i. cat Ses Olaylanmn Simflandirilmasi Uzerine (Balkan - EMU I-REP

Uluslararasi Dil ve Edebiyat C^ahjmalan Konferansi “Balkanlarda Tiirk9e” Hena e Plote
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavuduk
Bildiri Kitabi
i. cat
Ses Olaylanmn Simflandirilmasi Uzerine (Balkan Turk Agizlan
Malzeraesinde)
Prof. Dr. Vugar SULTANZADE
Dogu Akdeniz Universitesi
Turk?e Egitimi Bolumii
Gazimagusa/KKT C
vugar. sultanzade@emu. edu.tr
OZET
Ses olaylan, sesin kelimede belli bir konumda bulunmasi sebebiyle veya soylem
ifinde seslerin birbirine tesiri sonucu ortaya ?ikan fonetik ve fonolojik
degijikliklerdir. Dilin geli§iminde ve dilde tarihsel degi§imlerde ses olaylan
onemli rol oynamaktadir. Hem yazili dille konu^ma dili, hem de 61?unlu dille
agizlar arasindaki farklari ara§tirmak ve ortaya gikannak ses olaylanna
deginmeden miimkun degildir. Bu yiizden Tiirk9e gramer kitaplannda ses
olaylanmn ozelliklerinin tasvirine ve turlerinin belirlenmesine yer aynlmakta ve
sesbilgisi derslerinde bunlann ogretilmesine onem verilmektedir. Ancak ses
olaylan simflandinlirken, Tiirkfe dilbilgisi kitaplannda yol verilen hatalar, ses
olaylanmn ogretimini belli 61?ude zorla§tirmaktadir. Bildirinin amaci, bu hatalara
dikkat 9ekmek, onlann sebeplerini gostermek ve ses olaylanmn mantik a?isindan
tezatli olmayan bir simflandirmasim one surmektir. Ses olaylanna konu§ma
dilinden ve butiin agizlardan omekler gostermek miimkundur, ancak kongrenin
konusu dolayisiyla malzeme, Balkan Turk agizlanyla smirli tutulmu§tur.
Anahtar kelimeler:
Ses olaylan, simflandirma, Balkan Tiirk agizlan
ABSTRACT
On Classification Of Sound Changes
(On The Material Of The Balkan Turkish Dialects)
Sound changes are phonetic phonological changes that occur due to the position of
sounds in the word or due to the interaction of sounds in the phrase. Sound changes
play an important role in the evolution of languages and in the historical changes of
a language. It is impossible to explore and bring to light the differences between
the written and spoken languages as well as between the standard language and its
dialects if you do not consider sound changes. That is why Turkish grammar books
classify and describe the features of sound changes and they are given importance
in the instruction of phonetics. However, the mistakes in the classification of sound
changes make some difficulties in their teaching. The aim of the presentation is to
draw attention to these mistakes, to show their sources and to suggest a logical
classification of sound changes. It is possible to show sound changes examples
445
Uluslararasi Dil ve Edebiyat (^ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirk9e” Hena e Plote
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavuduk
Bildiri Kitabi
i. cat
from the spoken language and all Turkish dialects, however, because of the subject
of the congress, the material is limited to the Balkan dialects.
Key-words:
Sound changes, classification, Balkan Turkish dialects.
SES OLAYLARININ SINIFLANDIRILMASI UZERlNE
(BALKAN TURK AGIZLARI MALZEMESlNDE)
Ses olaylan, sesin kelimede belli bir konumda bulunmasi sebebiyle veya soylem
i?inde seslerin birbirine tesiri sonucu ortaya ?ikan fonetik veya fonolojik
degi§ikliklerdir. Dilin geli§iminde ve dilde tarihsel degi§imlerde ses olaylan
onemli rol oynamaktadir. Hem yazili dille konu§ma dili, hem de olfunlii dille
agizlar arasindaki farklan ara§tirmak ve ortaya ?ikarmak ses olaylanna
deginmeden mumkiin degildir. Bu yiizden gramer kitaplannda ses olaylannin
ozelliklerinin tasvirine ve turlerinin belirlenmesine yer aynlmakta ve sesbilgisi
derslerinde bunlann ogretilmesine onem verilmektedir. Ancak ses olaylan
simflandmhrken, Turk?e dilbilgisi kitaplannda yol verilen hatalar, ses olaylannin
ogretimini belli ol?ude zorla§tirmaktadir. Bildirinin amaci, bu hatalara dikkat
?ekmek, onlann sebeplerini gostermek ve ses olaylannin mantik aqiisindan tezatli
olmayan bir smiflandirmasmi one siirmektir. Ses olaylanna konu§ma dilinden ve
biitun agizlardan omekler gostermek mumkundur, ancak kongrenin konusu
dolayisiyla malzeme, Balkan Turk agizlanyla simrli tutulmu§tur. Omekler, Hafiz
1979; Giilensoy 1987; Mollova 1973-74 ve Mollova 1977-78’den ahnmi§tir.
