Düşük Maliyetli Web Kontrollü Doğalgaz Scada Sistemi Tasarımı

Fırat Üniversitesi-Elazığ
DÜŞÜK MALİYETLİ WEB KONTROLLÜ DOĞALGAZ SCADA SİSTEMİ
TASARIMI
THE DESIGN of A LOW COST WEB CONTROLLED NATURAL GAS SCADA
SYSTEM
Murat IŞIK 1, Ahmet Turan ÖZCERİT 2,
1
2
Ahi Evran Üniversitesi, MYO
Elektrik Bl.
[email protected]
[email protected]
Sistem
maliyetinin
önemli
olduğu
kadar
bulunabilirlik durumu da önemlidir. Mevcut incelenen
sistemlerde kullanılan donanımlara ait tedarikçi firma
sayısı oldukça azdır ve bu yüzden gerekli rekabet şartlarını
sağlayamamaktadır. Bununla beraber, sistemde yapılacak
hızlı bir revizyon için SCADA sistemini kullanan kişinin
devamlı olarak elinde yedek ekipman bulundurması
gerekmektedir.
ÖZET
Bu bildiride, gelişen teknoloji ile beraber sayıları hızla
artan doğalgaz şebekelerinde kullanılmak üzere
tasarlanan, benzer sistemlere göre maliyeti çok daha
düşük ve kolay kullanılabilir bir Web Tabanlı SCADA
sisteminin tasarımı ve analiz sonuçları sunulmaktadır.
Ayrıca tasarlanan bu sistem, Ankara EGO firmasının
kullandığı doğalgaz SCADA sistemiyle kıyaslanmış ve
performans değerlendirmesine ait sonuçları analiz
edilmiştir.
2. TASARLANAN SİSTEMİN YAPISI
Sistem tasarımı üç ana birimden oluşmaktadır. İlki
sahada bulunan sinyalleri toplamak amacıyla saha kontrol
devrelerini barındıran saha kontrol ünitesidir. İkinci kısım
ise sahadan toplanan bilgilerin analiz-incelenmesinin
yapıldığı merkez kısmıdır. Üçüncü kısım ise bir Internet
tarayıcı programı vasıtasıyla sistem kullanıcılarının
bağlanacağı web tabanlı arayüz kısmıdır.
Anahtar Kelimeler: SCADA, Kablosuz veri okuma, Web
Kontrollü SCADA sistemi, PHP ile SCADA
1. GİRİŞ
Sanayi ve konut enerji ihtiyaçlarını sağlamada
kullanılan doğalgazın dağıtımında büyük rol oynayan
doğalgaz dağıtım şebekeleri, sayılarının hızla artması,
arıza takiplerinin zorluğu ve yeni teknolojik gelişmelere
açık olmamaları gibi daha birçok sorunla iç içedir [1].
Hizmette kaliteden ödün vermeme ve bu sorunların en aza
indirgenmesi kontrol, denetleme, arızaya müdahale gibi
işlemlerin düzenli, hatasız ve seri bir şekilde yapılmasıyla
mümkündür. Bu çözümler ise ancak sistemin her adımında
kontrol edilmesiyle mümkün olur. Bu şekilde bir kontrol
yapısı planlanırken, daha az insan gücü ile kolay, akıllı ve
kaliteli bir izleme sistemi için en iyi yardımcı SCADA
(Supervisory Control and Data Acquisition - Veri Tabanlı
Kontrol ve Gözetleme) sistemleri olacaktır.
SCADA sistemleri merkezi veri toplamanın kontrol
kadar önemli olduğu yerlerde dağıtık verileri kontrol
etmek için kullanılır[2]. SCADA bir şehrin içme suyu
şebekesi, elektrik şebekesi, doğalgaz şebekesi, yüzlerce
kilometre uzunluğunda doğalgaz ve petrol boru hatları gibi
geniş alanlara yayılmış şebekelerin insan denetiminde
gözlemlenmesi ve elde edilen veriler doğrultusunda
gerekli müdahalenin yine insan eliyle yapılmasını
sağlayan sistemlerdir [3]. Bir SCADA sisteminin
temelinde bir merkez istasyon, bu istasyona bağlı çevre
istasyonlar ve bu iki birim arası denetim, kontrol işini
gerçekleştiren bir yazılım bulunur [4]. Bu sistemin en
önemli özelliği, kullanıcıya kolaylık sağlaması
bakımından, görsel ve kolay kullanımlı olmasıdır [5].
