stoması olan bireylerin cinsel doyum ve fonksiyonlarının
advertisement
T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ STOMASI OLAN BİREYLERİN CİNSEL DOYUM VE FONKSİYONLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU CERRAHİ HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ İZMİR-2016 TEZ KODU: DEU.HSI.MSc-2013970116 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ STOMASI OLAN BİREYLERİN CİNSEL DOYUM VE FONKSİYONLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU CERRAHİ HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Öğretim Üyesi: Yrd. Doç. Dr. Fatma VURAL TEZ KODU: DEU.HSI.MSc-2013970116 İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER…………………………………………………..……………………….i TABLOLAR DİZİNİ ....................................................................................................... vi ŞEKİLLER DİZİNİ ......................................................................................................... ix KISALTMALAR ............................................................................................................... x TEŞEKKÜR ....................................................................................................................xiii ÖZET .................................................................................................................................. 1 ABSTRACT ....................................................................................................................... 2 1. GİRİŞ ............................................................................................................................. 3 1.1. Problemin Tanımı ve Önemi ............................................................................... 3 1.2. Araştırmanın Amacı ............................................................................................ 6 1.3. Araştırma Soruları ............................................................................................... 6 2. GENEL BİLGİLER ...................................................................................................... 7 2.1. Stoma ..................................................................................................................... 7 2.1.1. Boşaltım Amaçlı Stoma Tipleri ..................................................................... 9 2.1.1.1. Kolostomi ................................................................................................... 9 2.1.1.2. İleostomi ................................................................................................... 12 2.1.1.3. Ürostomi ................................................................................................... 13 2.1.2. Stoma Süresine Göre Stoma Tipleri ............................................................ 15 2.1.2.1. Kalıcı Stomalar ......................................................................................... 15 2.1.2.2. Geçici Stomalar ........................................................................................ 15 2.2. Cinsellik............................................................................................................... 16 2.2.1. Cinselliğin Psikolojik Boyutu ...................................................................... 16 2.2.2. Cinselliğin Fizyolojik Boyutu ..................................................................... 18 i 2.2.3. Cinsel Disfonksiyon (Cinsel İşlev Bozuklukları) ........................................ 20 2.2.3.1. Geç Boşalma ............................................................................................. 21 2.2.3.2. Sertleşme Bozukluğu ................................................................................ 21 2.2.3.4. Kadında Orgazm Bozukluğu .................................................................... 22 2.2.3.5. Kadında İlgi/Uyarılma Bozukluğu ........................................................... 22 2.2.3.6. Cinsel Organlarda-Pelviste Ağrı/İçe Girme Bozukluğu ........................... 22 2.2.3.7. Erkekte Düşük Cinsel İstek Bozukluğu .................................................... 22 2.2.3.8. Erken Boşalma .......................................................................................... 23 2.2.3.9. Maddenin/İlacın Yol Açtığı Cinsel İşlev Bozukluğu ............................... 23 2.2.4. Cinsel İşlev Bozukluklarında Tedavi Yöntemleri ....................................... 23 2.3. Stomanın Cinselliğe Etkisi .................................................................................. 26 2.3.1. Stoma Ameliyatlarının Cinselliğe Etkisi ..................................................... 26 2.3.2. Stomanın Beden İmajına Ve Cinselliğe Etkisi ............................................ 30 2.3.3. Stomanın Cinsel İlişkiye Etkisi ................................................................... 31 2.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Yaşamını Desteklemede Hemşirenin Rolü ................ 35 2.4.1. Cinsel Disfonksiyonlara Yönelik Ameliyat Öncesi Bilgilendirme ............. 35 2.4.2. Cinsel Disfonksiyonun Değerlendirilmesi/ Erken Tanılanması .................. 36 2.4.3. Cinsel Yaşam Hakkında Danışmanlık Verilmesi ........................................ 40 2.4.4. Cinsel Disfonksiyonların Tedavisine Yönelik Bilgilendirme ..................... 40 2.4.5. Cinsellik Konusunda Sağlık Profesyonellerinin Eğitilmesi ........................ 41 3. GEREÇ VE YÖNTEM ............................................................................................... 42 3.1. Araştırmanın Tipi ................................................................................................ 42 3.2. Araştırmanın Yeri ve Zamanı .............................................................................. 42 3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ..................................................................... 42 3.4. Çalışma Materyali ............................................................................................... 43 ii 3.5. Araştırmanın Değişkenleri .................................................................................. 43 3.6. Veri Toplama Araçları......................................................................................... 43 3.6.1. Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu (Ek I) ........................................................ 44 3.6.2. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği (GRCDÖ) (GRISS-Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction) .............................................................. 44 3.6.2.1. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu (Ek II) .......... 44 3.6.2.2. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu (Ek III) ......... 44 3.6.3. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) (FSFI-The Female Sexual Function İndex) (Ek IV) ....................................................................................................... 47 3.6.4. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) (İEFF- The International Index of Erectile Function) (Ek V)....................................... 49 3.7. Araştırma Planı Ve Takvimi................................................................................ 51 3.8. Verilerin Değerlendirilmesi ................................................................................. 52 3.9. Araştırmanın Sınırlılıkları ................................................................................... 53 3.10. Etik Kurul Onayı ............................................................................................... 53 4. BULGULAR ................................................................................................................ 54 4.1. Hasta Tanıtıcı Özellikler İle İlgili Bulgular ........................................................ 54 4.2. Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumları ................ 58 4.3. Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumları ................... 59 4.3. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Düzeyleri ...................................................... 60 4.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Fonksiyon Düzeyleri ................................................. 61 4.5. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması ...................... 62 4.5.1. Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması ................................................................... 62 4.5.2. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması ......................................................................................... 71 iii 4.5.3. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması ......................................................................................... 79 4.6. Stomalı Bireylerin Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması ................. 87 4.6.1 Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması ................................................................... 87 4.6.3. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması ......................................................................................... 93 4.5.3. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması ......................................................................................... 99 4.7. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi .............................................................................................................. 105 5. TARTIŞMA ............................................................................................................... 109 5.1. Stomalı Bireylerin Tanıtıcı Özellikleri .............................................................. 109 5.2. Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumları .............. 111 5.3. Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumları ................. 112 5.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri ............................. 114 5.5. Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri ....................................................................................... 116 5.6. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri ......................................................................................................... 120 5.7. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri ......................................................................................................... 123 5.8. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının Ilişkisi .............................................................................................................. 125 6. SONUÇ VE ÖNERİLER .......................................................................................... 129 6.1. Sonuçlar ............................................................................................................. 129 6.2. Öneriler .............................................................................................................. 130 iv 7. KAYNAKLAR ........................................................................................................... 132 8. EKLER ....................................................................................................................... 142 EK I. Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu ..................................................................... 142 EK II. Golombok–Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu (GRCDÖK) ..... 144 EK III. Golombok – Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu (GRCDÖE) .. 146 EK IV. Kadin Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ)............................................................... 148 EK V. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) ...................... 152 EK VI. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) İzni ....................................................... 155 EK VII. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) İzni............. 156 EK VIII. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek ve Kadın Soru Formu izni 157 EK IX. Bilgilendirilmiş Onam Formu ...................................................................... 158 EK X. Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Başhekimlik Hemşirelik Hizmetleri Müdürlüğü Uygulama izni .............................................................................. 159 EK XI. Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Başkanlığı Uygulama izni ................................................................................................. 160 EK XII. Dokuz Eylül Üniversitesi Girişimsel (İnvaziv) Olmayan Klinik Araştırma Değerlendirme Komisyonu Etik Kurul Izni .................................................... 161 EK XIII. Araştırmacı Özgeçmişi .............................................................................. 163 v TABLOLAR DİZİNİ Tablo no Tablo ismi Sayfa No Tablo 1: Boşaltım Amaçlı Stomaların Sınıflandırılması………………………………..……...9 Tablo 2: Stoma Ameliyatları Sonrası Kadınlarda Yaygın Olarak Görülen Cinsel Sorunlar….28 Tablo 3: Stoma Ameliyatları Sonrası Erkeklerde Yaygın Olarak Görülen Cinsel Sorunlar….28 Tablo 4: Stomalı Bireylerde Yanlış İnaçlar/Mitler………………………………………..…..33 Tablo 5: GRCDÖK Dönüşüm Tablosu (Kadın)…..……………………………………….….46 Tablo 6: GRCDÖE Dönüşüm Tablosu (Erkek)...………………………………………….….47 Tablo 7: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Puanlama Tablosu…………………………………….….48 Tablo 8: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özellikleri ……………….…………..……....55 Tablo 9: Stomalı Bireylerin Stomaya İlişkin Özellikleri ……………...……………………....56 Tablo 10: Stomalı Bireylerin Tedavi Durumuna İlişkin Özellikleri …………….…….……...57 Tablo 11: Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumu………….…….58 Tablo 12: Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumu ……….……..….59 Tablo 13: Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Puan Ortalamaları…………………….…......…60 Tablo 14: Stomalı Bireylerin Cinsel İşlev Puan Ortalamaları..……………………….………61 Tablo 15: EİUD’ye Göre Erektil Disfonksiyon (ED) Sınıflaması……………………………62 Tablo 16: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………..64 Tablo 17: Stomalı Kadınların Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları ...…..……………………………………………...……………………………..66 Tablo 18: Stomalı Erkeklerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları ……………………………………………………………………………...…..69 Tablo 19: Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları………………………………………………………………………… …….….72 vi Tablo 20: Stomalı Kadınların Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………… ……..74 Tablo 21: Stomalı Erkeklerin Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları……………………………………………………………………….……. ……77 Tablo 22: Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları.…………………………………………………………………………… ….…80 Tablo 23: Stomalı Kadınların Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………….…………………………………….82 Tablo 24: Stomalı Erkeklerin Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları...…………………………………………………………………………… …...85 Tablo 25: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları…………….……………………………………………………………… …….88 Tablo 26: Stomalı Kadınların Sosyodemografik Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları………………………………………………………………………… ………..90 Tablo 27: Stomalı Erkeklerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları……………………………………………………… …………………………..92 Tablo 28: Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları..94 Tablo 29: Stomalı Kadınların Stoma Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………..96 Tablo 30: Stomalı Erkeklerin Stoma Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………..98 Tablo 31: Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………100 Tablo 32: Stomalı Kadınların Tedavi Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………102 Tablo 33: Stomalı Erkeklerin Tedavi Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları…………………………………………………………………………………104 vii Tablo 34: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Ve Stoma Özellikleri İle Cinsel Doyum Ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi……………………………………………..107 Tablo 35: Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum İle Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi……………………………………………………………………………………......108 viii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil no Şekil ismi Sayfa No Şekil 1: GRCDÖ Kadın Alt Boyutları Ve Soru Numaraları…………………….……………45 Şekil 2: GRCDÖ Erkek Alt Boyutları Ve Soru Numaraları……………………………….…46 Şekil 3: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği’nin Alt Boyutları……………………………………...…48 Şekil 4: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyutları…………………50 Şekil 5: Erektil Disfonksiyon (ED) Sınıflaması………………………...…………………….51 Şekil 6: Araştırma Planı……………………………………………………...………………..51 ix KISALTMALAR ACS: American Cancer Society APR: Abdominoperineal Rezeksiyon AR: Anterior Rezeksiyon BPH: Bening Prostat Hipertrofisi BSO: Bilateral Salfingo Ooferektomi CDC: Centers for Disease Control and Prevention CETAD: Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği DM: Diabetes Mellitus DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5 DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü ED: Erektil Disfonksiyon EİUD: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu EİUD1: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 1 EİUD2: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 2 EİUD3: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 3 EİUD4: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 4 EİUD5: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 5 EİUDtop: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Toplam Puanı FAP: Familial Adenomatöz Polipoziskoli FDA: Food and Drug Administration FSFI: The Female Sexual Function Index GİS: Gastrointestinal Sistem GRCDÖ: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği GRCDÖE: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu x GRCDÖE1: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 1 GRCDÖE2: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 2 GRCDÖE3: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 3 GRCDÖE4: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 4 GRCDÖE5: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 5 GRCDÖE6: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 6 GRCDÖE7: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 7 GRCDÖEtop: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Toplam GRCDÖK: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu GRCDÖK1: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 1 GRCDÖK2: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 2 GRCDÖK3: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 3 GRCDÖK4: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 4 GRCDÖK5: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 5 GRCDÖK6: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 6 GRCDÖK7: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 7 GRCDÖKtop: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Toplam Puanı GRISS: Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction HT: Hipertansiyon IARC: International Agency for Research on Cancer IEFF: The International Index of Erectile Function KCİÖ: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği KCİÖ1: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 1 KCİÖ2: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 2 KCİÖ3: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 3 xi KCİÖ4: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 4 KCİÖ5: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 5 KCİÖ6: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 6 KCİÖtop: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Toplam Puanı KOAH: Kronik Obsrüktif Akciğer Hastalığı KRT: Kemoradyoterapi KT: Kemoterapi LAR: Low Anterior Rezeksiyon PDE5: Fosfodiesteraz Tip 5 Inhibitörleri RT: Radyoterapi SPSS: Statistical Package for Social Sciences SS: Standart sapma SSRIs: Selective Serotonin Reuptake Inhibitors TAH: Total Abdominal Histerektomi UOAA: United Ostomy Association of America WCET: World Council of Enterostomal Therapists WHO: World Health Organization : Aritmetik ortalama xii TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim sürecinde değerli bilgi ve deneyimlerini sevgi ve titizlikle aktaran, sabırlı ve hoşgörülü yaklaşımıyla üzerimde büyük emeği olan değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Fatma VURAL’a, tezimi okuyarak geribildirimleriyle bana katkıda bulunan değerli hocalarım Prof. Dr. Özgül KARAYURT, Prof. Dr. Cem TERZİ’ye, Yrd. Doç. Dr. Özlem BİLİK, Doç. Dr. Zekiye ÇETİNKAYA DUMAN veri toplama sürecinse destek ve yardımlarını esirgemeyen Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Stoma ve Yara Bakım hemşiresi Deniz CENAN’a, Üroloji servisi sorumlu hemşiresi Gülseren SÜLER’e ve diğer klinik hemşirelerine araştırmanın yapılması için onay ve destek veren Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi yetkililerine tez çalışmama katılımlarıyla destek sağlayan stomalı bireylere, tüm hayatım boyunca destek oldukları gibi tez döneminde de yanımda olduklarını bana hissettiren ve desteklerini benden esirgemeyen aileme sosyal desteğini esirgemeyen tüm arkadaşlarıma sonsuz teşekkür ederim. Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU 17.06.2016 xiii ÖZET STOMASI OLAN BİREYLERİN CİNSEL DOYUM VE FONKSİYONLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği [email protected] Amaç: Stomalı bireylerin cinsel doyum ve fonksiyonlarının değerlendirilmesidir. Yöntem: Örnekleme İzmir’de bulunan bir üniversite hastanesinden 100 stomalı birey alınmıştır. Veriler Mart 2015- Mart 2016 tarihleri arasında toplanmıştır. Veriler Hasta Tanıtıcı Özellikler formu, Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ), Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD), Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın (GRCDÖK) ve Erkek (GRCDÖE) soru formu kullanılarak toplandı. Verilerin analizinde tanımlayıcı istatistik yöntemleri, Mann Whitney U ve Kruskal Wallis testi, Spearman korelasyon analizi kullanılmıştır. Bulgular: Kadınların (n:24) GRCDÖ puan ortalaması 6.20±2.02 ve KCİÖ puan ortalaması 6.17±8.97; erkeklerin (n:76) GRCDÖE puan ortalaması 7.43±1.44 ve EİUD puan ortalaması 23.5±18.0’dır. Erkeklerin %60.5’inin (n:46) ağır erektil disfonksiyon, %21.1’inin (n:16) orta erektil disfonksiyon ve %10.5’inin hafif/orta erektil disfonksiyon yaşadığı bulundu. Stomalı bireylerin %79.0’u gelişebilecek cinsel sorunlar hakkında bilgi almadığını ifade etti. Cinsel sorun yaşayan (n:62) bireylerin 28’i bu sorunları eşi, 9’u hekimi ile paylaştığı, 20 bireyin ise hiç kimse ile paylaşmadığı belirlendi. Kronik hastalık ve ilaç kullanma durumu ile KCİÖ puan ortalaması arasında, eğitim durumu, medeni durum ve kronik hastalık, stomanın geçici veya kalıcı olması ile GRCDÖK puan ortalamaları arasında istatiksel olarak fark olduğu bulundu. Sonuç: Stoma açılmasının ardından bireylerin cinsel doyumlarının azaldığı ve cinsiyet ayrımı olmadan ciddi cinsel disfonksiyon yaşadıkları görülmektedir. Anahtar sözcükler: Cinsel disfonksiyon, cinsel doyum, cinsellik, kolostomi, ileostomi, ürostomi 1 ABSTRACT EVALUATION OF SEXUAL SATISFACTION AND FUNCTIONS OF PATIENTS WITH STOMA Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU Dokuz Eylül University Nursing Faculty Surgical Nursing Department [email protected] Objective: To evaluate sexual satisfaction and function of patients with stoma. Method: Research compromise 100 patients with stoma in an university hospitals in Izmir. Data were collected between March 2015-March 2016. Patient Identifier Properties form, Internatıonal Index of Erectıle Functıon (IIEF), Female Sexual Function Index (FSFI), Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction (GRISS) were used. Descriptive statistical methods, Mann Whitney U test, Kruskal-Wallis test and Spearman correlation analysis were used. Results: GRISS average scores in women (n:24) and men (n:76) are 6.20±2.02, 7.43±1.44, respectively. FSFI mean score of women was 6.17±8.97 and İEEF mean score of men was 23.5±18.0. 60.5% of men (n:46) have severe erectile dysfunction, 21.1% of men (n:16) have mild to moderate erectile dysfunction and 10.5% of men have medium erectile dysfunction. 79.0% of patients with stoma have not informed about sexual problems that may occur. Patients with stoma (n:62) were found to share sexual problems with partner (n:28), medical doctor (n:9) and nobody (n:20). The statistical relationship was determined between GRISS female mean scores and education level, marital status, chronic disease and temporary or permanent stoma and was determined between FSFI mean scores and chronic disease, drug use status. Conclusion: It is seen that both female and male patients with stoma experienced serious sexual dissatisfaction and sexual dysfunction after opening of stoma. Key words: Sexual dysfunction, sexual satisfaction, sexuality, colostomy, ileostomy, urostomy 2 1. GİRİŞ 1.1. Problemin Tanımı ve Önemi Cinsellik bireylerin yaşamının önemli bir parçasıdır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) cinsel sağlığı sadece hastalığın ve cinsel disfonksiyonun olmaması değil bireyin cinsellikle ilgili fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal iyilik hali olarak tanımlanmaktadır (World Health Organization WHO 2016). Cinsel sağlık, genel sağlığın önemli bir bileşenidir ve psikolojik faktörler, finansal problemler, kültürel etmenler (WHO 2016), partnerlerin beden imajı algısı (Riss, Schwameis, Mittlböck, Pones ve ark 2013), travma veya cerrahi girişimler (Fışkın ve Beji 2014) cinsel sağlığı etkileyebilmektedir. Cinsel sağlığın sürdürülmesini sağlayan cinsel fonksiyonlar bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyolojik ve kültürel yönleri ile değerlendirilmelidir. Cinsel fonksiyonları sadece tedavi ile ilişkili faktörlerin değil (cerrahi tipi, neoadjuvan ve adjuvan radyoterapi RT /kemoterapi KT), aynı zamanda psikososyal faktörlerin de (duygu durumu, eşiyle ilişki durumu) direkt veya indirekt olarak etkilediği bilinmektedir (Traa, De Vries, Roukema ve Den Oudsten 2012). Cerrahi tedaviye bağlı olarak ya da olmayarak bireyin cinsel fonksiyonlarını etkileyen faktörlerden biri de stoma açılmasıdır. Stoma, kolorektal kanser, inflamatuar bağırsak hastalığı, Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı veya travma gibi gastrointestinal sistem ya da mesane kanseri gibi üriner sisteme ilişkin hastalıklara bağlı olarak uygulanan yaygın bir girişimdir (Berberoğlu ve Çelen 2012). Pelvik cerrahi ile birlikte stoma açılması genital organları uyaran sempatik ve parasempatik sinirleri etkileyerek cinsel fonksiyonları direkt etkileyebilmektedir. Parasempatik sinir hasarı ereksiyon problemlerine, sempatik sinir hasarı ise ejakulasyon problemlerine neden olabilmektedir (Cowan ve Krane 2013; Haung 2006). Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında yaşlı ve pelvik cerrahi geçirmiş (Abdominoperineal Rezeksiyon APR) erkeklerin ve pelvik RT alan kadınların cinsel disfonksiyon gelişimi açısından daha fazla risk altında olduğu ve tedaviyle ilişkili cinsel disfonksiyonun uzun süre devam ettiği bildirilmektedir. Yapılan diğer çalışmalarda pelvik cerrahi sonrasında erkeklerin erektil disfonksiyon (ED), ejakulasyon problemleri, kadınların azalmış seksüel aktivite, vajinada kuruluk, orgazm azalması ve disparoni gibi cinsel problemler yaşadıkları bulunmuştur (Doeksen, Gooszen, Van Duijvendijk, Tanis ve ark 2011; Den Oudsten, Traa, Thong, Martijn ve ark 2012; Paula, Takahashi ve Paula 2012; İrani ve Lowry 2011). 3 Yapılan cerrahi girişimin direkt etkisi dışında stomanın açılması bireylerde fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunlar nedeniyle cinsellikle ilgili problemler yaşamalarına neden olabilmektedir (Asgari, Safarinejad, Shakhssalim, Soleimani ve ark 2013; Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim ve Ozlem 2015; Vural, Harputlu, Karayurt, Suler ve ark 2016). Kolorektal kanserli hastalarla yapılan çalışmalarda stoması olan hastaların daha fazla oranda cinsel disfonksiyon yaşandığı gösterilmiştir (Reese, Porter, Regan, Keefe ve ark 2014; Traa, De Vries, Roukema ve Den Oudsten 2012). Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında kolorektal kanserli erkek hastaların (n:144 ve stoması olan:29) %65’inin, kadın hastaların (n:117 stoması olan:11) %42,5’inin ameliyat sonrası cinsel disfonksiyon deneyimledikleri, stoması olan hastaların stoması olmayanlara göre daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadıkları bulunmuştur. Ameliyat tiplerinden bağımsız olarak yapılan diğer çalışmalarda stomalı bireylerin ostomi torbası nedeniyle cinsel ilişki sırasında utanç duygusu (Dabirian, Yaghmaei, Rassouli ve Tafreshi 2011; Shaffy, Das ve Gupta 2012; Paula, Takahashi ve Paula 2012) ve anksiyete yaşadıkları bundan dolayı cinsel ilişkiden kaçındıkları (Shaffy, Das ve Gupta 2012; Paula, Takahashi ve Paula 2012), eşleri tarafından reddedildiği, cinsel isteklerinin ve memnuniyetin azaldığı (Shaffy, Das ve Gupta 2012) bulunmuştur. Cinsel aktivite sırasında stomadan sızıntı olması, stomanın görünür olması, stomadan ses ve koku gelmesi ve torba ile cilt arasındaki sürtünmenin yarattığı ses endişe ve utanç oluşturarak cinsel fonksiyonları olumsuz etkilediği bildirilmektedir (Paula, Takahashi ve Paula 2012). Ayrıca sadece stomalı bireylerin değil eşlerinin de cinsellikle ilgili güvensizlik ve belirsizlik yaşadığı (Paula, Takahashi ve Paula 2012), seksüel aktivite sayısının ve memnuniyetinin azaldığı (Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014) saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda stomanın açılmasının bireylerin cinsel yaşamın olumsuz etkilenmesine bağlı olarak yaşam kalitesinin de olumsuz etkilediği sonucuna ulaşılmıştır (Paula, Takahashi ve Paula 2012; Milbury, Cohen, Jenkins, Skibber ve ark 2013; Traa, De Vries, Roukema ve Den Oudsten 2012). Cinsellik birçok kültürde olduğu gibi ülkemizde de tabu olarak görülen, çoğu hastaların konuşmaktan rahatsız olduğu ve utanç duyduğu, bundan dolayı danışmanlık istemede çekingen davrandığı, sağlık profesyonellerinin de bu durumu çok dikkate almadığı bir konudur (Traa, De Vries, Roukema, Rutten ve ark 2014; Reese, Porter, Regan, Keefe ve ark 2014; Shaffy, Das ve Gupta 2012; Flynn, Reese, Jeffery, Abernethy ve ark 2012; Riss, Schwameis, Mittlböck, Pones ve ark 2013; Ege, Akın, Arslan ve Bilgili 2010). Literatürde hastaların, hemşirelerden cinsellikle ilgili konuşmalarını bekledikleri ve konuşmayı hemşirelerin başlatmalarını tercih 4 ettikleri bildirilmektedir (Dorum ve Vural 2012; Flynn, Reese, Jeffery, Abernethy ve ark 2012). Bazen de hasta bireylerin sağlık profesyonelleri ile cinsellikle ilgili konuları konuşmaya istekli olduğu, fakat sağlık profesyonellerinin bireyin cinselliğini önemsemediği ve ikinci plana attığı belirtilmektedir (Gölbaşı ve Evcili 2013; Flynn, Reese, Jeffery, Abernethy ve ark 2012). Taburculuk eğitiminin sıklıkla stoma bakım becerisi üzerine odaklanması ve cinsellik konusuna gereken önemin verilmemesi de stomalı bireylerde konunun göz ardı edilmesine neden olabilmektedir (Li 2009). Traa ve arkadaşlarının (2014) kolorektal kanserli hasta (n:21) ve eşleriyle (n:9) yaptığı bir çalışmada; tedavi süresince ve sonrasındaki ilk aylarda temel önceliğin hayatta kalmak olduğundan dolayı hastaların cinsel problemleri tartışmayı uygun görmedikleri, fakat tedavi sonrası cinselliğin tekrar önemli bir yer kazandığı bulunmuştur. Hastaların eğer cinsel disfonksiyon veya problem meydana gelirse tedavi seçenekleri ile ilgili bilgi gereksinimlerinin olduğu ifade edilmiştir (Traa, De Vries, Roukema, Rutten ve ark 2014; Vural, Harputlu, Karayurt, Suler ve ark 2016). Bu nedenle stoması olan bireylerin temel bakım gereksinimleri karşılandıktan sonra cinsel sorunlarının ameliyat öncesi ve sonrasında ele alınması önem kazanmaktadır (Dorum ve Vural 2012). Stomalı bireylerin yaşadıkları cinsel problemlerin onların yaşam kalitesini olumsuz etkilediği açık olarak görülmektedir. Bu nedenle stoma açılmasının ardından bütüncül hemşirelik bakımı çerçevesinde bireylerin yaşadığı cinsel problemlerin belirlenmesi ve uygun hemşirelik girişimlerinin planlanması hastaların yaşam kalitesinin arttırılması açısından önemlidir. Bu nedenle stomalı bireylerin cinsel fonksiyonlarının değerlendirilmesi ve sorunlarının belirlenmesi yararlı olacaktır. Ülkemizde sadece kolostomili bireylerde cinsel disfonksiyonu inceleyen bir çalışmaya (Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim ve Ozlem 2015) ve cinsel doyumu değerlendiren bir çalışmaya (Kılıç, Taycan, Belli ve Özmen 2007) ulaşılmıştır. Tüm stoma tiplerinde (kolostomili, ileostomili ve ürostomili bireylerde) cinsel doyum ve cinsel fonksiyonu değerlendiren çalışmalara ulaşılamamıştır. Bu nedenle stomalı bireylerde cinsel fonksiyon ve cinsel doyum değerlendirilmesinin stomalı bireylerin yaşadıkları cinsel disfonksiyonun düzeltilmesine yönelik hemşirelik girişimleri belirlemede ve uygulamada yararlı olacağı düşünülmektedir. Aynı zamanda elde edilecek bu sonuçların stomalı bireylerin stoma sonrası cinsel yaşamla ilgili gereksinimlerini saptamada, bu konudaki endişelerini azaltmada da yarar sağlayacağı, bu sayede yaşam kalitelerinin de artacağı düşünülmektedir. 5 1.2. Araştırmanın Amacı Bireylerin stoma açılmasından sonraki cinsel doyum ve fonksiyonlarının değerlendirilmesi amacıyla bu çalışma yapılmıştır. 1.3. Araştırma Soruları Bu araştırmanın soruları aşağıda yer almaktadır; 1. Stomalı bireylerin cinsel doyum ve fonksiyon puan ortalaması nedir? 2. Stomalı bireylerin sosyodemografik özellikleri ve (medeni durum, eğitim durumu, çalışma durumu, stoması olan bireylerin birlikte yaşadığı kişiler, kronik hastalık, ilaç kullanma) cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalaması arasında fark var mıdır? 3. Stomalı bireylerin stoma özellikleri ve (stoma tipi, stoma süresi, ameliyat tipi, stoma açılma nedeni, ameliyatın planlı veya acil olması, stoma bakımını yapma durumu) cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalaması arasında fark var mıdır? 4. Stomalı bireylerin tedavi özellikleri ve (ameliyat tipi, stoma açılma nedeni, ameliyatın planlı veya acil olması, ameliyat öncesi kemoterapi alma, ameliyat öncesi radyoterapi, ameliyat sonrası kemoterapi alma, ameliyat sonrası radyoterapi alma) cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalaması arasında fark var mıdır? 5. Stomalı bireylerin yaş, stoma süresi ve eğitim durumu ile cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalaması arasında ilişki var mıdır? 