Ses olaylan smiflandinlirken yapilan hatalardan biri, ses olayi turlerinin
hiyerar$ik duzene sahip oldugunun dogru degerlendirilmemesidir. Herhangi bir ses
olayi turiinim muhtelif 9e§itleri olabilir. Bu 9e§itlerin bir alt tur oldugunu gozardi
edip ana tiirle aym sirada takdim etmek yanlijtir. Mesela, Tiirk gramerciliginde bir
ekol ola M. Ergin’in (2000: 50-54) Tiirk Dil Bilgisi kitabinda ses hadiseleri adi
altinda ses tiiremesi, konsonant dii$mesi, orta hece vokalinin dii§mesi, orta hece
vokalinin degi$mesi, vokal birle^mesi, yer degiftirme, ba§ta konsonant tiiremesi,
hece dii§mesi, iki vokalin yan yana gelmesi, konsonant ikizleqmesi, benze§me,
aykirila§ma, yuvarlakla§ma olarak siralanan ses olaylan, ba§ta unsuz tiiremesiyle
ses turemesini iki farkli tur olarak sunmaktadir. Ancak bu ikisini aym sirada ele
almak mantiken dogru degildir: M. Ergin’in ba§ta konsonant tiiremesine verdigi
inmek - yinmek, ayva - hayva omekleri aym zamanda ses tiiremesi omekleridir.
Ortada veya sonda iinsiiz tiiremesi gibi, ba§ta konsonant tiiremesi ses tiiremesinin
alt turlerindendir.
Ses tiiremesinin ayn bir ses olayi gibi gosterildigi simflandirmada, ses
diijmesi olayma da aym statiide yakla§ilmasi beklenir. M. Ergin ise
smiflandirmasmda genel bir ses du§mesi olayi yerine, onun ge§itleri olan konsonant
du§mesi ve orta hece vokalini diijmesi hadiselerine yer vermi§tir. Bu, meseleye
sistemli bir yakla§im olarak goriilemez. Aynca, orta hece vokalinin du§mesinden
soz afilip da, ba§ka pozisyonlardaki iinlii dii§melerinin hangi ses olayi kategorisine
446
Uluslararasi Dil ve Edebiyat £ali$malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
’’Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavuduk
Hena e Plote
B ild iri K itabi
1. C ilt
ait oldugunun gosterilmemesi, bu smiflandirmanm eksikliklerindendir. Bu
siniflandirmanin kapsayici olmasi ilkesine aykindir.
Ses olaylan smiflandinhrken yapilan en yaygm hata, benze?me
(asimilasyon) ve benzejmezlik (aykinla§ma, ba§kala§ma, disimilasyon) olaylanmn
diger ses olaylan ile aym siraya dahil edilmesidir. Benze§me ve benze$mezlik ile
yuvarlakla§ma, diizle§me veya otumlule§me, 6tumsuzle§me gibi ses olaylan aym
paradigma iginde ele alinmamalidir, giinkii aralannda biitiinleyici dagilim ili§kisi
yoktur. Mesela, S. Eker’in (2002: 222) yuvarlakla§ma igin gosterdigi baba >
buba, hami.r < hamur, di.va.r < duvar ve H. §ahin’in (2003: 43) otiimsiizle^meye
verdigi akca > akga omekleri aym zamanda benze§me omekleridir. Halbuki bir
otumliile§me veya otumsuzle§me olaymin aym zamanda ses tiiremesi, ses du§mesi
veya metatez olmasi mantiken imkansizdir ?unku biitiinleyici dagilim i?indedirler.