Mevcut
sistemlerde
kullanılan
yazılım
ve
donanımların çoğu yabancı kaynaklıdır ve maliyetleri
oldukça fazladır. Maliyetin çok yüksek olması birçok
küçük çaplı şirketlerin SCADA sisteminin getirdiği
faydalardan mahrum kalmasına sebep olmaktadır.
Günümüz SCADA sistemi ihtiyacını karşılayabilmek için
maliyetleri daha düşük bir çözüm aramak gerekmektedir.
Sakarya Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi
Bilgisayar Müh.
2.1. Saha Kontrol Ünitesi
Şekil 1: Saha Kontrol Ünitesi Blok Diyagramı
51
Saha kontrol ünitesinin genel amacı iç ve dış sahada
bulunan bilgileri toplayıp sayısal sinyale çevirerek
merkeze iletmektir. Şekil 1’de Saha Kontrol Ünitesine ait
blok diyagramı görülmektedir. Blok diyagramda da
görüldüğü gibi iç saha elemanlarından toplanan sinyaller
doğrudan kontrol devresine bağlanmıştır. Dış saha
elemanlarından toplanan sinyaller ise bir yalıtım
işleminden sonra kontrol devresine bağlanmıştır. Yalıtımın
amacı, dış saha ortamında meydana gelebilecek aşırı
gerilim-akım artışından-dalgalanmasından veya kısa devre
gibi istenmeyen durumlardan kontrol devresini
korumaktır. Ayrıca sistemin girişine şebekeden dolayı
gerilim dalgalanmasını engellemek bir gerilim düzenleyici
Fırat Üniversitesi-Elazığ
(regülatör) bağlanmıştır. Sistemin kesintisiz olarak
çalışması içinse bu gerilim düzenleyiciye bir akü
eklenmiştir. Toplanan sinyaller RF, GPRS veya 3G gibi
farklı haberleşme sistemleri ile merkeze aktarılmıştır.
2.2. Merkez Sunucu
Merkez kısmında istasyon bilgileri, değerleri ve
kullanıcı bilgileri gibi verilerin saklandığı bir web sunucu
kurulmuştur. Şekil 4’de merkezde kurulan sistemin blok
diyagramı görülmektedir. Buradaki sunucu devamlı olarak
haberleşme hattını kontrol eder ve bir web sunucu olarak
çalışarak kullanıcıların isteklerine yanıt verir. Haberleşme
hattında herhangi bir veri olduğunda önce bu veriyi analiz
eder sonra veri tabanında uygun tablolara yerleştirir.
Sistem, kullanıcılarının eski istasyon değerlerine ihtiyaç
duyma ihtimaline karşı merkez sunucu veri tabanında
bulunan tabloları aylık olarak yedekler.
Şekil 2: Saha Kontrol Devresi Blok Diyagramı
Şekil 2’de sistemde kullanılan Saha Kontrol
Devresinin blok diyagramı görülmektedir. Bu kontrol
devresinde, maliyeti düşük, kolay bulunabilen, yardım ve
teknik dokümanları oldukça fazla olan PIC serisi
mikrodenetleyiciler kullanılmıştır. Şekilde PIC-2 ve PIC-3
olarak isimlendirilen PIC devreleri dış saha ortamından
yalıtım görevi yapmaktadır. DO ile isimlendirilen devre
ise sayısal çıkışı sağlamaktadır. PIC-1 isimli devre ise dış
ortam ile haberleşmeden ve bilgilerin Eeprom ’a
yazılmasından sorumludur. Eeprom, herhangi bir enerji
kesilmesinde bilgilerin kaybolmasını engellemek amacıyla
kullanılmıştır.
Şekil 4: Merkez Santral Blok Diyagramı
Merkez sunucu kısmında ücretsiz işletim sistemleri
içinde en çok kullanılan ve en önde gelen LINUX işletim
sistemi tercih edilmiştir. Veri tabanı olarak ise ücretsiz,
kaynak kodları kolay bulunabilir, taşınabilir olan MySQL
veri tabanı seçilmiştir.