6 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Stoma Stoma; Yunanca ‘açıklık’ veya ‘ağız’ anlamına gelmekte olup lümenli bir sistemin doğrudan veya bir tüp aracılığı ile cerrahi olarak karın duvarına ağızlaştırılmasıdır. İnce bağırsağın ağızlaştırılması ileostomi, kalın bağırsağın ağızlaştırılması kolostomi ve üreterlerin ağızlaştırılması ürostomi olarak tanımlanmaktadır. Stoma Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı ve Divertikülit gibi inflamatuar bağırsak hastalıkları, intestinal obstrüksiyonlar ve travmalar, Familial Adenomatöz Polipoziskoli (FAP) gibi gastrointestinal hastalıklar, yaygın olarak da kolorektal kanserler ya da mesane kanseri gibi üriner sisteme ilişkin hastalıkların cerrahi tedavisinde kullanılan yaygın bir girişimdir (Aksoy ve Çavdar 2015; Vural ve Erol 2013; Akgün ve Yoldaş 2012; Berberoğlu ve Çelen 2012; Balcı ve Özmen 2012). Uluslararası Kanser Araştırmaları Merkezi (International Agency for Research on Cancer -IARC)’nin projesi olan GLOBOCAN 2012 (Tahmini dünya kanser insidans, ölümleri ve sıklığı) verilerine göre; dünyada erkeklerde en sık görülen kanser arasında kolorektal kanser 3. sırada, prostat kanseri 2. sırada ve mesane kanseri 7. sırada yer almaktadır. Dünyada kadınlarda en sık görülen kanserler arasında ise kolorektal kanserler 2. sırada, uterus kanserleri (Servik uteri 3. sırada ve Korpus uteri 5. sırada) yer almaktadır. Kolorektal kanserlerin yarısından fazlası (%55) gelişmiş ülkelerde görülmektedir (http://globocan.iarc.fr). Amerikan Kanser Birliği’nin (American Cancer Society-ACS) 2016 raporuna göre kolorektal kanserler hem kadınlarda hem de erkeklerde en sık görülen 3. kanserdir (http://www.cancer.org). Türkiye kanser istatistikleri 2016 verilerine göre ise kolorektal kanser; erkeklerde en çok görülen 10 kanser türü arasında hem erkeklerde hem de kadınlarda 3. sırada yer almaktadır. Erkeklerde prostat kanseri 2. sırada ve mesane kanseri 4. sırada yer almaktadır. Kadınlarda uterus kanseri ise 5. sırada yer almaktadır. Artan kanser insidanslarına paralel olarak uygulanan cerrahi girişimlere bağlı olarak stoma açılması yaygınlaşmaktadır (www.kanser.gov.tr). Literatürde bağırsak stoma açılmasının primer nedeni kolorektal kanser ve üriner stoma açılma primer nedeni mesane kanseridir (Akgül 2014; Alp 2014; Anaraki,Vafaie, Behboo, Esmaeilpour ve ark 2012; Asgari, Safarinejad, Shakhssalim, Soleimani ve ark 2013; Çulha 2014; Tarı 2011). Alp’in (2014) stomalı hastaların evde karşılaştıkları sorunları ‘yaşam modeli’ doğrultusunda değerlendirdiği tez çalışmasında (n:70) hastaların %70’inin kolorektal kanser nedeni ile stoma açıldığı belirlenmiştir. 7 Dünya genelinde stomalı birey sayılarına bakıldığında İngiltere’de 65.000 kolostomili, 45.000 ileostomili ve 10.000 ürostomili olmak üzere yaklaşık 120.000 stomalı birey olduğu ve her yıl 6.500’ü kalıcı kolostomi olmak üzere yaklaşık 21.000 yeni hasta eklendiği bildirilmiştir (http://www.colostomyassociation.org.uk). Ülkemizde kurumların kendi kayıtları dışında stoma açılan vaka sayısına ilişkin ulusal bir istatistik bulunmamaktadır. Ancak kolorektal kanserler ve mesane kanserlerinin insidansının artmasına bağlı ülkemizde de stomalı birey sayısının artmakta olduğu söylenebilir. Stomanın mevcut koşullarda gastrointestinal sistem bütünlüğün sağlanamadığı veya korunması gerektiği durumlarda boşaltım amaçlı açılması söz konusu olmaktadır (Akgün ve Yoldaş 2012). Boşaltım amaçlı stoma açılmasının nedenleri; 1) Rektum yaralanmaları, Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı gibi durumlarda, gastrointestinal sistemin bir seviyesinden distalinin rezeke edildiği ve devamlılığın sağlanamadığı durumlarda dışkı drenajının sağlanması, 2) Distaldeki riskli bir anastomozun iyileşme sürecinde anastomozun dışkı akımından korunması, 3) Distalde tümör gibi yer kaplayan bir patolojiye bağlı oluşan tıkanıklık nedeniyle kolonun boşaltımının sağlanması, 4) Distaldeki patolojik bir durumun iyileşmesi tamamlanıncaya kadar kolonun dışkı akımından uzak tutulması, 5) Sigmoid volvulus, anal atrezi, Hirschprung hastalığı, iskemik kolit, anal inkontinans ve perinenin travmatik defektleri gibi durumlarda dışkı çıkımının sağlanması (Aksoy ve Çavdar 2015; Alabaz ve Akçam 2010), 6) Mesane ile ilgili malignitelerde, mesanenin kronik inflamasyonunda ve üriner sistemle ilgili doğumsal defektlerde idrar çıkışının sağlanması amacıyla uygulanmaktadır (ACS 2016). 8 Stomalar farklı parametrelere göre farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır (Tablo 1). Tablo 1: Boşaltım Amaçlı Stomaların Sınıflandırılması 1) Anatomik Yerine Göre A. Kolostomi B. İleostomi C. Ürostomi Çekostomi Asendan Kolostomi Transvers Kolostomi Desenden Kolostomi Sigmoid Kolostomi 2) Prognostik Fatörlerine Göre A. Geçici (Temporary) B. Kalıcı (Permanent) 3) Fonksiyonuna Göre A. Bağırsak Dekompresyonu B. Gaita Diversiyonu 4) Evresine Göre A. Primer (Ameliyat sırasında) B. Sekonder ( Bağırsak kısmının eksterizasyonu) 5) Yapılış Nedenine Göre A. Palyatif B. Küratif Kaynak: Alabaz Ö ve Akçam AT. (2010). İntestinal stomalar. İçinde: Baykan A, Zorluoğlu A, Geçim E, Terzi C (Ed.). Kolon ve Rektum Kanserleri. Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği, 1.Baskı, İstanbul, 671-712’den alınmıştır. 2.1.1. Boşaltım Amaçlı Stoma Tipleri 2.1.1.1. Kolostomi Kolostomi kolonun herhangi bir bölümünün karın duvarına ağızlaştırılmasıdır. Kolostomiler koruyucu ve tedavi edici amaçla açılabilir. Kolostomi rezeke edilemeyen bir tümörde palyatif amaçlı açılmış olabileceği gibi radikal bir rezeksiyon sonrası anastomozu korumak amaçlı da yapılabilir (Aksoy ve Çavdar 2015; Akgün ve Yoldaş 2012; Alabaz ve Akçam 2010). 9 Kolostomiler temel olarak iki amaçla yapılmaktadır. 1) Kalın bağırsağın basıncını azaltan (dekompresif) kolostomi. 2) Dışkı akımını saptırıcı (diverting) kolostomi 1) Kalın Bağırsağın Basıncını Azaltan Kolostomi: Genellikle kolon-rektumdaki tıkanıklık yapan bir lezyon (sıklıkla kanser) nedeniyle perforasyonun önlenmesi ve acil dekompresyon amacıyla yapılmaktadır. Dekompresyon amaçlı Transvers loop kolostomi, Çekostomi-tüp çekostomi, Hava deliği (blow-hole) kolostomi kullanılabilmektedir (Akgün ve Yoldaş 2012). 2) Dışkı akımını saptırıcı (diverting) kolostomi: Fekal saptırma (diversiyon) birçok nedenle yapılır. Saptırıcı kolostomiler travmatik yaralanmalar, kolon divertikül perforasyonları, anastomoz kaçakları, kolorektal fistüller ve distalde riskli anastomozların olduğu durumlarda uygulanır. Geçici saptırıcı kolostomi amacıyla Loop kolostomi, Double-Barrel (çifte namlusu) kolostomi, Hartmann kolostomi kullanılabilmektedir (Akgün ve Yoldaş 2012). Kolostomiler yapılış şekline göre veya kalın bağırsak üzerindeki yerleşim yerine göre adlandırılmaktadır (Aksoy ve Çavdar 2015; Akgün ve Yoldaş 2012; Alabaz ve Akçam 2010). Yapılış şekline göre kolostomiler; Uç (Single Barrel) Kolostomi Loop Kolostomi Mikulicz Kolostomi (Çifte Namlusu Kolostomi) Hartmann Kolostomi Kalın bağırsak üzerindeki yerleşim yerine kolostomiler; Çıkan (Assending) Kolostomi Transvers Kolostomi İnen (Dessending) Kolostomi Sigmoid (End) Kolostomi Çekostomi olarak adlandırılmaktadır. Uç (Single Barrel) Kolostomi: Alt veya orta rektum kanseri nedeni ile uygulanan APR ameliyatı sonrasında, ciddi inkontinans durumlarında, rektumu tutan ve medikal tedaviye yanıt alınamayan Crohn hastalığında ve paraplejik hastalıklar nedeniyle ortaya çıkan inkontinans durumlarında kalıcı uç kolostomi uygulanır. Gastrointestinal sistemin (GİS) distal kısmın 10 tamamı cerrahi olarak rezeke edilmesi sonucun da uç kolostomi uygulanır. Uç kolostomi için tipik yerleşim yeri sol iliak fossadır ve sigmoid ya da inen kolon stoma için kullanılmaktadır (Alabaz ve Akçam 2010; Balcı ve Özmen 2012; Schmelzer 2014). Loop Kolostomi: Genellikle akut kolonik obsruksiyonu rahatlatmak ya da distal kolon ve rektumdaki bir anastomozu korumak amacıyla geçici bir yöntem olarak kullanılmaktadır. Loop kolostomi yeri genllikle sağ üst kadran (proksimal transvers kolon) ya da sal iliak fossadır (sol kolon) (Balcı ve Özmen 2012). Loop kolostomi bagetsiz loop kolostomi veya bagetli loop kolostomi olarak uygulanabilmektedir. Baget hem kolonu yerinde tutmakta hem de arka duvarın karın dışına çekilmesini sağlayarak stomanın tam saptırıcılığını sağlamaya yardımcı olmaktadır. Loop kolostomi obstrüksiyon, travma, distaldeki anastomozlar ve perineal yaralar nedeniyle geçici fekal diversiyon gereken durumlarda halen en sık başvurulan yöntemdir (Alabaz ve Akçam 2010; Schmelzer 2014). Mikulicz Kolostomi (Çifte Namlusu Kolostomi): Genellikle Kolorektal travma tedavisinde kullanılmaktadır. Sıklıkla transvers kolon ve sigmoid kolon lezyonlarında uygulanmaktadır. Özellikle sigmoid kolon volvulusundaki strangülasyon nedeni ile yapılacak bağırsak rezeksiyonunda ameliyat süresinin kısa ve tekniğin basit olması nedeniyle kullanılmaktadır. Bağırsağın hem proksimal (fonksiyonel kısım) hem de distal ucunun (distal müköz fistül) karın duvarına ağızlaştırıldığı stoma tipidir ve genellikle geçici amaçlı uygulanmaktadır (Alabaz ve Akçam 2010; Balcı ve Özmen 2012; Schmelzer 2014). Hartmann Kolostomi: İlk Hartmann prosedürü 1923’de Hartmann tarafından rektum kanseri için uygulanmıştır. Sigmoid kolon rezeksiyonunu takiben distal ucun kendi üzerine dikilip proksimal ucun stoma olarak karın duvarına ağızlaştırılması şeklinde uygulanmaktadır. Özellikle rektosigmoid köşede ya da rektumun 1/3 üst bölümünde yerleşmiş obstrükte ya da perfore olmuş tümörlerde, serbest perforasyonlu divertiküler hastalıkta, sigmoid volvulusta ve sigmoid kolonun distal yaralanmalarında uygulanmaktadır (Alabaz ve Akçam 2010; Schmelzer 2014). Çıkan (Assending) Kolostomi: Alt kolon divertiküllerinin perforasyonu, travma, rektovajinal fistül, rezeke edilemeyen kolon, rektum ve pelvis tümörleri nedeniyle uygulanmaktadır. Sağ alt kadranda ve assending kolonda yer almaktadır (Gutman 2011a; Schmelzer 2014). 11 Transvers Kolostomi: Alt kolon divertiküllerinin perforasyonu, travma, inflamatuar bağırsak hastalığı, doğum defektleri, rektovajinal fistül, rezeke edilemeyen kolon, rektum ve pelvis tümörleri nedeniyle uygulanmaktadır. Stoma abdomenin ortasında ve transvers kolonda bulunmaktadır (Gutman 2011a; Schmelzer 2014). İnen (Dessending) Kolostomi: Divertiküllerinin perforasyonu, bağırsak tıkanıklığı, paralizi, travma, doğum defektleri, rektosigmoidal alan ve rektum tümörleri nedeniyle uygulanmaktadır. Sağ alt kadranda ve dessending kolonda yer almaktadır (Gutman 2011a; Schmelzer 2014). Sigmoid (End) Kolostomi: Divertiküllerinin perforasyonu, bağırsak tıkanıklığı, paralizi, travma, doğum defektleri, rektosigmoidal alan ve rektum tümörleri nedeniyle açılmaktadır. Genellikle sol iliak fossada açılmaktadır (Gutman 2011a; Schmelzer 2014). Çekostomi: Akut kolonik tıkanmalarda dekompresyon işlemi olarak uygulanan bu yöntem komplikasyonları nedeniyle nadiren kullanılmaktadır. Tüp çekostomi ameliyat sonrası bakımının zor olması ve tüpün tıkanma riski nedeni ile nadiren uygulanmaktadır (Alabaz ve Akçam 2010). 2.1.1.2. İleostomi İleumun son bölümünün karın duvarına ağızlaştırılması ile uygulanan boşaltım amaçlı stomalardır. İleostomi açılma nedenleri genellikle Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı, travmalar, radyasyon enteriti ve kolon kanserleridir. Kolon ve rektumun tamamen çıkarıldığı ya da sistem dışı bırakıldığı durumlarda da kalıcı olarak açılabilmektedir. İleostomilerin yeri değişiklik gösterebilmekle birlikte genellikle sağ iliak fossaya açılmaktadır (Aksoy ve Çavdar 2015; Burch 2011; Gutman 2011b; Schmelzer 2014). Yapılış şekline göre ileostomiler; Uç (Brooke) İleostomi Loop (Turnbull) İleostomi Çifte Namlusu İleostomi (Mikulicz İleostomi) Çifte Namlusu İleokolostomi (Lahey-Mikulicz İleokolostomi) olarak adlandırılmaktadır. Uç (Brooke) İleostomi: İnflamatuar bağırsak hastalıkları, Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı, multiple yerleşimli kolon kanserleri, FAP cerrahisinde uygulanan total 12 proktokolektomi sonrası kalıcı bir uç ileostomi uygulanabilmektedir. İnflamatuar bağırsak hastalığı, multiple kolon travmaları, ileorektal anastomoz kaçakları, kolonda tıkanıklığa veya çekumda perforasyona neden olmuş kolon tümörü olgularında total kolektomi sonrası Hartmann veya müköz fistül ameliyatını takiben de geçici bir uç ileostomi gerçekleştirilmektedir (Gutman 2011b; Alabaz ve Akçam 2010). Loop (Turnbull) İleostomi: Anal sfinkterleri koruyucu ameliyatlarda, ileorektal anastomoz, ileal poş anal anastomoz, anal ve abdominal fistüllerin tedavisinde, distal anastomozların korunmasında, toksik megakolon tedavisinde uygulanmaktadır. Loop ileostomi dekompresyon amacı ile veya dışkı akımının geçici saptırılması için kullanılır (Alabaz ve Akçam 2010). Çifte Namlusu İleostomi (Mikulicz İleostomi): Sıklıkla travma, Crohn Hastalığı, ince bağırsak tümörleri veya ileal poş nedeni ile yapılan ileum rezeksiyonu sonrası uygulanır (Alabaz ve Akçam 2010). Çifte Namlusu İleokolostomi (Lahey-Mikulicz İleokolostomi): İleusa neden olmuş sağ kolon tümörü, divertikül perforasyonu, kolonda yabancı cisim, Crohn Hastalığı, gecikmiş sağ kolon travmalarında ve sağ hemikolektomi anastomoz kaçaklarında uygulanabilmektedir (Alabaz ve Akçam 2010). 2.1.1.3. Ürostomi Herhangi bir nedenle idrar akışı bozulduğunda üreterlerin doğrudan ya da dolaylı yolla karın duvarına ağızlaştırılmasını içeren ürostomi ya da üriner diversiyon, idrarın doğrudan dışarı çıkışını sağlamak üzere karında cerrahi girişimle oluşturulan açıklıktır. Ürostomi mesane kanseri (primer veya metastaz nedeniyle), sistektomi, travmaya bağlı yaralanmalar, inkontinans, ağrılı mesane (İnterstisyel Sistit), aşırı aktif mesane, doğumsal anomaliler (Ektopik Vezika vb.), üriner sistem organlarının radyasyon hasarına maruziyeti durumunda, spinal kord yaralanması, nörolojik disfonksiyon ve mesanenin kronik inflamasyonu durumlarında oluşturulmaktadır. Üriner stomalar geçici ya da kalıcı olabilmektedir (Gutman 2011c; Kanan ve Özbaş 2015). Üriner stomalar yapılış şekillerine göre; İnkontinan üriner diversiyonlar Konduit diversiyonlar 13 Kontinan üriner diversiyonlar Ortotopik olmayan kontinan üriner diversiyon Ortotopik yeni mesane Kontinan internal ileal rezervuar Indiana poş Florida poş Kock poş olarak adlandırılmaktadır İnkontinan üriner diversiyonlar Üreteroileal üriner diversiyon en sık kullanılan diversiyondur. İleum, jejenum ve kolonlar üriner konduit oluşturmada kullanılmakta ve sıklıkla ileum tercih edilmektedir. İleal konduit oluşturabilmek için terminal ileum kullanılarak bir kese oluşturulmaktadır. Yaklaşık 15-20 cm’lik bir ileum segmenti izole edilerek ileoçekal kapakçığın proksimalinde konduit oluşturulmaktadır. Üreterler bu rezervuara anastomoz edilir. Distal ileum abdomende genellikle sağ tarafa ağızlaştırılmaktadır (Gutman 2011c; Kanan ve Özbaş 2015). Kontinan üriner diversiyonlar Radikal sistektomi ameliyatında genellikle mesaneye ile birlikte erkeklerde prostat ve sperm kanalları, kadınlarda ise uterus ve overlerle birlikte çıkarılmaktadır. Mesane çıkarıldıktan sonra hastanın durumuna göre bağırsağın bölümünden ortotopik yeni mesane oluşturularak idrar kanalına bağlanabilir. Birey bu ameliyat ile torba takmadan normal yoldan idrar yapabilir. Diğer kontinan üriner diversiyon girişimleri ise; İndiana poş, Florida poş, Kock poş ve kontinan ileal rezervuar oluşturulmasıdır. Kock poş oluşturulurken ince bağırsak (ileum) kullanılır. Kock poşta her iki ince bağırsak ucunda sfinkter kapak oluşturulur. İndiana poş, sağ kolon ve terminal ileumun kullanıldığı modifiye bir kontinan diversiyondur. Terminal ileum çapı kateterizasyon yapabilecek kadar daraltılır. Bu yöntem özellikle kendini kendine kateterizasyon yapabilecek çocuklarda kullanılmaktadır. Mitrofanof ameliyatında ise appendiks vermiformisin kateterize edilebilir bir stoma kullanılarak mesaneye ağızlaştırılması işlemidir. Kontinan üriner diversiyonlarda bağırsak segmentinden bir rezervuar oluşturulmaktadır. Üreterler rezervuarın yanlarına implante edilerek, özel bir sfinkter yapılır ve rezervuar karın duvarına ağızlaştırılır. Ameliyattan birkaç hafta sonra bireye 3-4 saatlik aralarla rezervuarı boşaltmak için temiz aralıklı katater uygulaması öğretilir (Gutman 2011c; Kanan ve Özbaş 2015). 14 2.1.2. Stoma Süresine Göre Stoma Tipleri 2.1.2.1. Kalıcı Stomalar Mesane, anüs ve rektumun tamamen çıkarılması gereken durumlarda uygulanan stomalardır. İdeal kalıcı bir stomanın tek ağızlı olması ve bireyin kolayca erişebileceği bir yerde olması gerekmektedir. Kalıcı tip kolostomilerde distal uç ya APR’da olduğu gibi tamamen çıkarılmıştır ya da Hartmann kolostomisi şeklinde distal ucun ağzı dikilip kapatılmıştır. Kalıcı uç ileostomi ise inflamatuar bağırsak hastalıkları, FAP veya multiple yerleşimli kolon kanserleri sonrası uygulanan total proktokolektomi sonrası uygulanmaktadır (Alabaz ve Akçam 2010). Alp’in çalışmasında (2014) stoma süresi kalıcı olanların stoma ile ilişkili gereksinimlerini aile üyelerinize ifade edemediği bulunmuştur. 2.1.2.2. Geçici Stomalar Boşaltımın sağlanması amacı ile geçici olarak uygulanan ve akut durum atlatıldıktan sonra kapatılan girişimlerdir. Bağırsak geçişinin normal yolundan saptırılarak bağırsağın distal kısmının dinlenmeye alınması için yapılmaktadır. Kapatıldıktan sonra bireylerin bağırsak fonksiyonları normale dönmektedir. Geçici stomalar hastalığın özelliğine göre loop, double barrel ve Hartman prosedürleri uygulanabilmektedir. Loop ileostomilerin açıldıktan altı hafta sonra kapatılması önerilmektedir (Alabaz ve Akçam 2010). Alp’in çalışmasında (2014) stoma süresi geçici olanların kalıcı oranlara göre daha sık stoma torbasından dışarı sızıntı ve stomayı çevreleyen bölgede cilt problemi yaşadığı bulunmuştur. Yaşamın herhangi bir döneminde planlı veya acil olarak gerçekleştirilen tüm ameliyatlar cinsel yaşamı etkilemektedir. Stomanın geçici ya da kalıcı olarak açıldığı durumlarda ise bireylerin yaşamları ve cinsellikleri daha da fazla etkilenmektedir. Özellikle genç erişkinlerde daha da travmatik olabilen stomanın beklenmedik bir zamanda ve plansız olarak gerçekleştirilmesi cinsel rol ve fonksiyonlarda büyük değişikliklere neden olabilmektedir (Aksoy ve Çavdar 2015). 15 2.2. Cinsellik Cinsellik insan yaşamının önemli bir parçasıdır ve cinsiyeti, toplumsal cinsiyet kimliklerini ve rollerini, cinsel yönelimi, erotizmi, zevki, yakınlığı ve üremeyi kapsar. Cinsellik insan yaşamında deneyimlenen bir kavramdır ve düşüncelerle, fantezilerle, arzularla, inançlarla, tutumlarla, değerlerle, davranışlarla, uygulamalarla, rollerle ve ilişkilerle ifade edilmektedir. Cinsellik tüm bu boyutları kapsarken bireyler bu boyutların hepsini deneyimleyemeyebilir veya ifade edemeyebilir. Bu nedenle cinsellik biyolojik, psikolojik, sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel, hukuki, tarihsel, dini ve ruhsal etkenlerin birbiri ile etkileşiminden etkilenmektedir (WHO 2006). Cinsellik aynı zamanda çok boyutlu olması ve mahrem yönünün olması, bireysel ve kültürel değerlerden çok fazla etkilenmesi nedeniyle anlaşılması ve tanımlanması oldukça zor bir kavramdır. Cinsellik yaşamın başından ölüme kadar insanın yaşamında yer almakta ancak bireyin gelişim dönemleri ya da yaşamındaki olaylardan sürekli olarak etkilenerek değişim gösterebilmektedir. Cinsellik bireylerin davranışlarını, kişiler arası ilişkilerini, psikososyal ve fiziksel özelliklerini, seksüellik ve üreme davranışını, kontrol, suçluluk, anksiyete, korku, utanma gibi duyguları, beden imajı, cinsel kişilik, cinsellik kavramları, hastalık, rahatsızlıkları ve fonksiyon bozuklukları gibi olayları da içinde barındırmaktadır. Cinsellik her bireyin ve partnerinin yaşına, tutumuna, bölgesel ve kültürel özelliklerine göre değişiklik göstermektedir Cinsellik bireyin kişilik özelliklerinin yanı sıra fiziksel, emosyonel ve sosyal durumundan da etkilenmektedir. Bu nedenle olumlu olarak algılanan ve yaşanan cinsellik kişiye mutluluk verirken, olumsuz olarak algılanması acı, hüzün gibi duygular yaşanmasına neden olabilmektedir (Keçe ve Ok 2014; Mete 2016; Şelimen 2010). Cinsellik çok boyutlu bir kavramdır. Cinselliğin tüm boyutları sürekli birbirini etkileyerek oluşmakta ve değişmektedir. Bu boyutların birinde yaşanan sorun diğer boyutlarda da sorun yaşanmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle bu boyutlar sürekli olarak birlikte değerlendirilmelidir (Mete 2016). 2.2.1. Cinselliğin Psikolojik Boyutu Cinsel Kimlik; Cinsel kimlik (gender identity) "ben kadınım "/"ben erkeğim " ifadesiyle kişinin ait olduğu cinsiyeti bilme duygusudur. Biyolojik, sosyal ve psikolojik anlamda kişinin kadın ya da erkek olmasını algılama ve kabulü, bu algı ve kabul doğrultusundaki cinsel yönelimleri ile cinsel davranışları cinsel kimliğin gelişimindeki önemli aşamalardır. Cinsel 16 kimlik, cinselliğin farklı boyutları olan biyolojik, fiziksel, psikolojik, zihinsel ve sosyal süreçlerin etkileşimi ile gelişmekte, oluşmakta ve olgunlaşmaktadır. "Cinsiyet", "toplumsal cinsiyet" ve "cinsiyet rolleri", "cinsel davranış", "cinsel yakınlık", "cinsel yönelim" gibi pek çok kavram, zaman zaman birbirleriyle karıştırılan ya da birbiri yerine kullanılan kavramlar olsa da cinsel kimliği açıklayan kavramlardır (Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği CETAD 2016b). Cinsel mitler; cinsellikle ilgili olarak doğrulukları konusunda yeterince destekleyici kanıt olmadan kabul gören, toplum bireylerinin kulaktan dolma bilgileri birbirine aktarmasıyla yayılan, abartılı ve yanlış inanışlar olarak tanımlanmaktadır. Geleneksel olarak kulaktan kulağa yayılan, toplumun hayal gücüyle şekillenen ve gerçek bilimsel verilerle bağlantılı olmayan, aslında çeşitli ön yargılardan ibarettir. Cinsel disfonksiyonların temelinde yatan cinsel bilgisizlik veya yanlış-eksik bilgilenmenin bir sonucu olan cinsel mitler; değişik kültür ve toplumlarda bile önemli benzerlikler göstermektedir. Bu nedenle birçok insan eksik ve yanlış bilgilerle cinselliği yaşarken, kimisi de doğru bildiklerinin aslında birer uydurma olduğunu yıllar sonra öğrenebilmektedir (CETAD 2016a). Cinsel İstek; Libido cinselliği uyaran veya cinsel arayışı motive eden, beyindeki özel sistemlerin uyarılması ile üretilen, bireysel motivasyon ile ortaya çıkan ve cinsel aktivite için doğuştan olan bir dürtüdür. Bütün cinsel davranışlar birer dürtüsel eylem; yani güçlü bir biyolojik istekten enerji alan eylemler olarak tanımlanmaktadır. Kadın ve erkekte her ikisinde de cinsel isteği ve uyarıyı arttıran hormon testerondur ve kadındaki etkisi daha azdır. Cinsel istek, bireyden bireye ve yaşam döngüsüne göre değişiklik gösterir. Ayrıca cinsel istek, cinsel ilişki sırasındaki başarı, memnuniyet gibi duygulardan etkilenir. Cinsel istek partner tercihi ve ilişki sıklığına göre de değişiklik gösterebilmektedir. Cinsel isteği geçmiş deneyimler, kültürel ve çevresel faktörler de etkileyebilmektedir (Mete 2016; Sungur 2009). Çiftler hoş duygular içinde birbirine yakın olmak, sohbet etmek, erotik öyküler okumak ya da şakalar yapmak, dokunmak, sarılmak, öpüşmek, masaj yapmak, birlikte banyo yapmak, birlikte mastürbasyon yapmak ya da cinsel birleşme yollarıyla birlikte haz duyarak cinselliklerini paylaşabilmektedir. Öte yandan aşk, karşılıklı beğenme, birlikte olmaktan mutlu olma ve bu konuda hayaller kurma, yalnızca bakışma bile düşünsel ve duygusal boyutta cinsel bir yaşantı anlamına gelebilmektedir (CETAD 2016b). 17 2.2.2. Cinselliğin Fizyolojik Boyutu Cinsel Yanıt; Cinsel yanıt kapasite (bireyin ne deneyimleyebildiği), aktivite (bireyin ne deneyimlediği) ve bireyin potansiyel olaydan hazzını, başarısını ve mahremiyetini içermektedir. Cinsel yanıt uyarana karşı fizyolojik yanıtı da içermektedir. Fizyolojik yanıt nörolojik, endokrin, vasküler ve kas sistemlerinin etkilenmesi ile genital organlara kan akımının artması ve ritmik kas kontraksiyonları ile ortaya çıkmaktadır. Uyarana verilen yanıtın fizyolojik olarak iki olayı vazokonjesyon ve kas gerginliğidir. Ancak cinsel yanıtın anlaşılmasındaki bu yaklaşım, aşırı cinsel isteği veya cinsel isteği azaltan korku gibi baskılayıcı duyguları yeterince açıklayamamaktadır. Bu nedenle cinselliğin fizyolojik boyutunun yanı sıra psikolojik boyutunun da birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir (Keçe ve Ok 2014; Mete 2016). Cinsel Yanıt Döngüsü; Cinsel yanıt döngüsü cinsel istek, uyarılma, orgazm ve çözülme aşamasından oluşmaktadır. Aşama l- Cinsel İstek: Cinsel aktivitenin ilk aşaması cinsel istek safhasıdır. Bu aşamada, cinsel aktivite arzusu, sözlü, fiziksel görsel uyaranlara yanıt olarak meydana gelmektedir. Aynı zamanda hayal etme, isteme ve düşünceleri de içermektedir. Bu safhada henüz fizyolojik bir yanıt olmaz ancak cinsel uyarılma için hazırlık dönemi olarak nitelendirilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; Mete 2016). Aşama ll- Uyarılma: Cinsel aktivitenin uyarı ve erotik zevk aşamasıdır. Psikolojik ve fizyolojik uyaran ya da her ikisinin birlikte olmasıyla erotik duygu ve düşünceler oluşmaya başlamaktadır. Uyarılma safhası cinsel uyarılmanın fizyolojik safhasını içermektedir. Bu safhada kadınlarda vajinal lubrikasyon, pelviste vazokonjesyon, dış genitallerde şişme, vajinanın 1/3 alt kısmının daralması, vajinada 2/3 kısalma, meme başı ereksiyonu olmakta, klitoris gerilmekte ve hassaslaşmaktadır. Erkekte penis şişliği ve ereksiyon meydana gelmektedir. Erkelerde cinsel uyarı sürüyor olsa bile, dış etkenlerde ortaya çıkan bir değişiklik ya da psikolojik gerginlik ereksiyonu kısmen ya da tamamen kaldırabilmektedir. Cinsel uyarı devam ederse ereksiyon tekrar sağlanabilmektedir. Çoğu erkekte ereksiyon halindeki penisin uzunluğu 12.5-17.5 cm arasındadır. Bu safhada sistematik yanıt kalp atım hızının, solunum sayısının ve kan basıncının artmasıdır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Mete 2016). Aşama lll- Orgazm: Orgazm cinsel gerginliğin serbest bırakılması ve perineal kasların ve üreme organlarının ritmik kasılması ile cinsel zevkin en üst seviyesi olarak tanımlanmaktadır. Kadında orgazm, vajinanın 1/3 alt kısmında, uterus ve perine kaslarının, anal sfinkterlerin eş 18 zamanlı ritmik kasılmalarının ardından cinsel hazzın pik olmasıyla ortaya çıkmaktadır. Kontraksiyonlar özellikle vajina etrafındaki kaslarda güçlüdür. Erkekte semenin (meni) güçlü emisyonu, prostat, seminal veziküller, damarlar, üretrada ritmik kasılma yanıtını oluşturmaktadır. Bu evrede ejakulasyon gerçekleşmektedir. Tüm bunlara ek olarak hem kadın hem erkekte kalp atım hızı, solunum ve kan basıncı sürekli olarak artmaktadır. Orgazm genellikle 3-60 saniye arasında sürmektedir. Kadınlarda erkeklerden farklı olarak bir cinsel birleşmede birden fazla kez orgazm gerçekleşebilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Mete 2016). Aşama lV- Çözülme: Cinsel ilişki sırasında eğer orgazm meydana geldiyse, bir sonraki aşamada genital organlardan kanın çekilmesi, genel rahatlama duygusu, mutluluk, müsküler gevşeme ile karakterize olan çözülme gerçekleşmektedir. Eğer orgazm meydana gelmezse, çözülme birkaç saat sürmekte ve pelvik rahatsızlık ve irritabilite hissi ortaya çıkabilmektedir. Çözülme aşamasında genellikle bireyler rahatlama yaşamaktadır. Bu dönemde beden önceki haline dönmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Mete 2016). Çözülme aşaması kadın ve erkekte farklı olarak gelişmektedir. Kadında gevşeme aşaması erkeğe göre daha yavaş gerçekleşmektedir. Erkekler orgazmdan sonra, birkaç dakikadan saatlere kadar sürebilen ve uyaranlara karşı yanıtsız oldukları bir refrakter (cevapsız) döneme girmektedir. Genellikle refrakter dönemin süresi yaşla birlikte artmaktadır. Kadında ise refrakter dönem olmadığından dolayı kadınlar orgazmın hemen ardından ek uyaranlara yanıt geliştirebildiklerinden dolayı orgazmın ardından tekrar orgazm yaşayabilmektedir. Kadında cinsel uyarı tüm vücuda yayılırken, erkekte daha çok genital organlara odaklıdır. Cinsel yanıt uyarana bağlı olarak ya da kişinin ilişkilerinden, kendinden ve eşinden memnuniyeti ile ilişkili olarak değişiklik gösterebilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; Mete 2016). Cinsel yanıt döngüsünün fizyolojik ve psikolojik yönüyle bir bütün olarak sürdürülmesi önemlidir. Dünya Sağlık Örgütü’nün (World Health Organization-WHO) tanımına göre cinsel sağlık; sadece hastalık, disfonksiyon veya sakatlığın olmaması değil; cinsellikle ilgili fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal refah hali durumudur. Cinsel sağlık, cinsellik ve cinsel ilişkilere olumlu ve saygılı bir yaklaşımın yanı sıra keyifli ve güvenli cinsel deneyimleri de gerektirmektedir. Ayrımcılıktan, zorlamaktan ve şiddetten uzaktır. Cinsel sağlığın sağlanması ve sürdürülmesi için, kişilerin cinsel haklarına saygı duyulması, korunması ve cinselliği yaşaması gerekmektedir (WHO 2006). 19 Cinsel sağlık cinsel eğitimsizlik ve bilgisizlik, cinsel mitler/inanışlar, ve organik nedenler [bedensel hastalıklar (kalp damar ve dolaşım sistemi hastalıklar, renal ve ürolojik hastalıklar, karaciğer hastalıkları, akciğer hastalıkları, genetik hastalıklar, beslenme bozuklukları, endokrin hastalıklar, sinir sistemi hastalıkları, radyoterapi, femur fraktürleri gibi durumlar, ameliyatlar (prostat kanseri ameliyatları, karın içi büyük ameliyatlar, büyük damar ameliyatları), ilaçlar (diüretikler, antipsikotikler, antihipertansifler, alerji ilaçları, epilepsi ilaçları, astım tedavisinde kullanılan ilaçlar, kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar)], psikolojik sorunlar ve sosyal sorunlardan olumsuz etkilenebilmekte ve bunun sonucunda cinsel disfonksiyon yaşanabilmektedir (CETAD 2016b). Cinselliğin psikolojik ve fizyolojik boyutu sağlıklı bir cinsel yanıt döngüsü içinde gerçekleşmektedir. Cinsel sağlığı bozulması ile ortaya çıkan cinsel disfonksiyon cinsel yanıt döngüsünün herhangi bir aşamasındaki bozulmaya bağlı olarak veya cinsel yanıt döngüsüne bağlı olmadan da ortaya çıkabilmektedir (CETAD 2016c; Atlı ve Fırıncık 2016). 2.2.3. Cinsel Disfonksiyon (Cinsel İşlev Bozuklukları) Cinsel disfonksiyon cinsel yanıt döngüsünün herhangi bir aşamasındaki bozulma ve rahatsızlığın sonucunda veya cinsel yanıt döngüsünden bağımsız olarak da oluşmaktadır. Bireylerin cinsel disfonksiyon yaşayıp yaşamadığının bilinmesi kendi ifade etmediği sürece mümkün değildir. Birey yaşadığı sorunlardan dolayı tedavi olmak istediğinde bozuklukların farkına varılmaktadır. Birçok birey bu konuda tedavi arayışına girmeden sorunlarıyla bireysel olarak baş etmek zorunda kalabilmektedir. Cinsel disfonksiyon, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’a (DSM-5)-2013) (Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı) göre sınıflandırılmaktadır (CETAD 2016c; Atlı ve Fırıncık 2016). Cinsel Disfonksiyonun Sınıflandırılması (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5)-2013) ➢ ➢ ➢ ➢ ➢ ➢ ➢ Geç boşalma Sertleşme bozukluğu Kadında orgazm bozukluğu Kadında ilgi/uyarılma bozukluğu Cinsel organlarda-Pelviste ağrı/içe girme bozukluğu Erkekte düşük cinsel istek bozukluğu Erken boşalma 20 ➢ Maddenin/ilacın yol açtığı cinsel işlev bozukluğu ➢ Tanımlanmış diğer bir cinsel işlev bozukluğu ➢ Tanımlanmamış cinsel işlev bozukluğu (Atlı ve Fırıncık 2016; Köroğlu 2013). 2.2.3.1. Geç Boşalma Geç boşalma partnerle olan ilişki sırasında ejakülasyonun belirgin bir şekilde gecikmesi, sıklığının azalması ya da hiç olmaması olarak tanımlanmaktadır. Bu durum en az altı ay boyunca devam etmekte ve ciddi bireysel strese neden olmaktadır. Bu bozuklukta erkek yeterli ereksiyona ulaşmasına ve yeterli hatta daha fazla uyaran olmasına rağmen boşalamamaktadır. Problemin şiddeti bazen boşalma probleminden orgazmı yaşamamaya kadar değişiklik gösterebilmektedir. En yaygın versiyonunda erkek koitus sırasında boşalamaz fakat uyarılmanın diğer tipleri sonucunda boşalabilir. Partnerle yakınlık/samimiyet sorunları geç boşalmanın en önemli nedenlerindendir. Genellikle aşırı kontrollü ve kendini cinselliğe bırakmakta güçlük çeken ve partnerine öfke duyguları yaşayan erkeklerde görülen bir bozukluktur. Geç boşalma en az görülen cinsel disfonksiyondur (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). 2.2.3.2. Sertleşme Bozukluğu Sertleşme bozukluğu cinsel aktivite süresince ereksiyonu sağlamada ya da sürdürmede belirgin olarak zorlanmanın olması ya da erektil sertliğin cinsel aktiviteyi engelleyecek düzeyde azalması ile karakterizedir. Problem en az altı ay boyunca devam etmekte ve kişide önemli derecede bireysel strese neden olmaktadır. Primer sertleşme bozukluğu, erkeğin hiçbir zaman cinsel birleşme sağlayamadığı durumlar olarak tanımlanmaktadır. Sekonder bozukluklar ise erkeğin daha önce en az bir kez vajinal ya da anal birleşme sağlayabildiği ancak ereksiyonu gerçekleştirme ve sürdürmede zorluk yaşama durumu olarak tanımlamaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016). Erkeklerde erektil disfonksiyonun temel sebepleri arasında düşük benlik saygısı ve performans anksiyetesinin olduğu ifade edilmektedir. Performans anksiyetesi erkeğin yeteri kadar hızlı ereksiyon olamayacağını, ereksiyonun yeterli olamayacağını ya da erken sonlanacağını düşünerek strese girmesidir. Kadınlarda performans korkusu orgazma ulaşamamak olarak ifade edilmektedir (Keçe ve Ok 2014). 21 2.2.3.4. Kadında Orgazm Bozukluğu Kadında orgazm bozukluğu DSM-5 tarafından cinsel aktivite sırasında orgazmda belirgin bir gecikme, sıklığında azalma ya da orgazmın yokluğu olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca orgazm duyusunun yoğunluğunda azalma şeklinde de görülebilmektedir. Bazen anorgazmi olarakta tanımlanan bu durum en az altı ay boyunca devam etmekte ve ciddi bireysel strese neden olmaktadır. Cinsel birleşme olmadan klitoral uyarılma sürecinde orgazmı yaşayabilen fakat cinsel birleşme sırasında klitorisin elle uyarılması olmadan orgazm olamayan kadınlar anorgazmi olarak kategorize edilmemektedir. Primer orgazm bozukluğunda kadın herhangi bir uyaranla hiçbir şekilde orgazm olamamaktadır. Sekonder orgazm bozukluğu ise kadın uyaranın türüne bakılmaksızın en az bir kez orgazm deneyimlemekte fakat daha sonrasında da bu durum en az altı ay boyunca devam etmektedir. Bu deneyim kişide önemli derecede bireysel strese neden olmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016). 2.2.3.5. Kadında İlgi/Uyarılma Bozukluğu Bu bozukluk cinsel aktiviteden zevk almanın azalması ya da olmaması olarak nitelendirilmektedir. Tipik olarak kişi cinsel aktiviteyi başlatamaz ve genellikle partnerin cinsel aktiviteyi başlatma girişimlerine karşı açık değildir. Cinsel düşünceleri, fantezileri ve cinsel aktivite isteği azdır veya yoktur. Cinsel veya erotik düşüncelere karşı cinsel uyarılması ve tepkisi azalmıştır ya da hiç yoktur. Bireyin inançları, duyguları, cinsel yakınlık, ilişki sorunları ve aile kökenli sorunlardan kaynaklanabilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; Keçe ve Ok 2014). 2.2.3.6. Cinsel Organlarda-Pelviste Ağrı/İçe Girme Bozukluğu Bu bozuklukta bireyler cinsel birleşme ve penetrasyon girişimlerinde ciddi zorluk yaşamaktadır. Ağrı vajinada, vajina girişi etrafında ve klitoriste ya da derin pelviste hissedilmektedir. Penetrasyon ya da ağrı beklentisi ile ilişkili anksiyete ve korku vardır. Vajinal penetrasyon girişiminde penis kaslarında sıkılma ve gerginlik ortaya çıkmaktadır. Bu durum yaşam boyu (cinsel olarak aktif olmadan önce) ya da sonradan (nispeten normal bir cinsel fonksiyon sürecinden sonra) ortaya çıkabilmektedir. En az altı ay boyunca devam etmekte ve ciddi bireysel strese neden olmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016). 2.2.3.7. Erkekte Düşük Cinsel İstek Bozukluğu Bu bozukluk DSM-5 tarafından cinsel aktivite için cinsel arzu ve fantezinin sürekli veya tekrarlayıcı yokluğu veya eksikliği olarak tanımlanmaktadır. Yokluğun veya eksikliğin 22 değerlendirilmesinde yaş ve bireyin yaşam döngüsü gibi cinsel fonksiyonları etkileyen faktörler göz önünde bulundurulmaktadır. Bu durum en az altı ay devam etmekte ve ciddi bireysel strese neden olmaktadır. Bireyin mutlak cinsel istek seviyesi problem olmayabilir; bundan ziyade çiftlerin cinsel istek düzeyi arasındaki farklılık sorun teşkil edebilmektedir. Bir partner diğerinden daha sık cinsel ilişkiye girmek isterse çatışma meydana gelebilmektedir. Problem tam olarak partnerler arası cinsel istek farklılığından kaynaklanıyorsa partnerlerin biri patolojik olarak etiketlenmemelidir (Atlı ve Fırıncık 2016). 2.2.3.8. Erken Boşalma DSM-5’te erken boşalma kişinin bunu istemeden, partneri ile cinsel aktivitesini başlatmasının ilk dakikalarında boşalmanın ortaya çıkması olarak tanımlanmaktadır. Tanıda yaş, bireysel farklılıklar gibi uyarılma fazı ile ilişkili faktörler göz önünde bulundurulmalıdır. Tedavi arayışında olan erkeklerde görülen en yaygın bozukluk erken boşalmadır. Bu durum özellikle çok yoğun cinsel dürtüye sahip ve boşalmayı kontrol etmeyi öğrenmeyen genç erkekler arasında daha yaygındır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). 