Benze§me ve benze§mezlik ise oyle degildir. Bunun sebebi, onlann a§agida
a?iklamasi verilen simflandinna ol^iitlerinin farkli olmasidir.
Ses olaylanmn ortaya gikmasinm iki temel sebebi vardir. Bunlardan ilki,
seslerin kelimedeki konumu ve bulundugu hecenin ozellikleridir. Dilden dile
degi§iklik gosteren fonolojik sistemler belli seslerin kelimenin belli
pozisyonlannda (kelime ba§i, kelime sonu, hece ba$i, hece sonu, vurgulu hece,
vurgusuz hece, vs.) bulunmasina kesinlikle veya kismen izin vermez. Mesela, hece
bajinda iki iinsiiziin yan yana gelmesi veya kelime sonunda otiimlii siireksiz
iinsiizlerin kullamlmasi Tiirkgenin fonolojik sistemine ozgu degildir. Eger bir ses,
morfem birle§meleri sonucu kendisi i?in karakteristik olmayan bir konuma dii§erse
veya alinti kelimelerde boyle bir pozisyonda bulunursa, genellikle degi§ime maruz
kalir ve bir ses olayi meydana gelir.
Ses olaylanmn ikinci sebebi ise seslerin birbirine tesiridir. Kelimede sesler
ara verilerek teker teker soylenmez, bir sesten digerine gefi§ saliseler iginde olur.
Bundan dolayi sesler arasmda etkile§im ka9imlmaz hale gelir ve seslerin, onlann
ozelliklerinin degi§mesi boy gosterir.
Birinci sebep genellikle fonolojiktir, dil ile, daha dogrusu, dilin ses
sistemiyle ilgilidir; ikinci sebep ise genellikle fonetiktir, soz ile ilgilidir.
Yukanda gosterilen iki sebebe bagli ortaya 9ikan ses olaylan ayn aynhkta
degerlendirilmeli ve simflandinlmalidir. Dolayisiyla, ses olaylanm iki genel gruba
ayirmak gerekir: 1 ) konumla ilgili olanlar, yani sesin kelimedeki pozisyonundan
kaynaklananlar; 2 ) etkile§imle ilgili olanlar, yani seslerin birbirine tesiri sonucu
meydana gelenler (kr?.: Golovin 1983: 48).
Konumla ilgili olan ses olaylan
Konumla ilgili olan ses olaylanmn smiflandirma olpiitii ve bu olaylann sirasma
nelerin dahil edilmesi gerektigi sorusu, genel anlamda degijim tiirleri goz onunde
bulundurularak cevaplanabilir, fiinkii ses olaylan sonug itibariyle seslerin
degi§mesidir. Bir nesnenin degi^mesi demek, onun pargalarmin a§agidakilerden en
az birine maruz kalmasi demektir:
1. Pargalarm nicelik itibariyle degi§mesi, yani, a) yeni pargalarm ilave
edilmesi, veya b) mevcut olanlann yitmesi;
2. Pargalarm nitelik itibariyle degi§mesi;
3. Pargalarm kendi aralannda yer degi§tirmesi.
447
Uluslararasi Dil ve Edebiyat (^ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavuduk
Hena e Plote
Bildiri Kitabi
1. Cilt
Buna uygun olarak, ses olaylannin temel tiirleri, a) ses tiiremesi, b) ses
dii§mesi, c). ses degi§mesi ve d) yer degi§tirme (metatez) olarak simflandinlabilir.
Bunlann her birinin de alt tiirleri vardir.
Ses tiiremesi, kelimede ilave sesin ortaya sikmasidir. Bu sesin niteligine
gore ses tiiremesi, iinlii tiiremesi ve iinsiiz tiiremesi olarak ikiye aynlir. Her iki alt
tiire Balkan Tiirk agizlanndan 90k sayida omek vermek mumkiindiir.
Unlii tiiremesi: ila:zim < lazim, ilaw/ulaw/ilaf < la f ira:zi < razi, erecep <
Recep, hiicere (Pristine, Prizren) < hiicre, zigir < zikr, vb.
Unsiiz tiiremesi: yoksam < yoksa, qiinkiim < giinkii, ma$trapa/na$trapa <
ma$rapa, barem < ban, cenek (Pristine, Prizren) < gene, qelembek (Pristine,
Prizren) < kelebek, vb.
