
gider bütçesi görüşülür. Belediye meclisinde kabul edilen bütçe, mahallin en büyük mülki
amiri tarafından en geç bir hafta onaylanarak yürürlüğe girer. Kesinleşen bütçenin bir örneği
İç İşleri Bakanlığına gönderilir.
41
Bütçeler mali yıl içinde belediye başkanı gözetimi ve denetimiyle ilgili memurlar
tarafından uygulanır. Giderlerin gerçekleşmesi aynı genel bütçede olduğu gibidir.
Belediyelere ait vergi, resim ve harçlarla ilgili konularda Vergi Usul Kanunu, vergi
tahsilatında güçlük çıkması durumunda Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkındaki
Kanun hükümleri, giderlerin yapılmasında Muhasebe-i Umumiye Kanunu, Attırma-Eksiltme
ve İhale Kanunu, Devlet Personel Kanunu ve Harcırah Kanunu hükümlerine bağlı kalınır.
Belediye bütçelerinin denetimi, belediye içi organlardan belediye başkanı, belediye
encümeni ve belediye meclisince yapılır. Ayrıca belediye dışı organlar tarafından da
bütçenin denetimi yapılır. Belediye dışı organlar arasında mülki amir, mülkiye ve maliye
müfettişleri yer almaktadır. Belediyelerin kesin hesapları sayıştayca incelenir. Hesap işleri
müdürü, idare zamanının hesaplarını vererek sayıştayın yargı denetimi sonucunda aklanır
veya tazmin ya da zimmet sonucuyla karşı karşıya kalabilir.
 Köy Bütçesi: En küçük yerleşim birimi köydür. Köyler, nüfusu iki bini
aşamayan ve bundan dolayı da belediye örgütü kurulamayan, yönetimi halkın
seçtiği ihtiyar meclisi tarafından yürütülen, otlak, yayla ve cami gibi ortak malları
bulunan bir yerleşim birimidir (Resim 3.4).
Resim 3.4: Köylerde hizmet, muhtar başkanlığında gerçekleştirilir.
Köyde yönetim organları muhtar, ihtiyar meclisi ve köy derneğidir. Muhtar, köy
yönetiminin başı ve yürütme organıdır. Aynı zamanda köy tüzel kişiliğinin de temsilcisidir.
İhtiyar meclisi, köyle ilgili yürütme kararları alan ve bunu uygulayan organdır. Çalışmalarını
muhtarın başkanlığında sürdürür. Muhtar ve ihtiyar meclisi beş yılda bir yapılan yerel
seçimlerde köy halkınca seçilir. Köy derneği, seçmen niteliğini taşıyan bütün köylülerin
oluşturduğu bir organdır. Köy halkının yönetimine doğrudan ve eksiksiz katılımını amaçlar.
Köylerde zorunlu olarak yapılan giderler sağlık, temizlik, bayındırlık, yol, su, tarım
işleri, eğitim işleri vb. işleriyle ilgili giderlerdir. İsteğe bağlı olarak ise pazar, hamam vb.
işler için giderler yapılır. Bu isteğe bağlı giderler köy derneğinin kararı ile ve mülki amirin
onayı ile gerçekleştirilebilir. Hatta bu giderler zorunlu giderler, haline de getirilebilir.
Zorunlu işler için yapılacak giderler köy giderleridir. Köy gelirleri ise, bağışlar, bazı
vergilerden alınan paylar gibi nakdî olabilirken imece usulü yapılan hizmetler gibi bedeni
katkılardan meydana gelmektedir.
42
İç İşleri Bakanlığının hazırladığı forma uygun olarak düzenlenir. Hazırlanan bütçe
köyün bağlı bulunduğu ilçe ya da ildeki en büyük mülki amire onaylanmak üzere gönderilir.
Aralık ayının ilk haftası sonuna kadar köy bütçesi onaylanır ve yürürlüğe girer. Onaylanan
bütçe, köy muhtarı başkanlığında ihtiyar heyeti tarafından uygulanmaya geçer. Paranın
usulüne uygun biçimde toplanıp harcanması muhtarın görevidir. İhtiyar meclisi üyeleri, her
ay sonunda gelir ve gider hesaplarını inceleyip yanlış uygulamaları değerlendirir. Bütçe yılı
sonunda kesin hesap, muhtar tarafından hazırlanır ve ihtiyar meclisine verilir. İhtiyar
meclisince incelenerek uygunluğu onaylanan kesin hesaplar, en büyük mülki amire
gönderilir. Köy bütçesini, muhtar başkanlığında ihtiyar meclisi hazırlar.
 İl Özel İdare Bütçeleri: İl özel idareleri, kamu hukuku tüzel kişileridir.
Anayasamızın 126. ve 127. maddelerinde il ve yerel yönetimlerle ilgili
açıklamalar yer almaktadır. İl genel meclislerinin görevi, bütçenin ve kesin