2.2.3.9. Maddenin/İlacın Yol Açtığı Cinsel İşlev Bozukluğu Bu bozukluklar madde intoksikasyonu, geri çekilme sendromu ya da bir ilaca maruz kalma sonrasında gelişmektedir. Bozukluk cinsel ilişki sırasında ağrı duymayı, cinsel istekte, uyarılmada ya da orgazmda bozulmayı içermektedir. Alkol, amfetamin, kokain, opioid, sedatifler, hipnotikler, anksiyolitikler, antidepresanlar, antihipertansifler gibi bazı madde/ilaçlar cinsel fonksiyonları olumsuz etkilemektedir (Atlı ve Fırıncık 2016). 2.2.4. Cinsel İşlev Bozukluklarında Tedavi Yöntemleri Cinsel İstek Azlığı Tedavisi; Temel yaklaşım bireyde cinsel isteği azaltan etkenlerin bulunup ortadan kaldırılması ve kişinin cinsel arzuları ile uyumlu bir cinsel yaşam biçiminin sağlanmasıdır. Hem kadınlarda hem de erkeklerde testeron uygulaması ile tedavi edilebilmektedir. Tedavide maladaptif davranışları (ciddi kişilik bozuklukları, cinsel kimlik ve yönelim sorunları) ele alan bilişsel tedavi ve cinselliği kişisel bir kontrol yöntemi olarak kullanımını ele alan ilişki terapisinin kombinasyonunun en etkili yöntem olduğu belirtilmektedir. Cinsel terapide çiftin cinsel iletişimlerinin arttırılması, cinsel isteklerini daha rahat ifade edebilmelerinin sağlanması cinsel yaşamlarındaki kısıtlılıkların kaldırılması amaçlanmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). 23 Kadında Cinsel Uyarılma Bozukluğu Tedavisi; Tedavide amaç cinsel aktivite ile ilişkili anksiyetenin azaltılmasıdır. Duyusal odaklanma egzersizlerinin başarılı olduğu belirtilmektedir. Cinsel terapide cinsel iletişimi artırıcı teknikler yanında fantezi kurma, öykü yazma, cinsel materyal paylaşılması gibi tekniklerden yararlanılmaktadır. Uyarılma bozukluğunda en önemli şey kadının kendi arzularını aktif bir biçimde cinsel yaşamına dahil etmesinin sağlanmasıdır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). Ereksiyon Bozukluğu Tedavisi; Duyusal odaklanma erkekte ereksiyon bozukluğunda da kullanılmaktadır. Grup terapisi, hipnoterapi ve sistematik duyarsızlaştırmanın ereksiyon zorluklarında rolü olan anksiyetenin azaltılmasında başarılı olduğu belirtilmektedir. Sistematik duyarsızlaştırmada bireye önce gevşeme ve rahatlama yöntemi öğretilmektedir. Yöntemde bireyin dikkatini belli bir noktaya yoğunlaştırma, gevşeme ve solunum egzersizlerini içermektedir. Birey anksiyeteye neden olan, korktuğu nesne ve durumları düşünmesi istenmektedir. Bu düşünme sırasında ortaya çıkan anksiyete gevşeme yöntemiyle azaltılmaktadır. Sürekli yinelemelerle anksiyete azalmakta ve yerini rahatlama ve gevşeme almaktadır. Aşamalı bir düzen içinde her basamakta anksiyete azalmaktadır. Birey uygulamayı yapabildikçe birey sözel olarak desteklenmekte ve ödüllendirilmektedir (Öztürk ve Uluşahin 2011). Günümüzde diğer bir tedavi yöntemi olarak en sık oral fosfodiesteraz tip 5 (PDE5) inhibitörleri kullanılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç İdaresi (Food and Drug Administration-FDA) tarafından onaylanan sildenafil (Viagra), tadalafil (Cialis) ve verdanafil (Levitra) kullanılabilmektedir. İlaçların toksisite, etkinlik ve tolerans değerleri benzerdir fakat etki süresi değişmektedir. Sildenafil ve Vardenafilin etki süresi dört saattir fakat taldanafilin etki süresi 36 saate kadar uzamaktadır. Testeron tedavisi kullanılabilmektedir. Papaverine ya da prostaglandinin penise enjekte edilmesi bir ile dört saate kadar ereksiyon sağlaması amacıyla kullanılmaktadır. Ancak bu uygulama enjeksiyonun ağrılı olması, priapisim ve peniste fibronik nodüller gibi yan etkilerinden dolayı sık kullanılmamaktadır. Dirençli erektil disfonksiyon vakalarında penil protez implantı diğer bir tedavi seçeneğidir. Penil protezlerin iki tipi bulunmaktadır. Bükülebilir tipi, penisin erektil bölgelerine silikon çubukların yerleştirilmesini içermektedir. Bu işlem hastanın devamlı yarı erekte bir durumda kalması ile sonuçlanır. Şişirebilir tip penil protezde ise ereksiyon sadece istendiğinde oluşturulmakta ve penisin görünümü ereksiyondayken bile tamamen normal görünümde olmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Keçe ve Ok 2014). 24 Kadında Orgazm Bozukluğu Tedavisi; Kadının orgazm olamamasında anksiyetenin katkısı olabileceğinden anksiyetesini azaltmak, fiziksel duyuların farkındalığını arttırmak ve sözel iletişim ögelerini sözel olmayan ögelere transfer etmek için duyusal odaklanma sıklıkla önerilmektedir. Sonradan oluşan anorgazmi için çift terapisi de önerilmektedir. Tedavide önce kadının yalnız başına sonra da eşiyle birlikte orgazm olması planlanır. Öncelikle çiftin sevgi ve yakınlık konusunda iletişim ve deneyimlerini arttıracak ödevler verilir. Çiftin sevgi ve yakınlık konusunda ilerlemelerinin ardından cinsel iletişimlerini ve cinsel davranış çeşitlerini zenginleştirecek ödevler verilir. Sonraki basamakta kadının kendi başına daha sonra da eşinin yanında ve klitorisi uyarısıyla cinsel birleşme olmadan orgazma ulaşması sağlanır. Kadın cinsel birleşme olmaksızın orgazm olduktan sonra cinsel birleşmeyle orgazm olma basamağına geçilir. Bu basamakta cinsel birleşme ile mastürbasyon aynı anda yapılarak orgazm olması sağlanır. Cinsel birleşme sırasında klitorisin kadın veya eşi tarafından uyarılması giderek azaltılarak klitorisin elle uyarılması olmadan orgazm olması sağlanır. Orgazm tedavisinde önemli faktörlerden biri cinsel birleşme pozisyonlarıdır. Bazı pozisyonlarda klitoris daha çok uyarılırken bazı pozisyonlarda klitoris uyarısı azdır. Ayrıca kadının cinsel isteklerini partnerinin öğrenmesi için onunla iletişime geçmeli ve neyin onu uyardığını bilmesi sağlanmalıdır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Keçe ve Ok 2014). Geç Boşalma Tedavisi; Tedavide asıl amaç, kontrol etme ihtiyacının yönünü değiştirmek, zihni kontrol endişesinden cinsel heyecana çekmektir. Duyusal odaklanma ve mastürbasyon eğitiminin bir arada kullanılmasının başarılı olduğu belirtilmektedir. Erkek orgazm tedavisi eşle birlikte yapılmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). Erken Boşalma Tedavisi; Cinsel terapide hastanın cinsel hazza odaklanması ve aldığı zevki bastırmaması amaçlanmaktadır. Tedavinin esasını boşalma refleksi üzerinde denetim kazandırma egzersizleri oluşturmaktadır. Duyusal odaklanma, ilerleyici genital uyarılma ile birlikte kullanılmaktadır. Kadın partnere erkek tam boşalma noktasına geldiğinde sıkma tekniği uygulaması (glans penisin tabanına baş parmağı ve diğer ilk iki parmağı ile baskı uygulaması) doğrultusunda eğitim verilir. Baskı yaklaşık dört saniye uygulanır daha sonra bırakılır. Bu teknik erkeğin boşalma eşiği arttırılana kadar uygulamaya devam edilmektedir. Teknik cinsel uyarılmayı takip eden süreçte uygulanmaktadır. FDA tarafından hiçbir ilaç erken boşalma için onaylanmamıştır fakat seratonin geri alım inhibitörlerinin (Selective Serotonin Reuptake İnhibitörs-SSRIs) etkinliğini gösteren çok sayıda çalışma bulunmaktadır (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c; Keçe ve Ok 2014). 25 Genito-Pelvik Ağrı/Penetrasyon Bozuklukları Tedavisi; Altta yatan organik patoloji ekarte edildikten sonra bireyin cinsel fonksiyonun temelinde olan korkuları ve anksiyetesi incelenmektedir. Tedavinin esası vajinadaki istem dışı kasılmanın aşamalı egzersizlerle ortadan kaldırılmasıdır. Tedavide gevşeme, hayal kurma (imajinasyon) ve duyarsızlaştırma teknikleri kullanılmaktadır. Sistematik duyarsızlaştırma, ağrılı cinsel birleşme ile ilişkili korku ve anksiyetenin azaltılmasında kullanılabilmektedir. Penetrasyon bozukluklarının tedavisinde kadına ve eşine, anatomi ve hastalığın fizyopatolojisine ilişkin eğitim verilmesiyle başlanılmaktadır (örn. Vajinusmus refleksi olduğunda tam olarak neler oluyor ve olası etiyolojik faktörler nelerdir gibi). Hastalığın istem dışı doğası vurgulanarak bu durumun, kadının elinde olan ve bilinçli olarak yapılan bir eylem olmadığı sonucu ortaya çıktığına dair algısı azaltılmaya çalışılır. Tedavisin ikinci aşaması sistematik duyarsızlaştırmadır. Bireye pelvik kas sisteminin rahatlatılması amacıyla bir takım kasma ve gevşeme egzersizleri öğretilir. Pelvik kaslarını gevşetilmesini ve kadının rahatsızlık duymadan penisi vajinasına alabilecek duruma gelmesine kadar giderek artan boyutlarda dilatatörün vajinal yerleştirilmesini içeren bir yol izlemektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). 2.3. Stomanın Cinselliğe Etkisi Stoma altta yatan patolojiyi ortadan kaldırmak ve bireylerin yaşam kalitelerini artırmak amacıyla açılsa da çoğu zaman bireylerin fizyolojik, sosyal, psikolojik ve cinsel açıdan çeşitli sorunlar yaşamasına neden olabilmektedir. Stoma açılmasıyla yaşam kalitesi, beden imajı ve cinsellik olumsuz olarak etkilenmektedir (Altschuler ve ark 2009; Charúa-Guindic, BenavidesLeón, Villanueva-Herrero, Jiménez-Bobadilla ve ark 2011; Jansen, van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Morino, Parini, Allaix, Monasterolo ve ark 2009; Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim ve Ozlem 2015; Philip, Nelson, Temple, Carter ve ark 2013; Senol Çelik, Tuna ve Yildirim 2014; Tarı 2011; World Council of Enterostomal Therapists (WCET) 2014). 2.3.1. Stoma Ameliyatlarının Cinselliğe Etkisi Stoma açılması ile sonuçlanan radikal pelvik cerrahi girişim kadın ve erkeğin her ikisinde cinsel disfonksiyona neden olabilmektedir (Tablo 2 ve Tablo 3). Bu ameliyatlarda sinir koruyucu cerrahi girişim uygulansa da cinsel istek genellikle ciddi bir şekilde etkilenmektedir. Pelvik cerrahi girişimle birlikte stoma açılması genital organları innerve eden sempatik ve parasempatik sinirlere, damar yapılara zarar verebilmekte ve cinsel fonksiyonları direkt olarak 26 etkileyebilmektedir. Transeksiyon, retraksiyon ya da devaskülarizasyon yapılırken cerrahi doğrudan sempatik ve parasempatik sinir yaralanmasına neden olabilmektedir. Sinir ve damar hasarına bağlı olarak lubrikasyon ve konjesyon etkilenerek erkeklerde ereksiyon sorunu yaşanabilmektedir. Nöromüsküler bir olay olan ereksiyon penise kan akımının olması ile meydana gelir. Pelvik cerrahi girişim sırasında korpus kavernosuma kan akımını azaltan hasar ereksiyonu sürdürmede yetersizlikle sonuçlanır. Sempatik innervasyonun (superior hipogastrik pleksus sinirleri) bozulması erkeklerde ejakülasyon bozukluğuna, kadınlarda vajinal kuruluk ve orgazm problemlerine neden olabilmektedir. Parasempatik innervasyonun (pelvik splanik pleksus sinirleri) bozulması erkeklerde erektil disfonksiyona, kadınlarda klitoral/labial şişkinliğin, vajinal lubrikasyonun ve uyarılmanın azalmasına neden olabilmektedir. Yapılan geniş eksizyonlar nedeniyle kadınlarda vajina kısalmakta, skar dokusu oluşmakta, elastikiyet kaybolmakta ve daralmalar meydana gelmektedir. Bununla birlikte pelvik cerrahi sonrası sinir hasarına bağlı olarak orgazm sırasında meydana gelen kas kontraksiyonları ve cinsel doyum etkilenmemektedir. Penisin ereksiyonu parasempatik sinirlerin bütünlüğüne, pelvik ve genital bölgeden duyusal sinir iletilerini götüren pudental sinirin yeterli kanlamasına bağlıdır (Asoglu, Matlim, Karanlik, Atar ve ark 2009; Breukink ve Donovan 2013; Cowan ve Krane 2013; Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Haung 2006; Kanan ve Özbaş 2015; Lange ve van de Velde 2011; Schmelzer 2014). Cinsel fonksiyonları korumak için sinir koruyucu cerrahiler kullanılmakla birlikte rektumun çıkarıldığı ameliyatlarda parasempatik sinir pleksuslarına zarar verme riski yüksektir APR uygulanan bireylerde, perine diseksiyonu splanik veya pudental sinir yaralanması nedeniyle cinsel fonksiyonu etkilemekte, bu da genital duyusal nöropatiye neden olabilmektedir. Ejakulasyon problemleri APR ameliyatlarında daha çok meydana gelmektedir. Sinir koruyucu cerrahi (Low Anterior Rezeksiyon (LAR)) yapılan bireylerde de cinsel disfonksiyon görülebilmektedir (Asoglu, Matlim, Karanlik, Atar ve ark 2009; Breukink ve Donovan 2013; Cowan ve Krane 2013; Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Haung 2006; Kanan ve Özbaş 2015; Lange ve van de Velde 2011; Schmelzer 2014). 27 Tablo 2: Stoma Ameliyatları Sonrası Kadınlarda Yaygın Olarak Görülen Cinsel Sorunlar Cerrahi girişim Rektumun çıkarılması Mesanenin çıkarılması Pelvik ekzenterasyon (mesane, rektum ve kolonun çıkarılması) İstekte azalma (ağrı, radyasyon, kemoterapi ve diğer ilaçlar nedeniyle) Nadiren Nadiren Bazen Ağrılı cinsel ilişki (cerrahi sonrası vajinanın farklı pozisyona gelmesi veya vajinal kuruluk nedeniyle) Bazen Bazen Bazen Orgazm sorunları Nadiren Nadiren Bazen Vajinal ıslaklıkta azalma (menapoz, histerektomi veya östrojen seviyesinde azalma nedeniyle) Sıklıkla Sıklıkla Daima İnfertilite (yumurta üretiminde yetersizlik veya bebek taşıyamam; yumurtalıklar vajina veya uterusun çıkarılması) Nadiren Bazen Daima Kaynak: Turnbull G. (2009). Intimacy after ostomy surgery guide. United Ostomy Association of America (UOAA). Tablo 3: Stoma Ameliyatları Sonrası Erkeklerde Yaygın Olarak Görülen Cinsel Sorunlar Cerrahi girişim Rektumun çıkarılması Mesanenin çıkarılması Pelvik ekzenterasyon (mesane, rektum ve kolonun çıkarılması) İstekte azalma (ağrı, radyasyon, kemoterapi ve diğer ilaçlar nedeniyle) Nadiren Nadiren Nadiren Ereksiyon sorunları (ilaçlar nedeniyle) Nadiren Nadiren Nadiren Orgazm olmama Nadiren Nadiren Nadiren Kuru orgazm Nadiren Nadiren Nadiren Orgazmda azalma (yaş ve ilaçlar nedeniyle) Nadiren Nadiren Nadiren İnfertilite (sperm üretimi yok) Nadiren Nadiren Nadiren Kaynak: Turnbull G. (2009). Intimacy after ostomy surgery guide. United Ostomy Association of America (UOAA). 28 Sinir koruyucu sistektomi yapılan bazı vakaların dışında radikal sistektomi ve üriner stoma oluşturulmasında uygulanan radikal pelvik cerrahi girişim erkeklerde (mesane, prostat ve üretyayı kapsayabilen) ve kadınlarda (mesane, üretra, serviks, overleri kapsayabilen) kadınlarda cinsel disfonksiyona yol açmaktadır. Üriner sfinkterlerde hasar varsa ejakülasyon etkilenebilmektedir. Orgazm yeteneği ve istek, testesteron düzeyinden dolayı zarar görmemektedir. Kadınlarda cerrahi girişim vasküler yapı hasarı nedeniyle vajina kayganlığının, vajina uzunluğunun ve vajina elastikiyetinin azalmasına neden olabilmektedir. Kadınlarda mesaneye ek olarak over, fallop tüpleri, uterus ve serviksin alındığı ameliyatlarda orgazmda, kayganlıkta, cinsel istekte azalma ve ağrılı cinsel ilişki yaşanabilmektedir. Rektum eksizyonu vajinal değişikliklere, perineal skar veya pelvik enfeksiyonlar vajinada adhezyonlara neden olabilmektedir. Bireyler cinsel birleşme sırasında internal skarlar ya da lubrikasyon kaybına bağlı ağrı hissedebilmektedir. Ovulasyon kaybı güçsüzlüğe neden olabilmekte ve internal tubal açıklıkta bir azalmaya neden olabilmektedir. Psikolojik kökenli vajinismus olabilmekte, çözümü için gevşeme yöntemleri ve danışmanlık verilmektedir (Asoglu, Matlim, Karanlik, Atar ve ark 2009; Breukink ve Donovan 2013; Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Kanan ve Özbaş 2015). Bireylerin genel fiziksel sağlığı cinsel arzusunu ve fonksiyonlarını etkilemektedir. Cinsel fonksiyonlar ameliyat öncesi kolorektal, serviks veya üriner sistem kanserleri (mesane, prostat) nedeniyle neoadjuvan radyoterapi, kemoterapi uygulanmasından etkilenmektedir. Pelvik radyasyon pelvik kan damarlarının (kavernöz arter hasarı) skarlaşmasına neden olarak pelvise olan kan akımını azalmasına yol açmakta ve ereksiyon problemlerine neden olabilmektedir. Seminal veziküllerin zarar görmesine bağlı ejakulasyon problemleri yaşanabilmektedir. Kadınlarda pelvik radyasyon vajinal kuruluk, disparoni, vajinal daralmaya, lubrikasyonun azalmasına neden olmaktadır (Aksoy ve Çavdar 2015; Breukink ve Donovan 2013; Bruheim, Tveit, Skovlund, Balteskard ve ark 2010; Cowan ve Krane 2013; Hendren, O'Connor, Liu, Asano ve ark 2005; Kanan ve Özbaş 2015; Keçe ve Ok 2014; Lange ve van de Velde 2011; Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Ozgen, Ozden, Atasoy, Ozyurt ve ark 2015; Schmelzer 2014). Hormonlar ve bireyin fiziksel sağlığı cinsel arzuları baskılayabilmekte, analjezikler ve antiemetikler seks isteğini azaltabilmektedir. Bireylerin komorbit durumlar için kullandığı ilaçlar da (antihipertansif, hormonal ilaçlar, antikonvulzanlar, antidepresanlar) cinsel fonksiyonları olumsuz etkilemektedir. Hastalığın neden olduğu genel yorgunluk cinsel isteği 29 baskılayabilmekte ve kanserin psikolojik etkileri nedeniyle ameliyat sonrası cinsel fonksiyonlar olumsuz etkilenmektedir (Aksoy ve Çavdar 2015; CETAD 2016c; Cowan ve Krane 2013; Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Kanan ve Özbaş 2015; Keçe ve Ok 2014). 2.3.2. Stomanın Beden İmajına Ve Cinselliğe Etkisi Stoma, bireyin beden algısını olumsuz etkilemekte, birey kendini kirli, itici bulmakta, çekiciliğinin azaldığını, stomanın kendisini çirkinleştirdiğini düşünmekte ve görüntüsünü beğenmemektedir. Stomalı birey beden bütünlüğünün kaybolduğunu düşünmekte, cinsel yaşam konusunda kendisini yetersiz, dışlanmış, memmuniyetisiz ve tatminsiz hissedebilmektedir. Cinsel çekiciliğinin azaldığını düşünen bireyin cinsel isteği azalmakta ve cinsel ilişkiden kaçınmaktadır. Aile ve yakın çevresinin kendisinden uzaklaştığını düşünerek de yakınları ile ilişkilerini kısıtlamaktadır. Cinsel kimlik açısından bedenine güvensizlik duymaktadır. Stomasını eşine göstermekten çekinebilmektedir. Çekiciliğinin azaldığını düşündüğü için partneri tarafından terkedilme korkusu yaşabilmektedir. Stoma nedeniyle birey utanç, eşi tarafından rejeksiyon korkusu, kızgınlık, depresyon yaşadığı için cinsel isteği azalmakta, cinsel ilişkiden ve cinsellik konusunda da paylaşımda bulunmaktan kaçınabilmektedir (Alp 2014; Charúa-Guindic, Benavides-León, Villanueva-Herrero, Jiménez-Bobadilla ve ark 2011; Dorum ve Vural 2012; Harputlu, Terzi, Eşrefgil, Uz ve ark 2007; Hendren, O'Connor, Liu, Asano ve ark 2005; Keçe ve Ok 2014; Korkut 2012; Mahjoubi, Mirzaei, Azizi, Jafarinia and ZahediShoolami 2012; Mutlu 2006; Thorpe, McArthur ve Richardson 2009; Üstündağ, Demir, Zengin ve Gül 2007; Tarı 2011; Schmelzer 2014; Şelimen 2010; Turnbull 2009). Mutlu’nun (2006) kalıcı abdominal stomalı bireylerde beden imajı değişiminin yaşam kalitesi üzerine etkisini incelediği çalışmasında (n:58) bireylerin %60.3’ünün (n:35) ameliyattan sonra diğer insanlara farklı göründüğünü düşündüğü, %79.3’ünün (n:46) ameliyattan sonra beden imajı nedeniyle üzüntü duyduğu, %56.9’unun (n=33) stomalarını gizleme duygusuna kapıldığı, %60.3’ünün (n:35) stomanın kendisini çirkinleştirdiğini, daha az çekici hale getirdiğini düşündüğü ve partnerleri ile ilişkisinin ve cinsel yaşamının olumsuz etkilediği bulunmuştur. Korkut’un (2012) planlı grup etkileşimi yönteminin stomalı bireylerin sosyal uyumlarına etkisini incelediği çalışmasında (n:50) stomalı bireyler (n:50) cinsel çekiciliklerinin azaldığını ve kendilerini çirkin bulduklarını (%26.1) ve cinsel yaşamda sorun yaşadıklarını (%21.7) belirtmişlerdir. Milchalkova’nın (2010) stomalı bireylerin (n:109) psikososyal sorunlarının inceledikleri çalışmasında stomalı bireylerin %31.1’inin stomasını eşine ve aile üyelerine göstermediği, %15.6’sının partnerleri ile ilişkisinin olumsuz etkilendiği bulunmuştur. Kılıç ve arkadaşlarının 30 (2007) kalıcı ostomi ameliyatının beden algısı, cinsel fonksiyonlar, benlik saygısı ve eşler arasındaki uyuma etkisini inceledikleri çalışmasında (n:40) çocukluğunda anne ve babasından ayrı kalmış stomalı bireylerin benlik saygısının daha düşük olduğu ve beden algısının bozulduğu bulunmuştur. 2.3.3. Stomanın Cinsel İlişkiye Etkisi Stomalı bireylerin beden imajı olumsuz etkilendiği, benlik saygısı düştüğü ve özgüvenleri azaldığından cinsel ilişkiden kaçınabilmektedir. Bireyler stomadan koku, ses, sızıntı olacak korkusu ile utandığı ve endişelendiği, eşleri tarafından reddedilme korkusu yaşadığı ve kendilerini çekici bulmadıkları için cinsel isteği azalmakta ve cinsellik ilişkiye girmekten kaçındığı belirtilmektedir. Stoma açılması bireylerin partnerleri ile ilişkilerini ve cinsel yaşamlarını olumsuz etkilemektedir. Stomalı bireylerin eşleri cinsel ilişki esnasında stomaya zarar verme korkusu yaşamakta ve eşleriyle cinsel ilişkiye girmekten kaçınmaktadır. Cinsel ilişkiyi başlatmada ameliyat öncesi cinsel olarak aktifken ameliyat sonrasında partnerlerinin daha aktif rol aldığı bildirilmektedir. Stoma nedeniyle ameliyat sonrası cinsel ilişki sayısı azalmakta veya hiç gerçekleşmemektedir (Dorum 2013; Korkut 2012; Mutlu 2006; Paula, Takahashi ve Paula 2012; Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014; Üstündağ, Demir, Zengin ve Gül 2007; Vural, Harputlu, Karayurt, Süler ve ark 2016). Vural ve arkadaşlarının (2016) stomanın bireylerin (n:14) cinsel yaşamına etkisini inceledikleri kalitatif çalışmasında bireylerin cinsel partnerleri ile uyurken stoma nedeniyle rahatsızlık duydukları, bir bireyin partnerinden ayrı yataklarda uyuduğu bildirilmektedir. Dorum’un (2013) kalitatif çalışmasında bireyler stoma açıldıktan sonra cinsel yaşamlarında sorunlar yaşamaya başladıklarını, stomanın görüntüsünden, koku veya gaz yapar düşüncesinden dolayı cinsel ilişkiye girmekten kaçınmaya başladıklarını, stomalı bireylerin partnerleri stomaya zarar vereceklerini düşündükleri ve bunların yanısıra sağlık personelinden ilişkiye girip giremeyeceği hakkında bilgilendirilmedikleri için cinsel ilişkiye girmekten kaçındıklarını ifade etmişlerdir. Korkut’un çalışmasında (2012) (n:50) stomalı bireyler eşlerinin kendilerinden uzaklaştığını (%26.1) belirtmişlerdir. Bireyler stomaya zarar verme korkusu (%8.7) ve cinsel ilişki sırasında torbanın açılacağı, sızıntısı/koku olacağı korkusu (%4.3) gibi psikolojik nedenlerden dolayı cinsel yaşamlarında endişe yaşadıklarını belirtmişlerdir. Silva ve arkadaşlarının (2014) kalıcı stomalı bireylerin partnerlerinin cinsel yaşamını inceledikleri çalışmasında (stomalı partner n:36) stomalı bireylerin partnerlerinin çoğunluğunun cinsel ilişkiden memnuniyetinin azaldığı, cinsel isteğin ve cinsel ilişki sıklığının azaldığı bulunmuştur. Kılıç ve arkadaşlarının (2007) 31 çalışmasında (n:40) stomalı bireylerde eş uyumu sorunun daha yüksek olduğu ve sıklıkla cinsel ilişkiden kaçınma yaşadıkları belirlenmiştir. Stomalı bireyler yanlış bilgilenme (cinsel mitler) nedeniyle de ameliyat sonrası sorunlar yaşamaktadır. Yanlış cinsel inançlar/mitler nedeniyle yaşanan cinsel sorunların fiziksel kaynaklı olmayıp çoğunlukla duygusal kaynaklı olduğu bildirilmektedir (Turnbull 2009) (Tablo 4). Hendren ve arkadaşlarının (2005) çalışmasında stomalı kadın bireylerin eşlerinin seks konusunda isteksiz olduğuna, eşlerinin kendilerinin daha az çekici bulduğuna ve eşlerinin kendilerini stoma nedeniyle incitmekten korktuğuna inandıklarını bulunmuştur. 32 Tablo 4: Stomalı Bireylerde Yanlış İnaçlar/Mitler Yanlış Fikirler/İnançlar/Mitler Doğrular/Gerçekler Seks sadece penisin vajinada olmasıdır Zevk almanın ve vermenin çeşitli yolları vardır: sarılmak, öpüşmek, el ele tutuşmak, ellerle uyarmak, mastürbasyon yapmak, oral seks yapmak ve hatta aynı yatakta uyumak Stomalı kadın hamile kalmaz Stomalı bir kadın hamile kalabilir ve sağlıklı bir bebek dünyaya getirebilir. Ancak gebelik süresince sağlık bakım profesyonellerinin kontrolü altında olmalıdır Stomam olduğu için kimse beni Stoma bu şekilde bir duyguya neden olabilir. Kanser nedeniyle sevmeyecek bir organını kaybeden bireyler de böyle duygular yaşayabilir. Ancak kendisine karşı tutumunun, başkalarının tutumunu da etkileyebileceği ve yeni bedenini nasıl kabul ederse, muhtemelen eşininde aynı şekilde kabul edeceği hatırlatılmalıdır Asla tekrar ereksiyon olmayacağım Cerrahi girişimden sonraki ilk denemede ereksiyon sorunu yaşanabilir. Dinlenip, gevşeyip, güç toplayıp, tekrar denenmeli; eğer sorun devam ederse hekim ile konuşulmalıdır Bir erkeğin orgazm olabilmesi için Bir erkek, ejekulasyon olmadan da orgazm olabilir (kuru ejakülasyon olması zorunludur orgazm) Cinsel ilişki ile kanser eşime bulaşacak Kanser cinsel temasla bulaşmaz Stomamdan gelen koku, partnerin ilgisini Dışkı ve idrar kokusunu azaltmaya yardımcı olan koku dağıtacak, benden uzaklaştıracak gidericiler kullanılabilir. Bazı koku gidericiler torba içine uygulanır, bazıları ağızdan alınır. Kokuyu önleyici malzemeden yapılmış modern torbalar da bulunmaktadır Vücut hareketleri ve seks sırasındaki vücut Seks sırasındaki hareket ve yakın temas, stomaya zarar vermez. baskısı stomama zarar verebilir Ancak stoma içine herhangi bir şey (parmaklar, objeler) sokulmamalıdır. Stoma cinsel bir organ değildir Eşim benim nelerden memnun kalacağımı Eşiniz düşüncelerinizi okuyamaz. Eşinize neden hoşlanıp, bilmeli. Ben bunu açıklamak zorunda neden hoşlanmadığınızı sizin söylemeniz gerekir olmamalıyım Yaşlı bireyler seks yapamaz Pek çok yaşlı birey, ostomili bireyler de dahil cinsel istek olarak aktifitr Kaynak: Turnbull G. (2009). Intimacy after ostomy surgery guide. United Ostomy Association of America (UOAA). 33 Cinsellik ile ilgili sorunların konuşulması tüm toplumlarda olduğu gibi ülkemizde de tabu olan bir durumdur. Çoğu bireyin konuşmaktan rahatsız olduğu ve utanç duyduğu, bundan dolayı danışmanlık istemede çekingen davrandığı, konuyu sağlık personelinin açmasını beklediği, sağlık profesyonellerinin de bu durumu çok dikkate almadığı bir konudur. Bu nedenle stomalı bireyler yaşadıkları cinsel sorunları sağlık personeli ile paylaşmamakta ve soru sormakta güçlük çekmektedir (Ege, Akın, Arslan ve Bilgili 2010; Hendren, O'Connor, Liu, Asano ve ark 2005; Flynn, Reese, Jeffery, Abernethy ve ark 2012; Reese, Porter, Regan, Keefe ve ark 2014; Riss, Schwameis, Mittlböck, Pones ve ark 2013; Shaffy, Das ve Gupta 2012; Şelimen 2010; Traa, De Vries, Roukema, Rutten ve ark 2014; Vural, Harputlu, Karayurt, Süler ve ark 2016; WHO 2015). Mchalkova’nın çalışmasında (n:109) cinsel sorun yaşayan bireyler için konsültasyon istendiğinde bireylerin %12.8’inin konsültasyonu (sexolojist, psikolog) kabul etmediği, %11.9’unun önerileri değerlendirdiği bulunmuştur. Toplumumuz da bireyler cinsellik konusunda sağlık profesyonellerinin ilk soruyu sormalarını ve konuyu açan taraf olmaları beklemektedir (CETAD 2016c). Bazen de bireyler cinsel sağlıkla ilgili endişelerini sağlık profesyonelleri ile tartışmak isterken, sağlık profesyonelleri cinsellik konusunu bireylerle konuşmada kendilerini rahat hissetmedikleri ve bu konuda yeterli eğitim ve bilgi sahibi olmadığı belirtilmektedir (WHO 2015). Hemşireler tarafından da göz ardı edilen cinsellik stomalı bireyin yaşamını ciddi anlamda etkilemektedir. Ayrıca bireyin yaşadığı fizyolojik ve psikolojik sorunların verilen uygun bakım, eğitim ve danışmanlıkla azaldığı ancak cinsel sorunların ikinci plana atıldığı için devam ettiği bilinmektedir. Bu nedenle, stoma nedeniyle bireyin cinsel yaşamı ile ilgili problemlerinin öncelikli sorunlar arasında ele alınması gerekmektedir (Dorum ve Vural 2012; Turnbull 2009). 34 2.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Yaşamını Desteklemede Hemşirenin Rolü Stoma açılmasının primer nedeni kolorektal ve mesane kanserdir. Kanserin hemen her türü ve kanser tedavilerinde bireylerde cinsel sorunların ortaya çıkmasında direkt etkili olabilmektedir. Bu nedenle bu bireylere genel yaklaşımda yaşam kalitesi, fiziksel, psikolojik, sosyokültürel ve cinsel fonksiyon üzerine odaklanan bütüncül bir bakım yaklaşımı uygulanmalıdır (Şelimen 2010). Cinsel sorunlar ele alınırken sosyokültürel, politik, ekonomik faktörler, çiftler arası sorunlar, psikolojik ve medikal sorunlar göz önünde bulundurulmalıdır (Keçe ve Ok 2014). 2.4.1. Cinsel Disfonksiyonlara Yönelik Ameliyat Öncesi Bilgilendirme Stoma açılmasıyla bireyin yaşam kalitesi, beden imajı ve cinsellik negatif olarak etkilenebileceğinden bu konuların uygun bakımın planlaması için ameliyat öncesi ve sonrasında değerlendirilmesi gerekmektedir (Kanıt düzeyi B). Ameliyat öncesi eğitim stomalı birey ve ailesine (mümkünse) verilmelidir. Eğitim stomayla ilgili açıklama, stoma yeri işaretlemesini, cerrahi girişim ve ameliyat sonrası stoma bakımını içermelidir (Kanıt düzeyi B) (WCET 2014). Eğitimde ayrıca ameliyatın riskleri ve cinsel sorunlar yaşayabilecekleri konusunda bireyler ameliyat öncesinde bilgilendirilmelidir (Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Duran, Tanriseven, Ersoz, Oztas ve ark 2015; Jansen, van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Lange ve van de Velde 2011). Hemşirelik bakımında bireylere ameliyat öncesi bilgilendirmede; cerrahi girişime veya stomaya bağlı cinsel problemlerle karşılaşabilecekleri, fakat bu sorunların çoğunlukla geçici olduğu, gerektiğinde sorunlara yönelik danışmanlık alabileceklerini ve karşılaşabilecekleri sorunların tedavisine yönelik bilgi verilmelidir. Stoma ile yeni yaşamın getireceği tüm zorluklara karşı hazırlıklı olan birey daha kısa zamanda uyum sağlayabilir. Stomanın fizyolojik ve psikolojik komplikasyonları bireylerin cinsel yaşamı da olumsuz etkilemektedir. (Kanıt Düzeyi C). Stoma ve peristomal sorunların erken tanımlanması ve zamanında girişim yapılmasıyla stomalı bireyin yaşam kalitesi olumlu etkilenecektir (Kanıt Düzeyi C) (Ostomy Guidelines Task Force et al 2010). Stomanın anatomik olarak uygun bölgede açılması, ameliyat sonrası komplikasyonların azaltılması ve önlenmesi, stoma bakımı ve bireyin yaşam kalitesinin arttırılması açısından önemlidir (Gutman 2011a). Ameliyat öncesi dönemde stoma yerinin işaretlenmesi komplikasyonları azaltır ve öz bakım gücünü arttırır (Kanıt: Seviye B) (Ostomy Guidelines 35 Task Force et al 2010). Uygun yere açılmayan stoma hem daha çok komplikasyon yaşanmasına neden olacağı hem de cinsel ilişki sırasında partnerlerde rahatsızlık duygusu oluşturabileceği unutulmamalıdır. Stoma yeri Enterostomal Terapi hemşiresi veya ostomi bakımı eğitimli klinisyen tarafından ameliyat öncesi dönemde işaretlenmelidir. İşaret yeri abdominal skar dokusunda, kırışıklıklardan, cilt kıvrımlarımlarından ya da kemer çizgisisinden uzak olmalıdır. İşaretleme hem elektif hem de elektif olmayan ameliyatlarda (mümkün olduğunda) yapılmalıdır. İşaret yeri umbilikus altında rektus kası içinde olmalıdır (Kanıt düzeyi B) (WCET 2014). Ostomi torba sistemi belli bir zaman süresi boyunca cillte güvenli şekilde kalmalıdır. Rahat ve koku geçirmez olmalıdır. Peristomal cildi korumalıdır. Torba sistemini kullanma süresi en az 3 gün olmalı ve 7 günü geçmemesi önerilir (Kanıt düzeyi C) (Ostomy Guidelines Task Force et al 2010). Stoma yerinin doğru işaretlenmesinin, uygun ürünlerin kullanımının, peristomal cildi korumanın komplikasyonları azaltacağı ve bireylerin daha keyifli bir cinsel yaşam sürebileceği düşünülmektedir. Ostomi adaptörleri ve dayanıklı toplama sistemleri her bireye uyumlu olmalıdır. Stoma ve peristomal cildi korumak için güvenli bir kapatma olmalıdır (Kanıt düzeyi B) (WCET 2014). Uygun adaptör torba seçimi yapan bireylerin cinsel ilişki sırasında torbanın açılma, sızıntı oranın azalcağı ve ilişkinin kesintiye uğramayacağı düşünülmektedir. Uygun bakım yapabildiğini gören ve sorunlarla etkin bir şekilde baş edebilen, bu sayede özgüveni artan birey böylece cinsel yaşamını da daha keyifli ve mutlu sürdürebilecektir. 2.4.2. Cinsel Disfonksiyonun Değerlendirilmesi/ Erken Tanılanması Hemşireler stomalı bireylerin cinsellik konusunda endişelerini paylaşmaları için koşullar uygun olduğunda psikoseksüel danışmanlık yapmalıdır. Hemşireler cinsel öykü alırken; rahat bir ortam sağlamalı, mahremiyet sağlamalı, mümkünse cinsel partneri de görüşmeye dahil etmeli, anlaşılır bir dil kullanmalı, açık uçlu sorular sormalı ve etkin dinleme yöntemlerini kullanmalıdır. Hemşireler KAPLAN modeli, PLISSIT modeli, ALARM cinsel yanıt modeli, BETTER modeli, SCHOVER modeli gibi modelleri bireylerin cinselliğini ele almada kullanabilir. Hemşire ile bireyler arasındaki iletişim için etkin dinleme, etkin soru sorma, sessizliği kullanma, yansıtma, özetleme gibi tekniklerin kullanımının yanı sıra uygun modellerin kullanılması bireylerin sorunlarını tanımlamaya yardımcı olmaktadır (Açıkgöz 2011; Kanan ve Özbaş 2015). 36 Kaplan Modeli; Cinsel sorunları değerlendirmede kullanılmaktadır. Cinsel öykü alma Bireyin esas yakınması-temel cinsel kaygısı Cinsel fonksiyon durumu, Genel sağlık durumu, şimdiki genel sağlık durumu, geçmişteki genel sağlık öyküsü Şu andaki kullandığı ilaçlar (örn: antihipertansifler, antipsikotikler) Aile ve psikosoyal öykü, Kültürel ve dini ianançları, aile tutumları Geçmişteki cinsel deneyimleri, ilişkileri, ilişkilerin değerlendirilmesi Heteroseksüel, homoseksüel, bekar, evli, ayrılmış,dul, tekrar evlenmiş, çocuk Özet ve öneriler Tedaviye gerek yok Tekrar görüşme Spesifik öneriler Sevk etme (Akt Açıkgöz 2011). PLISSIT Modeli hastalarının sorunlarına yararlı bir cinsel danışma ve tedavi modelidir. Model izin verme, sınırlı bilgi, özel öneriler ve yoğun tedavi olmak üzere dört basamaktan oluşur. İzin Verme (p-Permission): Modelin ilk basamağıdır. Birey ve eşinin cinselliğe yönelik duygu, düşünce ve endişelerini ifade etmelerini kapsamaktadır. Bu basamakta etkin iletişim becerilerini kullanmak önemlidir. Birey ve eşinin kendini rahat ifade edebilmeleri için genel konulardan başlanıp özel konulara doğru geçilmesi bireyleri konuşmaya teşvik etmektedir. Örneğin; “Stoma açıldıktan sonra cinsel ilişkiniz nasıl etkilendi?” veya “Bu durumda birçok insanın endişeleri vardır. Sizin bu konuda ifade etmek istediğiniz ya da sormak istediğiniz bir şey var mı?”. İzin verme endişeleri çözmede yardımcı olmazsa ikinci basamağa geçilmektedir (Açıkgöz 2011; Tayor ve Davis 2006). Sınırlı Bilgi (LI-Limited İnformation): Hastalık ve uygulanan tüm tedavilerin cinsel yaşam üzerindeki yan etkileri ve bu yan etkilere yönelik bilgi vermeyi içermektedir. Bilgi kaynağı olarak hemşire önemli rol üstlenmektedir. Doğru bilgi verilmesi bireylerin cinsel yaşamdaki 37 karşılaştıkları problemler ile daha kolay baş etmesinde yardımcı olacaktır (Açıkgöz 2011; Tayor ve Davis 2006). Özel Öneriler (SS-Specific Suggestions): Özel bilgileri çoğunlukla davranış değişikliği yapmaya yöneliktir. Özel bilgiyi veren sağlık profesyonelinin bu alanda eğitimli ve yetkin olması önemlidir. Özel bilgiler bireylerin yaşam kalitesini arttırmaya yönelik spesifik öneriler ve eğitim bir bölümünü içermelidir. Eğer sorunlar bu basamakta çözülmezse üçüncü basamağa geçilmektedir (Açıkgöz 2011; Tayor ve Davis 2006). Yoğun Tedavi (IT-İntensive Thrapy); Modelin son basamağıdır. Detaylı danışmanlık gerektiğinde birey ve eşinin konu ile ilgili uzman kişilere (psikoterapist, ürolog, androlog) yönlendirilmesidir (Açıkgöz 2011; Tayor ve Davis 2006). ALARM Cinsel Yanıt Modeli; Problemin cinsel yanıtın hangi aşamasında meydana geldiğini belirlede kullanılamaktadır. Cinsel aktivite (Activity); Cinsel ilişkinin sıklığı ile ilgili bilgileri içermektedir. “Ne kadar sıklıkta cinsel ilişkiye giriyorsunuz?” sorusu ile değerlendirilmektedir (Açıkgöz 2011; Shell 2002). Libido/Cinsel İstek (Libido/Desire); Cinsel ilişkiye girme isteği ve ilginin değerlendirilmesidir. “Cinsel ilişkiye girmeye isteğininiz değişti mi?” sorusu ile değerlendirilmektedir (Açıkgöz 2011; Shell 2002). Uyarılma/Orgazm (Arousal/Orgazm); Uyarılma ve orgazm yeteneğinin değerlendirilmesidir. “Ereksiyonu yaşamada veya lubrikasyonda değişiklik oldu mu?”, “Cinsel ilişkide boşalıyor musunuz?” veya “cinsel birleşme sırasında vajinal kontraksiyonlar oluyor mu?” gibi sorular sorulabilmektedir (Açıkgöz 2011; Shell 2002). Çözülme (Resolution); Cinsel rahatlama/çözülmenin değerlendirilmesidir. “Cinsel birleşme sonrasında rahatlama yaşıyor musunuz?” sorusu ile değerlendirilmektedir (Açıkgöz 2011; Shell 2002). Tıbbi Öykü (Medical History); Cinsellikle ilişkili tıbbi öykü ile ilgili verileri içermektedir. “Cinsel ilişkinizde yaşadığınız sorunlarınızı kısaca anlatır mısınız?” sorusu ile değerlendirilmektedir (Açıkgöz 2011; Shell 2002). BETTER modeli; Cinselliği konuşmada bireyler ve sağlık profesyonelleri arasında iletişimi kolaylaştıran diğer bir modeldir. 