Tiireyen sesin kelimedeki yeri olsiit olarak ahndikta ise ses tiiremesinin
ajagidaki alt tiirleri simflandinlabilir:
a) On ses tiiremesi: ilimon < limon, ilisan (Borima) < nisan, urus < Rus,
urum < Rum, vs.
b) is ses tiiremesi: tilisim (Pristine, Prizren) < tilsim, beligrat < Belgrad,
miikmiin < miimin, batlak < batak, §eriyat < .yeriat, vs.
c) Son ses tiiremesi: dokturu/doptiri < doktor, kaynk < gayri, bekim <
belki, vs.
Ses tiiremesinin daha detayli simflandinlmasi istendigi takdirde, her iki
olsiitten istifade edilerek, ba§ta iinlii tiiremesi, sonda iinsiiz tiiremesi vs. §ekillerde
alt tiirler aynlabilir.
Ses dii§mesi olayi, ses tiiremesi gibi, seslerin nicelik bakimindan
degi§mesidir. Ancak burada kelimedeki seslerin sayisi artmaz, azalir. Ses dii§mesi
ses tiiremesinin tersidir ve bunlarm alt tiirleri paralellik gosterir. Dii§en sesin
niteligine gore, soz konusu ses olaymin unlii dii§mesi (orada > orda, buraya >
burya, nereye > nerye, online > dnne, hazine > hazne) ve iinsiiz dii§mesi (her > er,
hasta > asta, hesap > esap, ahbap > abap, $eyh > §eh, inqallah > i§alla) gibi
9e§itleri vardir. Kelimenin hangi kisminda ses kaybi yajandigma bagli olarak, ses
dii§mesinin on ses dii§mesi (isirgan > sirgan, i$te > $te, imece > meci, ihlamur >
flamur, haber > aber, hava > ava, hep > ep), is ses du§mesi (acaba > acba, ne
zaman > nezman, ihtiyar > itiyar, ejderha > ejdera, meydan > midan, peynir >
pinir) ve son ses dii§mesi (sabah > saba, nikah > niqa, birak > bira, iivey > iigi,
ma§allah > ma$alla) alt turlerini ayirmak da miimkiindiir. Bir dili veya agzi
betimlerken, gerekirse, ba§ta iinlii du§mesi, ba$ta unsiiz dii§mesi, sonda iinsiiz
dii§mesi gibi daha detayli alt tiirlere ba§vurulabilir.
Bazen kelimede bir degil, birden fazla sesin diijtiigii goriilur. Eger dii§en
sesler, degi§ime maruz kalan kelimede hece olu§turursa, bu ses olayina hece
dii$mesi (hece yutulmasi, haploloji) denir. Hece dii§mesine Balkan Tiirk
agizlanndan omekler:
azicik > acik\
fasulye > pasul (Pristine, Prizren);
gramofon > grafon;
jandarma > candar;
kaynana > gayna;
ne kadar > neka\
448
Uluslararasi Dil ve Edebiyat £ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Am avuduk
Hena e Plote
Bildiri Kitabi
l.C ilt
o kadar > oka.
Hece du§mesini prensip itibariyle ses du§mesinin bir alt tiirii olarak kabul
etmek miimkiindur. Ancak literatiirde ondan genellikle ayri bir ses olayi gibi
bahsedilmektedir. Kendine has birtakim ozellikleri oldugu igin hece du§mesi ses
dii§mesinden aynlabilir. Yalniz her hece azalmasmi hece du§mesi olarak gormek
dogru degildir. Eger hece sayisimn azalmasi bir iinluniin du§mesinden
kaynaklanirsa bu, hece dii§mesi degildir. Mesela, hece du§mesine omek olarak
gosterilen dirilik > dirlik, ilerile > ilerle, oyuna > oyna (Eker 2002: 227)
degijimleri aslinda iinlii dii§mesi olaylandir. Ayni ses olayi gibi goriilen pazar
ertesi > pazartesi ve cuma ertesi > cumartesi omeklerinden yalniz birincisi, er
hecesi yutuldugndan dolayi hece dii§mesidir.
Ses degi§mesi olayi, kelimede bir sesin yerini ba§ka sesin almasi
hadisesidir. Genellikle degijen sesle yeni ses birgok yonden birbirine benzer sesler
olur. Yeni sesi degijen sesten ayiran fark, ses degi§mesinin alt turlerini belirler.