2.3. SCADA Arayüz
Dış ortamda, yetkili kullanıcı her hangi bir internet
tarayıcı vasıtasıyla merkez sunucuya bağlanıp, istasyon
verilerini kontrol edebilir ve gerekli işlemleri
gerçekleştirebilir. Şekil 5’de SCADA arayüzün çalışma
prensibini gösteren bir blok diyagram görülmektedir.
Şekilde görüldüğü gibi yetkili kullanıcı herhangi bir
internet tarayıcı vasıtasıyla SCADA arayüzünü kullanarak
merkez sunucuya bağlanır ve istasyonla ilgili bilgileri
kontrol edip değiştirebilir.
Şekil 3: Tasarlanan Saha Kontrol Devreleri
Şekil 3’de tasarlanan devrelerin resmi görülmektedir.
Tasarlanan bu devreler ayrı ayrı ana devreye monte
edilmiştir. Bu şekilde kontrol devrelerinin modüler yapıda
olması sağlanmıştır. Kolaylık açısından basit bir şekilde
takılabilir çıkarılabilir özellikte olan bu devreler
oluşabilecek bir arızada onarım süresinin kısaltabilir. Her
hangi bir arıza durumunda sistemin enerjisi kesilmeden
modüller rahatlıkla yenisi ile değiştirilebilir.
Şekil 5: Kullanıcının sisteme bağlanması
52
Sistemin web ortamına açılmasıyla kullanıcılar için
herhangi bir zaman veya mekân kısıtlamasının ortadan
kalkması amaçlanmıştır. Arayüz tasarımında sistemde
oluşabilecek ataklara karşı çeşitli güvenlik önlemleri
almakla
beraber
kolay
kullanılmasına,
hızlı
Fırat Üniversitesi-Elazığ
öğrenilebilmesine ve fazla karmaşık yapıya sahip
olmamasına dikkat edilmiştir.
Arayüz tasarımı için PHP dili tercih edilmiştir. PHP
özellikle WEB için tasarlanmış olan, sunucu taraflı bir
script dilidir. PHP, Açık Kaynak (Open Source) tabanlı bir
üründür. Yani kaynak koduna erişilebilir, hiçbir ücret
ödemeden kullanılabilir, değiştirilebilir ve dağıtılabilir [6].
PHP, özellikle mysql veri tabanıyla birlikte ve Linux
işletim sistemi altında iyi bir performans sergilemektedir
[7].
PHP, günümüzde en fazla kullanılan WEB için
tasarlanmış script dillerinden bir tanesidir. PHP’nin en
önemli özelliklerinden biriside yapısında kullanılmak
üzere birçok güvenlik fonksiyonları barındırmasıdır.
SCADA arayüz tasarımında güvenlik önemli bir noktadır.
Çünkü WEB üzerinde çalıştırılacak bir kontrol sisteminin
ölçme, analiz ve kontrol işlemlerini; en iyi, güvenilir,
doğru, hatasız ve etkin şekilde yapabilmesi istenir. Bu ise
gerekli güvenlik ve kontrol işlemleri sağlandıktan sonra
mümkün olacaktır. Kullanıcı isimlerini-şifrelerini alma,
saklama ve sunucuya gönderme gibi her aşamada eğer
gerekli güvenlik önemleri alınmazsa sistem dış ortam
tehditlerine açık bir vaziyete gelecektir. Ayrıca iletişim
hattında güvenlik önlemleri alınmadığı zaman ağa ve
üzerinden geçen verilere yönelik değişik saldırılar
yapılabilir.
Örneğin, bazı ataklar giriş verisi içerisine zararlı kod
gömülmesi ile yapılır. Zararlı kod içerisinde ( . , ; , < , > , |
vs.) gibi özel karakterler ve (DELETE, UPDATE, vs.) gibi
özel kelimeler bulunabilmektedir. Özel karakterlerden (.)
karakteri directory traversal atağında, (;) karakteri komut
çalıştırma atağında sıklıkla rastlanan karakterlerdir [8].
Şekil 7: SCADA arayüz menüleri
Kolay kullanılabilir ve hızlı öğrenilebilir bir arayüz
tasarlamak için, SCADA sisteminde sık yapılabilir
işlemler menülere ayrılmıştır. Bir WEB tarayıcı ile
SCADA sistemine giriş yapıldıktan sonra Şekil 7’de ekran
karşımıza gelmektedir. Burada göze çarpan ilk nokta,
ekran ortasında o an içerisinde alarm durumuna bulunan
istasyonların
listesi
sıralanmaktadır.