38 Konuyu gündeme getirmek (Bringing up the topic); Bireylere cinsel sorunları gündeme getirmeyi kapsamaktadır. Örneğin; “Stomalı bireyler taburculuk sonrası cinsel yaşamları hakkında soru sorarlar. Eğer sizin sorunuz varsa çekinmeden sorabilirsiniz.” (Açıkgöz 2011; Katz 2005). Cinselliğin hayatın önemli bir parçası olduğu açıklamak (Explaining that sex is a vital part of life); Bu yöntem tartışmayı normalleştirmekte, bireylerin daha az sıkılmasını ve kendisini yalnız hissetmesini engellemektedir (Açıkgöz 2011; Katz 2005). Hastalara kaygıları ile ilgili yeni kaynaklar bulacağını söyleme (Telling patients that resources will be found to address their concerns); Örneğin; Bayan E. Cinsel ilişki sırasında niçin ağrı yaşadığınızdan emin değilim. Doktor C. İle bugün bu hakkında görüşeceğim veya tercih ederseniz size de en uygun olan erken dönemde randevu ayarlayabiliriz.” (Açıkgöz 2011; Katz 2005). Görüşmenin zamanlanması (Timing of intervention con be adjusted according to the patient's need); Cinsel konuları konuşmaya hazır olmayan bireyler sonrasında bilgi talep edebilir. Bireylere kendilerini hazır hissetikleri uygun zamanda görüşme yapılabileceği ifade edilmelidir. Görüşmeler telefonla veya internet üzerinden online görüşmeler de yapılabilir. Örneğin; kolorektal kanserler tedavisi sonrası cinsellik ve cinsel sorunlara yönelik kitap ve videolara sahibiz. Burada merkezle iletişime geçebileceğimiz telefon numarası ve adresi var.” (Açıkgöz 2011; Katz 2005). Tedavini yan etkileri konusunda eğitim (Education regarding sexual side effects of treatment); Bireyleri tedavinin cinselliğe yan etkileri hakkında bilgilendirmek önemlidir. Örneğin; “Bazı stomalı bireyler ameliyat sonrası orgazm değişiklikleri/ereksiyon problemleri yaşadıklarını ifade ediyorlar. Siz böyle bir durum yaşadınız mı?” (Açıkgöz 2011; Katz 2005). Kaydetme (Recording); Bireylerin dosyasında cinsellik veya cinsel yan etkileri konusunda yapılmış konuşmanın kısa bir özetinin bulundurulmasıdır (Açıkgöz 2011; Katz 2005). SCHOVER modeli; Geçmiş cinsel uygulamalar, cinsel fonksiyonlar, ve cinsel ilişkileri değerlendirmektedir. Şimdiki kanser durumunu, kanser tedavisini, eşlik eden hastalıkları ve psikososyal durumu değerlendirmektedir. Cinsellik konusundaki bilgiyi ve cinsel isteği sorgulamaktadır (Krebs 2006). 39 2.4.3. Cinsel Yaşam Hakkında Danışmanlık Verilmesi Hemşireler stomalı bireylere cinsel fonksiyon ve cinsel aktivitenin değişebileceğini ama cinselliğin ve cinsel yaşamın değişmeyeceğini ifade etmelidir. Stomalı bireylerin güveni kazanılarak endişelerini paylaşmaları, sorularını sormaları için cesaretlendirilmesi önemlidir. Hastalığının, kullandığı ilaçların ve stomanın cinsellik üzerine etkileri interaktif olarak tartışılmalıdır. Ameliyat sonrası kemoterapi, radyoterapi ve ilaçların cinsel fonksiyonu değiştirebileceği, hastalığın neden olduğu genel yorgunluğun, hormonların ve hastalığın fiziksel sağlığını ve cinsel isteğini baskılayabileceği, analjeziklerin ve antiemetiklerin cinsel isteği azaltabileceği konusunda stomalı bireye bilgi verilmelidir. Bireylere cinsel aktivitelerinde kendilerini güvende hissedebilmelerinde öncelikle torba ve bedendeki değişime uyumun zaman alabileceği ifade edilmelidir. Ayrıca kadın stomalı bireylerin hamile kalabilecekleri ifade edilmelidir. Bireylerin cinsel sorunlarla baş edebilmesi için kendisine ve eşine daha fazla zaman ayırması, stomaya değil de duygularına odaklanması önerilmelidir. Oluşan değişikliklerle baş etmede yararlanabileceği destek kaynaklarının belirlenmesinde ve kullanmasında rehberlik etmelidir. Baş etme becerilerini arttırmak için destek grupları oluşturulmalıdır (Aksoy ve Çavdar 2015; Dorum ve Vural 2012; Kanan ve Özbaş 2015; Schmelzer 2014; Şelimen 2010; Turnbull 2009). Stomalı bireylere cinsel yaşama uyumda kolaylık sağlayabilecek ve daha keyifli bir cinsel yaşam için bilgiler verilmelidir. Cinsel yaşam ile ilgili duygularını eşi/partneri ile paylaşması, sevgisini sarılma, el ele tutuşma gibi davranışlarla ifade etmesi, partneri ile aynı yatakta yatma alışkanlığını sürdürmesi, cinsel ilişki öncesi torba boşaltılması, beraberlik öncesinde duş alma, beraber olma esnasında daha küçük torba kullanma, stoma torbasını örtmek için özel kılıflar ya da tıpa kullanımı, farklı cinsel pozisyonlar deneme önerilmektedir. Kadınların cinsel çekiciliğinin arttırılması için parfümler kullanması, dantelli iç çamaşırı kullanabileceği önerilmelidir. Mastürbasyon yapabilecekleri, manuel stimülasyon, orogenital seks, erekte olmayan penisi vajenin içine sokma ve içerde sürtünme yapmaksızın pubisin hareketini sağlama önerilebilir (Aksoy ve Çavdar 2015; Turnbull 2009). 2.4.4. Cinsel Disfonksiyonların Tedavisine Yönelik Bilgilendirme Stomalı bireylerde organik cinsel sorunlar geliştiğinde (örn, erektil disfonksiyon, ejakulasyon problemleri, disparoni) hekim istemi ve bilgisi dahilinde oral ilaçlar (sildenafil (Viagra), tadalafil (Cialis) ve verdanafil (Levitra)), intra-üretral vazodilastayon ilaçlar, 40 enjeksiyon ya da vakum terapi ve penil implantların kullanımı önerilmektedir. Kadınlarda su bazlı jeller ile kayganlığın arttırılması veya değişik pozisyonun denenmesi sorunun çözümünde yardımcı olabilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; Kanan ve Özbaş 2015; Keçe ve Ok 2014). 2.4.5. Cinsellik Konusunda Sağlık Profesyonellerinin Eğitilmesi Sağlık profesyonellerinin stomalı bireylere etkin bir cinsel danışmanlık verebilmesi için cinsellik konusunda yetkin olmalıdır. WHO rehberine göre sağlık profesyonellerinin cinsel sağlık bilgisi ve cinsellikle ilgili iletişim becerileri hakkında eğitilmesi önerilmektedir (WHO 2015). Sağlık profesyonellerine verilecek eğitim şu bilgileri içermelidir; Cinsellik, cinsel sağlık (Cinsellikte Farklı Bakış Açıları) Sağlıklı ve mutlu cinsel yaşamın unsurları Dünya Cinsel Sağlık Birliği'nin (World Association for Sexual Health) Cinsel Haklar Bildirgesi Cinsel sorunların sıklığı ve nedenleri (Organik nedenler, Cinsel yan etkilere neden olan ilaçlar) Cinsel disfonksiyonların fizyolojisi Kadınlarda cinsel disfonksiyon sıklığı ve nedenleri Erkeklerde cinsel disfonksiyon sıklığı ve nedenleri Cinsel sorunların medikal tedavisi Cinsel sorunların tedavisinde kullanılan cinsel terapi yöntemleri (Davranışçı Teknikler, Bilişsel Teknikler, Çift Terapisi Teknikleri, Bireysel Psikoterapi Teknikleri ve diğer teknikler) (http://www.cised.org.tr; CETAD 2016c) 41 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Tipi Bu çalışma prospektif, kesitsel, tanımlayıcı araştırma tipinde yapılmıştır. 3.2. Araştırmanın Yeri ve Zamanı Araştırma literatür tarama ile Haziran 2014’te başlandı ve Haziran 2016’da sonlandırıldı. Araştırma Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Yara ve Stoma Polikliniği’nde sürdürüldü. Mart 2015–Mart 2016 tarihleri arasında veri toplandı. Yara ve Stoma Polikliniği Çarşamba ve Cuma öğleden sonra hizmet vermektedir. Burada stomalı bireylerin stoma bakımlarının yapıldığı bir poliklinik odası vardır ve burada bir sertifikalı Stoma Bakım Hemşiresi çalışmaktadır. 3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi Araştırmanın evrenini Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Yara ve Stoma Polikliniği’ne gelen tüm stomalı bireyler oluşturmaktadır. Örneklemi polikliniğe gelen 100 stomalı birey oluşturdu. Gpower programı kullanılarak yapılan güç analizinde, Reese ve arkadaşlarının (2014) kolorektal kanserli bireylerin ostomi durumlarına göre cinsel fonksiyonları ölçtükleri çalışmanın sonuçları temel alınmıştır. Çalışmadan elde edilen veriler kullanılarak yapılan güç analizinde, 0,05 anlamlılık düzeyinde %80 güce göre hedef örneklem sayısı her stoma grubu (Kalıcı/geçici stoma) için 48, toplamda 96 kişi olarak bulunmuştur. Çalışmamızdaki kalıcı ve geçici stomalı bireylerin verileri kullanılarak yapılan güç analizinde çalışmamızın gücü %80 çıkmıştır. Örnekleme alınma ölçütleri; • En az 3 ay stoması olan • 18 yaş üstü • Okur-yazar olan • Araştırmaya katılmayı kabul eden stoması olan bireyler Örneklemden dışlama ölçütleri; • Hamile, laktasyon dönemi içerisindeki kadın bireyler 42 3.4. Çalışma Materyali Araştırmada herhangi bir materyal kullanılmamaktadır. 3.5. Araştırmanın Değişkenleri Araştırmanın bağımlı değişkenlerini; bireylerin cinsel fonksiyon (Kadın Cinsel İşlev Ölçeği-KCİÖ ve Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu-EİUD) ölçek puanı ve cinsel doyum (Golombok-Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın-Erkek Soru Formu-GRCDÖK ve GRCDÖE) ölçek puanı; bağımsız değişkenlerini ise; bireylerin stoma tipi (kalıcı kolostomi/kalıcı ileostomi/geçici kolostomi/geçici ileostomi/ürostomi), yapılan ameliyat türü (APR, LAR, Sistektomi+Üriner diversiyon ve diğer ameliyatlar), ameliyat durumu (planlı-acil), stoma süresi, ameliyat öncesi kemoterapi ve radyoterapi alma durumu, ameliyat sonrası kemoterapi ve radyoterapi alma durumu, stoma açılma nedeni (Kanser ve diğer nedenler), cinsiyeti, yaşı, medeni durum, eğitim durumu, çalışma durumu, sosyal güvence, birlikte yaşadığı kişiler (Yalnız yaşıyor, Ailesiyle yaşıyor), kronik hastalık ve ilaç kullanma durumu oluşturdu. 3.6. Veri Toplama Araçları Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi’nde gerçekleştirilen bu çalışmada araştırma verileri Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu (Ek I), Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) (Ek II), Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) (Ek III), Golombok-Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu (Ek IV), Golombok-Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu (Ek V) kullanılarak toplandı. Verilerin toplanması bireylerin mahremiyete özen gösterilerek Yara ve Stoma Polikliniği’nde ve Genel Cerrahi kliniğinde boş bir odada hastanın kendisinin yukarıda belirtilen formları doldurmasıyla gerçekleştirildi. Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu araştırmacı tarafından doldurulduktan sonra ölçeklerin yer aldığı diğer fromlar bireylere kapalı bir zarf içinde verildi. Bireylerin formları kendilerinin doldurması için odada yalnız bırakıldı. Çalışma verilerinin toplanmasına etik kurul ve hastaneden kurum izni alındıktan sonra başlandı. Araştırma kapsamındaki bireylere araştırmanın amacı, araştırmaya katılmakta özgür oldukları, istemiyorlarsa sorulara cevap vermek zorunda olmadıkları, toplanacak bilgilerin gizli kalacağı araştırma dışında hiçbir yerde kullanılmayacağı açıklanarak bilgilendirilmiş sözlü ve yazılı onamları (Ek IX) alındıktan sonra veriler toplandı. 43 3.6.1. Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu (Ek I) Araştırmacılar tarafından hazırlanan Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu katılımcıların sosyodemografik ve stomayla ilgili tanımlayıcı bilgilerini kaydetmek amacıyla oluşturuldu. Form iki bölünden oluşmaktadır. Formun A bölümünde stomalı bireylerin katılımcı numarası ve sosyodemografik özelliklerine (yaşı, cinsiyeti, medeni durum, eğitim durumu, çalışma durumu, evde birlikte yaşadığı kişiler, iş ve meslek, sosyal güvencesi, kronik hastalık varlığı ve ilaç kullanma durumu) ilişkin sorular bulunmaktadır. Formun B bölümünde stomalı bireylerin stomayla ilgili tanımlayıcı özellikleri (stoma tipi, yapılan ameliyat, ameliyatın durumu (planlıacil), stoma süresi, ameliyat öncesi kemoterapi ve radyoterapi alma durumu, ameliyat sonrası kemoterapi ve radyoterapi alma durumu, stoma açılma nedeni, stoma bakımını kimin yaptığı ve ameliyat sonrası gelişebilecek cinsel problemler ile ilgili bilgi alma durumuna ilişkin sorular, stoma açılmasından sonra cinsel yaşamında problem yaşayıp yaşamadığı, eğer yaşadıysa bunu kim ile paylaştığına ilişkin sorular, stoma açılmasından sonra yaşayabileceği cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgisi olup olmadığı, bilgisi varsa kimden aldığına ilişkin sorular) ile ilgili sorular yer almaktadır. 3.6.2. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği (GRCDÖ) (GRISS-Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction) 3.6.2.1. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu (Ek II) 3.6.2.2. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu (Ek III) Rust ve Golombok (1986) tarafından geliştirilen, ülkemizde geçerlilik ve güvenirlilik çalışması Tuğrul ve arkadaşları (1993) tarafından yapılan Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği (GRCDÖ) (Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction (GRISS)) cinsel ilişkinin niteliğini ve cinsel fonksiyon bozukluklarını değerlendirmede kullanılmaktadır. Sürekli bir eşi olan heteroseksüel bireylere ya da çiftlere uygulanmaktadır. Ölçek, ayrıca yapılan cinsel tedavi yöntemlerinin etkinliğinin ölçülebilmesi amacıyla da kullanılabilmektedir (Turan 2013). Ölçek kadın ve erkekler için ayrı hazırlanmış iki formdan ve yirmisekiz sorudan oluşmaktadır. Kadın ve erkek formlarında beşi ortak olmak üzere yedi alt boyut yer almaktadır. Her iki formda ortak olan alt boyutlar kaçınma, doyum, iletişim, dokunma ve ilişki sıklığı alt boyutlarıdır. Bu alt boyutlara ek olarak kadın formunda vajinismus ve orgazm bozukluğu, erkek formunda ise erken boşalma ve empotans (Erektil Disfonksiyon) alt boyutları bulunmaktadır (Çakmak 2010; Rust ve Golombok 1986). Ölçek beşli likert tipi (hiçbir zaman, nadiren, bazen, çoğunlukla, her 44 zaman) sorular içermektedir. Likert ölçek 0-1-2-3-4 olarak puanlanır. Ölçek yorumlanırken tutarlılık için olumsuz yapıdaki sorular tersine kodlanmıştır (Turan 2013). Ters yönde puanlanan maddeler kadın formunda 2, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 15, 16, 17, 19, 21, 22, 25, 26, 27 ve 28’dir. Erkek formunda ise 1, 2, 3, 4, 8, 9, 12, 13,15, 16, 19, 20, 21 ve 25. maddeler ters yönde puanlanmaktadır (Çakmak 2010). Ölçeğin değerlendirilmesinde hem ölçek toplam puanı, hem de alt boyutlardan elde edilen puanlar kullanılabilmektedir. Ölçekten elde edilen toplam puan cinsel fonksiyonların niteliği ile ilgili genel bir fikir sunarken, alt boyut puanları ise cinsel ilişkinin çeşitli yönleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Ölçekten elde edilen ham puanlar sonrasında bir ile dokuz arasında değişen standart puanlara dönüştürülür. Ölçeğin kesme noktası 5’dir, puanın beş veya üzerinde olması o alt boyutta cinsel ilişkinin veya fonksiyonların bozulduğunu göstermektedir. GRCDÖ’nin Cronbach Alpha iç tutarlık katsayısı erkeklerde .83, kadınlarda .94 olarak hesaplanmıştır (Turan 2013). Çalışmamızda GRCDÖ Cronbach’s alfa değeri kadınlarda .92, erkeklerde .78 olarak bulunmuştur. GRCDÖ Kadın alt boyutları Alt boyutlar Sorular Sıklık 3, 15 İletişim 2, 16 Doyum 5, 10, 18, 22 Kaçınma 7, 13, 20, 23 Dokunma 9, 12, 19, 25 Vajinusmus 6, 11, 17, 24 Orgazm bozukluğu 8, 14, 21, 28 Şekil 1: GRCDÖ Kadın Alt Boyutları Ve Soru Numaraları 45 Tablo 5: GRCDÖK Dönüşüm Tablosu (Kadın) Dönüşmüş puan HAM PUAN Toplam Sıklık İletişim Doyum Kaçınma Dokunma Vaginismus Anorgasm i 9 68- 8 8 15-16 12-16 11-15 13-16 16 8 60-67 7 7 14 10-11 9-10 11-12 15 7 53-59 6 6 12-13 8-9 7-8 8-10 14 6 46-52 5 5 10-11 6-7 5-6 6-7 12-13 5 38-45 4 4 8-9 4-5 4 4-5 9-11 4 31-37 3 3 6-7 3 3 3 6-8 3 26-30 2 2 4-5 2 2 2 4-5 2 21-25 1 1 2-3 1 1 1 1-3 1 0-20 0 0 0-1 0 0 0 0 GRCDÖ Erkek alt boyutları Alt boyutlar Sorular Sıklık 1, 17 İletişim 2, 9 Doyum 5, 11, 15, 21 Kaçınma 7, 14, 22, 28 Dokunma 6, 12, 20, 25 Ereksiyon bozukluğu 3, 10, 16, 23 Erken boşalma 4, 13, 24, 27 Şekil 2: GRCDÖ Erkek Alt Boyutları Ve Soru Numaraları 46 Tablo 6: GRCDÖE Dönüşüm Tablosu (Erkek) Dönüşmüş puan HAM PUAN Toplam Sıklık İletişim Doyum Kaçınma Dokunma Empotans Erken Boşalma 9 50- 8 8 14-16 12-16 11-16 14-16 12-16 8 43-49 7 7 13 10-11 9-10 12-13 10-11 7 35-42 6 6 12 8-9 7-8 10-11 8-9 6 29-34 5 5 10-11 6-7 5-6 6-9 6-7 5 25-28 4 4 8-9 4-5 4 4-5 5 4 21-24 3 3 6-7 3 3 3 3-4 3 17-20 2 2 4-5 2 2 2 2 2 13-16 1 1 3 1 1 1 1 1 0-12 0 0 0-2 0 0 0 0 3.6.3. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) (FSFI-The Female Sexual Function İndex) (Ek IV) Rosen ve arkadaşları (2000) tarafından geliştirilen, ülkemizde Aygin ve Aslan (2005) tarafından Türkçe’ye uyarlaması ve geçerlik güvenirlik çalışması yapılan Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) (Female Sexual Function Index (FSFI)) kadın cinsel fonksiyonların değerlendirilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Ölçek son dört hafta içindeki cinsel fonksiyon ya da sorunları değerlendiren 19 sorudan oluşmaktadır. Ölçeğin yapısında; istek, uyarılma, lubrikasyon (kayganlaşma), orgazm, doyum ve ağrı olmak üzere altı alt boyut bulunmaktadır. Ölçek alt boyut puanlarının faktör yükleri ile çarpımından sonra ölçekten alınabilecek en yüksek puan 36, en düşük puan ise 2’dir (Aygin ve Aslan 2005; Aygin 2005). KCİÖ’nin totali için kesme puanı 26.55’tir, puanı 26.55 ve altında olanlarda kadın cinsel fonksiyon bozukluğu olduğu kabul edilmektedir (Wiegel, Meston ve Rosen 2005). 47 KCİÖ alt boyutları Alt boyutlar Sorular Puan aralıkları Min-Max puanlar İstek 1,2 1-5 1,2-6 Uyarılma 3,4,5,6 0-5 0-6 Lubrikasyon 7,8,9,10 0-5 0-6 Orgazm 11,12,13 0-5 0-6 Doyum 14,15,16 0 veya 1-5 0-6 Ağrı 17,18,19 0-5 0-6 Toplam 2-32 Şekil 3: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği’nin Alt Boyutları Tablo 7: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Puanlama Tablosu Kat sayı KCİÖ alt Soru Puan boyutları numaraları aralıkları İstek 1,2 1-5 0.6 1,2-6 Uyarılma 3,4,5,6 0-5 0.3 0-6 Lubrikasyon 7,8,9,10 0-5 0.3 0-6 Orgazm 11,12,13 0-5 0.4 0-6 Doyum 14,15,16 0 (veya 1) -5 0.4 0.8-6 Ağrı 17,18,19 0-5 0.4 0-6 Toplam puan (KCİÖ skoru) Min–max Total puan puanlar 2-36 48 Ölçeğin iç tutarlılık katsayısı oranı .70 ile .96 arasında değiştiği ve 1 ay arayla test-tekrartest güvenirlilik katsayısı r = .75 olarak bulunmuştur. Rosen ve arkadaşları (2000) orijinal ölçeğin tüm test-tekrar test güvenirliliği değerini r = .88 ve tüm ölçek Cronbach Alpha değerini .97 olarak tespit etmiştir. Aygin ve Aslan (2005) ölçeğin iç tutarlılık analizinde tüm ölçeğin Cronbach Alpha katsayısının .98 olarak bulunmuştur. Çalışmamızda KCİÖ Cronbach’s alfa değeri .98 olarak bulunmuştur. Ölçeğin test yarılama yöntemi sonucunda split half değeri .96 ve Spearman Brown değeri .97 olarak elde edilmiştir. Ölçeğin madde korelasyonları .70 ve .96 arasında, alt boyut toplam puanı ile ölçeğin toplam puanı korelasyon katsayılarının .89 ve .98 arasında değiştiği bulunmuştur. Aygin ve Aslan’nın (2005) ölçeğin yapı geçerliliği için yaptıkları faktör analizinde Barlett testi sonucunu ileri düzeyde anlamlı çıkmış ve KMO testi değerini .96 olarak bulmuştur. Ölçeğin uyarlanma çalışmasında doğrulayıcı faktör analizi kullanılmıştır. Faktör analizi sonucunda ölçek iki alt boyuta toplanmıştır. Birinci faktör ağrı, lubrikasyon, tatmin ve orgasm, ikinci faktör cinsel istek ve uyarılma maddelerinden oluşmaktadır. İki faktörün birikimli varyansı %86.82 olarak hesaplanmıştır (Aygin ve Aslan 2005; Aygin 2005). Wiegel ve arkadaşları (2005) ölçeğin faktör analizi sonucunda beş faktör altında toplandığını belirtmişlerdir. Türkçe dil geçerliliğinde çeviri-geri çeviri yöntemini kullanılmış ve kapsam geçerliliği için uzman görüşüne başvurmuştur. Ölçeğin Türk kadınları için ölçeğin güvenle kullanılabilir olduğu saptanmıştır (Aygin ve Aslan 2005; Aygin 2005). Ölçeğin puanın hesaplanmasında alt grup puanları, alt grupta yer alan madde puanlarının toplanıp, alınan puan tabloda yer alan ilgili alt grup katsayı ile çarpılarak hesaplanır. KCİÖ puanı ise alt grup puanlarının toplanması ile elde edilir (Aygin 2005; Çamcı ve Çan 2014). Çayan ve arkadaşlarının (2004) çalışmasında cinsel disfonksiyon olduğunu söyleyebilmek icin, toplam ölçek puanı ve alt boyutların toplam puanı için kesme değerlerini hesaplanmıştır. Araştırmada istek puanı ≤ 3.6, uyarılma puanı ≤ 3.9, kayganlaşma puanı ≤ 3.6, orgazm puanı ≤ 3.6, doyum puanı ≤ 3.6 ve ağrı puanı ≤ 4.4 olduğunda alt boyutlara ilişkin cinsel disfonksiyon olduğunu kabul etmişlerdir. 3.6.4. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) (İEFF- The International Index of Erectile Function) (Ek V) Rosen ve arkadaşları (1997) tarafından geliştirilen, ülkemizde Türk Androloji Derneği (2004) tarafından da geçerlilik ve güvenirlilik çalışması yapılan Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) (The International Index of Erectile Function-15 (İEFF-15)), 49 erkek cinsel fonksiyonu ile ilgili yönleri değerlendirmek amacıyla kullanılmaktadır. Form ile değerlendirilen cinsel yönler; erektil fonksiyon, orgazmik fonksiyon, cinsel istek, cinsel birleşmeden duyulan tatmin ve genel tatmindir. Son bir ay içerisinde cinsel ilişkide bulunanlara uygulanabilen form, 15 soru ve birbirinden farklı beş alt boyuttan oluşmaktadır. Formda 11, 12, 13, 14 ve 15. sorular 5’lı (1-5 puan arası) likert tipi, diğer sorular 6’li (0-5 puan arası) likert tipi puanlamaya sahiptir. Form negatif olarak puanlanır ve puan arttıkça cinsel disfonksiyon yok ya da az şeklinde yorumlanır. Formdaki erektil fonksiyon alt boyutu disfonksiyonun derecesini belirlemede kullanılır. Rosen ve arkadaşları (1997) ölçeğin Cronbach Alpha değerini .91 ve test-tekrar test değerini r = .82 olarak hesaplamışlardır. Test-retest güvenirliliği korelasyon kat sayısı .64 - .84 arasında değiştiği bulunmuştur. Yapı geçerliliğinde ayırt edici geçerlilik ve birleşen geçerlilik analizi yapılmıştır (Rosen ve ark 1997). Çalışmamızda EİUD Cronbach’s alfa değeri .94 olarak bulunmuştur. EİUD alt boyutları Alt boyutlar Sorular Puan aralıkları Min-Max puanlar Erektil fonksiyon 1,2, 3, 4, 5, 15 0 (veya1)-5 1-30 Orgazmik fonksiyon 9, 10 0-5 0-10 Cinsel istek 11, 12 1-5 2-10 İlişki tatmini 6, 7, 8 0-5 0-15 Genel tatmin 13, 14 1-5 2-10 Toplam 5-75 Şekil 4: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu alt boyutları 50 EİUD’ye Göre Erektil Disfonksiyon Sınıflaması Erektil Fonksiyon Alanı Puanı Erektil Disfonksiyonun Sınıflanması 1-10 Ağır 11-16 Orta 17-21 Hafif-orta 22-25 Hafif 26-30 ED yok Şekil 5: Erektil Disfonksiyon (ED) Sınıflaması 3.7. Araştırma Planı Ve Takvimi Literatür Tarama-Tez Önerisi Hazırlama (Haziran 2014 -Kasım 2014) Etik Kuruldan İzin Kurumlardan İzin (Aralık 2014-Ocak 2015) Veri Analizi (Nisan 2016) Veri Toplama (Mart 2015-Mart 2016) Rapor Yazımı (Nisan-Mayıs 2016) Tez Bitirme Sınavı (Haziran 2016) Şekil 6: Araştırma Planı 51 3.8. Verilerin Değerlendirilmesi Verilerin analizinde SPSS 15.0 (Statistical Package for Social Sciences) for Windows Evaluation Version programı kullanıldı. Verilerin normal dağılıma uygunluğu KolmogorovSmirnov testi ve Shapiro-Wilk ile değerlendirildi. Veriler normal dağılıma uygun olmadığından analizlerde nonparametrik testler kullanıldı. p<.05 anlamlı kabul edildi. Sosyodemografik verilerin analiz edilmesinde sayı, yüzde, ortalama, standart sapma kullanıldı. Bireylerin ameliyat sonrası gelişebilecek cinsel sorunlar hakkında bilgi alma durumu, cinsel sorun yaşama durumu, yaşadıkları cinsel sorunları birileriyle paylaşma durumu, yaşadıkları cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgilendirme durumları ve cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgiyi kimden aldıklarına ilişkin verilerin analizinde sayı, yüzde kullanıldı. GRCDÖK, GRCDÖE, KCİÖ ve EİUD ölçeklerinin toplam puanı ve alt boyut puanlarının hesaplanmasında ortalama, standart sapma kullanıldı. Sosyodemografik özelliklerden medeni durum, çalışma durumu, sosyal güvenceye sahip olma durumu ve birlikte/yalnız yaşama durumuna, kronik hastalığa sahip olma, ilaç kullanma durumuna göre bireylerin cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalamalarının karşılaştırılmasında iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi (Mann Whitney U test) kullanıldı. Ameliyat öncesi/sonrası kemoterapi/radyoterapi alma durumu, ameliyatın palanlı/acil olma durumu, stoma açılma nedenine göre bireylerin cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puan ortalamalarının karşılaştırılmasında iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi (Mann Whitney U test) kullanıldı. Stoma tipine, yapılan ameliyat türüne, bireylerin bakım yapma durumlarına göre cinsel doyum ve cinsel fonksiyon puanları arasında fark olup olmadığı belirlemek için Kruksal Wallis testi Bonferroni düzeltmesi kullanıldı. Stoma süresi, yaş ve eğitim durumu ile cinsel doyum ve fonksiyon puan ortalamaları arasındaki ilişki olup olmadığını belirlemek için Sperman korelasyon analizi kullanıldı. 52 3.9. Araştırmanın Sınırlılıkları Stoma polikliniğine bireylerin 3 ay geçtikten sonra bir komplikasyon gelişmediği sürece stomaterapi ünitelerine başvurmamaları hedef örnekleme ulaşılmasında zorluk yaşanmasına neden oldu. Cinselliğin toplumda tabu olarak görülmesinden, hasta ile güven ilişkisi kurmadan cinsellikle ilgili sorulara cevap vermek istememeleri, cinsel yaşamlarını mahrem olarak gördüklerinden bu konuda paylaşımda bulunmamak istemeleri gibi nedenlerle veri toplama süresi planlanan süreden uzun sürdü. Çalışmamızda ürostomili birey sayısı ve genel olarak stomalı kadınların sayısının az olması sınırlılık olduğu düşünülmektedir. Yara ve Stoma polikliniğine kayıtlı ürostomili birey sayısının az olması (n:35) ve bazılarının vefat etmiş olması ürostomili birey sayısının diğerlerine göre daha az olmasına neden olduğu için çalışmamızda sınırlılık oluşturduğu düşünülmektedir. Ayrıca veri toplama süresi içinde polikliniğe başvuran Abdominoperineal rezeksiyon uygulanmış birey sayısının az olması diğer bir sınırlılığı oluşturmaktadır. 3.10. Etik Kurul Onayı Kadın Cinsel İşlev Ölçeği kullanımı için Aygin ve Aslan’dan (Ek VI), Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu için Türk Androloji Derneği’nden (Ek VII) Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği için Barışkın’dan (Ek VIII) email yoluyla izin alındı. Çalışmaya katılan bireylerden Bilgilendirilmiş Onam Formu (Ek IX) ile izin alındı. Araştırmanın yapılabilmesi için Dokuz Eylül Üniversite Hastanesi’nden yazılı izin (Ek X ve Ek XI), Dokuz Eylül Üniversitesi Girişimsel (İnvaziv) Olmayan Klinik Araştırma Değerlendirme Komisyonu’ndan 12.02.2016 tarihli 1863-GOA numaralı etik kurul izni (Ek XII) alındı. 53 4. BULGULAR Araştırmanın bu bölümünde stomalı bireylerin özelliklerin cinsel doyum ve fonksiyonlarının incelendiği bulgular yer almaktadır. 4.1. Hasta Tanıtıcı Özellikler İle İlgili Bulgular Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı bireylerin sosyodemografik özellikleri, stomaya ve tedavi durumlarına ilişkin bilgileri yer almaktadır. Stomalı bireylerin sosyodemografik özellikleri Tablo 8’de yer almaktadır. Bireylerin yaş dağılımının 23-83 yaş arasında, yaş ortalamasının 56.6±11.1 yıl olduğu, %24.0’ının (n:24) kadın ve %76.0’ının (n:76) erkek, %82.0’ının (n:82) evli, %54.0’ının (n:54) ilköğretim mezunu olduğu, %13.0’ının (n:13) ameliyat sonrasında işine geri döndüğü, %42.0’ının (n:42) kronik hastalığa sahip olduğu ve %48.0’inin (n:48) ilaç kullandığı belirlenmiştir. 54 Tablo 8: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özellikleri (n:100) Sosyodemografik özellikler Yaş Kadın Erkek Cinsiyet Kadın Erkek Medeni durum Bekar Evli Eğitim durumu Ilköğretim mezunu Lise mezunu Yüksekokul mezunu Çalışma durumu Tam gün çalışıyor Çalışmıyor Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor Ailesiyle yaşıyor Sosyal güvence Var Yok Kronik hastalık Yok Var* Kullandığı ilaç Yok Var ** Toplam ±SS 56.6±11.1 53.7±12.68 57.5±10.56 Sayı (min-max) (23-83) (29-83) (23-76) Yüzde 24 76 24.0 76.0 18 82 18.0 82.0 60 20 20 60.0 20.0 20.0 13 87 13.0 87.0 9 91 9.0 91.0 97 3 97.0 3.0 58 42 58.0 42.0 52 48 100 52.0 48.0 100.0 : Ortalama SS: Standart Sapma *:Diabetes Mellitus (DM), Hipertansiyon (HT), Hiperlipidemi, Hipertiroidi, Epilepsi, Astım, Ritm bozukluğu, Kronik Obsrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH), Bening Prostat Hipertrofisi (BPH), Vegener hastalığı, alerjik problemler **: Antihipertansif, antidiyabetik, antiepileptik, antialerjik, antipsikotik, Statin grubu ilaçlar, Tiroid ilacı, Astım ilaçları 55 Stomalı bireylerin stomaya ilişkin özellikleri Tablo 9’de yer almaktadır. Bireylerin stomayla yaşama süresinin ortalama 17.2 (3.0-72.0) ay olduğu, %44.0’ının (n:44) kolostomisi, %36.0’ının (n:36) ileostomisi ve %20.0’ının (n:20) ürostomisi olduğu ve %84.0’ına (n:84) kanser nedeniyle stoma açıldığı görülmektedir. Bireylerin %41.0’ının (n:41) bakımını kendisinin ve %34.0’ının (n:34) bakımını eşinin yaptığı görülmektedir. Tablo 9: Stomalı Bireylerin Stomaya İlişkin Özellikleri (n:100) Stomaya ilişkin özellikler ±SS (min-max) 17.7±17.2 (3.0-72.0) Sayı Yüzde 44 36 20 44.0 36.0 20.0 50 50 50.0 50.0 84 16 84.0 16.0 Kendisi yapıyor 41 41.0 Eşi yapıyor 34 34.0 Başkası yapıyor 25 25.0 Toplam 100 100.0 Stoma süresi (ay) Stoma tipi Kolostomi İleostomi Ürostomi Stoma durumu Kalıcı Geçici Stoma açılma nedeni Kanser* Diğer ** Stoma bakımı *: Primer kolon, rektum, mesane, serviks, over, prostat kanserleri ve metastazları **: Ülseratif kolit, Crohn hastalığı, FAP, yaralanma, İleus, Fournier Gangren, perianal abse vb 56 Stomalı bireylerin tedavi durumuna ilişkin özellikleri Tablo 10’da yer almaktadır. Bireylerin %26.0’ına (n:26) LAR, %20.0’ına (n:20) radikal sistektomi+üriner diversiyon ve %43.0’ına (n:43) diğer ameliyatların yapıldığı, ameliyat öncesi %41.0’ının (n:41) KT, %33.0’ının (n:33) RT aldığı, ameliyat sonrası %46.0’ının (n:46) KT, %18.0’ının (n:18) RT aldığı görülmektedir. Tablo 10: Stomalı Bireylerin Tedavi Durumuna İlişkin Özellikleri (n:100) Tedavi durumuna ilişkin özellikler Sayı Yüzde APR a 11 11.0 LARb 26 26.0 Sistektomi+Üriner Diversiyon 20 20.0 Diğer* 43 43.0 Planlı 60 60.0 Acil 40 40.0 Uygulandı 41 41.0 Uygulanmadı 59 59.0 Uygulandı 33 33.0 Uygulanmadı 67 67.0 Uygulandı 46 46.0 Uygulanmadı 54 54.0 Uygulandı 18 18.0 Uygulanmadı 82 82.0 Toplam 100 100.0 Yapılan ameliyat Ameliyat durumu Ameliyat öncesi KTc Ameliyat öncesi RTd Ameliyat sonrası KT Ameliyat sonrası RT a:APR: Abdominoperineal Rezeksiyon b:LAR: Low Anterior Rezeksiyon c:KT: Kemoterapi d:RT: Radyoterapi *:Hartman Prosedürü, Sağ/sol hemikolektomi, total kolektomi, sitoredüktif cerrahi, total pelvik ekzenterasyon, Transanal eksizyon, Transanal endoskopik mikrocerrahi, Retroperitoneal lenfadenektomi, Bridektomi, Total Abdominal Histerektomi (TAH)+ Bilateral Salfingo Ooferektomi (BSO), Omentektomi, diğer kurumlardan geldiğinden dolayı ameliyat notuna ulaşılamayanlar vb. 57 4.2. Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumları Stomalı bireylerin gelişebilecek cinsel sorunlara yönelik bilgi alma durumu Tablo 11’de yer almaktadır. Bireylerin %79.0’ı (n:79) gelişebilecek cinsel sorunlar hakkında ameliyat öncesi bilgi almadığını ifade etmiştir. Ameliyat öncesi bilgilendirme çoğunlukla hekimler (n:11) tarafından yapılmıştır. Bireylerin %83.0’ı stoma açılmasından sonra yaşadıkları/yaşayabilecekleri cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgi almadığını ifade etmiştir. Bilgi alan 17 stomalı bireyden hiçbiri (n:0) hemşireden bu konuda bilgi almadığını belirtmiştir. Tablo 11: Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumu Sayı Yüzde Hayır 79 79.0 Evet 21 21.0 Toplam 100 100.0 Hayır 83 83.0 Evet 17 17.0 Toplam 100 100.0 Hemşire 0 0.0 Hekim 13 76.5 Eş 1 5.9 Diğer 3 17.6 Toplam 17 100.0 Ameliyat sonrası gelişebilecek cinsel sorunlar ile ilgili bilgi alma Stoma açılmasından sonra yaşadığı/yaşayabileceği cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgi alma Bilgiyi aldığı kişi 58 4.3. Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumları Stomalı bireylerin yaşadıkları cinsel sorunları paylaşma alma durumu Tablo 12’de yer almaktadır. Bireylerin %62.0’ı (n:62) stoma açıldıktan sonra cinsel yaşamında sorun yaşadığını ifade etmiştir. Sorun yaşayan bireyler yaşadıkları cinsel sorunları genellikle eşi (%45.2, n:28) ve hekimi (%14.5, n:9) ile paylaştığını belirtmiştir. Bireylerin %32.3’ü (n:20) yaşadığı sorunları hiçkimse ile paylaşmazken, hemşire ile yaşadığı cinsel sorunları paylaşan stomalı birey (n:0) bulunmamaktadır. Tablo 12: Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumu Sayı Yüzde 38 38.0 62 62.0 100 100.0 Hemşire 0 0.0 Hekim 9 14.5 Eş 28 45.2 Arkadaş 3 4.8 Diğer 2 3.2 Hiç kimse 20 32.3 Toplam 62 100.0 Stoma açılmasından sonra cinsel yaşamında sorunlar yaşama Hayır Evet Toplam Yaşadığı cinsel sorunları paylaştığı kişi 59 4.3. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Düzeyleri Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı bireylerin cinsel doyum düzeylerine ilişkin bulgular yer almaktadır. Cinsel doyum düzeyleri Golombok Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği (GRCDÖ) puan ortalamalarına göre belirlenmiştir. Bu ölçeğin kesme noktası 5’tir, ölçekten alınan puanın beş veya üzerinde olması o alt boyutta cinsel ilişkinin veya fonksiyonların bozulduğunu göstermektedir. Stomalı kadınların (GRCDÖK) ve erkeklerin (GRCDÖE) Golombok Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği puan ortalamaları Tablo 13’de yer almaktadır. Stomalı kadınların GRCDÖK toplam puan ortalaması 6.20±2.02’dir. Stomalı kadınların cinsel disfonksiyon deneyimledikleri belirlenmiştir. GRCDÖ alt boyutları incelendiğinde kadınların “doyum” ve “orgazm bozukluğu” alt boyutları dışında tüm alt boyutlarda cinsel doyum puan ortalamalarının yüksek olduğu görülmektedir. Erkeklerin GRCDÖE toplam puan ortalaması 7.43±1.44’dir. Stomalı erkeklerin de cinsel disfonksiyon deneyimledikleri görülmektedir. GRCDÖE alt boyutları incelendiğinde erkeklerin “doyum” ve “kaçınma” alt boyutu dışında tüm alt boyutlarda cinsel doyum puan ortalamalarının yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 13: Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Puan Ortalamaları GRCDÖ Ölçeği Ve Alt Boyutları Kadın Erkek ± SS ± SS Sıklık 6.33±1.49 Sıklık 5.69±1.88 İletişim 6.79±1.95 İletişim 6.00±2.19 Doyum 4.04±2.27 Doyum 3.77±1.65 Kaçınma 5.37±2.12 Kaçınma 2.53±1.76 Dokunma 6.41±1.95 Dokunma 5.44±1.74 Vaginismus 6.29±1.36 Ereksiyon bozukluğu 5.93±1.31 Orgazm bozukluğu 4.16±1.83 Erken boşalma 6.32±1.75 GRCDÖK toplam puanı 6.20±2.02 GRCDÖE toplam puanı 7.43±1.44 60 4.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Fonksiyon Düzeyleri Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı bireylerin cinsel fonksiyon düzeyine ilişkin bulgular yer almaktadır. Cinsel fonksiyon düzeyi kadınlarda Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) ve erkeklerde Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) kullanılarak değerlendirilmiştir. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği’nden alınabilecek en yüksek puan 36, en düşük puan ise 2’dir. KCİÖ’nin totali için kesme puanı 26.55’tir, puanı 26.55 ve altında olan kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluğu olduğu kabul edilmektedir. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu’ndan (EİUD) alınabilecek toplam puan en az 5 ve en fazla 75’tir. Alınan EİUD puanı arttıkça cinsel disfonksiyon yok ya da az şeklinde yorumlanmaktadır. Stomalı kadınların KCİÖ puan ortalamaları ve erkeklerin EİUD puan ortalamaları Tablo 14’de yer almaktadır. Stomalı kadınların KCİÖ toplam puan ortalaması 6.17±8.97’dir. Kadınların cinsel disfonksiyon yaşadığı görülmektedir. Kadınların KCİÖ tüm alt boyutlarında cinsel disfonksiyon yaşadıkları belirlendi. Stomalı erkeklerin EİUD toplam puan ortalaması 23.5±18.0’dır. Stomalı erkeklerin cinsel disfonksiyon yaşadığı görülmektedir. Erkelerin EİUD tüm alt boyutlarında cinsel disfonksiyon yaşadıkları belirlendi. Tablo 14: Stomalı Bireylerin Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamaları KCİÖ Ölçeği ve Alt Boyutları puanları Kadın EİUD Ölçeği ve Alt Boyutları Erkek ± SS ± SS İstek 1.95±1.16 Erektil fonksiyon 8.13±7.90 Uyarılma 1.12±1.77 Orgazmik fonksiyon 2.77±3.61 Lubrikasyon 0.93±1.67 Cinsel istek 5.13±2.72 Orgazm 0.73±1.52 İlişki tatmini 2.89±3.68 Doyum 0.95±2.06 Genel tatmin 4.60±3.03 Ağrı 0.48±1.29 EİUD toplam puanı KCİÖ toplam puanı 6.17±8.97 23.53±18.00 61 Stomalı bireylerin EİUD’ye göre Erektil Disfonksiyon (ED) sınıflaması Tablo 15’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin %60.5’inin (n:46) ağır erektil disfonksiyon, %21.1’inin (n:16) orta erektil disfonksiyon yaşadığı bulundu. Tablo 15: EİUD’ye Göre Erektil Disfonksiyon Sınıflaması (n:76) Erektil Fonksiyon Erektil Disfonksiyonun Alanı Puanı Sınıflanması 1-10 Sayı Yüzde Ağır 46 60.5 11-16 Orta 16 21.1 17-21 Hafif-orta 8 10.5 22-25 Hafif 4 5.3 26-30 ED yok 2 2.6 76 100 Toplam 4.5. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı bireylerin sosyodemografik, stoma ve tedavi özelliklerine göre cinsel doyum düzeylerinin karşılaştırılmasına ilişkin bulgular yer almaktadır. 4.5.1. Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin sosyodemografik özelliklerine göre GRCDÖ toplam puan ortalamaları Tablo 16’da yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların eğitim durumlarına göre (x²kw=6.65, p=.036), medeni durumlarına göre (U=14.000, p=.015) ve kronik hastalığa sahipolma durumlarına göre (U=35.000, p=.042) GRCDÖK puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Yapılan ileri analizde gruplar arasındaki anlamlı fark olmamakla birlikte ilköğretim mezunu kadınların cinsel doyum puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 16). Bekar ve kronik hastalığı olan stomalı kadınların cinsel doyum puan ortalamalarının daha yüksek olduğu saptandı (Tablo 16). 62 Stomalı erkeklerin sosyodemografik özellikleri ile GRCDÖE toplam puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 16). Stomalı kadınların çalışma durumu, birlikte yaşadığı kişiler ve ilaç kullanma durumuna göre GRCDÖK toplam puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 16). 63 Tablo 16: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları (n: 100) GRCDÖ Kadın Toplam Puanı (n:24) Sosyodemografik özellikler Eğitim Durumu İlköğretim Lise Yüksekokul Medeni durum Bekar Evli Çalışma durumu Tam gün çalışıyor Çalışmıyor Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor Ailesiyle yaşıyor Kronik hastalık Yok Var Kullandığı ilaç Yok Var Sayı (n) ± SS 18 3 3 6.77±2.01 4.33±0.57 4.66±0.57 5 19 GRCDÖ Erkek Toplam Puanı (n:76) Sayı (n) ± SS 42 17 17 7.71±1.36 7.00±1.22 7.17±174 .015** 13 63 U: 13.000 .122 7.33±2.08 6.04±2.01 U: 21.000 16 8 5.50±1.87 7.20±1.87 13 11 5.61±1.89 6.90±2.02 Test* p Test* p x²kw: 6.65 .036** x²kw: 4.68 .096 8.20±1.30 5.68±1.85 U: 14.000 8.00±1.15 7.31±1.47 U: 308.000 .148 3 21 4.33±1.15 6.47±1.99 10 66 7.20±1.54 7.46±1.43 U: 290.000 .525 3 21 .401 6 70 8.33±1.03 7.35±1.45 U: 127.000 .098 U: 35.000 .042** 48 28 7.38±1.51 7.50±1.36 U: 687.000 .853 U: 45.500 .134 38 38 7.30±1.55 7.56±1.32 U: 667.000 .558 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 64 Stomalı kadınların sosyodemografik özelliklerine göre GRCDÖK alt boyut puan ortalamaları Tablo 17’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan eğitim durumuna göre stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutu “orgazm bozukluğu” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=6.38, p=.041) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın istatiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte (p>.05) ilköğretim mezunu stomalı kadınların “orgazm bozukluğu” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 17). Bekar ve evli stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “iletişim” (U=14.500, p=.015), “doyum” (U=9.500,p=.004) ve “orgazm bozukluğu” (U=14.000, p=.015) puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Bekar stomalı kadınların “iletişim”, “doyum” ve “orgazm bozukluğu” alt boyut puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 17). Çalışma durumuna göre stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “sıklık” (U=6.000, p=.023) ve “doyum” (U=7.500, p=.031) puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Çalışmayan stomalı kadınların “sıklık” ve “doyum” alt boyut puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 17). Kronik hastalık durumuna göre stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “iletişim” (U=30.000, p=.019) puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Kronik hastalığı olan stomalı kadınların “iletişim” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 17). Diğer cinsel doyum alt boyut (“kaçınma”, “dokunma”, “vajinusmus”) puan ortalamaları ile stomalı kadınların sosyodemografik özellikleri arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 17). 65 Tablo 17: Stomalı Kadınların Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n:24) GRCDÖK alt boyutları Sosyodemografik özellikler Sıklık Sayı (n) ± SS İletişim Test* p x²kw: .86 .651 ± SS Doyum Test* p x²kw: 4.08 .130 ± SS Test* p x²kw: 2.11 .348 U: 9.500 .004** U: 7.500 .031** U: 14.500 .145 U: 48.000 .212 U: 47.000 .167 Eğitim Durumu İlköğretim 18 6.50±1.58 Lise 3 5.66±0.57 Yüksekokul 3 6.00±1.73 Bekar 5 7.60±1.67 Evli 19 6.00±1.29 Tam gün çalışıyor 3 4.66±0.57 Çalışmıyor 21 6.57±1.43 Yalnız yaşıyor 3 6.33±2.30 Ailesiyle yaşıyor 21 6.33±1.42 Yok 16 5.92±1.32 Var 8 6.00±2.00 Yok 13 5.84±1.34 Var 11 6.90±1.51 7.22±1.76 5.66±2.08 5.33±2.51 4.44±2.45 2.66±1.15 3.00±1.00 Medeni durum U: 21.500 .063 8.60±0.89 U: 14.500 .015** 6.31±1.88 6.40±1.67 3.42±2.00 Çalışma durumu U: 6.000 .023** 6.00±2.00 U: 22.000 .452 6.90±1.97 2.00±0.00 4.33±2.28 Birlikte yaşadığı kişiler U: 28.000 .805 7.66±2.30 U: 22.500 .452 6.66±1.93 6.00±3.00 3.76±2.09 Kronik hastalık U: 43.500 .122 6.00±2.00 U: 30.000 .019** 3.42±1.86 4.90±2.60 7.90±1.28 Kullandığı ilaç U: 40.500 .072 6.07±2.06 7.63±1.50 U: 38.500 0.55 3.38±1.93 4.81±2.48 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 66 Tablo 17: Stomalı Kadınların Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n:24) (devamı) GRCDÖK alt boyutları Sosyodemografik özellikler Eğitim Durumu İlköğretim Lise Yüksekokul Medeni durum Bekar Evli Çalışma durumu Tam gün çalışıyor Çalışmıyor Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor Ailesiyle yaşıyor Kronik hastalık Yok Var Kullandığı ilaç Yok Var Kaçınma Dokunma Sayı (n) ± SS Test* p 18 3 3 5.61±2.25 4.00±2.00 5.33±1.15 x²kw: 1.36 .506 5 19 7.00±2.54 4.94±1.84 U: 23.000 .088 7.80±1.64 6.05±1.89 3 21 4.33±2.08 5.52±2.13 U: 21.500 .401 5.66±1.52 6.52±2.01 3 21 6.66±2.08 5.19±2.11 U: 20.500 .354 6.33±2.51 6.42±1.93 16 8 5.14±1.70 5.70±2.66 U: 61.500 .625 6.21±1.84 6.70±2.16 13 11 5.38±1.50 5.36±276 U: 69.500 .910 6.23±1.92 6.63±2.06 Orgazm bozukluğu Vaginismus ± SS Test* p ± SS Test* p 6.83±1.97 4.66±1.15 5.66±1.52 x²kw: 3.56 .169 U: 23.500 .088 6.80±1.78 6.15±1.25 U: 24.500 .561 5.33±0.57 6.42±1.39 U: 30.500 .935 7.00±2.00 6.19±1.28 U: 61.500 .625 6.00±1.03 6.70±1.70 U: 67.500 .691 6.07±1.03 6.54±1.69 ± SS Test* p 6.50±1.46 6.00±1.00 5.33±0.57 x²kw: 1.80 .405 4.61±1.88 3.00±1.00 2.66±0.57 x²kw: 6.38 .041** U: 37.500 .489 6.40±2.50 3.57±1.07 U: 14.000 .015** U: 17.500 .234 2.66±1.15 4.38±1.82 U: 11.500 .082 U: 23.000 .505 5.33±3.21 4.00±1.61 U: 25.000 .620 U: 54.500 .371 3.64±1.21 4.90±2.33 U: 47.000 .192 U: 63.000 .649 3.69±1.25 4.72±2.28 U: 54.000 .331 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 67 Stomalı erkeklerin sosyodemografik özelliklerine göre GRCDÖE alt boyut puan ortalamaları Tablo 18’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin eğitim durumuna göre GRCDÖE alt boyutlarından “erken boşalma” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=10.47, p=.005) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın ilköğretim mezunu stomalı erkeklerden kaynaklandığı bulundu (p<.05). İlköğretim mezunu stomalı erkeklerin “erken boşalma” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 18). Medeni durumua göre erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “dokunma” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=274.500, p=.046) (p<.05). Bekar stomalı erkeklerin “dokunma” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 18). Yalnız ve ailesiyle yaşayan stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “dokunma” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=107.500, p=.034) (p<.05). Yalnız yaşayan stomalı erkeklerin “dokunma” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 18). Diğer cinsel doyum alt boyut (“sıklık”, “iletişim”, “doyum”, “kaçınma”, “erektil disfonksiyon”) puan ortalamaları ile stomalı erkeklerin sosyodemografik özellikleri arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 18). 68 Tablo 18: Stomalı Erkeklerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n:76) GRCDÖE alt boyutları Sosyodemografik özellikler Sıklık Sayı (n) ± SS İletişim Test* p x²kw: .878 .645 ± SS Doyum Test* p x²kw: .542 .762 ± SS Test* p x²kw: 3.87 .144 U: 278.000 .065 U: 318.000 .851 U: 122.000 .084 U: 683.000 .822 U: 668.000 .571 Eğitim Durumu İlköğretim 42 5.71±1.91 Lise 17 5.29±1.75 Yüksekokul 17 6.05±1.95 Bekar 13 5.61±1.89 Evli 63 5.71±1.89 Tam gün çalışıyor 10 5.10±2.33 Çalışmıyor 66 5.78±1.81 Yalnız yaşıyor 6 5.66±1.75 Ailesiyle yaşıyor 70 5.70±1.90 Yok 48 5.63±2.01 Var 28 5.78±1.71 Yok 38 5.66±2.00 Var 38 5.72±1.77 6.14±2.15 5.94±2.07 5.70±2.49 4.02±1.67 3.29±1.21 3.64±1.93 Medeni durum U: 339.000 .883 6,69±2.42 U: 320.500 .212 5.85±2.13 4.46±1.19 3.63±1.70 Çalışma durumu U: 249.000 .206 4.70±1.94 U: 200.500 .043 6.19±2.17 3.80±1.93 3.77±1.62 Birlikte yaşadığı kişiler U: 202.500 .883 6.83±2.56 U: 162.000 .347 5.92±2.16 4.66±0.51 3.70±1.69 Kronik hastalık U: 658.000 .623 6.09±2.07 U: 665.5000 .681 5.87±2.37 3.79±1.79 3.75±1.45 Kullandığı ilaç U: 699.000 .812 5.97±2.14 6.02±2.27 U: 703.000 .845 3.74±1.90 3.81±1.37 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 69 Tablo 18: Stomalı Erkeklerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) (devamı) GRCDÖE alt boyutları Sosyodemografik özellikler Eğitim Durumu İlköğretim Lise Yüksekokul Medeni durum Bekar Evli Çalışma durumu Tam gün çalışıyor Çalışmıyor Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor Ailesiyle yaşıyor Kronik hastalık Yok Var Kullandığı ilaç Yok Var Kaçınma Dokunma Sayı (n) ± SS Test* p 42 17 17 2.30±1.71 2.82±1.66 2.82±2.00 x²kw: 2.41 .299 13 63 2.61±2.32 2.52±1.65 U: 398.000 .866 6.38±2.02 2.25±1.63 10 66 3.20±1.75 2.43±1.76 U: 248.500 .183 5.00±1.49 5.51±1.78 6 70 3.00±2.89 2.50±1.66 U: 201.500 .862 7.00±2.09 5.31±1.66 48 28 2.54±1.78 2.53±1.77 U: 687.000 .849 5.22±1.64 5.75±1.86 38 38 2.56±1.86 2.51±1.69 U: 715.500 .947 5.07±1.57 5.83±1.84 ± SS Test* 5.45±1.90 5.23±1.30 5.64±1.80 x²kw: .41 .814 Erken boşalma Erektil disfonksiyon p ± SS Test* p 6.19±1.23 5.58±1.32 5.64±1.45 x²kw: 2.48 .289 U: 399.000 .879 6.53±1.80 6.28±1.75 U: 316.500 .827 6.70±1.76 6.27±1.75 U: 200.000 .839 7.33±1.36 6.24±1.76 U: 586.500 .193 6.00±1.80 6.78±1.60 U: 625.000 .291 6.00±1.79 6.67±1.66 U: 274.500 .046** 6.00±1.41 5.92±1.31 U: 281.000 .419 6.00±1.63 5.92±1.28 U: 107.500 .034** 6.16±0.98 5.91±1.34 U: 591.000 .202 6.11±1.24 5.68±1.40 U: 548.500 .054 6.12±1.17 5.72±1.44 ± SS Test* p 6.85±1.64 5.29±1.44 6.05±1.85 x²kw: 10.47 .005** U: 380.000 .678 U: 283.500 .466 U: 142.000 .182 U: 530.500 .063 U: 569.000 .106 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 70 4.5.2. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin stoma özelliklerine göre GRCDÖ toplam puan ortalamaları Tablo 19’da yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların stomanın kalıcı ve geçici olma durumuna göre GRCDÖK toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=32.500, p=.035) (p<.05). Kalıcı stomalı kadınların cinsel doyum puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 19). Stoma tipi, stoma açılma nedeni ve stoma bakımını yapma durumlarına göre stomalı kadınların GRCDÖK toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 19). Stomalı erkeklerin stoma tipi, stoma açılma nedeni, stomanın kalıcı/geçici olma durumu ve stoma bakımını yapma durumlarına göre GRCDÖE toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 19). 71 Tablo 19: Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları (n:100) GRCDÖ Kadın Toplam Puanı (n:24) Stoma özellikleri Sayı (n) ± SS GRCDÖ Erkek Toplam Puanı (n:76) Test* p x²kw: 1.78 .411 Sayı (n) ± SS 31 7.45±1.54 26 7.30±1.31 19 7.57±1.50 66 7.34±1.50 10 8.00±0.81 41 7.65±1.44 35 7.17±1.42 Test* p x²kw: 0.88 .642 U: 255.000 .234 U: 562.000 .094 x²kw: .67 .714 Stoma tipi Kolostomi 13 6.07±2.10 İleostomi 10 6.10±1.91 Ürostomi 1 9.00 Kanser 18 6.38±1.94 Diğer 6 5.66±2.33 Kalıcı 9 7.44±1.94 Geçici 15 5.46±1.72 Stoma açılma nedeni U: 40.500 .378 Stoma durumu Stoma bakımı Kendisi yapıyor 9 Eşi yapıyor 5 Başkası yapıyor 10 U: 32.500 .035** 5.66±1.73 5.20±2.16 7.20±1.93 x²kw: 5.48 .064 32 29 15 7.65±1.20 7.17±1.85 7.46±.091 *x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 72 Stomalı kadınların stoma özelliklerine göre GRCDÖK alt boyut puan ortalamaları Tablo 20’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomanın kalıcı veya geçici olma durumuna göre stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “kaçınma” (U=26.500, p=.012) ve “orgazm bozukluğu” (U=30.000, p=.025) puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Kalıcı stomalı kadınların “kaçınma” ve “orgazm bozukluğu” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 20). Stoma bakımını yapma durumlarına göre stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “orgazm bozukluğu” puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=8.89, p=.012) (p<.05).Yapılan ileri analizde farkın stoma bakımını başkası tarafından yapılan kadınlardan kaynaklandığı bulundu (p<.05). Stoma bakımını başkası yapan stomalı kadınların “orgazm bozukluğu” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 20). Diğer cinsel doyum alt boyut (“sıklık”, “iletişim”, “doyum”, ”dokunma”, “vajinusmus”) puan ortalamaları ile stomalı kadınların stoma özellikleri arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 20). 73 Tablo 20: Stomalı Kadınların Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) GRCDÖK alt boyutları Stoma özellikleri Sıklık Sayı (n) Stoma tipi Kolostomi 13 İleostomi 10 Ürostomi 1 ± SS Test* İletişim p Test* p 6.69±1.97 6.00±1.41 6.90±1.52 ± SS Doyum x²kw: 3.14 .207 6.70±2.00 Test* p x²kw: 2.91 .233 U: 44.500 .537 U: 42.000 .138 x²kw: 3.66 .160 3.69±2.17 x²kw: 1.40 .495 9.00 5.00 ± SS 4.00±2.00 9.00 Stoma açılma nedeni Kanser 18 6.27±1.31 Diğer 6 6.50±2.07 Kalıcı 9 6.55±1.50 Geçici 15 6.20±1.52 Kendisi yapıyor 9 5.88±1.61 Eşi yapıyor 5 6.60±0.89 Başkası yapıyor 10 6.60±1.64 U: 51.500 .871 6.94±1.89 U: 45.00 .581 6.33±2.25 4.16±2.33 3.66±2.25 Stoma durumu U: 58.500 .599 7.33±2.23 U: 47.500 .238 6.46±1.76 5.00±2.64 3.46±1.88 Stoma bakımı x²kw: 1.89 .388 6.66±2.17 6.40±2.07 7.10±1.85 x²kw: .63 .727 3.00±1.32 4.00±2.91 5.00±2.40 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 74 Tablo 20: Stomalı Kadınların Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) GRCDÖK alt boyutları Stoma özellikleri Kaçınma Sayı (n) ± SS Test* Dokunma p ± SS Test* 6.15±1.99 x²kw: 6.50±1.90 1.96 Orgazm bozukluğu Vaginismus p ± SS Test* 6.30±1.54 x²kw: 6.00±0.81 2.79 p ± SS Test* 4.00±1.82 x²kw: 3.90±1.19 2.69 p Stoma tipi Kolostomi 13 5.46±2.25 x²kw: İleostomi 10 4.90±1.72 2.97 Ürostomi 1 9.00 Kanser 18 5.38±2.11 Diğer 6 5.33±2.33 Kalıcı 9 6.66±1.87 Geçici 15 4.60±1.91 Kendisi yapıyor 9 5.00±1.65 x²kw: Eşi yapıyor 5 4.00±2.00 3.45 Başkası yapıyor 10 6.40±2.22 Stoma açılma nedeni Stoma durumu .226 .375 9.00 U: 52.000 U: 26.500 .523 6.61±2.00 5.83±1.83 .012** 6.88±2.02 6.13±1.92 .247 9.00 U: 41.500 U: 52.500 .415 6.33±1.45 6.16±1.16 .379 7.00±1.65 5.86±0.99 .259 9.00 U: 53.000 U: 40.500 .974 4.16±1.65 4.16±2.48 .108 5.00±1.73 3.66±1.75 U: 45.500 U: 30.000 .581 .025** Stoma bakımı .178 5.55±1.58 x²kw: 5.80±2.04 5.05 7.50±1.84 .080 6.00±1.41 x²kw: 6.40±1.14 .88 6.50±1.50 .643 3.33±1.11 x²kw: 3.20±1.09 8.89 .012** 5.40±2.01 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 75 Stomalı erkeklerin stoma özelliklerine göre GRCDÖE alt boyut puan ortalamaları Tablo 21’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkekelerin stoma tipine göre GRCDÖE alt boyutlarından “erken boşalma” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=6.16, p=.046) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın istatiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte (p>.05) ürostomili erkeklerin “erken boşalma” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 21). Stoma açılma nedenine göre stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “kaçınma” (U=192.500, p=.025) ve “dokunma” (U=206.500, p=.042) puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı, Yaralanma, Forunier Gangren, İleus gibi diğer nedenlerle stoma açılan stomalı erkeklerin “kaçınma” ve “dokunma” alt boyut puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 21). Stomanın kalıcı veya geçici olma durumuna göre erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “erken boşalma” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=505.000, p=.024) (p<.05). Kalıcı stomalı erkeklerin “erken boşalma” alt boyut puan ortalamasının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 21). Diğer cinsel doyum alt boyut (“sıklık”, “iletişim”, “doyum”, “erektil disfonksiyon”) puan ortalamaları ile stomalı erkeklerin stoma özellikleri arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 21). 76 Tablo 21: Stomalı Erkeklerin Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) GRCDÖE alt boyutları Stoma özellikleri Sıklık Sayı (n) ± SS İletişim Test* p x²kw: 1.17 .557 ± SS Doyum Test* p x²kw:.16 .921 ± SS Test* p x²kw: 2.13 .344 U: 321.500 .894 U: 556.000 .086 x²kw: 1.14 .915 Stoma tipi Kolostomi 31 5.80±1.77 İleostomi 26 5.34±1.87 Ürostomi 19 6.00±2.08 Kanser 66 5.68±1.93 Diğer 10 5.80±1.61 Kalıcı 41 6.00±1.92 Geçici 35 5.34±1.79 Kendisi yapıyor 32 5.56±1.84 Eşi yapıyor 29 5.75±1.97 Başkası yapıyor 15 5.86±1.88 6.09±2.18 5.88±1.94 6.00±2.62 3.67±1.49 3.57±1.44 4.21±2.12 Stoma açılma nedeni U: 313.000 .791 5.92±2.23 U: 274.500 .386 6.50±1.95 3.77±1.72 3.80±1.13 Stoma durumu U: 595.500 .196 6.36±2.29 U: 574.000 .129 5.57±2.01 4.02±1.82 3.48±1.40 Stoma bakımı x²kw: 4.81 .786 6.09±2.36 5.89±2.35 6.00±1.55 x²kw: .17 .915 3.84±1.46 3.82±1.58 3.53±2.19 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 77 Tablo 21: Stomalı Erkeklerin Stoma Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) (devamı) GRCDÖE alt boyutları Stoma özellikleri Kaçınma Sayı (n) ± SS Test* Dokunma p ± SS Erken boşalma Erektil disfonksiyon Test* p x²kw:.90 .636 ± SS Test* p x²kw:.55 .758 ± SS Test* 6.12±1.56 x²kw: 5.96±1.84 6.16 p Stoma tipi Kolostomi 31 2.80±1.99 x²kw: İleostomi 26 2.76±1.63 4.76 Ürostomi 19 1.78±1.39 Kanser 66 2.36±1.66 Diğer 10 3.70±2.11 Kalıcı 41 2.21±1.63 Geçici 35 2.91±1.96 Kendisi yapıyor 32 2.40±1.84 x²kw: Eşi yapıyor 29 2.51±1.72 .61 Başkası yapıyor 15 2.86±1.72 Stoma açılma nedeni Stoma durumu .092 5.35±1.81 5.50±1.33 5.52±2.16 U: 192.500 U: 566.500 .025** 5.28±1.67 6.50±1.95 .094 5.51±1.93 5.37±1.51 5.87±1.23 5.88±1.47 6.10±1.28 U: 206.500 U: 707.000 .042** 5.93±1.33 5.90±1.28 .907 5.90±1.28 5.97±1.38 .046** 7.15±1.74 U: 328.000 U: 693.500 .974 6.39±1.79 5.90±1.44 .792 6.73±1.74 5.85±1.66 U: 256.000 U: 505.000 .246 .024** Stoma bakımı .734 5.71±2.00 x²kw: 5.27±1.62 .54 5.20±137 .760 5.93±1.29 x²kw: 5.86±1.61 .16 606±0.59 .921 6.50±1.83 x²kw: 6.03±1.91 .82 .661 6.53±1.18 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 78 4.5.3. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Cinsel Doyum Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin tedavi özelliklerine göre GRCDÖ toplam puan ortalamaları Tablo 22’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan kadın ve erkeklerin yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi ve sonrası KT ve ameliyat öncesi ve sonrası RT alma durumlarına göre GRCDÖ toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 22). 79 Tablo 22: Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖ Puan Ortalamaları (n:100) Tedavi özellikleri Yapılan ameliyat APR LAR Sistektomi+Üriner Diversiyon Diğer GRCDÖ Kadın Toplam Puanı (n:24) Sayı (n) Test* P** ± SS 2 5 1 16 Ameliyat durumu Planlı 11 Acil 13 Ameliyat öncesi KT Uygulandı 6 Uygulanmadı 18 Ameliyat öncesi RT Uygulandı 4 Uygulanmadı 20 Ameliyat sonrası KT Uygulandı 13 Uygulanmadı 11 Ameliyat sonrası RT Uygulandı 6 Uygulanmadı 18 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test 7.50±2.12 6.40±1.81 9.00 5.81±2.04 GRCDÖ Erkek Toplam Puanı (n:76) Sayı (n) Test* P** ± SS 9 21 19 27 7.11±1.36 7.52±1.50 7.57±1.50 7.37±1.44 .955 49 27 U: 48.000 .721 6.75±2.21 6.10±2.02 U: 33.500 6.30±1.88 6.09±2.25 7.00±1.89 5.94±2.04 x²kw: 1.22 .748 7.28±1.51 7.70±1.29 U: 566.000 .284 35 41 7.51±1.50 7.36±1.49 U: 682.000 .702 .627 29 47 7.82±1.07 7.19±1.59 U: 537.000 .110 U: 65.000 .733 33 43 7.45±1.32 7.41±1.54 U: 696.000 .884 U: 36.500 .251 12 64 7.25±1.48 7.46±1.44 U: 347.000 .586 x²kw: 3.91 .271 6.27±2.05 6.15±2.07 U: 70.000 6.00±2.09 6.27±2.05 **p>.05 80 Stomalı kadınların tedavi özelliklerine göre GRCDÖK alt boyut puan ortalamaları Tablo 23’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların ameliyat öncesi RT alma durumlarına göre GRCDÖK alt boyutlarından “vajinusmus” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=15.500, p=.037) (p<.05). Ameliyat öncesi RT alan stomalı kadınların “vajinusmus” alt boyu puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 23). Stomalı kadınların diğer tedavi özelliklerine (yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi KT, ameliyat sonrası kemoterapi KT, ameliyat sonrası RT alma) göre GRCDÖK alt boyut puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 23). 81 Tablo 23: Stomalı Kadınların Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) GRCDÖK alt boyutları Sıklık Sayı (n) ± SS APR 2 7.40±1.41 LAR 5 6.40±167 Sistektomi+Üriner 1 5.00 Diversiyon 16 6.31±1.53 Tedavi özellikleri Test* İletişim p ± SS Test* Doyum p ± SS Test* p x²kw: 2.88 .410 U: 69.000 .910 U: 42.000 .454 U: 27.000 .347 U: 71.500 1.00 U: 48.500 .721 Yapılan ameliyat 7.50±2.12 x²kw: 1.64 .650 7.80±1.30 9.00 3.50±2.12 x²kw: 4.22 .238 6.25±2.01 4.20±3.28 9.00 3.75±2.08 Diğer Ameliyat durumu Planlı 11 Acil 13 Ameliyat öncesi KT Uygulandı 6 Uygulanmadı 18 Ameliyat öncesi RT Uygulandı 4 Uygulanmadı 20 Ameliyat sonrası KT Uygulandı 13 Uygulanmadı 11 Ameliyat sonrası RT Uygulandı 6 Uygulanmadı 18 6.09±1.30 6.53±1.66 6.00±1.09 6.44±1.61 5.75±0.50 6.45±1.60 6.39±1.19 6.27±1.84 6.50±1.64 6.27±1.48 U: 59.000 .494 U: 47.500 .673 U: 33.000 .627 U: 63.500 .649 U: 50.000 .820 6.90±2.16 6.69±1.84 6.66±2.42 6.83±1.85 8.00±1.41 6.55±1.98 7.07±1.70 6.45±2.25 7.16±2.04 6.66±1.97 U: 68.500 .865 U: 52.000 .923 U: 23.500 .210 U: 62.000 .608 U: 46.500 .626 4.09±2.62 4.00±2.04 3.66±2.73 4.16±2.17 3.75±3.50 4.10±2.07 3.84±1.95 4.27±2.68 4.66±3.07 3.83±2.00 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 82 Tablo 23: Stomalı Kadınların Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖK Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) (devamı) GRCDÖK alt boyutları Tedavi özellikleri Sayı (n) Kaçınma ± SS Test* Dokunma p ± SS Test* Orgazm bozukluğu Vaginismus p ± SS Test* p ± SS Test* p Yapılan ameliyat APR 2 5.50±3.53 6.50±3.53 LAR 5 4.40±1.81 x²kw: Sistektomi+Üriner 1 9.00 3.27 16 5.43±1.99 Planlı 11 5.63±2.06 Acil 13 5.15±2.23 Uygulandı 6 5.16±2.63 Uygulanmadı 18 5.44±2.00 Uygulandı 4 5.25±3.30 Uygulanmadı 20 5.40±1.93 Uygulandı 13 5.15±2.23 Uygulanmadı 11 5.63±2.06 Uygulandı 6 5.50±1.37 Uygulanmadı 18 5.33±2.35 .352 8.00±1.41 7.20±2.16 x²kw: 9.00 3.13 .371 5.50±0.70 5.60±0.89 x²kw: 9.00 6.61 .085 3.80±1.30 x²kw: 9.00 6.08 .108 Diversiyon Diğer Ameliyat durumu Ameliyat öncesi KT Ameliyat öncesi RT Ameliyat sonrası KT Ameliyat sonrası RT 6.00±1.71 U: 59.500 U: 51.000 U: 39.500 U: 65.000 U: 51.500 .494 6.27±2.10 6.53±1.89 .871 5.66±2.06 6.66±1.90 .970 6.00±2.44 6.50±1.90 .733 6.46±1.76 6.36±2.24 .721 6.50±2.25 6.38±1.91 6.12±1.20 U: 67.500 U: 39.000 U: 35.000 U: 69.000 U: 51.500 .820 6.72±1.48 5.92±1.18 .343 7.00±1.67 6.05±1.21 .737 7.75±1.50 6.00±1.16 .910 6.38±1.38 6.18±1.40 .871 7.16±1.32 6.00±1.28 3.81±1.64 U: 48.500 U: 34.500 U: 15.500 U: 65.000 U: 28.000 .186 4.27±2.05 4.07±1.70 .199 4.50±2.50 4.05±1.62 .037** 5.25±2.87 3.95±1.57 .733 3.76±1.23 4.63±2.33 .090 4.50±0.83 4.05±2.07 U: 68.000 U: 51.500 U: 26.500 U: 60.500 U: 32.500 .865 .871 .309 .531 .156 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 83 Stomalı erkeklerin tedavi özelliklerine göre GRCDÖE alt boyut puan ortalamaları Tablo 24’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin ameliyat öncesi RT alma durumlarına göre GRCDÖE alt boyutlarından “kaçınma” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=504.500, p=.044) (p<.05). Ameliyat öncesi RT alan stomalı erkeklerin “kaçınma” alt boyu puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 24). Ameliyat sonrası RT alma durumuna göre stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “dokunma” alt boyut puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=241.000, p=.029) (p<.05). Ameliyat sonrası RT almayan stomalı erkeklerin RT alanlara göre “dokunma” alt boyu puan ortalamalarının daha yüksek olduğu belirlendi (Tablo 24). Stomalı erkeklerin diğer tedavi özelliklerine (yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi KT, ameliyat sonrası kemoterapi KT) göre GRCDÖE alt boyut puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 24). 84 Tablo 24: Stomalı Erkeklerin Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) GRCDÖE alt boyutları Sıklık İletişim Doyum Sayı (n) ± SS APR 9 6.00±1.73 LAR 21 5.52±1.88 Sistektomi+Üriner Diversiyon 19 6.00±2.08 6.00±2.62 4.21±2.12 Diğer 27 5.51±1.84 6.03±2.22 3.55±1.39 Planlı 49 5.63±1.97 Acil 27 5.81±1.73 Uygulandı 35 5.94±1.87 Uygulanmadı 41 5.48±1.88 Uygulandı 29 6.03±1.86 Uygulanmadı 47 5.48±1.88 Uygulandı 33 5.60±2.09 Uygulanmadı 43 5.76±1.72 Uygulandı 12 6.41±1.83 Uygulanmadı 64 5.56±1.87 Tedavi özellikleri Test* p ± SS Test* p ± SS Test* p x²kw: 1.99 .573 U: 624.500 .682 U: 676.500 .663 U: 566.500 .210 U: 697.500 .898 U: 338.500 .509 Yapılan ameliyat 5.22±1.64 x²kw: .92 .819 6.28±2.00 3.66±1.32 x²kw: 1.48 .686 3.71±1.64 Ameliyat durumu U: 605.500 .537 5.79±2.18 U: 555.500 .242 6.37±2.20 3.77±1.69 3.77±160 Ameliyat öncesi KT U: 633.500 .374 5.94±2.11 U: 699.500 .849 6.04±2.29 3.85±1.59 3.70±1.72 Ameliyat öncesi RT U: 580.000 .270 6.41±1.84 U: 555.500 .171 5.74±237 4.10±1.44 3.57±1.75 Ameliyat sonrası KT U: 674.500 .709 6.06±1.93 U: 680.000 .753 5.95±2.39 3.81±1.72 3.74±1.61 Ameliyat sonrası RT U: 291.000 .178 5.58±1.97 6.07±2.24 U: 333.000 .460 4.08±1.72 3.71±1.64 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 85 Tablo 24: Stomalı Erkeklerin Tedavi Özelliklerine Göre GRCDÖE Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) (devamı) GRCDÖE alt boyutları Tedavi özellikleri Kaçınma Sayı (n) ± SS Test* Dokunma p ± SS Test* Erken boşalma Erektil disfonksiyon p ± SS Test* p ± SS Test* p x²kw: 7.01 .071 Yapılan ameliyat APR 9 2.66±1.32 LAR 21 2.80±1.63 Sistektomi+Üriner 19 1.78±1.39 27 2.81±1.98 Planlı 49 2.42±1.65 Acil 27 2.70±1.97 Uygulandı 35 2.77±1.73 Uygulanmadı 41 2.34±1.79 Uygulandı 29 3.03±1.67 Uygulanmadı 47 2.23±1.77 Uygulandı 33 2.69±1.68 Uygulanmadı 43 2.41±1.84 Uygulandı 12 2.50±1.78 Uygulanmadı 64 2.54±1.78 4.88±1.16 x²kw: 4.81 .186 5.52±1.53 5.52±2.16 5.22±1.20 x²kw: 1.06 .786 5.95±1.49 6.10±1.28 6.22±1.39 x²kw: 3.69 .297 6.23±1.75 7.15±1.74 Diversiyon Diğer Ameliyat durumu Ameliyat öncesi KT Ameliyat öncesi RT Ameliyat sonrası KT Ameliyat sonrası RT 5.51±1.78 U: 612.500 U: 619.000 U: 504.500 U: 643.500 U: 375.500 .572 5.36±1.64 5.59±1.94 .275 5.45±1.63 5.43±1.85 .044** 5.48±1.54 5.42±1.87 .462 5.00±1.29 5.79±1.97 .898 4.41±0.90 5.64±1.80 6.03±1.22 U: 629.000 U: 678.000 U: 622.000 U: 562.000 U: 241.000 .705 5.89±1.38 6.00±1.94 .659 5.62±1.45 6.19±1.14 .495 5.82±1.39 6.00±1.28 .097 6.09±1.28 5.79±1.97 .029** 6.25±1.54 5.87±1.27 5.85±1.74 U: 632.500 U: 546.500 U: 626.500 U: 627.500 U: 325.500 .740 6.28±1.84 6.40±1.59 .060 6.71±1.77 6.00±168 .536 6.62±1.63 6.14±1.81 .365 6.36±1.86 6.30±1.68 .380 5.91±1.83 6.40±1.74 U: 653.000 U: 550.000 U: 580.000 U: 693.000 U: 318.000 .925 .060 .268 .860 .338 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 86 4.6. Stomalı Bireylerin Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı bireylerin sosyodemografik, stoma ve tedavi özelliklerine göre cinsel fonksiyon düzeylerinin karşılaştırılmasına ilişkin bulgular yer almaktadır. 4.6.1 Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin sosyodemografik özelliklerine göre KCİÖ ve EİUD puan ortalamaları Tablo 25’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların kronik hastalık durumuna göre (U:28.000, p=.013) ve ilaç kullanma durumuna göre (U:35.000, p=.035) KCİÖ toplam puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). İlaç kullanan ve kronik hastalığı olan kadınların cinsel disfonksiyon puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 25). Stomalı kadınların eğitim durumu, çalışma durumu, birlikte/yalnız yaşama durumuna göre KCİÖ puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 25). Stomalı erkeklerin eğitim durumu, medeni durum, çalışma durumu, birlikte/yalnız yaşama durumu, kronik hastalık durumu ve ilaç kullanma durumuna göre EİUD puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 25). 87 Tablo 25: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları (n:100) KCİÖ Toplam Puanı (n:24) Sayı (n) ± SS İlköğretim 18 3.95±6.33 Lise 3 13.66±16.59 Yüksekokul 3 12.03±11.37 Sosyodemografik özellikler EİUD Toplam Puanı (n:76) Test* p x²kw: 3.88 .143 Sayı (n) ± SS 42 25.50±18.11 17 18.76±17.66 17 23.47±18.24 13 17.46±15.15 63 24.79±18.39 10 31.30±17.14 66 22.36±17.96 6 19.83±18.75 70 23.85±18.04 48 25.59±18.31 28 20.71±17.46 38 26.66±18.31 38 20.24±17.31 Test* p x²kw: 4.15 .125 U: 324.500 .239 U: 256.500 .257 U: 173.000 .474 U: 588.500 .222 U: 586.500 .159 Eğitim Durumu Medeni durum Bekar 5 Evli 19 Çalışma durumu Tam gün çalışıyor 3 Çalışmıyor 21 1.92±1.00 7.30±9.81 7.80±11.17 5.94±8.92 U: 33.500 U: 31.000 .331 1.000 Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor 3 8.53±11.42 Ailesiyle yaşıyor 21 5.84±8.86 Yok 16 9.45±10.69 Var 8 1.59±0.69 Yok 13 9.88±11.00 Var 11 1.80±0.95 U: 26.500 .680 Kronik hastalık U: 28.000 .013** Kullandığı ilaç U: 35.000 .035** * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 88 Stomalı kadınların sosyodemografik özelliklerine göre KCİÖ alt boyut puan ortalamaları Tablo 26’da yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların eğitim durumuna göre KCİÖ alt boyutlarından “orgazm” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=7.63, p=.022) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın istatiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte (p>.05) ilköğretim mezunu stomalı kadınların cinsel fonksiyon “orgazm” alt boyut puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 26). Kronik hastalık durumuna göre stomalı kadınların KCİÖ alt boyutlarından “istek” (U=36.500, p=.048) ve “uyarılma” (U=25.500, p=.007) puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Kronik hastalığı olan stomalı kadınların cinsel fonksiyon “istek” ve “uyarılma” alt boyut puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 26). İlaç kullanma durumuna göre stomalı kadınların KCİÖ alt boyutlarından “uyarılma” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (U=32.000, p=.022) (p<.05). İlaç kullanan stomalı kadınların cinsel fonksiyon “uyarılma” alt boyut puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 26). 89 Tablo 26: Stomalı Kadınların Sosyodemografik Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) KCİÖ alt boyutları Sosyodemografik özellikler İstek Sayı (n) ± SS Test* Uyarılma p ± SS Test* 0.80±1.43 x²kw: 2.50±3.12 2.72 Lubrikasyon p ± SS Test* 0.46±1.26 x²kw: 2.50±2.55 4.60 Orgazm p ± SS Test* 0.26±0.87 x²kw: 1.73±2.66 7.63 Ağrı Doyum p ± SS Test* 0.60±1.75 x²kw: 2.00±3.46 3.95 p ± SS Test* 0.15±0.45 x²kw: 1.73±3.00 2.07 p Eğitim Durumu İlköğretim 18 1.66±0.86 x²kw: Lise 3 3.20±2.10 3.46 Yüksekokul 3 2.40±1.20 Bekar 5 1.32±0.26 Evli 19 2.11±1.25 Tam gün çalışıyor 3 2.00±1.38 Çalışmıyor 21 1.94±1.16 3 2.00±1.38 21 1.94±1.16 Yok 16 2.35±1.32 Var 8 1.38±0.56 Yok 13 2.35±1.37 Var 11 1.47±0.62 Medeni durum Çalışma durumu .177 .256 1.70±2.17 U: 33.000 U: 31.000 .331 0.54±076 1.27±1.97 1.000 1.50±2.34 1.07±1.78 .100 2.20±1.99 U: 40.000 U: 29.000 .629 0.06±0.13 1.16±1.81 .870 1.10±1.90 0.91±1.69 .022** 2.00±2.49 2.53±2.20 U: 36.500 U: 31.000 .446 0.00±0.00 0.92±1.67 1.000 1.20±2.07 0.66±1.48 .138 U: 32.500 U: 28.500 .297 0.00±0.00 1.20±2.26 .805 1.60±2.77 0.85±2.01 .355 1.27±2.07 U: 35.000 U: 27.500 .406 0.00±0.00 0.61±1.43 .742 0.40±0.69 0.49±1.36 U: 37.500 U: 27.000 .489 .742 Birlikte yaşadığı kişiler Yalnız yaşıyor Ailesiyle yaşıyor Kronik hastalık Kullandığı ilaç U: 31.000 U: 36.500 U: 43.000 1.000 2.00±2.49 1.00±16.9 .048** 1.80±2.07 0.18±0.40 .106 1.84±2.14 0.27±0.47 U: 22.500 U: 25.500 U: 32.000 .452 1.60±2.51 0.84±1.58 .007** 1.58±1.96 0.03±0.09 .022** 1.68±2.01 0.05±0.12 U: 20.000 U: 39.000 U: 45.500 .354 0.40±0.69 0.78±1.61 .074 1.25±1.84 0.00±0.00 .134 1.35±1.88 0.00±0.00 U: 30.000 U: 40.000 U: 38.500 .935 2.00±3.46 0.80±.187 .084 1.62±2.51 0.00±0.00 .055 1.75±2.57 0.00±0.00 U: 25.500 U: 45.000 U: 44.000 .620 0.53±0.92 0.47±135 .154 0.82±1.62 0.00±0.00 .119 0.89±1.67 0.00±0.00 U: 26.000 U: 50.000 U: 49.500 .680 .259 .207 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 90 Stomalı erkeklerin sosyodemografik özelliklerine göre EİUD alt boyut puan ortalamaları Tablo 27’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin eğitim durumuna göre EİUD alt boyutlarından “cinsel istek” puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=6.51, p=.039) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın lise mezunu stomalı erkeklerden kaynaklandığı bulundu (p<.05). Lise mezunu stomalı erkeklerin cinsel fonksiyon “cinsel istek” alt boyut puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 27). Stomalı erkeklerin diğer sosyodemografik özellikleri (medeni durum, çalışma durumu, birlikte yaşadığı kişiler, kronik hastalık, ilaç kullanımı) göre EİUD puan ortalaması arasında fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 27). 91 Tablo 27: Stomalı Erkeklerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları (n:76) EİUD alt boyutları Sosyodemografik özellikler Erektil disfonksiyon Sayı (n) ± SS Test* Orgazmik fonksiyon p ± SS Test* 2.73±3.41 x²kw: 2.64±3.88 .14 İlişki tatmini Cinsel istek p ± SS Test* 5.52±2.66 x²kw: 3.70±2.49 6.51 p ± SS Test* 3.04±379 x²kw: 2.17±3.22 1.04 Genel tatmin p ± SS Test* 4.90±3.07 x²kw: 4.41±3.08 1.31 p Eğitim Durumu İlköğretim 42 9.28±8.71 x²kw: Lise 17 5.82±6.13 2.59 Yüksekokul 17 7.58±7.15 Bekar 13 4.84±5.45 Evli 63 8.80±8.10 Tam gün çalışıyor 10 11.60±8.24 Çalışmıyor 66 7.60±7.78 Yalnız yaşıyor 6 5.66±6.91 Ailesiyle yaşıyor 70 8.34±7.99 Yok 48 8.95±7.94 Var 28 7.00±7.84 Yok 38 9.33±8.26 Var 38 6.86±7.40 Medeni durum Çalışma durumu Birlikte yaşadığı kişiler Kronik hastalık Kullandığı ilaç .273 .928 3.00±4.01 U: 311.500 U: 253.000 U: 196.000 U: 615.500 U: 629.000 .163 2.46±3.95 2.84±3.57 .222 4.30±3.30 2.54±3.62 .415 2.50±3.98 2.80±3.60 .336 3.15±3.76 2.25±3.37 .321 3.30±3.70 2.21±3.47 .039** 3.23±3.93 5.58±2.76 U: 372.500 U: 237.000 U: 195.500 U: 616.000 U: 602.000 .572 4.84±2.67 5.19±2.75 .114 6.10±1.96 4.98±2.80 .757 5.50±3.20 5.10±2.70 .306 5.15±2.63 5.09±2.88 .169 5.33±2.50 4.91±2.95 .593 U: 374.000 U: 250.500 U: 197.500 U: 680.500 U: 643.500 .617 1.69±3.27 3.14±3.74 .212 4.60±3.27 2.63±3.70 .806 2.66±2.50 2.91±3.67 .801 3.36±3.37 2.25±3.52 .408 3.58±3.83 2.16±3.43 .517 4.05±2.96 U: 314.500 U: 245.500 U: 198.500 U: 585.500 U: 581.000 .147 3.61±2.25 4.80±3.14 .151 4.70±2.83 4.59±3.08 .806 3.50±2.50 4.70±3.07 .168 4.95±3.21 4.12±2.74 .106 5.10±3.19 4.08±2.80 U: 345.000 U: 314.000 U: 166.000 U: 603.500 U: 601.500 .337 .791 .361 .254 .179 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 92 4.6.3. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin stoma özelliklerine göre KCİÖ ve EİUD toplam puan ortalamaları Tablo 28’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların stoma tipi, stoma açılma nedeni, stomanın kalıcı veya geçici olma durumu ve stoma bakımını yapma durumlarına göre KCİÖ puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 28). Stomalı erkeklerin stoma tipi, stoma açılma nedeni, stomanın kalıcı/geçici olma durumu ve stoma bakımını yapma durumlarına göre EİUD puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 28). 