Ayinci ozelliklere dayanan bu alt tiirlerin Balkan agizlarinda da gorulen bir kismi
a§agidakilerdir:
Daralma. Turk agizlarinda genellikle ilk heceden sonra goriiliir: horuz <
horoz, dohtur < doktor, vs. Balkan Turk agizlarinda, aynca, kelimenin ilk
hecesinde geni§ iinliilerin daralmasi tipik ozelliklerdendir: buas < bogaz, buynuz <
boynuz, biibrek < bobrek, ciimlek < gomlek, kuva < kova, lilek < leylek, sirit <
§erit, side < soyle, ulak < oglak, iilg < dig, iiren < ogren, vs.
Geni§leme, dar iinluniin yerini geni§ iinliiye birakmasi olayidir. Geni§leme
olayina ozellikle Pristine ve Prizren bolgelerinde sik tesadiif edilmektedir. Bu,
kelimenin genellikle ikinci hecesinde boy gosterir: barot < barut, gocok < gocuk,
dokon < dokun, dokos < dokuz, koyon < koyun, otos < otuz, topos < topuz, vapor
< vapur, yonos < yunus, vs.
Ondamaksilla§ma. Kahn unliilerin yerini ince unliilere birakmasi §eklinde
gergekle^en bu olay, Balkan Turk agizlarinda daha 90k ilk hecede goriilur: bigak <
bigak, giban < giban, girak < girak, dua/duva < dua, miiftag/miitag < muhtag,
miirat < murat, simr < simr, vs.
Artdamaksilla$ma olayinda ince iinlii yerine kalin iinlii kullamlir: ecalh <
ecelli, ecnabi < ecnebi, vs.
Diizle§me ve yuvarlakla§ma. Bunlardan birincisi, yuvarlak unlulerin
diizle§mesi (birda < burada, sis < sus, yimirta < yumurta), ikincisi ise, tam tersi,
duz iinluniin yuvarlak hale gelmesi olayidir: huzmegar < hizmetkar, siidiik < sidik.
Uzama ve kisalma. Uzama, kisa iinluniin nisbeten daha uzun siirede
soylenmesi (yamndaki > yanmda.ki (Ostrec), mah§er > ma:$er), kisalma ise uzun
unliinun telaffuz siiresinin azalmasidir: a.hiret > ayret, a:te§ > ate?, vs.
Otiimliile§me ve otiimsiizlejme. Bu olaylardan ilki, otumsiiz iinsuzlerin
otiimliiye, ikincisi ise otiimlii iinsiizlerin otumsiiz kar§itlanna donu^mesidir.
Siireksiz iinsuzlerde 6tumsuzle§me,Tiirk9ede kelime sonunda tipik olay dir. Kelime
ba§inda ise hem otiimlii hem de otumsiiz unsiizler mevcuttur, ancak Balkan Turk
agizlarinda birgok kelime bu agidan olgiinlii dilden farklihk gosterir: barmak <
parmak, garga < karga, girbag < kirbag, gur$um (Rozino) < kur§un, dan < tan,
dara- < tara-, datli < tath, daw?an < tav$an, va.re < fare, vidan < fifan, vikir <
fikir, viyat < fiyat, zebep < sebep, zewda < sevda; kam < gam, kaz/kas < gaz,
449
Uluslararasi Dil ve Edebiyat £ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavutluk
Hena e Plote
Bildiri Kitabi
1. Cilt
kurbet < gurbet, pekqi < bekgi, pesle- (Borima) < besle-, tik- < dik-, td$ < dd§,
tiirt- < diirt-, tiirust < diiriist, vs.
Siireklile$me ve sureksizle§me. Bu iki ses degi§mesi turn de birbirinin
zittidir. Sureklile§me, siireksiz unsiiziin yerini siireklinin almasi (haqan ‘ne zaman’
< kagan, aw$am/ay§am < ak§am, otomofil < otmobil)', digeri ise surekli unsiiziin
sureksizle§mesidir {payton < fayton, pasul/pasule < fasulye, binldak < firildak,
bagla- < bagla-, diigiin < diigiin, ogul < ogul, yogurt < yogurt).