Böylelikle
kullanıcının tek tek istasyonlara bakıp hangilerinde alarm
olduklarını araştırmalarına gerek kalmamaktadır.
Kullanıcıların, bilinçsiz kullanımdan dolayı kazayla
istasyon alarm aralıklarını değiştirmek veya istasyon
ID’lerini değiştirmek gibi istenmeyen durumların önüne
geçmek için SCADA arayüz sistemine operatör ve
yönetici olmak üzere iki türlü giriş seçeneği
oluşturulmuştur. Operatör olan kullanıcı sadece istasyon
değerlerini kontrol edip gerekli inceleme ve analizleri
yapma yetkisine sahiptir. İstasyonlar veya kullanıcılar
hakkında herhangi bir değişiklik yapamaz. Yönetici ise
sistemden sorumludur ve her türlü değişiklik yapma
yetkisine sahiptir.
3. MEVCUT SCADA SİSTEMİ İLE
TASARLANAN SİSTEMİN
KARŞILAŞTIRILMASI
Tasarlanan sistem ile aynı amaca hizmet eden Ankara
EGO firmasının kullandığı mevcut doğalgaz SCADA
sistemi tasarım, performans ve maliyet açısından
karşılaştırılmıştır.
Şekil 6: SCADA arayüz giriş ekranı
Mevcut sistemle tasarlanan sistem performans ve
tasarım açısından karşılaştırılarak aşağıdaki sonuç tablosu
çıkarılmıştır (Tablo 1). Tabloda bulunan „+‟ lar avantaj
düzeyini göstermektedir. „+‟ ların sayısı ne kadar fazla ise
sistem, karşılaştırılmış olduğu kriter açısından sistem o
kadar başarılıdır.
Şekil 6’da görüldüğü gibi SCADA arayüz giriş
ekranında şifrelerini unutanlar için veya sistem hakkında
bilgi almak isteyenler için “Bize Ulaşın” ve “Yardım”
bağlantıları eklenmiştir. Bu bağlantılar kullanılarak sistem
yöneticileri ile iletişime geçilebilir.
53
Fırat Üniversitesi-Elazığ
Tablo 1: Mevcut SCADA sistemi ile Tasarlanan SCADA
sisteminin karşılaştırılması
Mevcut
Tasarlanan
SCADA
SCADA
Sistemi
Sistemi
++
+++
+
++++
++++
+
+
++++
+++
+
++
++++
++++
+
++
++++
Analog veri okuma
süresi
Sayısal veri okuma
süresi
Toplanan verileri
merkeze gönderme
süresi
Toplanan verileri
merkeze gönderme
başarısı
İletişim protokolleri
ile uyumluluk
Hata analizi
++++
+
+++
++
+++
++
++++
+
++++
+
++++
++
Sayısal veya Analog
giriş değişimlerine
tepki süresi
Kaybolan verileri
tekrar gönderme
başarısı
Haberleşme hattı
meşguliyet derecesi
++++
+++
++++
+
++
++
Karşılaştırılan
Tasarım Açısından
Kriter
Montaj Kolaylığı
Malzeme
bulunabilirlik düzeyi
Satış sonrası teknik
destek
Sistem maliyet
düzeyi
Sonradan revizyon
kolaylığı
SCADA Arayüz
öğrenile bilirlik
düzeyi
Yazılım ve
mühendislik
çalışmaları kolaylık
düzeyi
Çalışma Performansı Açısından
SCADA Arayüz
kullanışlılık düzeyi
Mevcut sistem ile tasarlanan SCADA sisteminin
belirli yazılım-donanımlarının maliyet analizi Tablo 2’de
bulunmaktadır. 2011 yılı itibariyle incelenen EGO
doğalgaz SCADA sistemine bağlı beş yüzün üzerinde
istasyon vardır. Toplam sistem maliyetine etki eden ve bu
bildirinin konusu olmayan birçok yazılım-donanım
bulunmaktadır. Tablo 2’de bulunan yazılım-donanımlar
toplam SCADA sistemi maliyetinin yaklaşık %30-%40’ını
oluşturmaktadır. Tasarlanan sistemin kullanılmasıyla
maliyette yaklaşık %30’luk bir azalma olması
beklenebilir. Bu fark tasarlanan sistemin maliyet açısından
gerekliliğini ortaya koymaktadır.