93 Tablo 28: Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları (n:100) KCİÖ Toplam Puanı (n:24) Sayı (n) ± SS Kolostomi 13 5.92±7.33 İleostomi 10 6.86±11.49 Ürostomi 1 2.70 Kanser 18 5.00±6.97 Diğer 6 9.71±13.63 Kalıcı 9 3.57±3.22 Geçici 15 7.74±10.92 Kendisi yapıyor 9 9.52±9.94 Eşi yapıyor 5 8.18±13.63 Başkası yapıyor 10 Stoma özellikleri EİUD Toplam Puanı (n:76) Test* p** x²kw: 1.04 .592 Sayı (n) ± SS 31 23.64±19.21 26 26.38±18.08 19 19.47±15.88 66 23.86±17.87 10 21.40±19.71 41 20.43±16.87 35 27.17±18.85 32 22.34±17.73 29 24.10±18.76 Test* p** x²kw: 1.57 .456 U: 300.500 .649 U: 562.500 .105 x²kw: .08 .957 Stoma tipi Stoma açılma nedeni U: 52.000 .923 Stoma durumu U: 63.000 .815 Stoma bakımı x²kw: 4.70 .095 15 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p>.05 94 Stomalı kadın bireylerin stoma özelliklerine göre KCİÖ alt boyut puan ortalamaları Tablo 29’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların stoma tipi, stoma açılma nedeni, stomamın kalıcı veya geçici olma durumu ve stoma bakımını yapma durumuna göre KCİÖ alt boyut puan artalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 29). 95 Tablo 29: Stomalı Kadınların Stoma Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) KCİÖ alt boyutları Stoma özellikleri İstek Sayı (n) ± SS Test* Uyarılma p** ± SS Test* 1.06±1.60 x²kw: 1.20±2.14 .96 Lubrikasyon p** ± SS Test* 1.01±1.60 x²kw: 0.90±1.91 1.13 Orgazm p** ± SS Test* 0.67±1.34 x²kw: 0.88±1.86 .39 Ağrı Doyum p** ± SS Test* 0.92±2.02 x²kw: 1.08±2.29 .26 p** ± SS Test* 0.21±0.53 x²kw: 0.88±1.89 .41 p** Stoma tipi Kolostomi 13 2.03±0.99 x²kw: İleostomi 10 1.92±1.43 .93 Ürostomi 1 1.20 Kanser 18 1.83±0.90 Diğer 6 2.30±1.79 Kalıcı 9 1.80±0.79 Geçici 15 2.04±1.35 Kendisi yapıyor 9 2.33±1.14 x²kw: Eşi yapıyor 5 2.28±1.81 3.26 Başkası yapıyor 10 1.44±0.57 Stoma açılma nedeni Stoma durumu .626 .631 1.20 U: 51.000 U: 67.500 .871 0.91±1.41 1.75±2.65 1.000 0.60±0.65 1.44±2.15 .568 3.00 U: 53.000 U: 67.500 .974 0.78±1.48 1.40±2.20 .907 0.60±1.11 1.14±1.94 .822 0.00 U: 50.000 U: 62.500 .820 0.51±1.23 1.40±2.20 .770 0.44±1.19 0.90±1.71 .875 0.00 U: 45.500 U: 62.500 .581 0.66±1.75 1.80±2.81 .770 0.13±0.40 1.44±2.49 .811 0.00 U: 44.000 U: 55.000 .537 0.28±0.90 1.06±2.08 .482 0.00±0.00 0.77±1.58 U: 42.000 U: 49.500 .454 .290 Stoma bakımı .195 1.63±2.09 x²kw: 1.62±2.48 2.73 0.42±.068 .255 1.60±1.95 x²kw: 1.08±2.25 2.11 0.27±0.75 .347 1.37±1.81 x²kw: 0.96±2.14 3.15 0.04±0.12 .207 1.86±2.55 x²kw: 1.20±2.68 5.03 0.00±0.00 .081 0.71±1.24 x²kw: 1.04±2.32 3.44 .178 0.00±0.00 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p>.05 96 Stomalı erkeklerin stoma özelliklerine göre EİUD alt boyut puan ortalamaları Tablo 30’da yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin stoma tipine göre EİUD alt boyutlarından “genel tatmin” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=1.57, p=.002) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın ürostomili erkeklerden kaynaklandığı belirlendi (p<.05). Ürostomili erkeklerin cinsel fonksiyon “genel tatmin” alt boyu puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 30). Stomanın kalıcı veya geçici olma durumuna göre stomalı erkeklerin EİUD alt boyutlarından cinsel fonksiyon “genel tatmin” (U=465.500, p=.005) ve “orgazmik fonksiyon” (U=521.500, p=.024) puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<.05). Kalıcı stomalı erkeklerin cinsel fonksiyon “genel tatmin” ve “orgazmik fonksiyon” alt boyut puan ortalamalarının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 30). 97 Tablo 30: Stomalı Erkeklerin Stoma Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 76) EİUD alt boyutları Stoma Sayı özellikleri (n) Erektil disfonksiyon ± SS Orgazmik fonksiyon Test* p x²kw: .85 .652 ± SS İlişki tatmini Cinsel istek Test* p x²kw: 3.94 .139 ± SS Test* p x²kw: 4.44 .109 ± SS Genel tatmin Test* p x²kw: 2.69 .261 ± SS Test* p Stoma tipi Kolostomi 31 8.32±8.28 İleostomi 26 8.76±7.17 Ürostomi 19 6.94±8.50 Kanser 66 8.37±8.13 Diğer 10 6.50±6.27 Kalıcı 41 7.60±8.19 Geçici 35 8.74±7.62 Kendisi yapıyor 32 7.40±7.69 Eşi yapıyor 29 8.41±8.32 Başkası yapıyor 15 9.13±8.87 2.67±3.41 3.76±4.16 1.57±2.79 4.70±2.73 4.76±2.45 6.31±2.84 3.29±3.98 3.23±3.63 1.78±3.18 4.64±3.05 x²kw: 5.84±3.04 12.09 .002** 2.84±2.11 Stoma açılma U: nedeni Stoma durumu 299.000 U: 647.000 .623 2.68±3.50 3.40±4.45 .448 1.82±2.76 3.88±4.17 U: 310.500 U: 521.500 .740 5.21±2.66 4.60±3.20 .024** 5.00±2.82 5.28±2.62 U: 290.000 U: 666.000 .530 3.00±3.71 2.20±3.61 .584 2.26±3.38 3.62±3.94 U: 284.500 U: 579.000 .439 4.59±3.01 4.70±3.33 .110 3.73±2.72 5.62±3.09 U: 319.000 U: 469.500 .855 .005** Stoma bakımı x²kw: .30 .860 2.87±3.90 2.82±3.62 2.46±3.11 x²kw: .12 .939 5.40±2.89 4.82±2.57 5.13±2.47 x²kw: .43 .806 2.37±3.40 3.27±3.94 3.26±3.88 x²kw: 1.10 .577 4.28±3.06 4.75±3.12 x²kw: .65 .957 5.00±2.92 *x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 98 4.5.3. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Cinsel Fonksiyon Düzeylerinin Karşılaştırılması Stomalı bireylerin tedavi özelliklerine göre KCİÖ ve EİUD toplam puan ortalamaları Tablo 31’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi veya sonrası KT alma, ameliyat öncesi veya sonras RT alma durumlarına göre KCİÖ puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 31). Stomalı erkeklerin yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi veya sonrası KT alma, ameliyat öncesi veya sonrası RT alma durumlarına göre EİUD puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 31). 99 Tablo 31: Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre KCİÖ Ve EİUD Puan Ortalamaları (n:100) KCİÖ toplam puanı (n:24) Sayı (n) ± SS APR 2 3.15±0.21 LAR 5 1.32±0.26 Sistektomi+Üriner Diversiyon 1 Diğer EİUD toplam puanı (n:76) Sayı (n) ± SS 9 31.55±19.78 21 21.95±18.59 2.70 19 19.47±15.88 16 8.29±1042 27 24.96±18.32 Planlı 11 7.11±8.23 49 24.22±18.19 Acil 13 5.38±9.74 27 22.29±17.93 Uygulandı 6 7.11±9.01 35 24.34±18.06 Uygulanmadı 18 5.86±9.19 41 22.85±18.15 Uygulandı 4 2.02±0.96 29 24.13±18.21 Uygulanmadı 20 7.01±9.64 47 23.17±18.06 Uygulandı 13 5.63±7.86 33 26.45±17.81 Uygulanmadı 11 6.82±10.49 43 21.30±18.03 Uygulandı 6 6.03±8.01 12 24.08±17.70 Uygulanmadı 18 6.22±9.48 64 23.43±18.20 Tedavi özellikleri Test* p** Test* p** x²kw: 1.38 .709 U: 640.000 .815 U: 717.000 .996 U: 646.000 .703 U: 590.500 .210 U: 377.500 .926 Yapılan ameliyat x²kw: 4.33 .227 Ameliyat durumu U: 41.000 .082 Ameliyat öncesi KT U: 44.000 .537 Ameliyat öncesi RT U: 32.000 .575 Ameliyat sonrası KT U: 58.500 .459 Ameliyat sonrası RT U: 47.500 .673 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p>.05 100 Stomalı kadınlarıntedavi özelliklerine göre KCİÖ alt boyut puan ortalamaları Tablo 32’de yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı kadınların yapılan ameliyat türü, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi veya sonrası kemoterapi alma, ameliyat öncesi veya sonrası radyoterapi alma durumlarına göre KCİÖ alt boyut puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 32). 101 Tablo 32: Stomalı Kadınların Tedavi Özelliklerine Göre KCİÖ Alt Boyut Puan Ortalamaları (n: 24) KCİÖ alt boyutları Tedavi özellikleri İstek Sayı (n) ± SS Test* Uyarılma p** ± SS Test* Lubrikasyon p** ± SS Test* Orgazm p** ± SS Test* Ağrı Doyum p** ± SS Test* p** ± SS Test* p** Yapılan ameliyat APR 2 240±0.84 5 1.20±0.00 1 1.20 16 2.17±1.31 Planlı 11 2.12±1.01 Acil 13 1.80±1.20 Uygulandı 6 2.10±1.05 Uygulanmadı 18 1.90±1.20 Uygulandı 4 1.65±0.90 Uygulanmadı 20 2.01±1.21 Uygulandı 13 1.98±0.99 Uygulanmadı 11 1.90±1.38 Uygulandı 6 2.20±1.11 Uygulanmadı 18 1.86±1.19 LAR Sistektomi+Üriner Diversiyon Diğer Ameliyat durumu Ameliyat öncesi KT Ameliyat öncesi RT Ameliyat sonrası KT Ameliyat sonrası RT x²kw: 5.13 0.75±1.06 .162 0.12±0.26 1.20 x²kw: 3.45 0.00±0.00 .326 3.00 1.48±2.06 U: 52.500 U: 46.000 U: 33.500 U: 61.500 U: 44.000 .277 1.33±1.66 0.94±1.91 .626 1.00±1.63 1.16±1.86 .627 0.30±0.60 1.29±1.89 .649 1.13±1.60 1.11±2.04 .537 1.15±1.88 1.11±1.79 0.00±0.00 x²kw: 4.83 0.00±0.00 .185 0.00 1.38±1.90 U: 47.500 U: 51.000 U: 25.500 U: 60.500 U: 53.500 .167 1.25±1.76 0.66±1.61 .871 1.15±1.71 0.86±1.70 .273 0.07±0.15 1.11±1.78 .531 0.85±1.62 1.03±1.80 .974 1.15±1.90 0.86±1.64 0.00±0.00 x²kw: 3.73 0.00±0.00 .291 0.00 1.10±1.77 U: 56.500 U: 44.000 U: 33.000 U: 67.000 U: 53.000 .392 0.83±1.51 0.64±1.59 .537 1.26±1.96 0.55±1.37 .627 0.00±0.00 0.88±1.63 .820 0.43±1.12 1.09±1.89 .974 0.26±0.48 0.88±1.72 0.00±0.00 x²kw: 2.97 0.00±0.00 .395 0.00 1.42±2.40 U: 59.000 U: 46.500 U: 28.000 U: 66.000 U: 52.000 .494 1.09±2.17 0.83±2.04 .626 1.00±1.92 0.93±2.16 .388 0.00±0.00 1.14±2.21 .776 0.83±2.04 1.09±2.17 .923 1.00±2.44 0.93±1.99 0.00±0.00 x²kw: 2.27 .517 0.72±1.54 U: 64.000 U: 46.500 U: 30.000 U: 64.000 U: 52.500 .691 0.47±1.14 0.49±1.45 .673 0.60±1.46 0.44±1.27 .477 0.00±0.00 0.58±1.40 .691 0.40±1.05 0.58±1.40 .923 0.26±0.65 0.55±1.45 U: 69.500 U: 53.500 U: 32.000 U: 69.500 U: 53.500 .910 .974 .575 .910 .974 *x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p>.05 102 Stomalı erkek bireylerin tedavi özelliklerine göre EİUD alt boyut puan ortalamaları Tablo 33’te yer almaktadır. Araştırmaya katılan stomalı erkeklerin yapılan ameliyat türüne göre EİUD alt boyutlarından “genel tatmin” puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark bulundu (x²kw=10.09, p=.018) (p<.05). Yapılan ileri analizde farkın Radikal sistektomi+üriner diversiyon ameliyatından kaynaklandığı bulundu (p<.05). Radikal sistektomi+Üriner diversiyon yapılan erkeklerin cinsel fonksiyon “genel tatmin” alt boyut puan ortalamasının daha düşük olduğu belirlendi (Tablo 33). Diğer tedavi özelliklerine (ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi veya sonrası KT alma, ameliyat öncesi veya sonrası RT alma) göre stomalı erkeklerin EİUD alt boyut puan ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 33). 103 Tablo 33: Stomalı Erkeklerin Tedavi Özelliklerine Göre EİUD Alt Boyut Puan Ortalamaları (n:76) EİUD alt boyutları Tedavi özellikleri Erektil disfonksiyon Sayı (n) ± SS Test* Orgazmik fonksiyon p ± SS Test* İlişki tatmini Cinsel istek p ± SS Test* p ± SS Test* Genel tatmin p ± SS Test* p Yapılan ameliyat APR 9 12.55±8.65 LAR 21 7.33±6.97 Sistektomi+Üriner Diversiyon 19 6.94±8.50 Diğer 27 8.11±7.85 Planlı 49 8.46±7.94 Acil 27 7.51±7.95 Uygulandı 35 9.08±8.02 Uygulanmadı 41 7.31±7.80 Uygulandı 29 9.65±8.37 Uygulanmadı 47 7.19±7.54 Uygulandı 33 10.03±8.24 Uygulanmadı 43 6.67±7.40 Uygulandı 12 8.58±8.45 Uygulanmadı 64 8.04±7.86 Ameliyat durumu Ameliyat öncesi KT Ameliyat öncesi RT Ameliyat sonrası KT Ameliyat sonrası RT x²kw: 3.16 3.77±3.03 .367 2.90±4.03 1.57±2.79 x²kw: 3.60 5.11±2.42 .307 6.31±2.84 3.18±3.91 U: 626.000 U: 626.500 U: 575.500 U: 538.000 U: 370.500 .691 2.91±3.65 2.51±3.59 .327 2.68±3.36 2.85±3.85 .242 2.62±3.13 2.87±3.90 .063 3.00±3.40 2.60±3.79 .843 2.25±3.07 2.87±3.71 4.19±2.22 x²kw: 5.77 4.55±4.00 .123 1.78±3.18 5.03±2.90 U: 627.000 U: 706.000 U: 666.500 U: 630.500 U: 367.500 .679 5.16±2.64 5.07±2.90 .894 4.82±2.44 5.39±2.94 .859 4.31±2.12 5.63±2.94 .360 5.18±2.55 5.09±2.87 .795 4.91±2.35 5.17±2.80 2.71±3.62 x²kw: 3.77 5.55±3.24 .287 2.84±2.11 3.25±3.89 U: 642.000 U: 642.000 U: 503.000 U: 686.000 U: 363.500 .829 3.02±3.71 2.66±3.71 .422 2.97±3.55 2.82±3.84 .051 2.89±3.23 2.89±3.97 .802 3.51±3.66 2.41±3.67 .766 3.41±3.82 2.79±3.68 4.80±3.05 x²kw: 10.09 .018** 5.37±3.12 U: 616.500 U: 670.500 U: 639.000 U: 568.000 U: 351.000 .589 4.65±3.07 4.51±3.01 .588 4.77±2.98 4.46±3.10 .615 4.65±2.86 4.57±3.16 .101 4.72±3.01 4.51±3.08 .603 4.91±3.26 4.54±3.01 U: 648.000 U: 685.000 U: 673.000 U: 684.000 U: 364.000 .874 .715 .922 .773 .759 * x²kw: Kruskal Wallis Test U: Mann-Whitney U test **p<.05 104 4.7. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi Stomalı bireylerin sosyodemografik ve stoma özellikleri ile cinsel doyum (GKRCDÖK ve GRCCDÖE) ve cinsel fonksiyon (EİUD ve KCİÖ) puan ortalamalarının ilişkisi Tablo 34’te yer almaktadır. Stomalı kadınların yaşı ile GRCDÖK “iletişim” (r=.509) ve “kaçınma” (r=.547) alt boyut puanları ve GRCDÖK toplam puanı (r=.524) arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, pozitif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların yaşı ile GRCDÖK “dokunma” (r=.437) ve “orgazm bozukluğu” (r=.449) alt boyut puanları arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, pozitif yönde ilişki bulundu (p<.05). Stomalı kadınların yaşı arttıkça GRCDÖK “sıklık”, “kaçınma”, “dokunma”, “orgazm bozukluğu” alt boyut puanlarının ve GRCKÖK toplam puanının yükseldiği belirlendi (Tablo 34). Stomalı kadınların yaşı ile KCİÖ “istek” (r=-.568), “lubrikasyon” (r=-.538), “orgazm” (r=-.547), “doyum” (r=-.667), “ağrı” (r=-.637) alt boyut puanları arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların yaşı ile KCİÖ toplam puanı (r=-.434) arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların yaşı arttıkça KCİÖ “istek”, “lubrikasyon”, “orgazm” , “doyum” ve “ağrı” alt boyut puanlarının ve KCİÖ toplam puanının düştüğü belirlendi (Tablo 34). Stomalı kadınların stoma süresi ile GRCDÖK “iletişim” (r=-.419) alt boyut puanı arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların stoma süresi ile GRCDÖK “orgazm bozukluğu” (r=-.527) alt boyutu ve GRCDÖK toplam puanı (r=-.519) arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların stoma süresi arttıkça GRCDÖK “iletişim”, “orgazm bozukluğu” alt boyut puanlarının ve GRCDÖK toplam puanının yükseldiği belirlendi (Tablo 34). Stomalı kadınların stoma süresi ile KCİÖ “lubrikasyon” (r=.441) ve “doyum” (r=.407) alt boyutları ve KCİÖ toplam puanı (r=.411) arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, pozitif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların stoma süresi ile KCİÖ “orgazm” (r=.573) alt boyutu arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, pozitif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların stoma süresi arttıkça KCİÖ “lubrikasyon” , “doyum” ve “orgazm” alt boyut puanlarının ve KCİÖ toplam puanının düştüğü belirlendi (Tablo 34). 105 Stomalı kadınların eğitim durumu ile GRCDÖK “iletişim” (r=-.421) arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların eğitim durumu ile GRCDÖK “orgazm bozukluğu” (r=-.524) ve GRCDÖK toplam puanı (r=-.534) arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların eğitim düzeyi arttıkça GRCDÖK “iletişim” ve “orgazm bozukluğu” alt boyut puanlarının ve GRCDÖK toplam puanının yükseldiği belirlendi (Tablo 34). Stomalı kadınların eğitim durumu ile KCİÖ “lubrikasyon” (r=.447) iarasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, pozitif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların eğitim durumu ile KCİÖ “orgazm” (r=.579) arasında istatiksel olarak anlamlı, orta, pozitif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomalı kadınların eğitim düzeyi arttıkça KCİÖ “lubrikasyon” ve “orgazm” alt boyut puanlarının düştüğü belirlendi (Tablo 34). Stomalı erkeklerin eğitim durumu ile GRCDÖE “erken boşalma” (r=-.269) ve GRCDÖE toplam puanı (r=-.228) ile istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (p<.05). Stomali erkeklerin eğitim düzeyi arttıkça GRCDÖE “erken boşalma” ve GRCDÖE toplam puanının düştüğü belirlendi (Tablo 34). Stomalı erkeklerin yaş ve stoma süresi EİUD toplam puanı ve alt boyutları ile arasında istatiksel olarak anlamlı ilişki olmadığı belirlendi (p>.05) (Tablo 34). 106 Tablo 34: Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Ve Stoma Özellikleri İle Cinsel Doyum ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi Kadın Test*** GRCDÖK1 GRCDÖK2 GRCDÖK3 GRCDÖK4 GRCDÖK5 GRCDÖK6 GRCDÖK7 GRCDÖKtop KCİÖ1 - KCİÖ2 KCİÖ3 KCİÖ4 KCİÖ5 - - - .538** .547** .664** .003 .006 .000 KCİÖ6 KCİÖtop -.637** -.434* .001 .034 r .218 .509* .354 .547** .437* .040 .449* .524** p .307 .011 .089 .006 .033 .852 .028 .009 r -.190 -.419* -.278 -.152 -.342 -.258 -.527** -.519** .372 .340 .441* .573** .407* .294 .411* p .373 .041 .189 .478 .102 .223 .008 .009 .073 .104 .031 .003 .048 .163 .046 Eğitim r -.93 -.421* -.292 -.178 .367 -.240 -.521** -.534** .384 .344 .447* .579** .392 .300 .404 durumu p .366 .041 .166 .406 .078 .259 .009 .007 .064 .100 .028 ..003 .058 .155 .050 GRCDÖE1 GRCDÖE2 GRCDÖE3 GRCDÖE4 GRCDÖE5 GRCDÖE6 GRCDÖE7 GRCDÖEtop EİUD1 EİUD2 EİUD3 EİUD4 EİUD5 EİUDtop r .147 .153 .207 -.209 .071 .082 .104 .134 -.201 -.209 -.057 -.192 -.093 -.154 p .206 .186 .073 .071 .544 .481 .372 .248 .081 .070 .623 .092 .426 .184 r .139 -.050 -.031 -.007 -.151 -.024 .209 .031 .038 -.114 -.044 -.142 -.184 -.067 p .232 .666 .794 .952 .194 .837 .070 .793 .742 .326 .708 .220 .112 .566 Eğitim r -.025 -.077 -.218 .178 .043 -.181 -.349** -.228* -.156 -.033 -.170 -.046 -.119 -.182 durumu p .829 .511 .058 .125 .714 .117 .002 .047 .179 .779 .142 .693 .306 .116 Yaş Stoma süresi Erkek Yaş Stoma süresi *: p<.05 **: p<.01 .568** .007 -.324 .122 ***: Spearman’s rho korelasyo testi GRCDÖK1: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 1 (Sıklık) GRCDÖE1: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 1 (Sıklık) GRCDÖK2: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 2 (İletişim) GRCDÖE2: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 2 (İletişim) GRCDÖK3: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 3 (Doyum) GRCDÖE3: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 3 (Doyum) GRCDÖK4: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 4 (Kaçınma) GRCDÖE4: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 4 (Kaçınma) GRCDÖK5: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 5 (Dokunma) GRCDÖE5: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 5 (Dokunma) GRCDÖK6: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 6 (Vajinusmus) GRCDÖE6: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 6 (Erektil disfonksiyon) GRCDÖK7: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Alt Boyut 7 (Orgazm bozukluğu) GRCDÖE7: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Alt Boyut 7 (Erken boşalma) GRCDÖKtop: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Toplam Puanı GRCDÖEtop: Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Toplam Puanı KCİÖ1: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 1 (İstek) EİUD1: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 1 (Erektil disfonksiyon) KCİÖ2: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 2 (Uyarılma) EİUD2: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 2 (Orgazmik fonksiyon) KCİÖ3: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 3 (Lubrikasyon) EİUD3: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 3 (Cinsel istek) KCİÖ4: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 4 (Orgazm) EİUD4: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 4 (İlişki tatmini) KCİÖ5: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 5 (Doyum) EİUD5: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Alt Boyut 5 (Genel tatmin) KCİÖ6: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Alt Boyut 6 (Ağrı) EİUDtop: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Toplam Puanı KCİÖtop: Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Toplam Puanı 107 Stomalı bireylerin cinsel doyum (GKRCDÖK ve GRCCDÖE) ile cinsel fonksiyon (EİUD ve KCİÖ) puan ortalamalarının ilişkisi Tablo 35’te yer almaktadır. Stomalı kadınların GRCDÖK toplam puanı ile KCİÖ toplam puanı arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (r=-.454, p<.05). Stomalı kadınların cinsel doyum pauanı yükseldikçe cinsel disfonksiyon puanın düştüğü belirlendi. Stomalı erkeklerin GRCDÖE toplam puanı ile EİUD toplam puanı arasında istatiksel olarak anlamlı, zayıf, negatif yönde ilişki olduğu belirlendi (r=-.423, p<.01). Stomalı erkeklerin cinsel doyum pauanı yükseldikçe cinsel disfonksiyon puanın düştüğü belirlendi. Tablo 35: Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum İle Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın (n:24) Test*** Kadın Cinsel İşlev Ölçeği Toplam Puanı r -.454* p .026 Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek (n:76) EİUDtop: Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu Toplam Puanı *: p<.05 **: p<.01 Kadın Toplam Puanı Erkek Toplam Puanı r -.423** p .000 ***: Spearman’s rho korelasyo testi 108 5. TARTIŞMA Stoma ameliyatları, var olan bir patolojiyi ortadan kaldırmak ve hastanın durumunu iyileştirme amacı taşımaktadır. Stoma açılması, stomayı ilk gördükleri andan itibaren bireyleri etkilemekte; bireylerin yaşamlarında belirgin bir değişim, uyum problemleri oluşturabilmekte, fiziksel, psikolojik, duygusal, sosyal ve cinsel olarak sorunlar yaşamasına neden olabilmektedir (Altschuler ve ark 2009; Dorum 2013; Dorum ve Vural 2012; Knowles, Cook ve Tribbick 2013; Mahjoubi, Mirzaei, Azizi, Jafarinia and Zahedi-Shoolami 2012; Jansen, van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Vural ve Erol 2013). Cinsel sağlık ve cinsel yaşam birçok etmene bağlı olarak etkilenmektedir. Stomalı bireylerin cinsel yaşamını bir çok fizyolojik ve psikolojik faktörlerin, stomanın kendisinin, beden imajının, beden algısının ve partnerin stomaya karşı tutumunun etkilediği düşünülmekte ve bu nedenle stomalı bireyler ameliyat sonrası cinsel yaşamlarında sorunlar yaşayabilmektedir. Bu çalışmada stomalı bireylerin ameliyattan en az üç ay sonrasında cinsel doyum ve fonksiyonları cinsel yaşama özgü ölçeklerle değerlendirilmiş ve elde edilen bulgular bu bölümde literatür bilgisi dahilinde tartışılmıştır. 5.1. Stomalı Bireylerin Tanıtıcı Özellikleri Çalışmamızda hastalara stoma açılma nedenleri arasında ilk sırada kanser (primer kolorektal, mesane kanseri ve metastazları) (n:84) yer almaktadır. Literatürde farklı nedenlerle (kolorektal kanser, mesane kanseri, divertikülit, obstrüksiyon, travma, inflamatuar bağırsak hastalıkları) ve her yaştan bireye stoma ameliyatı uygulanabilmektedir (Alp 2014; Akgül 2014; Jansen, van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Werth, Schutte ve Stommel 2014). Bu sonuç günümüzde stomaların çoğunlukla kolorektal ve mesane kanserleri nedeniyle açılmasına (Akgül 2014; Jansen, van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Reese, Finan, Haythornthwaite, Kadan ve ark 2014) benzer olarak yorumlanabilir. Diğer stoma açılma nedenleri ise Ülseratif Kolit, Crohn Hastalığı, İleus, Forunier Gangren gini nedenlerdir. Bu nedenler de literatürle benzerlik göstermektedir (Akgül 2014; Kimura, Kamada, Guilhem ve Costa Fortes 2013; Riss, Schwameis, Mittlböck, Pones ve ark 2013). Araştırmaya katılan bireylerin dörtte üçünü erkekler oluşturmakta ve yaş dağılımı 23-83 arasında olup yaş ortalamaları 56.6±11.1’dir. Bu bulgu literatürde kolorektal kanserlerin ileri yaşta ve erkeklerde daha sık görülmesi ile uyumludur (Alp 2014; Akgül 2014; Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim and Ozlem 2015; ACS 2016; CDC 2016; T.C. Sağlık Bakanlığı 2016). 109 Çalışmamızda bireylerin %42’si (n:42) DM, HT, Hiperlipidemi, Hipertiroidi, Astım, Epilepsi gibi kronik hastalığa sahiptir. Literatürde stomalı bireylerin benzer kronik hastalıklara sahip olduğu görülmektedir. Akgül’ün çalışmasında (2014) 150 stomalı bireyden 48’inin kronik hastalığı olduğu bulunmuştur. Çulha’nın çalışmasında bireylerin %48.4'ünde (n:64) kronik hastalık saptanmıştır. Bulgularımız, araştırma sonuçları ile uyum göstermektedir. ACS raporunda DM’nin kolorektal kanser açısından risk olduğu bilgisi ile de uyumludur (ACS 2016). Çalışmamızda bireylerin %44.0’ının (n:44) kolostomisi, %36.0’ının (n:36) ileostomisi ve %20.0’ının (n:20) ürostomisi olduğu görülmektedir. Jansen ve arkadaşlarının (2015) stomalı bireylerin yaşam kalitesini inceledikleri çalışmasında (n:668) bireylerin %55’nin kolostomili, %31’nin ileostomili ve %16’sının ürostomisi olduğu bulunmuştur. Milchalkova’nın (2010) stomalı bireylerin (n:109) psikosoyal sorunlarının inceledikleri çalışmasında bireylerin %67.9’unun kolostomili, %16.5’inin ileostomili ve %12.8’inin ürostomili olduğu saptanmıştır. Bulgularımız literatür ile uyumludur. Çalışmamızda bireylerin %41.0’ının stoma bakımını kendisi yaparken %34.0’ının eşinden, %12.0’ının başkalarından (oğlu, kızı, gelini vb.) stoma bakımı konusunda destek aldığı görülmektedir Alp’in çalışmasında (2014) bireylerin % 35.7’sinin (n:25) stoma bakımını kendisinin yaptığı ve %64.3’ünün başkasının yaptığı bulunmuştur. Senol Celik ve arkadaşlarının (2014) çalışmasında (n:17) ürostomili bireylerin çoğunluğunun (n:15) eşinden/oğlundan stoma bakımı için yardım aldığı bulunmuştur. Çulha’nın çalışmasında bireylerin çoğunluğu %58’inin (n:28) stoma bakımı kendininin yaptığı ve %42.0’ının bakımını ailesinin yaptığı saptanmıştır. Bireyler hastaneden çıkmadan önce stoma bakımını nasıl yapacakları konusunda eğitim almalarına karşın taburculuk sonrası stoma bakımlarını yapma konusunda aile bireylerinin desteğine gereksinim duyabilmektedirler. Bu durum stomayla yaşamlarına uyum sağlamalarını zorlaştırabilmektedir. Bizim çalışmamızda stoma bakımını kendisi yapan bireylerin sayısı daha fazla olmakla birlikte bakım desteği alan bireylerin de olması bu konuda taburculuk sonrası desteklenmeleri gerektiğini; bu sayede stoma bakımını kendisi yapabilen bireylerin özgüveninin artacağını, stomayla yaşama uyum sürecinin daha hızlı ve yaşam kalitelerinin daha yüksek olacağını düşündürmektedir. 110 5.2. Stomalı Bireylerin Cinsel Sorunlar Hakkında Bilgi Alma Durumları Çalışmamızda hastaların ameliyat öncesi ameliyat sonrası yaşayabileceği cinsel sorunlar hakkında bilgilendirme oranı %21.0 (n:21) olarak bulunmuştur. Bireylerin %83’ü (n:83) yaşadığı/yaşabileceği cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgi almadığını ifade etmiştir. Bu konuda bilgi alanların ise %76.5’i (n:13) bu bilgiyi hekimden aldığını ifade etmiştir. Bireylerin hemşirelerden (%0) bilgi almadığı bulunmuştur. Çulha’nın çalışmasında da benzer şekilde ameliyat öncesi dönemde stomalı bireylerin %71.9'unun bilgilendirildikleri, ameliyat öncesi ya da sonrası cinsellikle ilgili bilgilendirilme oranı ise %21.87 olarak bulunmuştur. Taylan ve arkadaşlarının (2007) bireylerin (n:50) bilgilendirilme oranlarını inceledikleri çalışmasında cinsel yaşam hakkında bilgilendirme oranı %60 olarak bulunmuştur. Bireylerin %60’ının cinsel yaşam hakkında ek bilgi talebinde bulunduğu belirlenmiştir. Flynn ve arkadaşlarının (2012) kolorektal kanserli bireylerde (n:98) yaptığı çalışmasında bireylerin %55'i kanser tedavisinin cinsel yaşamını nasıl etkilediği ile ilgili bilgi almadığı bulunmuştur. Tarı’nın (2011) çalışmasında (n:64) stomalı bireylerin %76,4’ünün ameliyat öncesi dönemde ameliyat hakkında bilgilendirildiği, çoğunluğunun bilgilendirilmesinin hekim tarafından yapıldığı bulunmuştur. Kılıç ve arkadaşlarının (2007) çalışmasında ameliyat sonucu hakkında bilgilendirilen bireyler ile bilgilendirilmeyen bireyler arasında cinsel fonksiyonlar ve eş uyumu açısından anlamlı bir farklılık saptanmamıştır. Literatürde stoması olan bireylerin olmayanlara göre daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadıkları bulunmuştur (El-Bahnasawy ve ark 2011; Milbury, Cohen, Jenkins, Skibber ve ark 2013). Stomalı bireyler yapılan cerrahi girişime, stomanın oluşturduğu komplikasyonlara veya eş uyumuna bağlı olarak cinsellikle ilgili problemler yaşayabilmektedir (Dabirian, Yaghmaei, Rassouli ve Tafreshi 2011; Golicki, Styczen ve Szczepkowski 2013; Shaffy, Das ve Gupta 2012; Paula, Takahashi ve Paula 2012; Mahjoubi, Mirzaei, Azizi, Jafarinia and Zahedi-Shoolami 2012; Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014). Bilgilendirilmede cinsellik konusuna yeterince yer verilmemesi, sağlık personelinin cinsellik konusunu ikinci plana attığı ve cinsel yaşamın üzerinde çok durulmayan bir konu olduğu akla getirmektedir. Bu bulgu hemşirelerin stomalı bireylerin ameliyat sonrası yaşadıkları sorunların çözümünde danışmanlık rolünün yerine getirilmesinde de eksiklikler olduğunu göstermektedir. Yapılacak uygulamalar, gelişebilecek komplikasyonlar hakkında hastanın ve yakınlarının (eşinin) bilgilendirilmesinin ve eğitilmesinin bireylerin hastalığı/stomasını kabullenmesine, sorunlarla daha kolay baş etmesine, uyumunun ve yaşam kalitesinin arttırılmasına yardımcı olacaktır (Da Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Jansen, 111 van Uden-Kraan, Braakman, van Keizerswaard ve ark 2015; Mahjoubi, Mirzaei, Azizi, Jafarinia and Zahedi-Shoolami 2012; Lange ve van de Velde 2011;Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014; van Schaik 2012; Werth, Schutte ve Stommel 2014). Bundan dolayı stoma cerrahisi öncesi ve sonrası tüm bireylerin ve eşlerinin, cerrahinin cinsel yaşam nasıl etkilediği ile ilgili bilgilendirilmesi, bireylerin ameliyat öncesi yaşamlarına daha kısa sürede dönmesinin desteklemesi ve yaşadıkları cinsel sorunların çözümü bakımından önemlidir. Çalışmamızda ameliyat öncesi bilgilendirmenin çoğunlukla hekimler (n:11) tarafından yapıldığı ve bireylerin hemşirelerden cinsellikle ilgili bilgi almadığı bulunmuştur. Çulha’nın (2014) çalışmasında da ameliyat öncesi bilgilendirmenin çoğunluğu (%76.08) hekimler tarafından yapılmış olup hemşirelerin bilgilendirme yapma oranı daha düşük (%23.91) bulunmuştur. Bu durumun ameliyat öncesi bilgilendirmede ameliyata ilişkin bilgilendirilmiş onamın çalışmanın yapıldığı kurumda hekimler tarafından alınmasına bağlı olabileceği düşünülmektedir. Hemşirenin ameliyat öncesi dönemden başlayarak bireye ve ailesine stomayla yaşam, karşılabilecekleri sorunlar ve bu konuda başvurabileceği kaynaklar konusunda eğitim vermesi gerekmektedir. Eğitim içeriğinde stomanın cinsel yaşama etkisi de bireyle ve ailesiyle ameliyat öncesinde konuşulmalı; ameliyat sonrası dönemde bu konuda danışmanlık verilmelidir. Çalışmamızın sonuçları bu konuda hemşirelerin hastayı yeterince bilgilendirmediğini göstermekle birlikte; bu durum çalışmanın yapıldığı hastanede stomalı birey sayısının yoğunluğuna karşın sadece bir stomaterapi hemşiresinin görev yapmasına bağlı olmasının sonucu olarak yorumlanabilir. 5.3. Stomalı Bireylerin Yaşadığı Cinsel Sorunları Paylaşma Durumları Çalışmamızda bireylerin %62.0’ı (n:61) stoma açıldıktan sonra cinsel hayatında sorun yaşadığınız mı sorusuna “evet” cevabı vermiştir. Alp’in (2014) çalışmasında benzer şekilde bireylerin %37’sinin (n:42) stoma açılmadan önce cinsel olarak aktif olduğu ve stoma açılmasında sonra bireylerin %78’inin (n:52) cinsel yaşamını aktif olarak sürdürmediği bulunmuştur (Alp 2014). Çakmak ve arkadaşlarının (2010) stomalı bireylerin eşleriyle yaptıkları çalışmasında (kadın 30, erkek 26) eşlerin ameliyat öncesi cinsel yaşamı aktifken, 20 erkek ve 10 kadın eşin ameliyat sonrası inaktif bir cinsel yaşam sürdüğü, cinsel yaşamı inaktif olan 16 erkek eş (%80) eşlerinin kolostomisini tiksindirici bulduğu, çiftlerin %53.5’i kolostomi açılmasından sonra cinsel birliktelik yaşamadıklarını, cinsel aktif olan eşlerde de cinsel birliktelik sayısında azalma gözlenmiştir. Stoma ile beden imajının değişmesi, buna bağlı 112 özgüven eksikliği olması, bireylerin kendini çekici hissetmemesi ve benlik saygısının azalması, eşlerin stomaya karşı tutumu bireylerin cinsel duygulanımında ve cinsel yaşamında değişimlere yol açmaktadır (Barreto ve Valenca 2013, Dorum 2013; Dorum ve Vural 2012; Harputlu, Terzi, Eşrefgil, Uz ve ark 2007; Kılıç, Taycan, Belli ve Özmen 2007; Korkut 2012; Milbury, Cohen, Jenkins, Skibber ve ark 2013; Philip, Nelson, Temple, Carter ve ark 2013; Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim and Ozlem 2015; Üstündağ, Demir, Zengin ve Gül 2007; Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014). Çalışmamızın sonuçları da literatürle benzer olarak stomalı bireylerin cinsel yaşamının ameliyattan sonra olumsuz etkilendiğini, cinsel hayatının eskisine göre daha keyifli ve zevk veren bir yaşantı olmadığını göstermektedir. Cinsel yaşam negatif etkilenmesinin nedeni olarak stomanın kendisi veya komplikasyonları, ameliyata bağlı nedenler ve komplikasyonlar, bireylerin beden imajının bozulması, benlik saygısının azalması veya eşlerinde stoma varlığından olumsuz etkilenmesinden kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Çalışmamızda stomalı bireylerin %32.3’ü yaşadığı cinsel problemleri hiçkimse ile paylaşmamıştır. Bireylerin %45.2’si (n:28) eşi ile paylaşırken, %14.5’i (n:9) ise hekimi ile paylaşmıştır. Bireylerin hiçbiri yaşadığı problemleri hemşire ile paylaşmamıştır. Flynn ve arkadaşlarının (2012) kolorektal kanserli bireylerde (n:98) yaptığı çalışmasında bireylerin %71’inin cinsellikle ilgili endişeleri hakkında sağlık profesyoneline soru soramadığı, %50'den fazlası sağlık profesyonelinin bu konuyu açmasını beklediği saptanmıştır. Cinsel sorunların tedavi edilmemesinin ve devam etmesinin nedeni bireylerin hekim ve hemşireler dahil olmak üzere sağlık profesyonellerine cinsel yaşamları ile ilgili soru sormaktan çekinmeleri, utanmaları ve kendilerini ifade edememelerinin yer aldığı düşünülmektedir (Barreto ve Valenca 2013; Breukink ve Donovan 2013; Flynn, Reese, Jeffery, Abernethy ve ark 2012; Riss, Schwameis, Mittlböck, Pones ve ark 2013). Aynı zamanda cinsel yaşamın mahrem bir konu olması nedeniyle bireyler cinsel yaşamları ile ilgili sorulara cevap vermek istememekte ve anketleri doldurmamaktadır (Golicki, Styczen ve Szczepkowski 2013; Konanz, Herrle, Weiss, Post ve ark 2013; Riss, Franner, Mittlböck, Riedl ve ark 2012). Çalışmamızda da yukarıdaki çalışma sonuçlarına benzer olarak bireylerin çoğunluğunun cinselliği mahrem bir konu olarak gördüğü için cinsel hayatlarında yaşadıkları sorunları paylaşmaktan kaçındıkları gözlenmektedir. Ayrıca sağlık personeli ile cinsel sorunlarını konuşmaktan çekindiği, utandığı için de soru sormamakta ve sorunlarına çözüm aramadıkları, bazen de bireylerin cinsellikle ilgili konuları sağlık personelinin açmasını beklediklerini de düşündürmektedir. 113 5.4. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri Çalışmamızda GRCDÖ puan ortalaması kadınlarda 6.20±2.02 ve erkeklerde 7.43±1.44 olarak bulunmuştur. GRCDÖ puan ortalamasının kadın ve erkeklerde beş ve üzerinde olması bireylerin cinsel doyum niteliğinin bozulduğunu göstermektedir. Çalışmamızın sonuçları erkeklerde daha fazla olmakla birlikte tüm bireylerde cinsel doyumun azaldığı şeklinde yorumlanabilir. KCİÖ puan ortalaması 6.17±8.97 ve EİUD puan ortalaması 23.53±18.00 bulunmuştur. KCİÖ’nin kesme noktası 26.55’tir ve bu değerin altında kadınların cinsel disfonksiyon yaşadığını göstermektedir. KCİÖ puan ortalamasına göre stomalı kadınlar ciddi derecede cinsel disfonksiyon yaşamaktadır. EİUD ölçeği için kesme noktası bulunmamaktadır. Ölçekten minimum 5 maksimum 75 puan alınmaktadır. Puan düştükçe cinsel disfonksiyon artmaktadır. EİUD puan ortalamasına göre stomalı erkeklerin de ciddi derecede cinsel disfonksiyon yaşadığı görülmektedir. Ozturk’ün (2015) kolostomili bireylerle yaptığı çalışmasında EİUD puan ortalaması 45.00 ve KCİÖ puan ortalamassını 11.65 olarak bulunmuş ve her iki cinsiyette cinsel disfonksiyon saptanmıştır. Mahjoubi ve arkadaşlarının (2012) kolostomili bireyleri kapsayan (n:96) çalışmasında kadınlarda ve erkeklerde cinsel fonksiyon ve doyum sorunlarının yaşandığı fakat kadınların daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı bulunmuştur. Duran ve arkadaşlarının (2015) çalışmasında stomalı kadınların daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadıkları bulunmuştur. Alp’in (2014) çalışmasında farklı olarak cinsel yaşamını aktif olarak sürdürmeyen kadın ve erkek oranları arasında da bir fark bulunmamıştır. Bu sonuçlar cinsellik evrensel bir deneyimken cinsiyet farketmeksizin bizim çalışma sonuçlarımızla benzer şekilde her stomalı bireyin cinsel sorunlar deneyimleyebileceğini göstermektedir. GRCDÖ alt boyutları incelendiğinde stomalı kadınların “sıklık”, “iletişim”, “kaçınma”, “dokunma” ve “vajinusmus” boyutlarında sorun yaşadığı saptanmıştır. Stomalı erkeklerin de “sıklık”, “iletişim”, “dokunma”, “ereksiyon bozukluğu” ve “erken boşalma” alt boyutlarında sorun yaşadığı bulunmuştur. Kılıç ve arkadaşlarının (2007) çalışmasında, kadınlarda GRCDÖK “dokunma”, “kaçınma”, “iletişim”, “sıklık” boyutlarının erkeklere oranla daha fazla bozulduğu, beden algısı ve benlik saygısı azaldıkça cinsel yaşamda dokunma, kaçınma, doyum, sıklık, iletişim sorunlarının arttığı saptanmıştır. 