Yer degi§tirme (gdfii§me, metatez), kelimedeki bir sesin ba§ka sesle yer
degi§tirme olayidir. Bu olay, iki unsiiziin ozelliklerinin birbirini etkilemesiyle
degil, konumlannin telaffiizu kolayla§tiracak §ekilde degi§mesiyle ilgilidir. Yer
degi§tirmenin iki alt turii vardir: yakin metatez ve uzak metatez. Yakin metatezde
yer degi§tim sesler yan yana bulunur; mesela: golmek < gomlek, golmek < gomlek,
dewri§ < dervi§, melvit < mevlit, soma < sonra, kinmzi (Pristine, Prizren) <
hrmizi, sarimsak < sarimsak. Uzak metatezde yer degi§tim sesler arasinda ba§ka
ses veya sesler olur: giivencir (Rozino) < giivercin, salingag < salincak, kilancik
(Prizren) < kirlangig, vs.
Etkile§imle ilgili olan ses olaylan
Ses olaylannin ikinci grubunu te§kil eden etkile§imle ilgili olanlar, kelime ifinde
bir sesin ba?ka sese tesirinden kaynaklamr. Bu seslerin ozelliklerinin birbirine
yakinla§masi veya birbirinden uzakla§masi, soz konusu ses olaylannin
smiflandirma 61?utudur. Bu olaylarda da seslerin degi§imi nitelik veya nicelik
itibariyle olur. Nitelik a?isindan benze§me ve benze§mezlik, nicelik afisindan ise
ikizle§me ve tekle§me aynlir.
Benze§me, terimden de belli oldugu iizere, kelime i?inde bir sesin ba§ka
bir sese tamamen veya kismen benzemesi olayidir. Benzejme turlerinin
smiflandinlmasi, etkileyen sesle etkilenen ses arasindaki ili§kilerin farkli yonlerini
yansitan ol9utlere dayanarak yapilmaktadir. Benzemenin derecesine gore, tam
benze§me (mesela, yazsin > yassm, buzsuz > bussuz, miimin > mumuri) ve yan
benze§me (menfaat > memfat, ctimle > cumne)', etkileyen ve etkilenen seslerin
sirasma gore, ilerleyici benze§me (dinle- > dinne-, mur§it > mur$ut) ve gerileyici
benze§me (minber > mimber, tuzsuz > tussuz)', bu seslerin arasindaki mesafeye
gore, yakin benze§me (ormanlik > ormanmk, kanli > ganni) ve uzak benze§me
(vakit > vakit, kestane > qestene) tiirleri aynlmaktadir.
Turk gramer kitaplannda pek deginilmeyen uyu§ma (accomodation)
olayini da benze§menin bir tiirii olarak gormek miimkiindur, giinkii burada da bir
sesin ba§ka sese benzemesi, ozelliklerinin onun ozelliklerine uymasi soz
konusudur. Bunlann arasmda fark §udur: Normal benze?mede, etkilenen fonem
etkileyenin tesiriyle ba§ka foneme d6nii§ur, uyu§ma olayinda ise etkilenen ses
degi§se de bu, fonem degil, allofon degi§ikligi olur. Mesela, torin ‘torun’ ve tene
‘tane’ kelimelerinde t foneminin degi§ik ozelliklerde iki farkli allofon olarak ortaya
9ikmasinm sebebi yanindaki iinliidiir. Birinci kelimede [t] iinsiizu [o] sesinin
tesiriyle kalin, yuvarlak; ikinci kelimede ise [e] sesinin etkisiyle ince, diiz olarak
telaffuz edilir.
Benze§mezlik olayinda, benze§meye kiyasla ters yonde geli?en bir ses
degi§mesi soz konusudur. Bu ses olayi, kelime i?indeki iki benzer veya aym sesten
birinin degi§erek aykin ozellik kazanmasi olayidir. Benze§mezligin de ilerleyici
450
Uluslararasi Dil ve Edebiyat C^ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Amavutluk
Hena e Plote
Bildiri Kitabi
1. Cilt
(haydut > hayduk, kiink > kiint), gerileyici (berber > belber, fincan >
filcan/vilican); yakin (nesne > neste) ve uzak (sekreter > sekneter, ni§an > li§ari)
tiirlerinden bahsedilmektedir.
ikizle§me ve tekle§me ses olaylan smiflandinnalannm hemen hepsinde
yer almaktadir (Co§kun 2000: 29, Eker 2002: 228, §ahin 2003: 42; vb.). Bu iki
olay da bir genel ses hadisesinin iki farkli yiiziidiir. ikizle^me, bir iinsiiziin iki kez
veya telaffuz siiresi uzatilarak soylenmesi olayidir. Tekle§me olayi ise, ikiz
iinsiizden birinin dii§mesi sonucunda meydana gelir. Her iki ses olayimn genel
sebepleri, unsiiziin kelimedeki konumundan ziyade, seslerin etkile§imidir. Bir
unsiiziin ikizle§mesine yanmdaki iinliiniin kisalmasi, vurgu vs. sebep olabilir.