4. SONUÇLAR
Yukarıdaki analiz sonuçları incelendiğinde tasarlanan
SCADA sisteminin mevcut incelenen sisteme göre
maliyet, kolay bulunabilirlik ve kolay öğrenilebilme
avantajlarının yanında birçok dezavantajı olduğu
görülmektedir. Fakat şu hiçbir zaman unutulmamalıdır ki;
bütün sistemlerin ilk tasarımında bulunan hata oranları
fazla olabilir. Sistemler kullandıkça ve geliştirildikçe
hataları giderilir.
2011 yılı itibariyle Türkiye’de bulunan SCADA
sistemlerinin
çoğu
yabancı
sermaye
tarafından
kurulmuştur. Bu sistemlerin tüm parçaları ve işçiliklerinin
büyük bölümü yine yurtdışı şirketler tarafından
yapılmaktadır. Dolayısıyla bu da maliyetini doğrudan
etkilemektedir. Ayrıca dış şirketlere bağımlılığı da
beraberinde getirmektedir.
Bu bildiri çalışmasında Ankara EGO firmasının
kullandığı mevcut doğalgaz SCADA sistemleri incelenmiş
ve aynı amaca hizmet etmesi hedeflenen örnek bir
SCADA sistemi uygulaması yapılmıştır, yapılan uygulama
ile kullanılan uygulamalar yaklaşık aynı sonuçlara
ulaşılmış ve paralellik arz etmiştir. Tasarlanan sistemle
beraber:
• Oasys yazılım gibi yazılım sistemi için lisans ücreti
ödenmez,
• Saha kontrol merkezinde bulunan ve sahadaki
cihazlardan bilgileri toplayıp merkeze ileten sistem
modüler bir yapıya sahip olmuştur ve böylece her hangi
bir arıza veya revizyon durumunda müdahale süresi
düşürülmüştür.
• Seçilen ve kullanılan yazılımlarda birbirine uyumluluk
birinci hedef olarak alınmıştır, böylece sistemin uyumlu
çalışması sağlanmıştır. Ayrıca SCADA sistemi arayüz
tasarımının yazılımı ve sahadaki cihazlar üzerine
geliştirilecek olan yazılımlar tamamen bağımsız bir
şekilde tasarlanarak yapılmıştır. Böylece işletim
sistemlerine, veri tabanlarına ve diğer yan yazılımlara
bağımlılık ortadan kaldırılarak sistem daha kullanışlı
hale getirilmiştir.
• Sistemin
WEB ortamına açılması sağlanarak
kullanışlılığının arttığı görülmüştür.
• SCADA arayüzünün basit tasarımı sayesinde operatörler
açısından hızlı öğrenilmesi ve kolay kullanılması
sağlanmıştır.
Tablo 2: Mevcut SCADA sistemi ile tasarlanan sistem
arası maliyet analizi
Mevcut Sistem
Oasys ve ara
42000TL
yazılımları lisans
(28000$)
ücretleri
MOSCAD RTU
6000TL
(4000$)
Windows Server
2008 Lisans
Ücreti
1600TL
(1029$)
Tasarlanan Sistem
PHP
MySQL vt.
Tasarlanan
Kontrol
Devreleri
LİNUX
Server
Lisans
Ücreti
Ücretsiz
60TL
(40$)
Ücretsiz
54
Ne yazık ki her sistemin avantajı ile beraber
dezavantajı da vardır. Uygulamada karşılaşılan istenmeyen
durumları ve problemleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
• Sistemin yazılım kısmı, kullanılan mevcut SCADA
sistemlerinde bulunan yazılımlarına göre çok daha
zordur bu sebepten dolayı normalden fazla zaman ve
mühendislik faaliyeti gerektirir. Ayrıca yazılım
Fırat Üniversitesi-Elazığ
•
•
•
•
•
•
[4] Boyer, S. A. , “SCADA Supervisory Control and
Data
Acquisition
2nd
Edition”
IS-The
Instrumentation, Systems, and Automation Society,
New York, 38-84 (1999)
[5] Telvent DTN, “Crude Oil Pipeline and Terminal”,
Canada, (2010).