114 Çalışmamızda kadınların KCİÖ tüm alt boyutlarında (“istek”, “uyarılma”, “lubrikasyon”, “orgazm”, “doyum”, “ağrı”) ve erkeklerin EİUD tüm alt boyutlarında (“erektil disfonksiyon”, “orgazmik fonksiyon”, “cinsel istek”, “ilişki tatmini”, “genel tatmin”) sorun yaşadığı bulunmuştur. Stomalı erkeklerin %60.5’inin (n:46) ağır erektil disfonksiyon, %21.1’inin (n:16) orta erektil disfonksiyon yaşadığı bulunmuştur. Ozturk’ün (2015) çalışmasında da benzer şekilde bireylerin tüm alt boyutlarda cinsel disfonksiyon deneyimledikleri bulunmuştur. Asgari’nin çalışmasında ürostomili bireylerin ciddi derecede erektil disfonksiyon yaşadıkları ve cinsel isteklerinin azaldığı bulunmuştur. Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında kolorektal kanserli erkeklerin (n:144 ve stoması olan:29) %65’inin ameliyat sonrası orta-şidetli erektil disfonksiyon yaşadıkları, kadınların (n:117 stoması olan:11) %42,5’inin ciddi cinsel disfonksiyon yaşadığı bulunmuştur. Literatürde stoma cerrahisine bağlı sinir hasarı meydana geldiğinden cinsel disfonksiyon özellikle ereksiyon problemleri kalıcı olabileceği bildirilmektedir (Asgari, Safarinejad, Shakhssalim, Soleimani ve ark 2013). Çalışmamızda bireylerin cinsel doyum ve cinsel disfonksiyon alt boyutlarındaki yaşanan sorunların stomaya bağlı beden algısının olumsuz etkilenmesi, benlik saygısının azalması, stomadan sızıntı, kötü koku olması nedeniyle utanç duymasına bağlı cinsel birliktelik arzusunun azalması ve cinsel ilişkiden kaçınması ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Bireyler cinsel ilişki sırasında torba açılacağı korkusu yaşayabilmekte, özgüvenleri azalmakta ve cinsel ilişki öncesi performans anksiyetesine bağlı olarak cinsel ilişkiden kaçındığı ve doyum problemleri yaşadığı düşünülmektedir. Ayrıca eşler arasındaki uyumun ve eşlerin stomaya karşı tutumunun cinsel isteği, tensel dokunmayı, eşler arası iletişimi, cinsel ilişkinin sıklığını etkilediği düşünülmektedir. Ayrıca kadınlarda ameliyatta vajinanın kısaltılması ya da alınmasının vajinal kayganlıkta azalma meydana getirmesi veya pelviste oluşan skar dokusunun, birleşme sırasında ağrıya neden olarak doyumun azalmasına, cinsel ilişkinin sıklığının azalmasına neden olarak cinsel yaşamı olumsuz etkilediği düşünülmektedir. Literatürle uyumlu olarak çalışmamızda stomalı bireylerin hem ameliyata bağlı sinir hasarına nedeniyle meydana gelen organik bozukluklar (örn ereksiyon bozukluğu, ejakulasyon problemi), hem de stomanın oluşturduğu beden imajında değişim gibi psikolojik problemler dolayısıyla cinsel doyum ve disfonksiyon alt boyutlarında sorunlar yaşadığını göstermektedir. 115 5.5. Stomalı Bireylerin Sosyodemografik Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri Bu bölümde stomalı bireylerin eğitim durumu, medeni durum, çalışma durumu, birlikte yaşadığı kişiler, kronik hastalığa sahip olam durumu, ilaç kullanma durumu gibi sosyodemografik özelliklerine göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri tartışılmıştır. Stomalı bireylerin eğitim durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde, ilköğretim mezunu stomalı kadınların diğerlerinden daha fazla cinsel doyum sorunu yaşadığı belirlendi (p<.05) (Tablo 16). Cinsel doyum ve fonksiyon düzeyinin alt boyutları incelendiğinde ise; GRCDÖK alt boyutlarından “orgazm bozukluğu”, KCİÖ alt boyutlarından “orgazm” alt boyutunda yine ilköğretim mezunu kadınların daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 17, Tablo 26). Literatürde stomalı kadınların eğitim düzeyi azaldıkça benlik saygısının ve özgüvenin azaldığı belirtilmektedir (Harputlu, Terzi, Eşrefgil, Uz ve ark 2007; Ozturk, Yalcin, Unal, Yildirim ve Ozlem 2015; Üstündağ, Demir, Zengin ve Gül 2007). Stomalı kadınların benlik saygısının azalmasına ek olarak görüntülerini beğenmedikleri, kendilerini kadınsı hissetmedikleri için çekici bulmadığı ve cinsel ilşikide eşini memmun etme endişesi yaşayabileceğinden ilişkiden haz almadığı ve yeterli doyuma ulaşamadığı düşünülmektedir. Bu nedenle çalışmamızın sonuçlarına göre eğitim düzeyi daha düşük olan kadınların benlik saygılarının daha düşük olmasına bağlı olarak cinsel doyum ve orgazm konusunda daha fazla sorun yaşadıkları söylenebilir. Cinsel ilişki öpüşme, okşama, dokunma, sarılma, sürtünme, oral seks, cinsel birleşme gibi çeşitli cinsel eylemlerden oluşur. Bunların her birinden farklı cinsel haz alınır ve orgazm cinsellik sırasında yaşanan hazlardan biridir. Kadınlar için klitoral uyarının orgazmda önemli olduğu, orgazm öncesinde yeterli ön sevişme olmadığında ve yeterli klitoral uyarı yapılmadığında kadının orgazma ulaşmasının zor olduğu ifade edilmektedir. Kadının negatif beden imajı, düşük benlik saygısı, çekingenlik, orgazm olamama kaygısını yoğun yaşaması, erken boşalma sorunu olan partnerin ön sevişmeyi kısa tutması gibi nedenlerin kadınlarda orgazm bozukluğuna yol açtığı bildirilmektedir (CETAD 2016d). Kadınların vücudunu tanıdıkça orgazm olma olasılığı arttığı, yani hiç orgazm olamayan kadınların kendi vücudunu fazla tanımadığı, uyarılma noktalarını, erojen bölgelerinin bilmediği için yeterli uyarılamadığı ve orgazma ulaşamadığı ifade edilmektedir (CETAD 2016d). Ayrıca ülkemizde kadınların cinsel haz alma ve doyuma ulaşmayı kendileri açısından çok önemsemedikleri belirtilmektedir 116 (CETAD 2016c). Bu bağlamda çalışmamızda ilköğretim mezunu kadınların düşük benlik saygılarının yanı sıra kendi vucütlarını yeterince tanımadıkları ve orgazma ulaşmayı önemsemedikleri veya orgazm olması gerektiğini bile bilmedikleri için de daha fazla cinsel doyum ve orgazm sorunu yaşadıkları da düşünülmektedir. Stomalı erkeklerde eğitim durumuna göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyi incelendiğinde, ilköğretim mezunu stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “erken boşalma” ve lise mezunu erkeklerin EİUD alt boyutlarından “cinsel istek” alt boyutunda daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 18, Tablo 27). Erken boşalma erkeklerde en sık görülen cinsel disfonksiyonlardan biridir. Erken boşalma nedenleri arasında kişinin boşalmasını kontrol etmeyi öğrenememiş olması, cinsel deneyimsizlik, aşırı heyecan, acelecilik, telaş gibi faktörlerin olduğu bildirilmektedir (CETAD 2016c). Bu nedenle stoma erkeklerin beden imajının olumsuz yönde değişmesine, benlik saygısının azalmasına, bireylerin kendini cinsel yönden daha az çekici hissetmesine bağlı olarak performans anksiyetesi yaşadıkları ve bunun sonucu olarak erken boşalma sorunu yaşadıkları söylenebilir. Aynı zamanda yaşadıkları bu duyguların stomalı erkeklerin cinsel isteklerinde de azalmaya neden olduğu düşünülmektedir. Aynı zamanda eğitim düzeyinin düşük olmasının cinsellik konusunda da bilginin yetersiz olmasına neden olarak erkeklerin erken boşalma kontolünü öğrenemediklerini akla getirmektedir. Buna bağlı olarak ilkokul mezunu stomalı erkeklerin daha fazla erken boşalma sorunu yaşamış olduğu söylenebilir. Eğitim düzeyi yükseldikçe bireyin farkındalığının daha yüksek olmasına bağlı olarak lise mezunu stomalı erkeklerin benlik saygılarında daha fazla bir azalmaya ve dolayısıyla kendilerini daha az çekici bulmalarına yol açmış olabileceği düşünülmektedir. Araştırmaya katılan kadınların medeni durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde, bekar stomalı kadınların evli olanlara göre daha fazla cinsel doyum sorunu yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 16). Cinsel doyumu değerlendirmek için kullanılan GRCDÖ evli bireylere uygulanması önerilen bir ölçektir. Çalışmamızda bekar bireylerin de cinsel yaşamını eşi olmasa da başka bir partnerle ile sürdürebilecekleri düşünülerek ölçek uygulanmıştır. Ancak bekar stomalı kadınların GRCDÖK’den daha yüksek puan almaları cinsel doyumlarının daha fazla etkilenmiş olduğunu düşündürmekle birlikte cinsel yaşanımı sürdürdüğü bir partnerin olmadığını da akla getirmektedir. Bekar kadınların cinsel yaşamını devam ettirmek için eşi haricinde bir partnerinin olmaması toplumuzun geleneksel kültürel yapısını yansıtmaktadır. Diğer yandan bekar olan kadınların karşı cins tarafından beğenilmeme 117 duygusu daha yoğun olabileceğinden dolayı da cinselliği sürdürecekleri partnerlerinin olmadığı da söylenebilir. Bekar stomalı kadınların GRCDÖK alt boyutlarından “iletişim”, “doyum” ve “orgazm bozukluğu” alt boyutlarında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 17). Bekar stomalı kadınların iletişim sorununu daha fazla yaşamış olmaları, cinsel iletişimi karşılıklı sürdürebileceği bir partnerinin olmamasına bağlanmaktadır. Aynı zamanda yine beden imajlarındaki azalmaya bağlı olarak karşı cins tarafından beğenilmeme duygusunu yoğun yaşıyor olmaları bir ilişkiyi başlatmada iletişim sorunlarına yol açabilir. Kadınların cinsel olarak doyuma ulaşması için bir partner tarafından klitorial uyarılmanın da olması gerekmektedir. Bu nedenle partneri olmayan bekar kadınların daha fazla doyum sorunu yaşadığı ve orgazma ulaşamadığı düşünülmektedir. Araştırmaya katılan erkeklerin medeni durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde ise GRCDÖE ve EİUD toplam puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı görüldü (p>.05) (Tablo 16). Ancak ölçek alt boyutlarının karşılaştırılmasında bekar stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “dokunma” alanında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 18). Bu sonuç bekar stomalı erkeklerin cinsel ilişkide bulunacakları bir partnerinin olmamasına bağlı olarak dokunma boyutunda daha fazla sorun yaşadıklarını akla getirmektedir. Çalışmamızda çalışma durumlarına göre stomalı kadın ve erkeklerin cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama durumları arasında anlamlı fark bulunmadı (p>.05) (Tablo 16, Tablo 25). Ancak ölçek alt boyutlarının karşılaştırılmasında çalışmayan stomalı kadınların GRCDÖK “sıklık” ve “doyum” alt boyutlarında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 17). Ozturk’ün (2015) çalışmasında da bizim sonuçlarımıza benzer olarak kolostomili bireylerin medeni durum ve çalışma durumuna göre cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında fark bulunmamıştır. Alt boyutlarda çalışmayan stomalı kadınların “sıklık” ve “doyum” alanlarında daha fazla sorun yaşamaları ise bu gruptaki kadınların sosyoekonomik özgürlükleri olmaması ve maddi açıdan eşlerine bağımlı olmalarına bağlı olarak benlik saygılarının daha düşük olmasına bağlı olabileceğini düşündürmektedir. Benlik saygılarının düşük olması cinsel ilişkiyi başlatmada da eşlerine bağımlı olduklarını ve bunun da cinsel ilişki sıklığının ve dolayısıyla cinsel doyumun da azalmasına neden olduğu düşünülmektedir. 118 Çalışmamızda yalnız veya ailesiyle yaşayan stomalı stomalı kadın ve erkeklerin cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında da fark bulunmadı (p>.05) (Tablo 16, Tablo 25) . Bu sonuç gerek yalnız gerekse ailesiyle yaşayan stomalı bireylerin cinsel yaşamını sürdürmek için evde yeterli mahrem ortamın olduğunu, cinsel yaşamlarının ev ortamından etkilenmediğini göstermektedir. Ancak ölçek alt boyutlarının karşılaştırılmasında yalnız yaşayan stomalı erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “dokunma” alt boyutunda daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 18). Bu sonuç yalnız yaşayan stomalı erkeklerin cinsel ilişkide bulunacakları bir partnerinin olmamasına bağlı olarak dokunma boyutunda sorun yaşamış olabileceklerini düşündürmektedir. Kronik hastalık durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde, DM, HT, Epilepsi, Astım, Hipertiroidi gibi kronik hastalığı olan kadınların daha fazla cinsel doyum sorunu (p<.05) (Tablo 16) ve cinsel disfonksiyon yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 25). Alt boyutlar incelendiğinde GRCDÖK “iletişim” (p<.05) (Tablo 17). ve KCİÖ “istek” ve “uyarılma” alt boyutlarında daha fazla sorun yaşandığı belirlendi (p<.05) (Tablo 26). Literatürde kronik hastalıklar bireylerde yorgunluk, halsizlik, cinsel isteksizlik, cinsel ilgi kaybına yol açarak cinsel fonksiyonları olumsuz etkilediği bildirilmektedir (CETAD 2016c; Özerdoğan, Sayıner, Köşgeroğlu, Ünsal 2009). Çalışma sonuçlarımız da literatüre benzer olarak kronik hastalığı olan stomalı kadınların daha fazla cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşadığını göstermektedir. Bu sonuç stomalı kadınların kronik hastalıklarını etkin yönetemediğini, kronik hastalığın getirdiği ek sorunların kadınların cinsel isteğini azalttığını, kronik hastalıkların yönetiminde yaşadığı zorlukların eşiyle iletişim sorunlarına yol açmış olabileceğini ve tüm bunların yanı sıra stoma açılmasıyla birlikte cinsel yaşamının daha da olumsuz etkilendiği düşündürmektedir. Özellikle cinsel fonksiyon alt boyutlarından istek ve uyarılma alanında daha fazla sorun yaşamalarının kronik hastalık yönetimindeki zorluklara ve bu zorlukların da eşle ilişkide ortaya çıkan sorunlara bağlı olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Çalışmamızda kronik hastalıklar ve diğer nedenlerle ilaç kullanma durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde, ilaç kullanan kadınların daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı bulundu (p>.05) (Tablo 25). Alt boyutlar incelendiğinde KCİÖ “uyarılma” alt boyutunda daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p>.05) (Tablo 26). Stomalı kadınların çoğu kronik hastalık dolayısıyla ilaç kullandığından kronik hastalığını yönetemeyen bireylerin cinsel yaşamının negatif etkilendiği düşünülmektedir. Ayrıca kullanılan birçok ilacın 119 yan etkisi olarak isteklerinin azaldığı ve yeterli uyarılamadığı için cinsel fonksiyonların olumsuz etkilediği düşünülmektedir. Kronik hastalık ve ilaç kullanma durumuna göre erkeklerin cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri incelendiğinde, erkeklerin kronik hastalığı olup olmamasına ve ilaç kullanıp kullanmama durumuna göre cinsel doyum düzeyleri ve cinsel fonksiyonlarında anlamlı fark olmadığı bulundu (p>.05) (Tablo 15, Tablo 25). Stomalı erkeklerin çoğu kronik hastalık dolayısıyla ilaç kullandığından kronik hastalığını kadınlara göre daha etkin yönettikleri cinsel yaşamının daha az etkilendiği düşünülmektedir. Sonuç olarak stomalı kadınların ve erkeklerin cinsel doyum ve fonksiyonları sosyodemografik özelliklerine göre farklılıklar gösterebildiği görülmektedir. Bu nedenle hemşirelerin stomalı bireylere gerek ameliyat öncesi eğitim verirken gerekse ameliyat sonrası cinsel danışmanlık yaparken bireylerin sosyodemografik özelliklerini göz önünde bulundurması önemlidir. 5.6. Stomalı Bireylerin Stoma Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri Bu bölümde stomalı bireylerin stoma tipi, stoma açılma nedeni, stomanın kalıcı veya geçici olma durumu ve stoma bakımını yapma durumu gibi stoma özelliklerine göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri tartışılmıştır. Çalışmamızda stoma tiplerine göre kolostomili, ileostomili ve ürostomili kadın ve erkeklerin cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmazken (p>.05) (Tablo 19, Tablo 28); alt boyutlar incelendiğinde ürostomili erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “erken boşalma”, EİUD alt boyutlarından “genel tatmin” alt boyutunda daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 21, Tablo 30). Alp’in çalışmasında da benzer şekilde kolostomili ve ileostomili bireylerin ameliyat sonrası cinsel olarak aktif olma oranları arasında fark bulunmamıştır. Kılıç ve arkadaşlarının (2007) çalışmasında kolostomili ve ileostomili bireylerin cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında fark bulunmamıştır. Bu sonuç stomalı bireylerin stoma tipine bakılmaksızın cinsel yaşamlarının gerek cinsel doyum gerekse cinsel fonksiyon açısından olumsuz etkilendiğini göstermektedir. Literatürde üriner diversiyon uygulanan erkeklerde ameliyata bağlı olarak cinsel sorunların daha fazla yaşandığı bildirilmektedir (Asgari, Safarinejad, Shakhssalim, Soleimani ve ark 2013; El-Bahnasawy, Osman, El-Hefnawy, Hafez ve ark 2011; Kanan ve Özbaş 2015). 120 Ürostomili erkeklerde cinsel doyum alt boyutunda erken boşalma ve cinsel fonksiyon alt boyutunda genel tatmin alanında daha fazla sorun yaşamalarının bu bireylerde yapılan ameliyatın bir sonucu olabileceğini akla getirmektedir. Çalışmamızda kanser ve diğer (Crohn hastalığı, Ülseratif kolit, Fournier gangren, İleus, vb) nedenlerle stoma açılma durumuna göre kadın ve erkeklerin cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmazken (p>.05) (Tablo 19, Tablo 28); alt boyutlar incelendiğinde kanser dışı nedenlerle stoma açılan erkeklerin GRCDÖE alt boyutlarından “kaçınma” ve “dokunma” alt boyutlarında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 21). Alp’in çalışmasında da benzer şekilde kanser ve diğer (kanser olmayan) nedenlerle stoma açılan bireylerin (n:70) ameliyat sonrası cinsel olarak aktif olma oranları arasında fark bulunmamıştır. Jansen ve arkadaşlarının (2015) çalışmasında (n:668) farklı olarak kanser nedeniyle stoma açılan bireylerde (n:379) diğer nedenle stoma açılanlara göre cinsel yaşantılarının daha fazla negatif etkilendiği bulunmuştur. Çalışma sonuçlarımıza göre Alp’in çalışmasına benzer olarak stomanın açılma nedenine bakılmaksızın cinsel doyum ve fonksiyonu olumsuz etkilediği söylenebilir. Jansen ve arkadaşlarının çalışmasına göre bizim çalışmamızda örneklem sayısının daha az olması (n:100) olması sonuçların benzer olmamasına neden olmuş olabilir. Cinsel sorunlar her yaş grubunda görülmekle ve her yaş grubu için önemli olmakla birlikte daha genç yetişkin grupta hastalıklar, uyum sorunları vb. nedenlerle daha fazla sorun yaşanabilmektedir (CETAD 2016c; Duran, Tanriseven, Ersoz, Oztas ve ark 2015; Mahjoubi, Mirzaei, Azizi, Jafarinia and Zahedi-Shoolami 2012). Özellikle inflamatuar bağırsak hastalıkları ya da travma gibi nedenlerle stoma açılmasının genç erkeklerde daha travmatik olacağı için stomayla yaşamaya uyum sağlamanın daha güç olacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda cinsel doyum alt boyutlarında kanser dışı nedenlerle stoma açılan genç erkeklerin “kaçınma” ve “dokunma” alanlarında daha fazla sorun yaşadıkları söylenebilir. Araştırmaya katılan bireylerin stomanın kalıcı ya da geçici olma durumlarına göre cinsel doyum ve fonksiyon durumları incelendiğinde, kalıcı stomalı kadınların daha fazla cinsel doyum sorunu yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 19). Aynı zamanda kalıcı stomalı kadınların GRCDÖK “kaçınma” ve “orgazm bozukluğu” alt boyutlarında da daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 20). Kalıcı stomalı erkeklerin ise genel cinsel doyum ve fonksiyon durumları arasında anlamlı fark bulunmazken (p>.05) (Tablo 19, Tablo 28), alt boyutlar 121 incelendiğinde GRCDÖE “erken boşalma” ve EİUD “orgazmik fonksiyon”, “genel tatmin” alt boyutlarında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 21, Tablo 30). Ozturk’ün (2015) çalışmasında kalıcı kolostomili kadınların ve erkeklerin daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı, kalıcı kolostomili erkeklerin daha fazla cinsel tatminsizlik yaşadığı bulunmuştur. Fucini’nin (2008) rektal cerrahi sonrası kalıcı abdominal stoması olan ve olmayan bireylerde yaşam kalitesini inceledikleri çalışmasında (n:62) kalıcı stomalı bireylerin (n:30) daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı saptanmıştır. Kalıcı stoma çoğunlukla ileri yaşta, kanserin ileri evre olduğu ve APR/radikal sistektomi gibi geniş eksizyonların yapıldığı ameliyatlardan sonra açılmaktadır. Geniş eksizyonlar cinsel organları uyaran sinirlere hasar verme riskini arttırmaktadır. Ayrıca ileri evre kanserlerde hastalar KT veya RT alabilmekte ve KT/RT yan etkisine bağlı olarak cinsel disfonksiyon görülebilmektedir. Aynı zamanda artan yaşla birlikte kadınların çekiciliklerinin azaldığını düşündüğü, stomaya zarar veririm korkusuyla cinsel ilişkiden kaçındığı ve doyumun azaldığı düşünülmektedir. Buna bağlı olarak Oztürk’ün (2015) çalışmasına benzer olarak kalıcı stoması olanların daha fazla cinsel sorun yaşadığı görülmektedir. Çalışmamızda stoma bakımını yapma durumlarına göre stomalı erkeklerin ve kadınların cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmazken (p>.05) (Tablo 19, Tablo 28), stoma bakımını başkası yapan stomalı kadınların GRCDÖK “orgazm bozukluğu” alt boyutunda daha fazla sorunu yaşadığı belirlendi (p<0.05) (Tablo 20). Alp’in (2014) çalışmasında da bizim sonuçlarımıza benzer olarak stoma bakımını kendisi veya başkası yapan stomalı bireylerin ameliyat sonrası cinsel olarak aktif olma oranları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu durumda stoma bakımını kendisinin ya da başkasının yapma durumunun cinsel doyum ve fonksiyonları aynı oranda etkilediği söylenebilir. Ancak cinsel doyumun “orgazm bozukluğu” alt boyutunda stoma bakımını başkası yapan kadınların bakımlarında diğer kişilere bağımlılık hissettikleri için özgüvenlerinin azaldığı, bu nedenle cinsel ilişkiyi başlatma ve sürdürmede de eşine bağımlı olabilecekleri düşünülmektedir. Bu bağlamda eşlerine bağımlılık hissettiklerinden istediği kadar sık cinsel ilişkide bulunamadığı, stomaya bağlı olarak kendilerini çekici bulmadıklarından eşinin memnuniyetine odaklandığı ve kendisinin orgazm olmasını önemsemediği için orgazm sorunları yaşadığı düşünülmektedir. 122 5.7. Stomalı Bireylerin Tedavi Özelliklerine Göre Cinsel Doyum Ve Fonksiyon Düzeyleri Bu bölümde stomalı bireylerin yapılan ameliyat, ameliyatın planlı veya acil olma durumu, ameliyat öncesi ve sonrası kemoterapi ve radyoterapi alma durumları gibi tedavi özelliklerine göre cinsel doyum ve fonksiyon düzeyleri tartışılmıştır. Araştırmaya katılan stomalı kadın ve erkeklerin yapılan ameliyat tipine göre cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında bir fark bulunmazken (p>.05) (Tablo 22, Tablo 31), alt boyutlar incelendiğinde radikal sistektomi+üriner diversiyon yapılan erkeklerin EİUD alt boyutlarından “genel tatmin” alanında daha fazla sorun yaşadığı bulundu (p<.05) (Tablo 33). Konanz ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında APR yapılan erkeklerin LAR yapılanlara göre, Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında APR yapılan erkeklerin diğer rezeksiyonlara (Anterior rezeksiyon (AR), transanal rezeksiyon, kolektomi) göre daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadıkları bulunmuştur. Kuzu ve arkadaşlarının (2002) çalışmasında (n:178) bireyler ameliyat öncesi cinsel yaşamda aktifken (APR: 57, LAR:34, AR:41), ameliyat sonrası inaktif (APR:18, LAR:2, AR:5) olduğu bulunmuştur. Cerrahi sonrası cinsel yaşamı aktif olanlarda da cinsel birliktelik sayısının azaldığı saptanmıştır. Çalışmamızdaki bireylerde sadece stoma olmasının bile cinsel doyum ve fonksiyonu etkileyebildiği, yapılan ameliyatın tek başına farklılık yaratmadığı düşünülmektedir. Ancak literatürle (Asgari, Safarinejad, Shakhssalim, Soleimani ve ark 2013; El-Bahnasawy, Osman, El-Hefnawy, Hafez ve ark 2011; Zippe, Raina, Massanyi, Agarwal 2004) uyumlu olarak radikal sistektomi+üriner diversiyon yapılan erkeklerin EİUD alt boyutlarından “genel tatmin” alanında yaşanan sorunların daha fazla olmasının bu ameliyatın özelliğine bağlı olarak yaşanan ereksiyon sorunları, erken boşalma gibi nedenlere bağlı olabileceğini akla getirmektedir. Çalışmamızda stomanın acil ya da planlı olarak açılmasına göre stomalı kadın ve erkeklerin cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmadı (p>.05) (Tablo 22, Tablo 31). Alp’in çalışmasında da benzer şekilde acil ya da planlı stoma açılan stomalı bireylerin ameliyat sonrası cinsel olarak aktif olma oranları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Çalışmamızdaki bireylerde Alp’in çalışmasına benzer olarak acil ya da planlı stoma açılmasının tek başına cinsel doyum sorunu ve disfonksiyon yaşanmasını etkilemediği görülmektedir. Ancak yaşanan cinsel sorunların cerrahi ve stomanın oluşturduğu fiziksel ve psikolojik faktörlerin birleşiminden kaynaklandığı söylenebilir. 123 Araştırmaya katılan stomalı kadın ve erkeklerin ameliyat öncesi KT veya RT alma durumlarına göre cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmadı (p>.05) (Tablo 22, Tablo 31). Ozgen ve arkadaşlarının (2015) neoadjuvan kemoradyoterapi (KRT) alan ve LAR uygulanan bireylerle yaptığı çalışmasında (n:29) ameliyat sonrası erkeklerin ciddi cinsel disfonksiyon yaşadığı bulunmuştur. Breukink ve Donovan (2013) sistematik incelemesinde kolorektal kanserli bireylerde cerrahi tedavi ve neoadjuvan KRT birçok cinsel sorunla ilişkili bulunmuştur. Bizim çalışmamızda stoma süresi ortalama 17 aydır. Neoadjuvan KRT sonrası en az 6-8 hafta sonrasında cerrahi uygulanmaktadır. Bu süreler göz önüne alındığında çalışmamıza katılan bireylerde KRT yan etkilerinin azaldığı ve bireylerin cinsel disfonksiyon yaşamasına mevcut etkisi olmadığı düşünülmektedir. Araştırmaya katılan stomalı kadın ve erkeklerin ameliyat sonrası KT veya RT alma durumlarına göre cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark bulunmadı (p>.05) (Tablo 22, Tablo 31). Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında pelvik radyasyonun direkt vajinal atrofiye yol açarak veya rektum hasarını nedeniyle fekal inkontinans gelişimine neden olarak yaşam kalitesini azalttığı ve buna bağlı olarak kadınlarda cinsel disfonksiyon meydana gelebileceği ifade edilmiştir. Bruheim ve arkadaşlarının (2010) çalışmasında stomalı ve stomasız KRT alan kadınların cinsel aktif olma oranları arasında fark bulunmazken, KRT alanlarda almayanlara göre vajinal kuruluk, disparoni ve vajinal daralmanın daha sık yaşadığı bulunmuştur. Adjuvan KRT sonrası vajinal skar doku oluşması, kemoterapi ilaçlarının toksik etkilerine bağlı oluşan fizyolojik değişiklikler (vajinal kuruluk, lubrikasyonun azalması, enfeksiyonlar) ve kemoterapinin psikolojik etkilerinden dolayı bireyler cinsel sorunlar yaşayabilmektedir. Çalışmamızdaki stomalı kadınlarda genel olarak cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon görülmekle birlikte adjuvan KRT’nin yukarıdaki yan etkilerinin gelişmediği ve bundan dolayı yaşanan cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşamadığı düşünülmektedir. 124 5.8. Stomalı Bireylerin Cinsel Doyum Ve Cinsel Fonksiyon Puan Ortalamalarının İlişkisi Bu bölümde araştırmaya katılan stomalı kadınların ve erkeklerin cinsel doyum ve fonksiyon puanlarının yaş, eğitim durumu, stoma süresi ile ilişkisi tartışılmıştır. Stomalı kadınların yaşı ile cinsel doyum ve fonksiyonlarının ilişkisi incelendiğinde, kadınların yaşı arttıkça GRCDÖK toplam puanının arttığı ve KCİÖ toplam puanının düştüğü bulundu (p<.05) (Tablo 34). Bu sonuç kadınların yaşı ilerledikçe daha fazla cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşadığını göstermektedir. Alt boyutlar incelendiğinde ise kadınların yaşı arttıkça GRCDÖK “sıklık”, “kaçınma”, “dokunma”, “orgazm bozukluğu” boyutlarında ve KCİÖ “istek”, “lubrikasyon”, “orgazm” , “doyum” ve “ağrı” boyutlarında daha fazla sorun yaşadığı belirlendi (p<.05) (Tablo 34). Mahjoubi ve arkadaşlarının (2012) çalışmasında her iki cinsiyette ileri yaşlarda daha fazla cinsel doyum problemi yaşadığı bulunmuştur. Milbury ve arkadaşlarının (2013) çalışmasında yaş ilerledikçe cinsel disfonksiyonun arttığı belirlenmiştir. Ozturk’ün (2015) çalışmasında ise farklı olarak yaş ile cinsel disfonksiyon arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Literatürde ileri yaşlarda stomalı bireyler için fiziksel cinsel aktivitenin yerini karşılıklı aşk, saygı, birlikte beraber yaşama aldığı bildirilmektedir (CETAD 2016c; Silva ve Shimizu 2006). Toplumumuzun yapısı düşünüldüğünde ileri yaşlarda bireyler cinselliği aktif olarak sürdürmemektedir. Çalışmamızda kadınların yaş ortalamasının (53.75±12.68) olması menapoz sonrası cinsel doyum ve fonksiyonda bozulma ile açıklanabilir (Silva, Hull, Roberts, Ruiz ve ark 2008; Yaşar, Özkan ve Tepeler 2010). Aynı zamanda kadınların hem menapoz sonrası cinsel doyum ve fonksiyonlarının azalmış olmasına bağlı hem de stoma açılması nedeniyle beden imajlarının değişmesine ve özgüvenlerinin azalmasına bağlı olarak yaşın ilerlemesi ile daha fazla cinsel doyum problemi ve cinsel disfonksiyon yaşadıkları düşünülmektedir. Stomalı kadınların stoma süresi ile cinsel doyum ve fonksiyonlarının ilişkisi incelendiğinde, kadınların stoma süresi uzadıkça GRCDÖK toplam puanının düştüğü ve KCİÖ toplam puanının yükseldiği bulundu (p<.05) (Tablo 34 ). Bu sonuç kadınların stoma süresi uzadıkça cinsel doyum sorunlarının azaldığı ve daha az cinsel disfonksiyon yaşadığını göstermektedir. Alt boyutlar incelendiğinde ise kadınların stoma süresi uzadıkça GRCDÖK “iletişim”, “orgazm bozukluğu”, “lubrikasyon” boyutlarında daha az sorun yaşadığını belirlendi (p<.05) (Tablo 34). Literatürde stomayla yaşam süresi artıkça stomaya uyumun 125 arttığı bildirilmektedir (Akgül 2014; Karadağ, Karabulut, Baykara, Harputlu ve ark 2013). Bu nedenle çalışmamızın sonuçları da kadınların stomayla yaşam süresinin artmasıyla birlikte uyumlarının arttığını, normal yaşamlarına döndüklerini ve buna bağlı olarak daha az cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşadıklarını düşündürmektedir. Stomalı kadınların eğitim düzeyi ile cinsel doyum ve fonksiyonlarının ilişkisi incelendiğinde, kadınların eğitim düzeyi yükseldikçe GRCDÖK toplam puanının düştüğü ve KCİÖ toplam puanının yükseldiği bulundu (p<.05) (Tablo 34). Bu sonuçlar kadınların eğitim düzeyinin yükseldikçe cinsel doyumunun arttığı ve daha az cinsel disfonksiyon yaşadığını göstermektedir. Alt boyutlarda ise kadınların eğitim düzeyi arttıkça GRCDÖK “iletişim” ve “orgazm bozukluğu” boyutlarında ve KCİÖ “lubrikasyon” ve “orgazm” boyutlarında daha az sorun yaşadığı belirlendi (p<.05) (Tablo 34). Kadınların eğitim düzeyi yükseldikçe benlik saygısı artmaktadır. Benlik saygısının artmasının bireyin kendine özgüvenin artmasını sağlayarak cinsel yaşamın daha aktif olmasını sağladığı düşünülmektedir. Aynı zamanda benlik saygısı yüksek olan kadınların kendilerini daha çekici bulmaları nedeniyle cinsel doyumlarının daha iyi düzeyde olabileceği ve daha az cinsel disfonksiyon yaşayabilecekleri de düşünülmektedir. Bununla birlikte eğitim düzeyi yüksek bireyler yaşadıkları cinsel sorunlara çözüm arayarak ve sorunların çözümünde medikal destek veya cinsel danışmanlık alarak daha az sorun yaşamış olabilirler. Stomalı erkeklerin yaşı ve stoma süresi ile cinsel doyum ve fonksiyonlarının ilişkisi incelendiğinde değişkenler arasında anlamlı ilişki olmadığı belirlendi (p>.05). Ancak stomalı erkeklerin eğitim düzeyi yükseldikçe GRCDÖK toplam puanının düştüğü belirlendi (p>.05) (Tablo 34). Bu sonuç erkeklerin eğitim düzeyi yükseldikçe cinsel doyumlarının arttığı göstermektedir. Alt boyutlar incelendiğinde erkeklerin eğitim düzeyi yükseldikçe GRCDÖE “erken boşalma” boyutunda daha az sorun yaşandığı belirlendi. Stomalı erkeklerin de kadınlarda olduğu gibi eğitim seviyesi arttıkça benlik saygılarının arttığı, bunun sonucunda özgüvenlerinin de artmasına bağlı olarak performans anksiyetesinin azaldığı, dolayısıyla cinsel doyum sorunlarının ve cinsel disfonksiyonun daha az görüldüğü düşünülmektedir. Literatürde erken boşalmanın nedenleri arasında kişinin boşalmasını kontrol etmeyi öğrenememiş olmasının etkili olduğu belirtilmektedir (Atlı ve Fırıncık 2016; CETAD 2016c). Bu nedenle eğitim düzeyi yükseldikçe stomalı erkeklerin erken boşalma sorunlarının azalması, eğitim düzeyine bağlı olarak erkeklerin boşalma kontrolünün daha iyi olduğu yönünde yorumlanabilir. Aynı zamanda eğitim düzeyi yüksek stomalı erkekler, kadınlara benzer olarak yaşadıkları cinsel 126 sorunlara çözüm aramış ve sorunların çözümünde medikal destek veya cinsel danışmalık alarak daha az problem yaşamış olabilirler. Stomalı kadınların ve erkeklerin cinsel doyum puanı yükseldikçe cinsel fonksiyon puanın düştüğü belirlendi (Tablo 35). Bu sonuç çalışmamızdaki kadın ve erkeklerin cinsel disfonksiyon yaşadıkça cinsel yaşamadan aldığı doyumunun azaldığını göstermektedir. İnsan yaşamında temel gereksinimler arasında yer alan cinsellik çok boyutlu ve önemli bir kavramdır. Cinsel sağlığın sürdürülmesi bireyin ancak cinsel yönden fizyolojik ve psikolojik gereksinimlerinin karşılanması ile sağlanabilir. Cinsel sağlığın bozulması ile ortaya çıkan cinsel disfonksiyonların gelişmesine neden olan her bir nedenin tanımlanması ve bu nedenlere yönelik tedavinin planlanması oldukça zordur. Sonuçlar yorumlanırken cinselliğin çok boyutlu olduğu birçok fiziksel, sosyal, psikolojik, kültürel faktörlerden etkilendiği akılda tutulmalıdır. Stomalı bireylerin stomayla yaşamın ardından cinsel doyum ve fonksiyonlarının nasıl etkilendiğini belirlemek için yapılan bu çalışmada hem kadın hem de erkeklerin önemli düzeyde cinsel doyum sorunu ve cinsel disfonksiyon yaşadıkları belirlendi. Yapılan çalışmalarda sağlıklı popülasyonda bile bireylerin cinsel disfonksiyon yaşadıkları bulunmuştur. Özerdoğan ve arkadaşlarının (2009) çalışmasında sağlıklı popülasyonda (n:269) kadınlarda cinsel disfonksiyon görülme sıklığı %68.8 (n:185) olarak bulunmuştur. Sağlıklı popülasyonda erkeklerde erektil disfonksiyon, cinsel istek problemleri ve erken boşalma, kadınlarda cinsel istek problemleri ve orgazm sorunları bulunmuştur (Balcı, Aslan, Aydın, Kayalı ve ark 2012; Ege, Akın, Arslan ve Bilgili 2010). Sağlıklı popülasyonda cinsel disfonksiyon olduğu dikkate alınırsa stomalı bireylerde beden imajını olumsuz yönde etkilenmesine bağlı olarak cinsel doyum sorunları ve cinsel disfonksiyon yaşaması kaçınılmaz olmaktadır. Alp’in çalışmasında kanser nedeniyle stoma açılan stomalı bireylerin ameliyat öncesi dönemde de cinsel olarak aktif olmadıkları bulunmuştur. Çalışmamızda da bireylerin çoğunluğuna kanser nedeniyle stoma açılmıştır ve buna bağlı olarak stomalı bireylerin ameliyat öncesinde de var olan cinsel sorunlarının ameliyat sonrasında da devam ettiği düşünülmektedir. Bu nedenle stoma açılmadan önce, ameliyat öncesi dönemde bireylerin cinsel doyum ve fonksiyonlarının değerlendirilmesi, ameliyat sonrası döneme yönelik beklentileri belirlemede önemlidir. Stoma açılmasının sadece bireyi değil bireyin eşini ve aile yaşamını da etkilediği unutulmamalıdır. Alp’in çalışmasında stomalı bireylerin %31’i stoma nedeniyle eşinden 127 uzaklaştığını ve %44’ü eşi ile arasındaki ilişkide değişiklik olduğu bulunmuştur. Eşler arasındaki ilişkiyi hastalığın patolojisi, evlilik süresi, bireyler arasındaki çatışma, çocuklarla etkileşim, ekonomik ve ev içi yaşanan sorunlar etkilemektedir. Tüm bunlar eşlerin cinsel yaşamını da etkilemektedir (Silva, Monteiro, Sousa, Vianna ve ark 2014; Vural, Harputlu, Karayurt, Süler ve ark 2016). Çalışmamızda da bireylerin cinsel disfonksiyon yaşamasının diğer bir nedeni olarak eşlerle olan ilişkide yaşanan sorunlar olabileceği düşünülmektedir. Sonuç olarak bu çalışmada araştırmaya katılan tüm stomalı kadınların ve erkeklerin stoma açılmasının ardından önemli düzeyde cinsel doyum sorunları ve cinsel disfonksiyon yaşadıkları görülmektedir. 