32.Filiz “ay Ÿenler/Akci ›er kan
advertisement
Solunum 3, Özel Sayı 2:223-225, 200 AKC‹⁄ER KANSER‹NDE PS‹KOSOSYAL SORUNLAR VE TEDAV‹S‹ sürelerinde çok kısa süreli uzama oluütururken, daha çok destekleyici tedavi yaklaüımlarında baüarı göstermiütir. Sonuçta, akciùer kanseri ölümcül bir hastalık olduùu kadar, aynı zamanda kronik bir hastalıktır. Bu özellikleri nedeniyle, akciùer kanseri ciddi tıbbi sorunların yanında, psikososyal sorunların da sık ve önemli olduùu bir hastalıktır. Son yıllarda geliüen psikoonkoloji ve psikiyatrik onkoloji alanlarında yapılan çalıümalar, kanserli hastalarda psikososyal ve psikiyatrik sorunların önemli boyutta görüldüùünü ve bunların hastaların tedaviye uyumu ile yaüam kalitelerini olumsuz etkilediùini göstermiütir. Kanserli hastalarda daha kaliteli bir yaüam saùlamak için uygulanan destekleyici tedavi yöntemleri arasında, psikiyatrik tedavi yaklaüımları ve konsültasyon-liyezon ekibi ile iübirliùi de yer almaktadır. Onkolojideki multidisipliner yaklaüımlarda yer alan temel düüüncelerden biri de, hastayı biyopsikososyal bir varlık olarak kabul eden ve bütüncül bakıüı gerekli gören anlayıütır. Kanser hastalarında, diùer organik hastalıklarda görülenden daha yüksek oranda ruhsal sorunlar gözlenmektedir. Degoratis ve arkadaüları 983 yılında yayınladıkları 25 kanserli hastayı içeren bir araütırmada, hastaların %47'sinde psikiyatrik hastalık tanısı konulacak düzeyde ruhsal sorunların bulunduùunu göstermiütir. Bu oran genel hastalıklar için bildirilenden daha yüksek bulunmuütur. Bu çalıümada belirlenen psikiyatrik tanılar Tablo I'de özetlenmiütir. Filiz ÇAY fiENLER* Akciùer kanseri ölümcül bir hastalık olduùu kadar, kronik bir hastalıktır ve bu nedenle, ciddi tıbbi sorunların yanında, psikososyal sorunlar da sık ve önemlidir. Kanser hastalarında, diùer organik hastalıklarda görülenden daha yüksek oranda ruhsal sorunlar gözlenmektedir. Degoratis ve arkadaüları 983 yılında yayınladıkları 25 kanserli hastayı içeren bir araütırmada, hastaların %47'sinde psikiyatrik hastalık tanısı konulacak düzeyde ruhsal sorunların bulunduùunu göstermiütir. Bu oran genel hastalıklar için bildirilenden daha yüksek bulunmuütur. Ölümcül bir hastalıkla karüılaüan kiüide geliüen ruhsal tepkiler uyum saùlama ve baüa çıkma amaçlıdır. Ancak, bu aüamada uyuma yönelik tepkiler yanında uyuma yaramayan davranıülar da ortaya çıkabilir. Hekim ve tedavi ekibinin her iki tepki türünü tanımaları ve psikiyatrik hastalıkların erken bulgularını bilmeleri ile gerektiùinde tanı ve tedavi için psikiyatri ile iübirliùi yapmaları son derece önemlidir. Bu uyum aüamaları sırasıyla inkar, öfke, pazarlık ve depresyondur. Uyum bozuklukları dıüında kanser hastalarında en sık ortaya çıkan ve her aüamada görülebilen bozukluk depresyondur. Organik ruhsal bozukluklar içinde delirium acil bir durumdur. Anksiyete atakları ve sürekli anksiyete durumu ise daha az görülen bozukluklardır. Hastanın hastalıùın her aüamasında bilgilendirilmesi çok önemlidir ve hastanın uyumu için önemli ölçüde belirleyicidir. Hasta ile iyi bir iletiüim kurulması esastır. Hastalık hakkındaki bilgiyi hastanın kabul edebileceùi üekilde söylemek ve umudu korumak gereklidir. Tablo I: Kanser hastalarındaki psikiyatrik hastalıklar. Hastal›k AKC‹⁄ER KANSER‹NDE PS‹KOSOSYAL SORUNLAR VE TEDAV‹S‹ Akciùer kanseri dünyanın pek çok ülkesinde her iki cinste, Türkiye'de ise erkek kanserleri içinde en sık görülen ve ölüme neden olan kanser türüdür. Ciddi bir halk saùlıùı sorunu olan akciùer kanserinde, son yıllarda tedavide saùlanan geliümeler, hastaların yaüam * Oran (%) Uyum bozukluùu 68 Depresyon 3 Organik ruhsal bozukluk 8 Kiüilik bozukluùu 7 Anksiyete 4 Ciddi boyutta psikiyatrik sorunların yanı sıra, hastaların bir kısmında da kansere karüı normal tepki sayılamayacak emosyonel durumlar da gözlenmektedir. Ayrıca, kronik aùrı ya da cinsel disfonksiyonun bulunması gibi durumlara psikiyatrik sorunların eüliùi de sık görülmektedir. Hastalarla birlikte hasta yakınları da benzer güçlükler yaüamaktadır. Ankara Üniversitesi Tıbbi Onkoloji Bilim Dalı, ANKARA. 