Mesela, “Arapga kokenli ziica:ciye ve ciiza:m sozciiklerindeki uzun iinliiler
kisalirken, kendilerinden onceki /c/ ve /z/ iinsiizlerini ikizle§tirerek soyleyi§te
ziiccaciye ve cuzzam §ekillerinin ortaya gikmasma yol agmi§tir” (Eker 2002: 228).
Aym §ekilde sa:de kelimesi Ozbek?ede sadde, ma:sum kelimesi Kiitahya agzmda
massum §ekline d6nii§mii§tiir. Eski Tiirkgede 50 sayisim belirten elig kelimesinde
/g/ sesinin zamanla dii§mesi, kendisinden onceki iinluniin uzamasina sebep olmu§,
daha sonralan bu iinliiniin kisalmasiyla yanmdaki IV iinsiizii ikizle§erek, elli bigimi
meydana gelmi§tir.
Seslerin kelimedeki konumu ve birbirini etkilemesi ses olaylanmn temel
sebepleridir. Ancak ses olaylan gagnjim sebebiyle veya psikolojik, tarihsel vs.
nedenlerle de ortaya gikabilir. Mesela, bazilan bakkal, nakka§ gibi kelimelerin
gagn§imiyla rakam kelimesini rakkam olarak soyler. Fen, his, zam, zan gibi
koklerin son iinsiiziiniin iinliiyle ba§layan ek aldigmda ikizle?mesi, iinlii sesin
tesirinden ziyade, kelimelerin orijinal bigiminin ortaya gikmasiyla ilgilidir. Bu
kelimeler, belli oldugu iizere, kaynak dil olan Arapgada fenn, hiss, zamm, zann
§eklindedir. Somut sebep ne olursa olsun, yukandaki omeklerde ses olayi
ikizle§medir.
ikizle§me sonucunda bir unsiiziin yanmda ona benzer, daha dogrusu,
onunla aym olan ikinci bir iinsiiz ortaya gikar; tekle§me olayinda ise gift iinsiizden
birinin kaybolmasiyla benzerlik ortadan kalkar. Bu yonden, ikizle§me ve teklejme,
sirasiyla benze§me ve benze§mezlige bir benzerlik gosterir. Aralanndaki fark,
yukanda not edildigi gibi, ses degi§iminin ikizle§me ve tekle§mede nicelik,
benze§me ve benze§mezlikte ise nitelik agisindan olmasidir.
ikizlejme Balkan Turk agizlannda nadir goriilen olaydir. kiiggiik > kiiguk,
ell’an > e l’an. Bu agizlarda ilizlejmeye verilen pallik < pahahhk, sdnnen <
sen(i)n (i)len omekleri (Gulensoy 1987: 126), aslinda ge^itli ses olaylan sonucunda
iki iinsiiziin yan yana gelmesi hadisesidir, ikizle§me degildir.
Tekle§me olayi Balkan agizlannda daha yaygindir. Bu ses olayina
a§agidaki omekleri gosterebiliriz: affet > afet (Pristine, Prizren), aleyhisselam >
aleyselam, diikkan > diikan, ewel > evel, Hidirelles < hidirles (Pristine, Prizren),
hiirriyet > hiiriyet (Pristine, Prizren), kuvvet > guvet, muallim > ma:lim,
muhabbet > ma. bet, vb.