[6] WELLING, L. and THOMSON, L., PHP ve MySQL,
alfa yayıncılık, 2009
[7] “PHP programlama dili”, http://tr.wikipedia.org
/wiki/PHP, Eylül 2011
[8] TAKCI, H., AKYUZ, T., SOGUKPINAR, Ġ., “Web
atakları için metin tabanlı anormallik tespiti”
(Wamtat), Aralık 2006
kısmındaki bu zorluk hata analizini zorlaştırır ve birçok
sorunlarını da beraberinde getirebilir.
İncelenen mevcut SCADA sistemlerinde saha kısmında
kullanılan RTU’ların kolay programlanması için
Toolbox gibi arayüz araçları mevcuttur. Bu sayede
programlama daha kolay ve görsel olabilmektedir.
Gerektiğinde sanal simülasyon ortamında sistem test
edilebilmektedir. Ayrıca hata analizi kısmında program
kullanılmadan önce analizi yapılarak, hata kodları
rahatlıkla incelenebilmektedir. Bu gibi avantajlar
tasarlanan uygulamada bulunmamaktadır. Buda büyük
bir kayıp olarak görülmelidir.
Arayüz programları sayesinde RTU’ların uzaktan
programlanması mümkündür. Tasarlanan sistemde şu an
için böyle bir şey yapabilmek mümkün değildir.
Mevcut kullanılan SCADA sistemlerinde yazılım
kısmında birçok iletişim protokolü bir seçenek olarak
sunulmaktadır, mühendisin tek yapması gereken sadece
uygun protokolü seçip birkaç basit parametreyi
ayarlamaktır. Tasarlanan sistemde ise mühendisin
kullanacağı iletişim protokolünü detaylı olarak bilmesi
zorunludur. Çünkü ilgili iletişim protokolü ile ilgili
gerekli yazılımı baştan yazması gerekmektedir.
RTU’lar haberleşme kısmında çok başarılı olarak
çalışırlar ve detaylı hata kodları üretebilirler. Tasarlanan
sistemde ise hata kodları sınırlı ve geneldir. Ayrıca
haberleşme kısmında çok başarılı bir performans
sergileyememiştir.
Tasarlanan sistemde hem yazılımsal hem de donanımsal
bir değişiklik sonucu ancak bir I/O değişimi söz
konusudur. Yani tasarlanan sistemde eğer bir port Dijital
Giriş olarak ayarlanmış ise bunu Analog Giriş veya
Dijital Çıkış olarak değiştirmek neredeyse imkânsızdır.
PHP dinamik bir dil olmadığı için veri tabanındaki
değişmeleri algılayamaz. İstasyona ait değerleri
güncellemek için sayfayı sürekli yenilemeye sağlayan
bir “güncelle” butonu kullanılmak zorunda kalınmıştır.
Tasarlanan
sistemin
çalıştırılmasıyla
arayüz
yazılımının ve saha kontrol merkezi için kullanılan
kartların amaçlarına hizmet sağladığı fakat yukarıda
bahsedilen bazı dezavantajlarının da ortadan kaldırıldıktan
sonra rekabet düzeyinin artabileceği görülmüştür.
Tasarlanan sistemin maliyeti incelendiği zaman mevcut
kullanılan SCADA sistemlerine göre oldukça düşük
olduğu fakat buna rağmen özellikle yazılım-mühendislik
kısmı ve haberleşme konusunda karşılaşılan problemlerin
biraz daha arttığı izlenmiştir.
Bildirinin konusu olan sistem kişisel olarak çalışılarak
tasarlandığı için sistemin dezavantajları biraz fazladır.
Fakat bir şirket veya çalışma gurubuyla karşılaşılan
problemlerin doğru teknik ve yöntemlerle analizleri
yapıldıktan sonra çözüm yöntemleri geliştirilebilir.
Böylelikle sistem daha kullanışlı ve verimli hale
getirilerek rekabet düzeyi artırılabilir.
5. KAYNAKLAR
[1] “Eğitim Notları-33”, Scada Sistemi ve İGDAŞ
Uygulaması, Ekim 2005
[2] Bailey, David, and Wright, Edwin, Practical SCADA
for Industry, IDC Technologies, 2003
[3] GÖNÜL, S., ST. Proses Otomasyonu Dergisi,
“Kontrol merkezindeki yazılımlar açık mimariye
sahip olmalı”, Mayıs 2010
55