223 Akciùer kanserinde psikososyal sorunlar ve tedavisi KANSERL‹ HASTALARDA RUHSAL TEPK‹LER VE UYUM REAKS‹YONLARI pek çok hastada gözlenir. Dördüncü aüama depresyondur. Hastada yoùun bir kayıp duygusu egemendir. Burada hekimin tutumu gerçek dıüı suçluluk ve utanç duygusunu ortadan kaldırmak, yasını yaüamasına izin vermek ve paylaümaktır. Major depresyonda psikiyatrik destek gereklidir. Terminal döneme yaklaüan bazı hastalarda ölümü kabullenme gözlenebilir. Hastanın uyumunu etkileyen çeüitli faktörler tanımlanmıütır. Bunlar Tablo III'de özetlenmiütir. Ölümcül bir hastalıkla karüılaüan kiüide geliüen ruhsal tepkiler, bu yeni ve kabulü çok güç olan, yaüamı ve geleceùi tehdit eden duruma uyum saùlamak ve baüa çıkmak amaçlıdır. Ancak, bu aüamada uyuma yönelik tepkiler yanında uyuma yaramayan davranıülar da ortaya çıkabilir. Hekim ve tedavi ekibinin her iki tepki türünü tanımaları ve psikiyatrik hastalıkların erken bulgularını bilmeleri ile gerektiùinde tanı ve tedavi için psikiyatri ile iübirliùi yapmaları son derece önemlidir. Tablo II'de ilk olarak E. Kübler-Ross'un tanımladıùı kanserde uyuma yönelik olan ve olmayan tepkiler özetlenmiütir. Tablo III: Kanserli hastanın uyumunu etkileyen faktörler Hastalıùa ait özellikler Primer organ, evre, prognoz ve tedavi olumlu ve olumsuz yönde de etkiler Hastanın önceki tıbbi sorunlara iliükin deneyimi ve uyum yetisi Olumlu ve olumsuz yönde de etkiler Gelecek planlarının tehdit derecesi Gençlerde olumsuz etki Çevre destek sistemleri (aile) Olumlu etkiler Hastalıùa iliükin sosyal ve kültürel tutum Olumlu ve olumsuz yönde de etkiler Hastanın kiüilik özellikleri Olumlu ve olumsuz yönde de etkiler Tablo II: Kanserde ruhsal tepkiler Klinik aüamalar Uyuma yönelik tepki Uyum dıüı tepki Tanı öncesi Kanser olasılıùı ile ilgili kaygı Kanser tanısı konmadan belirti geliütirme. Kanser olasılıùının inkarı Tanı únkar, kaygı kızgınlık, isyan, öfke, depresif durumlu uyum Kesin inkar ve tedaviyi reddetme aùır depresyonla tedaviyi ret Tedavinin geciktirilmesi Beden algısı ile ilgili deùiüiklikler Kaygı, korku Depresif duygu durumu Özgeci duygular Reaktif depresyon Beden algı ile ilgili deùiüikler ve uzamıü yaü durumu Tedavi sonrası iyileüme Hastalık ve tedavi sınırları içinde yaüama dönüü Kaygı ve depresyon Nüks ya da progresyon Bilgi ve yeni tedavi seçenekleri arayıüı Major depresyon Terminal dönem Korku, varoluüçu endiüeler,, Yaüamın sorgulanması Yaü duygusu, bazan kabulleniü Major depresyon Akut delirium Tedavi KANSER HASTALARINDA PS‹K‹YATR‹K HASTALIKLAR Uyum bozuklukları dıüında kanser hastalarında en sık ortaya çıkan ve her aüamada görülebilen bozukluk depresyondur. Depresyon üzüntü gibi bir normal tepkiden ayrılmalıdır. Major depresyon olasılıùı da psikiyatrik yönden olumsuz prognostik faktörler içeren hastalar için dikkatle gözlenmelidir. Kanser hastasında depresyon tanısında, ölüm , intihar düüünceleri, aüırı suçluluk duyguları, dikkat daùınıklıùı, uyku bozuklukları gibi veriler önemlidir. Bu durumda erken dönemde psikiyatri konsültasyonu yararlıdır. Organik ruhsal bozukluklar içinde delirium acil bir durumdur. Delirium daha çok ileri evre hastalıkta, beyin metastazı, ciddi elektrolit dengesizliùi, hipoksi gibi sorunların olduùu hastalarda