hesapların incelenmesi ve kabulüdür. Yılda bir kez toplanır. İl daimi encümenleri,
il genel meclisi üyeleri tarafından ve kendi üyeleri arasından seçilir. Encümenin
başlıca görevleri bütçeyi, kesin hesapları, aylık masraf cetvellerini incelemek;
artırma-eksiltme ve ihale işlerini yapmaktır. Vali, encümen ile il genel meclisinin
başkanıdır. Aynı zamanda ilde devletin ve hükümetin temsilcisidir. İl özel
idarelerinin başlıca görevleri, eğitim öğretim hizmetleri, sağlık ve sosyal yardım
hizmetleri, bayındırlık hizmetleri, ekonomik ve ticari alandaki hizmetleri, tarım ve
hayvancılık hizmetleridir.
İl özel idareleri belirtilen hizmetler için gider yaparken merkezî yönetim yardımları,
merkezî yönetim gelirlerinden ayrılan paylar, mülk ve teşebbüs gelirleri, para cezaları,
bağışlar gibi kaynaklardan da gelir elde eder.
İl özel idarelerinin bütçesini vali hazırlar. Vilayete bağlı daire müdürlerinin ödenek
istekleri, İl Muhasebe Müdürlüğünde toplanır. Valinin gözetiminde muhasebe müdürü, ilin
gider bütçesini ve tahmini gelir bütçesini oluşturur. Vali, bütçeyi inceler ve son şeklini
vererek bütçe kanun tasarısını il daimi encümenine verir. İl daimi encümeni, bütçe tasarısını
ve gerekçesini inceler ve bütçe tasarısı ile ilgili hazırladığı raporla birlikte bunu İl Genel
Meclisine gönderir. İl Genel Meclisi bütçe tasarısını inceler, onaylar. Bu bütçe Bakanlar
Kurulu kararı ve Cumhurbaşkanının onayı ile yürürlüğe girer.
Bütçe vali başkanlığında il özel idaresi memurlarınca uygulanır. Hesap süresi sonunda
mali yıl içinde yapılan işlemlerin kesin hesapları bütçelerine uygun olarak hazırlanır ve vali
tarafından İç İşleri Bakanlığına sunulur. İç İşleri Bakanlığı, kesin hesapları inceleyip
onayladıktan sonra kontrol edilmek üzere Sayıştay’a gönderir.
43
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları
Öneriler
 Bütçe
ilkelerinin,
bütçenin
uygulanmasına nasıl katkı sağladığını
inceleyebilirsiniz.
 Bütçe Kanunu’nu temin ederek
özelliklerini inceleyebilirsiniz.
 Bütçenin ilkelerini sıralayınız.
 Bütçenin özelliklerini ayırt ediniz.
 Çevrenizdeki
kamu
kuruluşlarına
giderek hangi bütçeyi kullandıklarını
 Bütçe çeşitlerini sıralayınız.
öğrenerek
özelliklerini
inceleyebilirsiniz.
 Devlet bütçesinin bölümlerini tekrar
 Türkiye’deki kamu bütçelerini ayırt
inceleyebilirsiniz.
ediniz.
 Genel bütçenin aşamalarını takip ediniz.
 Bütçenin
hazırlanmasının
Maliye
Bakanlığının hazırladığı bütçe çağrısı
ile başladığını öğrenebilirsiniz.
 Genel bütçe uygulamaları ile ilgili
istatistikleri incelemek için modül
sonunda verilen internet sitesini ziyaret
edebilirsiniz.
 Üniversitelerin bir katma bütçeli
kuruluş olduğunu öğrenebilirsiniz.
 Katma bütçe uygulamalarıyla ilgili
 Katma bütçeli kuruluşları ve bütçe
istatistikleri incelemek için modül
hazırlıklarını takip ediniz.
sonunda belirtilen internet sitesini
ziyaret edebilirsiniz.
 Özerk bütçeli kuruluşların ticari ve
iktisadi faaliyetleri olduğunu biliniz.
Millî Piyango İdaresinin özerk bütçeli
bir kuruluş olduğunu öğrenebilirsiniz.
 Özerk bütçeli kuruluşları ayırt ediniz ve
 Özerk bütçeli kuruluşların bütçe
bütçe işlemlerini izleyiniz.
uygulamalarıyla
ilgili
istatistikleri
incelemek için modül sonunda verilen
internet sitesini ziyaret edebilirsiniz.
 Özel bütçeli kuruluşları biliniz ve bütçe
işlemlerini takip ediniz.
 Özel bütçeli kuruluşların belediye, köy
ve il özel idareleri olduğunu
öğrenebilirsiniz.
44
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1.
Aşağıdaki ihtiyaçlardan hangisi kamusal nitelik taşımadığı için devlet harcamalarında
yer almaz?
A)
B)
C)
D)
2.
Aşağıdakilerden hangisi bütçenin uygulanması ile ilgili değildir?
A)
B)
C)
D)
3.
Performans bütçe