451
Uluslararasi Dil ve Edebiyat C^ali§malan Konferansi “Balkanlarda Tiirkge”
"Beder" Universitesi 14-16 Kasim 2013; Tiran/Am avuduk
Hena e Plote
Bildiri Kitabi
1. Cilt
Sonuf ve degerlendirmeler
Ses olaylan bir..a9idan ses tiiremesi, ses du§mesi, ses degi§mesi ve yer degi?tirme;
ba§ka bir oolite gore, benze§me, benze§mezlik, ikizle§me ve tekle§me olarak
simflandinlabilir. Birinci grubu olu§turan olaylar genellikle seslerin kelimedeki
konumundan, ikinci grubu te§kil eden olaylar ise genellikle seslerin etkile§iminden
kaynaklamr. Ses degi§mesi ve yer degi§tirme di§indaki olaylar arasinda, ses
degi§mesinin de alt tiirleri arasinda zitlik ili§kileri vardir: ses tiiremesi - ses
dii§mesi, benze§me - benze§mezlik, ikizle§me - tekle§me, yuvarlakla§ma diizle§me, uzama - kisalma, 6tiimliile§me - 6tiimsuzle§me vb.
Bazi kitaplartda yukanda yer almayan ses olaylanndan da
bahsedilmektedir. Bunlar ya yukandaki ses olaylannin bir tiiriidiir, mesela, erime
(yarahg > yaralu), yutulma (kapgak > kapak, orgak > orak) terimleriyle
adlandinlan olaylar (§ahin 2003: 43), parantezde verilen omeklerden goriildiigii
gibi, ses du§mesinden ibarettir; ya da kayna§ma gibi terimlerle birden fazla ses
olayi sonucunda ortaya ?ikan omeklere (gehar+yek > geyrek, gep+rast > gapraz
vs.) verilen isimdir.
Birinci grubu olu§turan ses olaylan temeldir, siinkii kapsayicidir, buradaki
terimler dildeki biitiin ses olaylanm kar§ilamak i?in yeterlidir. ikinci gruptaki
olaylan bile prensip olarak buraya indirgemek mumkiindur: Benze§me ve
benze§mezlik sonu? itibariyle ses degi§meleridir, ikizle§me ve tekle§me de sirasiyla
ses tiiremesi ve ses du§mesinin ?e§itlerinden biri olarak algilanabilir. Ancak bu ses
olaylannin kendine has ozelliklerinin bulunmasi, smiflandirma olgiitlerinin
farkliligi, yayginlik dereceleri, ilgili kavramlann ve terimlerin oturmu§ olmasi,
pratikte boyle bir indirgemeyi yararli kilmaz. Dogrudur, buzsuz > bussuz, gibi bir
omekte benze§me neticesinde 6tiimsuzle§me olur. Ancak her benze§me boyle
degildir. £ogu zaman benze§me veya benzejmezlik sonucunda sesin iki ve daha
fazla ozelligi degi§ir. Mesela, esvap > espap olayi sadece 6tiimsuzle§me degil, aym
zamanda siireksizle§me ve dudaksila§ma omegidir. Bu yiizden, benze§me ve
benze§mezlik olaylanm ses degi§mesinden ayn olarak ele almak sadece teorik
afidan degil, pratik a?idan da gereklidir. ikizle§me ve tekle§meye gelince, bunlar
basit bir ses tiiremesi ve ses dii§mesi degildir. Ozellikle siirekli iinsiiz soz konusu
oldugunda, ikizle§me yeni bir sesin ortaya gikmasmdan ziyade, mevcut sesin
telaffuz siiresinin uzamasi, tekle§me de kisalma olarak algilanabilir. Dolayisiyla,
ikizle§me ve tekle§me, baki§ a9isina gore bir yandan ses tiiremesi ve ses
dii§mesine, ote yandan, uzama ve kisalmaya benzeseler de, aslinda kendilerine has
ozellikleriyle bunlann hepsinden farklidirlar ve ayn ele ahnmalan gerekir.
Kaynak^a
Co§kun, Volkan (2000), Ozbek Tiirkgesi Grameri. Ankara: TDK.
Eker, Suer (2002), Qagda^ Tiirk Dili. Ankara: Grafiker.
Ergin, Muharrem (2000), Tiirk Dil Bilgisi. istanbul: Bayrak.
Hafiz, Nimetullah (1979), “Kosova Mitrovi9asi, Vu9itinn ve Pristine Tiirk
Agizlarmin Ba§lica Ozellikleri,” QEVREN, VI (1-2), 75-91.
Golovin, B. N. (1983), Vvedenie v Yazikoznanie. Moskva: Vis§aya §kola.
452