gözlenebilir. Bu tabloda hastada bilinç ve oryantasyon bozukluùu, ajitasyon görülür. Tedavide etyolojik faktörlerin giderilmesinin yanı sıra, haloperidol uygulaması semptomatik yarar saùlar. Ayrıca delirium açısından yüksek riskli hastalarda erken psikiyatrik destek önleyici olabilir. Anksiyete atakları ve sürekli anksiyete durumu, kendisini únkar dönemi ilk aüamada yer alır ve genellikle geçicidir. Bu tepkinin sürmesi her zaman sorun oluüturmaz. úlginç olarak, akciùer kanserli hastalarda çok sıktır; hasta hastalıùını iltihap, kist gibi baüka adlarla adlandırma gayreti içindedir. Bu aüamada hekimin hasta ile iletiüimi, bilgilendirme yaklaüımı son derece önemlidir. Hastanın inkar isteùine saygı duymak, gerektiùi kadar inkara izin vermek, sabırlı olmak ve hastayı tanımak için çaba harcamak pek çok hastada sorunu çözümler. Ancak, ciddi depresyona giren hastalar için psikiyatrik destek gereklidir. úkinci dönem olarak inkarı öfke izler. Aile ve tedavi ekibi yönünden çok güçlük taüıyan bu dönemde, hekimin tutumu destekleyici öneme sahiptir. Hastanın öfkesini kiüisel olarak algılamamak, hoügörülü olmak, savunmaya geçmemek, hastanın öfkesini açıùa vurmasına olanak tanımak ve hastayı dıülamamak sorunu büyük ölçüde çözecektir. Üçüncü aüamada pazarlık yer alır ve tedavi sırasında 224 F Ç ûENLER huzursuzluk, uyku bozuklukları, iütahsızlık, zayıflama gibi belirtilerle gösterebilir. Tedavisinde psikoterapinin yanında benzodiyazepinler ve anksiyolitik diùer ajanlar yararlıdır. Çaùdaü tıbbın tüm bilimsel ve teknik olanaklarının kullanılmasına karüın, tedavinin baüarısız kaldıùı ve ölümün beklendiùi terminal dönemde pek çok sorun yaüanır. Depresyon ve organik beyin sendromu baüta olmak üzere, psikiyatrik bozukluklar ortaya çıkabilir. Ayrıca, hasta ve hasta yakınlarında kaygı, korku, kayıp ve üzüntü duyguları yoùun olarak gözlenir. Bu aüamada ciddi tıbbi ve psikososyal sorunlarla uùraüan hekim ve tedavi ekibini de ruhsal sıkıntılar bekler. Hekim alıüılmıü, beklenen ve öùrenilen iyileütirici rolünü yerine getiremez. Bunun yerine hastanın ölümüne dek rahatlatılması ve destek tedavisinin uygulanması görevini üstlenir. Kanserli hasta ile ilgilenen hekimler için iki ayrı olumsuz tutum tanımlanmıütır. úlki, aüırı kollayıcı, koruyucu paternalistik tavır; diùeri ise hastadan uzaklaüan, kaçan ilgisiz hekim davranıüıdır. Hastanın hastalıùın her aüamasında bilgilendirilmesi çok önemlidir ve hastanın uyumu için önemli ölçüde belirleyicidir. Hasta ile aktif dinleme ve empatinin yer aldıùı iyi bir iletiüim kurulması esastır. Kötü haberi, hastalık hakkındaki bilgiyi hastanın kabul edebileceùi üekilde söylemek ve umudu korumak gereklidir. Hekimin konuümaya istekli olduùu mesajını vermesi, hastayı tanıması ve hasta gerçeùi öùrenmeye hazır olduùu zaman ve hazır olduùu kadar bilgi vermek hasta tarafından en kolay kabul edilebilecek tarzdır. Hekiminin sabırlı ve hoügörülü olması, kendisi ile ilgilenmesi, dürüst olması, kendisini anlaması ve terk edilmeyeceùini bilmek hastanın hekimden beklediùi temel taleplerdir. KAYNAKLAR . 2. 3. 4. 5- 225 Özkan S. Psikiyatrik Tıp:Konsültasyon- Liyezon Psikiyatrisi. 993:53-75. Degoratis LR, Morrow GR, Fettinng J, et al. The prevalence of psychiatric disorders among cancer patients. JAMA 983;249:75-757. Spiegel D. Health caring psychsocial support fo patients with cancer. Cancer 994;74:453-457. Massie MJ, Chertkov L, Roth AJ. Psychological issues.In: Cancer Principles and Practice of Oncology. DeVita VT, Hellman S, Rosenberg SA.. 6th ed. Philadelphia: Lippincott-Williams-Wilkins, 200: 3058-3065. Elisabeth Kübler-Ross. Ölüm ve Ölmek Üzerine. Boyner Holding Yayınları,997.