Program bütçe
Millî bütçe
Denk bütçe
Bütçe ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A)
B)
C)
D)
6.
Bütçe, bir yıl için hazırlanan mali bir plandır.
B) Bütçede önce giderler tahmin edilir.
C) Bütçe ile kalkınma planı aynı anlama gelmektedir.
D) Bütçe bir kanundur.
Maliyet-fayda analizleri yapılmak suretiyle kıt kaynakların, ihtiyaçların en etkin
düzeyde karşılanmasına imkân verecek şekilde kullanılmasını sağlayan bütçe çeşidi
aşağıdakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
5.
Millî gelirde görülen artış
Ülkedeki yatırımların artması ya da azalması
Küçük tasarruf sahiplerinin gelirlerinde görülen artış
Okullarda öğrencilerin başarısızlıkları ve devamsızlık sorunları
Bütçe ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A)
B)
C)
D)
4.
Güvenlik ihtiyacı
Eğitim ihtiyacı
Sağlık ihtiyacı
Giyinme ihtiyacı
Bütçe ile ilgili kuralları içeren ve alfabetik olarak düzenlenen cetvellere bütçe
cetvelleri denir.
Bütçe gerekçesi, Sayıştay tarafından hazırlanır.
Bütçe, hazırlanıp onaylandıktan sonra en geç ocak ayı sonuna kadar yürürlüğe
girer.
Cumhurbaşkanı, bütçeyi onaylamazsa bütçe yürürlüğe giremez.
İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet bütçelerine ne ad verilir?
A)
B)
C)
D)
Özel bütçe
Katma bütçe
Özerk bütçe
Genel bütçe
45
7.
Aşağıdaki vergilerden hangisi belediyelerin gelirlerinden birisidir?
A)
B)
C)
D)
Gelir Vergisi
Çevre Temizlik Vergisi
Katma Değer Vergisi
Veraset ve İntikal Vergisi
DEĞERLENDİRME
Bu testte verdiğiniz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-3 testi cevap
Anahtarı ile karşılaştırınız.
Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız
ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız.
46
MODÜL DEĞERLENDİRME
MODÜL DEĞERLENDİRME
1.
Yatırım giderleri aşağıdakilerden hangisi ile açıklanır?
A)
B)
C)
D)
2.
Aşağıdaki giderlerden hangisi kamu giderlerindendir?
A)
B)
C)
D)
3.
Bir eczacının bir aylık geliri
Eğlence vergisi
Pasaport harcı
Gümrük resmi
Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A)
B)
C)
D)
5.
Bir şehirde metro yapımı için harcanan paraların tümü
Belediye otobüslerinin bakım onarım giderleri
Adliyede görevli mübaşirlerin maaşları
Hepsi
Aşağıdaki gelirlerden hangisi bir kamu geliri değildir?
A)
B)
C)
D)
4.
Kamu hizmetleri, gerçekleştirilirken birkaç kullanımda tüketilen mallar
vehizmetler için yapılan giderlerdir.
Devletin ve diğer kamu yönetim organlarının herhangi bir mal veya hizmet
alımı olmaksızın karşılıksız olarak satın alma gücünün kişi veya gruplara
aktarılması suretiyle yaptığı giderlerdir.
Karşılığında herhangi bir üretim faktörü satın alınan giderlerdir. Herhangi bir
iş gücü, sermaye veya bir mal karşılığında yapılan ödemeler bu grup giderler
içerisinde yer alır.
Üretimi kapasitesinin ve hizmet gücünün artırılması amacıyla üretim araçları
için yapılan giderlerdir.
Kamu gelirleri içerisinde en büyük payı vergiler oluşturur.
Para cezalarında amaç, gelir sağlamaktır.
Kamuya ait olan gayrimenkullerin satışından elde edilen gelirler teşebbüs
gelirleridir.
Devlet borçlanmasının artması durumunda vergilerde azalma görülür.
Bütçenin kanunla belirlenen uygulanma süresine ne ad verilir?
A)
B)
C)
D)
Mali yıl
Muhasebe yılı
Bütçe planı
Kalkınma planı
47
6.
Ademi Tahsis Yöntemi şeklinde de adlandırılan, bütçede bütün harcamaların ve bütün
gelirlerin ayrı ayrı gösterilmesi gerektiğini savunan bütçe ilkesi aşağıdakilerden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
7.
Bütçenin hazırlanması ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A)
B)
C)
D)
8.
11.
Vergi muafiyeti
Vergi tahsili
Vergi tarhı
Vergi tebliği
Bir bakanlığın kamu hizmetini yapabilmesi için ilgili bakanın ya da yetki verdiği
kişilerin, ita amirlerinin kararları kabul etmesi, imzalaması ya da sözleşme yapması ne
şekilde adlandırılır?
A)
B)
C)
D)
10.
Bütçeyi hazırlama yetkisi, bakanlar kuruluna verilmiştir.
Bütçeler, Muhasebe-i Umumiye Kanunu hükümlerine göre hazırlanır.
Bütçelerin hazırlanması, her yıl İç İşleri Bakanlığının hazırladığı bütçe çağrısı
ile başlar.
Gelir bütçesini Maliye Bakanlığı hazırlar.
Vergi oranının vergi matrahına uygulanmasıyla vergi borcunun doğmasına ne ad
verilir?
A)
B)
C)
D)
9.
Birlik ilkesi
Genellik ilkesi
Giderlerin gelirlerden önceliği ilkesi
Açıklık ilkesi
Giderlerin tahakkuku
Giderlerin taahhüdü
Giderlerin verile emrine bağlanması
Giderlerin ödenmesi
Bir ülkede gelirler, giderlerden az olursa ödeme güçlüğü çekilir. Bu durumda
hazineden gelir transferine başvurulur. Ülkemizde gelir transferi nereden
yapılmaktadır?
A)
Yabancı şirketlere ait tahvillerden
B)
Maliye Bakanlığından
C)
Dünya Bankasından
D)
T.C. Merkez Bankasından
Ülkemizde bütçe denetimini aşağıdakilerden hangisi yapar?
A)
B)
C)
D)
Sayıştay
Defterdarlık kontrol memurları
Maliye müfettişleri
Hepsi
48
12.
Giderleri özel gelirlerle karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen kamu
kuruluşlarının bütçelerine ne ad verilir?
A)
B)
C)
D)
13.
İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet bütçelerine ne ad verilir?
A)
B)
C)
D)
14.
Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)
Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ)
Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT)
Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ)
İktisadi Devlet Teşekküllerinin veya Kamu İktisadi Kuruluşlarının veya en az %15’ine
ve en çok %50’sine sahip bulundukları anonim şirketler aşağıdakilerden hangi gruba
girer?
A)
B)
C)
D)
16.
Özel bütçe
Katma bütçe
Özerk bütçe
Genel bütçe
Aşağıdakilerden hangisi Özerk Bütçeli bir kuruluş değildir?
A)
B)
C)
D)
15.
Konsolide bütçe
Devlet bütçesi
Katma bütçe
Özerk bütçe
İştirak
Bağlı ortaklık
Müessese
Holding
Köy bütçesi hangi bütçenin içinde yer alır?
A)
B)
C)
D)
Katma bütçe
Özerk bütçe
Genel bütçe
Özel bütçe
DEĞERLENDİRME
Bu testte verdiğiniz cevapları modül sonundaki Modül Değerlendirme Testi Cevap
Anahtarı ile karşılaştırınız.
Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız
ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız.
49
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ
Değerlendirme Ölçütleri
Evet
Hayır
Kamu giderlerinin çeşitlerini ayırt edebildiniz mi?
Kamu giderlerinin önemini tartışabildiniz mi?
Kamu gelirlerini ayırt edebildiniz mi?
Kamu gelirlerinin önemini tartışabildiniz mi?
Bütçenin ilkelerini sıralayabildiniz mi?
Bütçenin özelliklerini ayırt edebildiniz mi?
Bütçenin çeşitlerini sıralayabildiniz mi?
Türkiye’deki kamu bütçelerini ayırt edebildiniz mi?
Genel bütçenin aşamalarını takip edebildiniz mi?
Katma bütçeli kuruluşları ve bütçe hazırlığını takip edebildiniz mi?
Özerk bütçeli kuruluşları tanıyıp bütçelerini takip edebildiniz mi?
Özel bütçeli kuruluşları tanıyıp bütçelerini takip edebildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
Performans testi sonucunda cevaplarınızı değerlendiriniz. Eksikleriniz varsa modülün
ilgili faaliyetine dönerek tamamlayınız. Eğer cevaplarınız “Evet” ise yeni modüle geçiniz.
50
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ 1’İN CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
B
E
D
A
C
ÖĞRENME FAALİYETİ 2’NİN CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
B
C
D
D
A
D
D
ÖĞRENME FAALİYETİ 3’ÜN CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
D
D
C
B
A
C
B
51
MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
D
D
A
A
A
B
C
C
B
D
D
C
C
D
A
D
52
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA

AKDOĞAN, Abdurrahman, Kamu Maliyesi, Gazi Büro Kitabevi, Ankara,
1996.

BULUT, Mehmet, “Bütçede Birlik İlkesi, Bu İlkeden Sapmalar ve
Türkiye’deki Uygulamaları”, Bütçe Analizi Dersi Yayımlanmamış Ödevi,
Ankara, 2001.

BULUTOĞLU, Kenan, Kamu Ekonomisine Giriş, Filiz Kitabevi, İstanbul,
1997.

COŞKUN, Gülay, Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997.

EDİZDOĞAN, Nihat, Kamu Bütçesi, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998.

EKER, Aytaç, Kamusal Maliye, İzmir, 1996.

EKİNCİ, Sena, Kamu Maliyesi, Şanlıurfa, 1996.

ORHANER, Emine, Maliye, Tutibay Yayınları, Ankara, 1994.

SERİN, Vildan, İktisat Politikası, Alfa Basım Yayım, İstanbul, 1998.

SÖNMEZ, Nezihe, Kamu Bütçesi ve Bütçe Politikaları, İzmir, 1995.

ŞAHİN, Hüseyin, Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1997.

TÜGEN, Kamil, Devlet Bütçesi, Anadolu Matbaacılık, İzmir, 1999.

TÜRK, İsmail, Maliye Politikası, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999.

ULUATAM, Özhan, Kamu Maliyesi, İmaj Yayıncılık, Ankara, 1997.

YANAR, Senem, Yayımlanmamış Ders Notları, Trabzon, 1998.

YANAR, Senem, Yayımlanmamış Ders Notları, Ankara, 2003.

1982 Anayasası

3483 Sayılı Bütçe Kanunu

5565 Sayılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu

1050 Sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu

T.C. Merkez Bankası Kanunu

Vergi Usul Kanunu







www.bumko.gov.tr
www.gelirler.gov.tr
www.hazine.gov.tr
www.muhasebat.gov.tr
www.muhasebenet.net.tr
www.idari.cu.edu.tr
www.iubam.org.tr
53