128 6. SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuçlar En az üç ay stoması olan bireylerin cinsel doyum ve fonksiyonlarını değerlendirmek için amacıyla yapılan bu çalışmada; • Bireylerin %79.0’ının (n:79) ameliyat öncesi dönemde ameliyat sonrası gelişebilecek cinsel sorunlar hakkında bilgi almadığı, ameliyat öncesinde bilgilendirilen bireylerin hiçbirinin (n:0) hemşireden cinsel yaşam değişiklikleri konusunda bilgi almadığı, %83.0’ının stoma açılmasından sonra yaşadıkları/yaşayabilecekleri cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgi almadığı, tedavi hakkında bilgilendirilenlerin ise hiçbirinin hemşireden bilgi almadığı, • Stoma açılmasından sonra bireylerin %62.0’ının (n:62) cinsel yaşamlarında sorun yaşadığı, sorun yaşayan bireylerin yaşadıkları cinsel sorunları eşi (n:28) ile paylaştığı, çoğunluğunun (n:20) hiç kimse ile paylaşmadığı ve hiçbirinin (n:0) hemşire ile paylaşmadığı, • Kadınların ve erkeklerin önemli düzeyde cinsel doyum sorunları (GRCDÖK: 6.20±2.02, GRCDÖE: 7.43±1.44) ve cinsel disfonksiyon (KCİÖ: 6.17±8.97, EİUD: 23.5±18.0) yaşadıkları, • Erkeklerin %60.5’inin (n:46) ağır erektil disfonksiyon yaşadığı, • Eğitim düzeyi düşük, bekar, kronik hastalığı olan, kalıcı stomalı kadınların daha fazla cinsel doyum sorunu yaşadığı (p<.05), • Kronik hastalığı olan, ilaç kullanan kadınların fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı (p<.05), • Kalıcı stoması, ürostomisi olan ve radikal sistektomi ameliyatı geçiren erkeklerin daha fazla cinsel disfonksiyon yaşadığı (p<.05), • Stomanın açılma nedenine ve ameliyat türüne göre cinsel doyum ve cinsel disfonksiyon yaşama oranları arasında anlamlı fark olmadığı, • Kadınların yaşı ilerledikçe cinsel doyum sorunlarının ve cinsel disfonksiyonun arttığı (p<.05), • Kadın ve erkeklerde eğitim düzeyi yükseldikçe cinsel doyum sorunlarının ve cinsel disfonksiyonun azaldığı (p<.05), 129 • Stoma süresi uzadıkça cinsel doyum sorunlarının ve cinsel disfonksiyonun azaldığı (p<.05) belirlendi. Sonuç olarak stoma açılmasının bu çalışmaya katılan tüm bireylerin cinsel doyum ve cinsel fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilediği görülmektedir. 6.2. Öneriler Hemşirelik uygulamalarına yönelik öneriler; Hemşirelerin; • Stomalı bireylere ve eşlerine/partnerlerine ameliyat öncesi bilgilendirmede ameliyat, stoma nedeniyle cinsel sorunlar yaşayabileceği konusunda bilgi vermesi, • Stomalı bireylerin eğitimine eşleri de dahil etmesi, • Ameliyat sonrası izlemlerde bireylerin cinsel sorunları paylaşması için cesaretlendirmesi, cinsel sorunların tartışılması için zaman ayırması, cinsel sorunları erken saptanması için cinsellikle ilgili ayrıntılı tanılama yapması, • Stomalı bireylere ve eşlerine/partnerlerine ameliyat sonrası yaşayabilecekleri cinsel sorunların tedavisine yönelik bilgi vermesi, • Stomalı bireylere ve eşlerine/partnerlerine daha keyifli bir cinsel yaşam sürdürmeleri için bireysel veya grup danışmanlığı yapması, Ayrıca stomalı bireye bakım veren tüm sağlık profesyonellerinin cinsellik, cinsel sağlık, cinsel sorunlar, cinsel sorunların tedavisi, cinsel danışmanlık konusunda eğitilmesi önerilmektedir. Araştırmaya yönelik öneriler; • Stomalı bireylerin ameliyat öncesinde ve sonrasında cinsel doyum ve fonksiyonlarının geçerlilik güvenirliliği yapılmış ölçeklerle ve odak grup ya da derinlemesine bireysel görüşmeler yapılarak birlikte değerlendirilmesi • Stomalı bireylerde rektum ya da kolon ameliyatı olma durumuna göre ayrı örneklemde cinsel doyum ve cinsel fonksiyon düzeylerinin değerlendirilmesi • Stomalı bireylerde cinsel doyum ve cinsel disfonksiyonu etkileyen beden imajı, benlik saygısı ve eşlerinin tutumu ile birlikte değerlendirilmesi 130 • Stomalı bireylerde ve eşlerinde beden imajı ve cinsel sorunların derinlemesine incelenmesi için stomalı birey ve eşleri/partnerleri ile kalitatif ve kantitatif çalışmaların yapılması • Stomalı bireylerde cinsel sorunlarını paylaştığı destek grup oturumlarının oluşturulması ve cinselliğin değerlendirilmesi • Stomalı bireylerin cinsel sorunlarının çözümünde farklı cinsel terapi yöntemlerinin kullanılması ve etkinliğinin değerlendirilmesi • Stomalı bireyleri kapsayan çok merkezli ve daha büyük örneklem gruplarında cinsel doyum ve cinsel fonksiyon düzeylerinin değerlendirilmesi önerilmektedir. 131 7. KAYNAKLAR 1. Açıkgöz F. Cinsel sağlığa yönelik hemşirelik yaklaşım modelleri. Androloji Bülteni 2011;47:305–307 2. Akgül B. (2014). Kolostomi ve ileostomi açilmasinin bireylerin ibadetleri üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Ankara 3. Akgün EZ, Yoldaş T. İntestinal Stoma. Kolon Rektum Hast Derg 2012;22:133-146 4. Aksoy G, Çavdar İ. (2015). Sindirim sistemi (Gastrointestinal system) stomalarında bakım. İçinde: Akyolcu N ve Kanan N (Eds.). Yara Ve Stoma Bakımı. İstanbul Üniversitesi Florance Hemşirelik Fakültesi 50. Yıl yayınları, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, s.61-94 5. Alabaz Ö, Akçam AT. (2010). İntestinal stomalar. İçinde: Baykan A, Zorluoğlu A, Geçim E, Terzi C. Kolon ve Rektum Kanserleri. Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği, 1. Baskı. Seçil Ofset Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi Ltş.Şti. İstanbul, s.671-712 6. Alp R. (2014). Stomali hastalarin evde karşilaştiklari sorunlarin “yaşam modeli” doğrultusunda değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Acıbadem Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. İstanbul 7. Altschuler A, Ramirez M, Grant M, Wendel C et al. The Influence of Husbands' or Male Partners' Support on Women's Psychosocial Adjustment to Having an Ostomy Resulting from Colorectal Cancer. J Wound Ostomy Continence Nurs 2009;36(3):299–305 8. American Cancer Society (ACS) (2016). Cancer fact and figures 2014-2016. Erişim:29.05.2016 http://www.cancer.org/acs/groups/content/documents/document/acspc042280.pdf 9. American Cancer Society (ACS) (2011). Urostomy: A Guide 2011. American Cancer Society 10. Anaraki F,Vafaie M, Behboo R, Esmaeilpour S et al. Clinical profile and post-operative life style changes in cancer and non-cancer patients with ostomy. Gastroenterology & Hepatology from Bed to Bench 2012;Winter;5(Suppl 1):S26-30 11. Asgari MA, Safarinejad MR, Shakhssalim N, Soleimani M et al. Sexual Function after NonNerve-Sparing Radical Cystoprostatectomy: A Comparison between Ileal Conduit Urinary Diversion and Orthotopic Ileal Neobladder Substitution. Int Braz J Urol 2013;39:474-83 12. Asoglu O, Matlim T, Karanlik H, Atar M et al. Impact of laparoscopic surgery on bladder and sexual function after total mesorectal excision for rectal cancer. Surg Endosc (2009) 23:296–303 132 13. Atlı A, Fırıncık S (Çev.) (2016). Bölüm 21: Cinsellik ve cinsel kimlik ile ilgili sorunlar. İçinde: Tangül Özcan C ve Gürhan N (Çev. Eds.) Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Hemşireliğinin Temelleri Kanıta Dayalı Uygulama Bakım Kavramları. Akademisyen Kitabevi. 6. Baskı. Ankara. s:544-583 14. Aygin D (2005). Meme kanserli kadınlarda cinsel yaşam durumunun incelenmesi. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. İstanbul 15. Aygin D, Aslan FE. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği’nin Türkçeye uyarlaması. Türkiye Klinikleri J Med Sci 2005;25:393-9 16. Balcı M, Aslan Y, Aydın AÖ, Kayalı M ve ark. Türk Erkeklerinde Cinsel Fonksiyon Bozukluğu Taraması: Anket Çalışması. Ortadoğu Tıp Dergisi 2012;4(3):108-113 17. Balcı Z, Özmen MM (Çev.) (2012). İntestinal stomalar. İçinde: American Collage of Surgeons ACS İlkeler ve Uygulamalar. Güneş Tıp Kitabevleri. 6. Baskı. Ankara, s:894902 18. Barreto APCP, Valenca MP. The ostomy patient’s sexuality: integrative review. Journal of Nursing UFPE 2013;7:4935-43 19. Berberoğlu U, Çelen O (Çev.) (2012). Bölüm 77: Rektal kanser için girişimler. İçinde: Özmen M, Özmen V. (Çev. Ed.). ACS Cerrahi İlkeler & Uygulamalar. 6. Baskı. Cilt 1. Güneş Tıp Kitabevleri. Ankara, s:940 20. Breukink SO, Donovan KA. Physical and psychological effects of treatment on sexual functioning in colorectal cancer survivors. J Sex Med 2013;10(suppl 1):74–83. 21. Bruheim K, Tveit KM, Skovlund E, Balteskard L et al. Sexual function in females after radiotherapy for rectal cancer. Acta Oncologica 2010;49:6:826-832 22. Burch J. Essential care for patients with stomas. Nursing Times 2011;107(45):12-14. 23. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (2016). Colorectal Cancer Risk by Age. Erişim: 29.05.2016 http://www.cdc.gov/cancer/colorectal/statistics/age.htm 24. Charúa-Guindic, Benavides-León, Villanueva-Herrero, Jiménez-Bobadilla et al. Quality of life in ostomized patients. Cir Cir 2011 Mar-Apr;79(2):149-55 25. Cancer Research UK. Bowel cancer incidence statics. Erişim: 13.06.2016 http://www.cancerresearchuk.org/health-professional/cancer-statistics/statistics-by-cancertype/bowel-cancer/incidence#heading-One 133 26. Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD) (2016a). Bilgilendirme Dosyası 6: Erkek Cinselliği. Erişim: 29.05.2016 http://www.cetad.org.tr/CetadData/Book/29/269201116737-bilgilendirme_dosyasi_6.pdf 27. Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD) (2016b). Cinsel Yaşam ve Sorunları. Erişim tarihi: 29.05.2016 http://www.cetad.org.tr/CetadData/Book/21/269201116346-Medya_Rehberi_basim.pdf 28. Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD) (2016c). Bilgilendirme Dosyası 1: Cinsel Yaşam ve Sorunları. Erişim tarihi: 29.05.2016 http://www.cetad.org.tr/CetadData/Book/5/2692011151611-bilgilendirme_dosyasi_1.pdf 29. Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD) (2016d). Bilgilendirme Dosyası 5: Kadın Cinselliği. Erişim: 29.05.2016 http://www.cetad.org.tr/CetadData/Book/26/269201116550-bilgilendirme_dosyasi_5.pdf 30. Cinsel Sağlık Enstitüsü Derneği (CİSED) (2016). Cinsel Terapi. Erişim: 12.06.2016 http://www.cised.org.tr/sayfa133.html 31. Colostomy Associaiton. The number of people with stoma in UK. Erişim: 01.02.2016 http://www.colostomyassociation.org.uk/ 32. Cowan ML, Krane MK. Sexual function after radical surgery for rectal cancer. Seminars in Colon and Rectal Surgery 2013;24(3):164–167 33. Çakmak AC, Aylaz G, Kuzu MA. Permanent stoma not only affects patients’ quality of life but also that of their spouses. World J Surg 2010;34:2872–2876 34. Çakmak S (2010). Şizofrenik bozuklukta cinsel işlev bozuklukları: kesitsel bir değerlendirme. Uzmanlık Tezi. Çukurova Üniversitesi. Tıp Fakültesi. Psikiyatri Anabilim Dalı. Adana 35. Çamcı G, Can G. Akut Miyokard Enfaktüsü Sonrası Kadınlarda Cinsel Yaşam. HEAD 2014;11(2):38-44 36. Çayan S, Akbay E, Bozlu M, Canpolat B et al. The prevalence of female sexual dysfunction and potential risk factors that may impair sexual function in Turkish women. Urologia Internationalis 2004;72(1):52-57 37. Çulha İ (2014). Hemşirelik eğitiminin kolostomi ve ileostomi açılan hastalarda öz-bakım gücüne olan etkisinin değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği Anabilim Dalı. Eskişehir 134 38. Da Silva GM, Hull T, Roberts PL, Ruiz DE et al. The effect of colorectal surgery in female sexual function, body ımage, self-esteem and general health: A prospective study. Ann Surg 2008;248: 266–272 39. Dabirian A, Yaghmaei F, Rassouli M, Tafreshi MZ. Quality of life in ostomy patients: a qualitive study. Patient Preference and Adherence 2011;5:1-5 40. Den Oudsten BL, Traa MJ, Thong MSY, Martijn H et al. Higher prevalence of sexual dysfunction in colon and rectal cancer survivors compared with the normative population: A population-based study. European Jounal of Cancer 2012;48:3161-3170 41. Doeksen A, Gooszen JAH, Van Duijvendijk P, Tanis PJ et al. Sexual and urinary functioning after rectal surgery: a prospective comparative study with a median follow-up of 8.5 years. Int J Colorectal Dis 2011;26:1549-1557 42. Dorum H (2013). Stomali bı̇ reylerı̇ n deneyı̇ mlerı̇ nı̇ n ı̇ ncelenmesı̇ . Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği Anabilim Dalı. İzmir 43. Dorum H, Vural F. Stomada cinsellik neden önemlidir?. DEUHYO ED 2012;5(4):171-174 44. Duran E, Tanriseven M, Ersoz N, Oztas M et al. Urinary and sexual dysfunction rates and risk factors following rectal cancer surgery. Int J Colorectal Dis 2015;30:1547–1555 45. Ege E, Akın B, Arslan SY, Bilgili N. Sağlıklı kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluğu sıklığı ve risk faktörleri. TÜBAV Bilim 2010;3(1):137-144 46. El-Bahnasawy MS, Osman Y, El-Hefnawy A, Hafez A et al. Radical cystectomy and urinary diversion in women: Impact on sexual function. Scandinavian Journal of Urology and Nephrology 2011;45:5, 332-338, DOI: 10.3109/00365599.2011.585621 47. Fışkın G, Beji NK. Cinsel fonksiyonların değerlendirilmesi ve hemşirenin rolü. Androloji Bülteni 2014;56:73-76 48. Flynn KE, Reese JB, Jeffery DD, Abernethy AP et al. Patient experiences with communication about sex during and after treatment for cancer. Psycho-Oncology 2012;21:594-601 49. Fucini C, Gattai R, Urena C, Bandettini L ve ark. Quality of Life Among Five-Year Survivors After Treatment for Very Low Rectal Cancer With or Without a Permanent Abdominal Stoma. Annals of Surgical Oncology 2008;15(4):1099–1106 135 50. Golicki D, Styczen P and Szczepkowski M. Quality of life in stoma patients in Poland: multicentre cross-sectional study using WHOQOL-BREF questionnaire. Przegl Epidemiol. 2013;67(3):491-496 51. Gölbaşı Z, Evcili F. Hasta cinselliğinin değerlendirilmesi ve hemşirelik: Engeller ve öneriler. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi 2013;16(3):182-189 52. Gutman N (2011a). United Ostomy Associations of America (UOAA) Colostomy Guide 53. Gutman N (2011b). United Ostomy Associations of America (UOAA) Ileostomy Guide 54. Gutman N (2011c). United Ostomy Associations of America (UOAA) Urostomy Guide 55. Harputlu D, Terzi C, Eşrefgil G, Uz S ve ark. Kolostomi ve ileostomili bireylerde benlik saygısı. Kolon Rektum Hast Derg 2007;17:178-185 56. Haung EH (2006). Chapter 36: Commplications of appendectomy and colon and rectal surgery. İçinde: Mulholland MW, Doherty GM. (Ed.). Complications in surgery. Lippincott Williams & Wilkins. Philadelphia. s:508 57. Hendren SK, O'Connor BI, Liu M, Asano T et al. Prevalence of male and female sexual dysfunction is high following surgery for rectal cancer. Ann Surg 2005 Aug;242(2):212-23 58. İrani JL, Lowry AC. Postoperative sexual function. Semin Colon Rectal Surg 2011;22:243248 59. Jansen F, van Uden-Kraan CF, Braakman JA, van Keizerswaard PM et al. A mixed-method study on the generic and ostomy-specific quality of life of cancer and non-cancer ostomy patients. Support Care Cancer 2015;23(6):1689-97 60. Kanan N, Özbaş A (2015). Üriner sistem stomalarında bakım. İçinde: Akyolcu N ve Kanan N (Eds.). Yara Ve Stoma Bakımı. İstanbul Üniversitesi Florance Hemşirelik Fakültesi 50. Yıl yayınları, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, s: 95-126 61. Karadağ A, Karabulut H, Baykara Z, Harputlu D ve ark (2013). Stomalı bireylerin sosyal uyumlarının değerlendirmesi: çok merkezli bir çalışma, XIV. Ulusal Kolon ve Rektum Cerrahisi Kongresinde sunulmuştur, Antalya 62. Katz A. Sexually speaking. Do ask, do tell: Why do so many nurses avoid the topic of sexuality. Am J Nurs 2005;105(7):66-68 63. Keçe C, Ok M (Çev. Eds.) (2014). Bölüm 6: Erektil Disfonksiyonun Tedavisi. İçinde: Hertles KM, Weeks GR, Gambescia N (Eds). Sistemik Seks Terapisi Cinsel Terapi. Birinci baskı. Pusula Yayınevi. Ankara. s: 131-153 136 64. Kılıç E, Taycan O, Belli AK, Özmen M. Kalıcı ostomi ameliyatının beden algısı, benlik saygısı, eş uyumu ve cinsel İşlevler üzerine etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 2007;18(4):302310 65. Kimura CA, Kamada I, Guilhem D ve Costa Fortes R. Perception of sexual activities and the care process in ostomized women. J Coloproctol 2013;33(3):145-150 66. Knowles SR, Cook SI, Tribbick D. Relationship between health status, illness perceptions, coping strategies and psychological morbidity: A preliminary study with IBD stoma patients. Journal of Crohn's and Colitis 2013;7(10):e471–e478 67. Konanz J, Herrle F, Weiss C, Post S et al.. Quality of life of patients after low anterior, intersphincteric, and abdominoperineal resection for rectal cancer—a matched-pair analysis. Int J Colorectal Dis (2013) 28:679–688 68. Köroğlu E. (Çev.) (2013). DSM-5 Tanı Ölçütleri Elkitabı. American Psychiatric Association: Desk Reference to the Diagnostic Criteria From DSM-5. Beşinci baskı. Hekimler Yayın Birliği. Ankara 69. Krebs L. What should I say talking with patients about sexuality issues.; Clinical Journal of Oncology Nursing 2006 Jun;10(3):313-315 70. Kuzu MA, Topcu Ö, Ucar K, Ulukent S et al. Effect of sphincter-sacrificing surgery for rectal carcinoma on quality of life in muslim patients. Dis Colon Rectum 2002;45:1359– 1366 71. Lange MM, van de Velde CJH. Urinary and sexual dysfunction after rectal cancer treatment. Nature Reviews Urology 2011;8:51-57. doi:10.1038/nrurol.2010.206 72. Li CC. Sexuality among patients with a colostomy, An exploration of the inşuences of gender, sexual orientation, and Asian heritage. J Wound Ostomy Continence Nurs 2009;36(3):288-296 73. Mahjoubi B, Mirzaei R, Azizi R, Jafarinia M et al. A cross-sectional survey of quality of life in colostomates: a report from Iran. Health and Quality of Life Outcomes 2012;10:136 74. Milbury K, Cohen L, Jenkins R, Skibber JM et al. The association between psychosocial and medical factors with long-term sexual dysfunction after treatment for colorectal cancer. Support Care Cencer 2013;21:793-802 75. Milchalkova H. Psychosocial problems of stoma clients. Journal of Nursing, Social Studies and Public Health 2010;(1):1-2:62–70 137 76. Morino M, Parini U, Allaix ME, Monasterolo G et al. Male sexual and urinary function after laparoscopic total mesorectal excision. Surg Endosc (2009) 23:1233–1240 77. Mutlu S (2006). Kalıcı abdominal stomalı hastalarda beden imajı değişiminin yaşam kalitesine etkisi. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi. Sağlık Bilimler Enstitüsü. Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği. Anabilim Dalı. İstanbul. 78. Ostomy Guidelines Task Force, Goldberg M, Aukett LK, Carmel J et al. Management of the Patient With a Fecal Ostomy Best Practice Guideline for Clinicians. J Wound Ostomy Continence Nurs. 2010;37(6):596-598 79. Ozgen Z, Ozden S, Atasoy BM, Ozyurt H et al. Long-term effects of neoadjuvant chemoradiotherapy followed by sphincter-preserving resection on anal sphincter function in relation to quality of life among locally advanced rectal cancer patients: a cross-sectional analysis. Radiation Oncology 2015;10:168 80. Ozturk O, Yalcin BM, Unal M, Yildirim K, Ozlem N. Sexual dysfunction among patients having undergo colostomy and its relationship with self-esteem. J Family Med Community Health 2015;2(1):1028 81. Özerdoğan N, Sayıner FD, Köşgeroğlu N, Ünsal A. 40–65 yaş grubu kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluğu prevalansı, depresyon ve diğer ilişkili faktörler. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2009;2(2):46-59 82. Öztürk O, Uluşahin A (Çev. Eds.) (2011). Bölüm XXX Psikoterapiler. İçinde: Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Cilt II. Yenilenmiş 11. Baskı. Ankara. s: 964 83. Paula MAB, Takahashi RF, Paula PR. Experiencing sexuality after intestinal stoma. J Coloproctol 2012;32(2):163-174 84. Philip EJ, Nelson C, Temple L, Carter J et al. Psychological Correlates of Sexual Dysfunction in Female Rectal and Anal Cancer Survivors: Analysis of Baseline Intervention Data. Journal of Sexual Medicine 2013;10(10):2539–2548 85. Reese JB, Porter LS, Regan KR, Keefe FJ et al. A randomized pilot trial of a telephonebased couples intervention for physical intimacy and sexual concerns in colorectal cancer. Psycho-Oncology 2014;23:1005-1013 86. Riss S, Franner H, Mittlböck M, Riedl M et al. Late pelvic function following rectal cancer resection – a case-control study. Eur Surg 2012;44(1): 41-46 87. Riss S, Schwameis K, Mittlböck M, Pones M et al. Sexual function and quality of life after surgical treatment for anal fistulas in Crohn’s disease. Tech Coloproctol 2013;17:89-94 138 88. Rosen RC, Brown C, Heiman J, Leiblum S et al. The female sexual function index (FSFI): A multidimensional self-report instrument for the assessment of female sexual function. J Sex Marital Ther 2000;26:191-208 89. Rosen RC, Riley A, Wagner G, Osterloh IH et al. The international index of erectile function (IIEF): a multidimensional scale for assessment of erectile dysfunction. Urology 1997;49:822-30 90. Rust R, Golombock S. The GRISS: A psychometric intrument for the assessment of sexual dysfunction. Arch Sex Behav 1986;15:157-165. Erişim: 29.05.2016. http://link.springer.com/article/10.1007/BF01542223 91. Schmelzer M (2014). Chapter 43 Lower Gastrointestinal Problems. In: Medical Surgical Nursing Assesment and management of Clinical Problems. Lewis, Dirksen, Heitkemper and Bucher (Eds). Nith Edition. Elsevier 92. Senol Celik S, Tuna Z and Yildirim M. The experience of urostomists who do not have access to pre-operative and post-operative stoma care nursing intervention. Int J of Urol Nurs 2014;1-7 93. Shaffy SK, Das K, Gupta R. Physical, nutritional and sexual problems experienced by the patients with colostomy/ileostomy: A qualitative study. Nursing and Midwifery Research Journal 2012;8(3):210-222 94. Shell JA. Evidence-based practice for symptom management in adults with cancer: Sexual dysfunction. Oncology Nursing Forum 2002;29(1):53-69 95. Silva AL, Monteiro PS, Sousa JB, Vianna AL et al. Partners of patients having a permanent colostomy should also receive attention from the health care team. Colorectal Dis 2014;16(12):O431-4 96. Silva AL, Shimizu HE. The meaning of the new way of life of individuals with permanent intestinal ostomy. Rev Lat Am Enfermagem 2006;14:483–90 97. Sungur MZ (Çev. Ed.) Cinsel Kompülsif Davranış: Hiperseksüelite. Schwartz MF and Berlin FS (Eds.). Psychiatric Clinics of North America Türkiye Baskısı. 2009;3(3):57-70 98. Şelimen D (2010). Kolorektal kanserlerde cinsellik ve üreme. İçinde: Baykan A, Zorluoğlu A, Geçim E, Terzi C. Kolon ve Rektum Kanserleri. Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği, 1. Baskı. Istanbul: Seçil Ofset Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi Ltş.Şti. İstanbul, s: 775-784 139 99. T.C. Sağlık bakanlığı Halk Sağlığı Kurumu (2016). Türkiye kanser istatiktikleri 2016. Erişim: 29.05.2016 http://kanser.gov.tr/Dosya/ca_istatistik/ANA_rapor_2013v01_2.pdf 100. Tarı Ö (2011). Abdominal stomalı hastalarda yaşam kalitesinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği Anabilim Dalı. İstanbul 101. Taylan S, Akıl Y, Kadıoğlu A, Alabaz Ö (2007). Stomalı hastaların bilgilendirme konusundaki beklentileri. 3. Çukurova Kolo-Proktoloji ve Stoma –Terapi Sempozyumu Özet Kitabı. Adana. s: 108 102. Tayor B, Davis S. Using the extendent PLISSIT model to address sexual healthcare needs. Nursing Standard 2006;21(11):35-40 103. Thorpe G, McArthur M, Richardson B. Bodily change following faecal stoma formation: qualitative interpretive synthesis. J Adv Nurs 2009;65(9):1778-1789 104. Traa MJ, De Vries J, Roukema JA, Den Oudsten BL. Sexual (dys)function and the quality of sexual life in patients with colorectal cancer: a systematic review. Annals of Oncology 2012;23:19-27 105. Traa MJ, De Vries J, Roukema JA, Rutten HJT et al. The sexuel health care needs after colorectal cancer: the view of patients, partners, and health care professionals. Support Care Cancer 2014;22:763-772 106. Tuğrul C, Öztan N, Kabakçı E. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği'nin Standardizasyon Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi 1993;4(2):83-88 107. Turan A (2013). Evli bireylerin cinsel mit inançları, cinsel bilgi düzeyleri, ilişkilerindeki mutluluk düzeyleri ve cinsel doyumları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Haliç Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Psikoloji Anabilim Dalı. İstanbul 108. Turnbull G (2009). Intimacy after ostomy surgery guide. United Ostomy Association (UOAA). Erişim: 29.05.2016 http://www.ostomy.org/uploaded/files/ostomy_info/uoaa_sexuality_en.pdf?direct=1 109.Üstündağ H, Demir N, Zengin N, Gül A. Stomalı hastalarda beden imajı ve benlik saygısı. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2007;27:522-523 110.Van Schaik PM (2012). Prognosis and Survival in patients with Colorectal Cancer. Thesıs. 111.Vural F, Erol F. Ostomili hastalarda yaşam kalitesi nasıl yükseltilir? DEUHYO ED 2013;6(1):34 – 39 140 112. Vural F, Harputlu D, Karayurt Ö, Süler G et al. The Impact of an Ostomy on the Sexual Lives of Persons With Stomas. J Wound Ostomy Continence Nurs 2016;00(0):1-4 113. Yaşar H, Özkan L, Tepeler A. Kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluklarına güncel yaklaşım. J Clin Exp Invest 2010;1(3):235-240 114. Werth SL, Schutte DL ve Stommel M. Bringing the Gap Perceived educational needs in the inpatient to home care setting for the person with a new ostomy. J Wound Ostomy Continence Nurs 2014;41(6):566-572 115. Wiegel M, Meston C, Rosen R. The female sexual function index (FSFI): Cross validation and development of clinical cut off scores. J Sex Marital Ther 2005;31:1-20 116. World Council of Enterostomal Therapists. WCET International Ostomy Guideline Recommendations. WCET 2014;34(2):26 117. World Health Organization (WHO) (2006). Defining sexual health Report of a technical consultation on sexual health 28–31 January 2002, Geneva 118. World Health Organization (WHO) (2015). Brief Sexuality-Related Communication Recommendations For A Public Health Approach. Erişim: 29.05.2016 http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/170251/1/9789241549004_eng.pdf 119.World Health Organization (WHO) (2016). Colorectal Cancer Estimated Incidence, Mortality and Prevalence Worldwide in 2012. Erişim: 29.05.2016. http://globocan.iarc.fr/Pages/fact_sheets_cancer.aspx 120.World Health Organization (WHO) (2016). Health topics: Sexual Health. Erişim:29.05.2016. http://www.who.int/topics/sexual_health/en/ 141 8. EKLER EK I. Hasta Tanıtıcı Özellikler Formu Sayın Katılımcı: Bu araştırma stomalı bireylerin cinsel fonksiyon ve doyum düzeyini belirlemek amacıyla yapılmaktadır. Araştırma sonuçlarının sağlıklı olması için samimi cevaplar vermeniz oldukça önemlidir. Katılımınız için teşekkürler. Araş. Gör. Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU Katılımcı no: A. Sosyodemografik Özellikler Cinsiyet: a)Kadın b)Erkek Medeni durum: a)Bekar Yaş:…………. b)Evli Eğitim durumu: a) Okuryazar b) İlköğretim mezunu c) Lise mezunu d) Yüksekokul mezunu Çalışma durumu: a)Tam gün çalışıyor b)Çalışmıyor c)Diğer................... Birlikte yaşadığı kişi/kişiler: a)Yalnız yaşıyor b)Ailesiyle yaşıyor (eşi ve/veya çocukları) c)Diğer……………. Sosyal güvence: a)Var b)Yok Kronik hastalık; a)Yok b)Var (belirtiniz)...................... Kullandığınız ilaç; a)Yok B. İş/meslek: ………… b)Var (belirtiniz)...................... Stoma İle İlgili Bilgiler Protokol no: Stoma tipi: a)Kalıcı Kolostomi b) Kalıcı İleostomi c) Geçici Kolostomi d) Geçici İleostomi e) Ürostomi Yapılan ameliyat: a)APR (Abdominoperineal Rezeksiyon) b)LAR (Low Anterior Rezeksiyon) c)Hartman Prosedürü d)Sistektomi+Üriner Diversiyon e)Diğer……………………………….. Stoma Süresi : ………...yıl ………. ay 142 Ameliyat: a)Önceden planlı b)Acil Ameliyat öncesi Kemoterapi; a)Uygulandı b)Uygulanmadı Ameliyat öncesi Radyoterapi; a)Uygulandı b)Uygulanmadı Ameliyat sonrası Kemoterapi; a)Uygulandı b)Uygulanmadı Ameliyat sonrası Radyoterapi; a)Uygulandı b)Uygulanmadı Stoma bakımını; a)Kendisi yapıyor b)Eşim yapıyor c) Başkası yapıyor d)Kendisi yapıyor, gerektiğinde yardım alıyor Stoma açılma nedeni; a)Kanser (Kolon/Rektum/Mesane) b)Yaralanma c)Ülseratif kolit d)Chron hastalığı e)Diğer (belirtiniz)............................... Ameliyat sonrası gelişebilecek cinsel sorunlar ile ilgili bilgi aldınız mı? a)Hayır b)Evet (kimden belirtiniz)…………………………… Stoma açılmasından sonra cinsel hayatınızda sorunlar yaşadınız mı? a)Hayır b)Evet Cevabınız Evet ise bunu kim ile paylaştınız? a)Hemşire d)Eş b)Hekim e)Anne c)Psikolog f) Arkadaş g) Hoca (Din Adamı) h)Diğer………………………….. ı)Hiç kimse Stoma açılmasından sonra yaşadığınız/yaşayabileceğiniz cinsel sorunların tedavisine yönelik bilginiz var mı? a)Hayır b)Evet Cevabınız Evet ise bu bilgiyi kimden aldınız? a)Hemşire d)Eş g) Hoca (Din Adamı) b)Hekim e)Anne h)Diğer…………………………… c)Psikolog f) Arkadaş 143 Her zaman Çoğu zaman Kadın Soru Formu Bazen Hiçbir zaman Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Nadiren EK II. Golombok–Rust Cinsel Doyum Ölçeği Kadın Soru Formu (GRCDÖK) 1. Cinsel yaşama karşı ilgisizlik duyar mısınız? 2. Eşinize, cinsel ilişkinizle ilgili nelerden hoşlanıp, nelerden hoşlanmadığını sorar mısınız? 3. Bir hafta boyunca cinsel ilişkide bulunmadığınız olur mu? (adet günleri, hastalık gibi nedenler dışında) 4. Cinsel yönden kolaylıkla uyarılır mısınız? 5. Sizce, sizin ve eşinizin ön sevişmeye öpme, okşama gibi) ayırdığınız zaman yeterli mi? 6. Kendi cinsel organınızın, eşinizin cinsel organının giremeyeceği kadar dar olduğunu düşünür müsünüz? 7. Eşinizle sevişmekten kaçınır mısınız? 8. Cinsel ilişki sırasında doyuma (orgazma) ulaşır mısınız? 9. Eşinize sarılıp, vücudunu okşamaktan zevk alır mısınız? 10. Eşinizle olan cinsel ilişkinizi tatminkar bulur musunuz? 11. Gerekirse rahatlıkla ve acı duymaksızın, parmağınızı cinsel organınızın içine sokabilir misiniz? 12. Eşinizin cinsel organına dokunup okşamaktan rahatsız olur musunuz? 13. Eşiniz sizinle sevişmek istediğinde rahatsız olur musunuz? 14. Sizin için doyuma (orgazm) ulaşmanın mümkün olmadığını düşünür müsünüz? 15. Haftada iki defadan fazla cinsel birleşmede bulunur musunuz? 144 Eşinize, cinsel ilişkinizle ilgili olarak, nelerden Her zaman Çoğu zaman Bazen Nadiren Hiçbir zaman 16. hoşlanıp hoşlanmadığınızı söyleyebilir misiniz? 17. Eşinizin cinsel organı, sizin cinsel organınıza rahatsızlık vermeden girebilir mi? 18. Eşinizle olan cinsel ilişkinizde sevgi ve şefkatin eksik olduğunu hisseder misiniz? 19. Eşinizin, cinsel organınıza dokunup okşamasından zevk alır mısınız? 20. Eşinizle sevişmeyi reddettiğiniz olur mu? 21. Ön sevişme sırasında eşiniz bızırınızı (klitoris) uyardığında doyuma (orgazma) ulaşır mısınız? 22. Sevişme boyunca, sadece cinsel birleşme için ayrılan süre sizin için yeterli mi? 23. Sevişme sırasında yaptıklarınızdan tiksinti duyar mısınız? 24. Kendi cinsel organınızın, eşinizin cinsel organının derine girmesini engelleyecek kadar dar olduğunu düşünür müsünüz? 25. Eşinizin sizi sevip okşamasından hoşlanır mısınız? 26. Sevişme sırasında cinsel organınızda ıslaklık olur mu? 27. Cinsel birleşme anından hoşlanır mısınız? 28. Cinsel birleşme anında doyuma (orgazma) ulaşır mısınız? 145 Her zaman Çoğu zaman Erkek Soru Formu Bazen Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Nadiren Hiçbir zaman EK III. Golombok – Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek Soru Formu (GRCDÖE) 1. Haftada iki defadan fazla cinsel birleşmede bulunur musunuz? 2. Eşinize, cinsel ilişkinizle ilgili olarak nelerden hoşlanıp nelerden hoşlanmadığınızı söyleyebilir misiniz? 3. Cinsel yönden kolay uyarılır mısınız? 4. Cinsel ilişki sırasında boşalmak için henüz erken olduğunu düşünürseniz boşalmayı geciktirebilir misiniz? 5. Eşinizle olan cinsel yaşamınızı tekdüze (monoton) buluyor musunuz? 6. Eşinizin cinsel organına dokunup okşamaktan rahatsızlık duyar mısınız? 7. Eşinizin sizinle sevişmek istediğinde, tedirgin ve endişeli olur musunuz? 8. Cinsel organınızın, eşinizin cinsel organına girmesinden hoşlanmadığını sorar mısınız? 9. Eşinize, cinsel ilişkinizle ilgili nelerden hoşlanıp hoşlanmadığını sorar mısınız? 10. İlişki sırasında cinsel organınızın sertleşmediği olur mu? 11. Eşinizle olan cinsel ilişkinizde sevgi ve şefkatin eksik olduğunu hisseder misiniz? 12. Eşinizin, cinsel organınıza dokunup, okşamasından zevk alır mısınız? 13. Cinsel birleşme sırasında erken boşalmayı engelleyebilir misiniz? 14. Eşinizle sevişmekten kaçınır mısınız? 15. Eşinizle olan cinsel ilişkinizi tatminkar buluyor musunuz? 146 Her zaman Çoğu zaman Bazen Nadiren Hiçbir zaman 16. Ön sevişme (öpme, okşama gibi) sırasında cinsel organınızın sertleştiği olur mu? 17. Bir hafta boyunca cinsel ilişkide bulunmadığınız olur mu? (hastalık gibi nedenler dışında) 18. Eşinizle karşılıklı mastürbasyon yapmaktan (kendinizi tatmin etmekten) zevk alır mısınız? 19. Eşinizle sevişmek istediğinizde ilişkiyi siz başlatır mısınız? 20. Eşinizin sizi sevip okşamasından hoşlanır mısınız? 21. İstediğiniz kadar sık cinsel ilişkide bulunur musunuz? 22. Eşinizle sevişmeyi reddettiğiniz olur mu? 23. Cinsel birleşme sırasında cinsel organınızın sertliğini kaybettiği olur mu? 24. Cinsel organınız eşinizin cinsel organına girer girmez istemeden boşaldığınız olur mu? 25. Eşinize sarılıp, vücudunu okşamaktan zevk alır mısınız? 26. Cinsel yaşama karşı ilgisizlik duyar mısınız? 27. Cinsel organınız eşinizin cinsel organına girmek üzereyken, istemeden boşaldığınız olur mu? 28. Sevişme sırasında yaptıklarınızdan tiksinti duyar mısınız? 147 EK IV. Kadin Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) Sayın katılımcı; son dört haftada süregelen cinsel işlevlerinizi belirlemeye yönelik olarak hazırlanan bu ölçekte 19 madde bulunmaktadır. Sizden istenen her bir maddede size uyan tek bir seçeneği işaretlemenizdir. Lütfen tüm sorulara cevap veriniz. Teşekkür ederim. * Cinsel aktivite: Cinsel birleşme, sevişme ve kendini tatmin dahil olmak üzere tüm cinsel faaliyetler. ** Cinsel ilişki: Kadın ile erkeğin cinsel birleşmesi (sertleşmiş kamışın/erkeklik organının kadının haznesine girmesi) *** Cinsel uyarılma: Sevişme, şehvet duygu ve düşüncelerin belirmesi ile vajinanın ıslanması ve benzeri durumlar **** Orgazm: Bızır, hazne, rahim, makat ve alt karın ve tüm vücudu saran kuvvetli ritmik kasılmalar olması. Tüm sorularda yalnız bir kutuyu işaretleyiniz. 1. Son 4 hafta içinde, ne sıklıkta cinsel istek 3. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya cinsel ilişki** sırasında ne sıklıkta duydunuz? Hemen hemen her zaman uyarıldığınızı hissettiniz? Çoğu zaman (15 günden fazla) Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Bazen (15 günde) Hemen hemen her zaman Birkaç kez (15 günden az) Çoğu zaman (15 günden fazla) Hemen hemen hiç / hiçbir zaman Bazen (15 günde) 2. Son 4 hafta içinde, cinsel istek veya ilgi Birkaç kez (15 günden az) düzeyinizi Hemen hemen hiç / hiçbir zaman (derecenizi) değerlendirirsiniz? nasıl 4. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya Çok yüksek cinsel ilişki** sırasındaki uyarılma Yüksek düzeyinizi nasıl derecelendirirsiniz? Orta Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Düşük Çok yüksek Çok düşük veya hiç Yüksek Orta Düşük Çok düşük veya hiç 148 5. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya 8. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya cinsel ilişki** sırasında cinsel bakımdan cinsel uyarılacağınızdan ıslanması / kayganlaşmasındaki zorluk ne derecede ilişki** sırasında haznenizin emindiniz? derecesi nasıldı? Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Çok emindim Çok çok zor veya imkansızdı Emindim Çok zordu Oldukça emindim Zordu Az emindim Biraz zordu Çok az / hiç emin değildim Hiç zorluk çekmedim 6. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya cinsel ilişki**sırasında durumunuz sizin için ne 9. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya uyarılma cinsel ilişkiniz** bitene kadar cinsel sıklıkta organınızın ıslaklığını / kayganlığını ne tatminkârdı? sıklıkta koruyabildiniz? Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Hemen hemen her zaman Hemen hemen her zaman Çoğu zaman (15 günden fazla) Çoğu zaman (15 günden fazla) Bazen (15 günde) Bazen (15 günde) Birkaç kez (15 günden az) Birkaç kez (15 günden az) Hemen hemen hiç / hiçbir zaman Hemen hemen hiç / hiçbir zaman 7. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya 10. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya cinsel ilişki** sırasında hazneniz ne cinsel ilişkiniz** bitene sıklıkla ıslandı / kayganlaştı? haznenizin ıslaklığını / kayganlığını Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. koruyabilme Hemen hemen her zaman neydi? zorluğunuzun kadar sıklığı Çoğu zaman (15 günden fazla) Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Bazen (15 günde) Hemen hemen her zaman Birkaç kez (15 günden az) Çoğu zaman (15 günden fazla) Hemen hemen hiç / hiçbir zaman Bazen (15 günde) Birkaç kez (15 günden az) Hemen hemen hiç / hiçbir zaman 149 11. Son 4 hafta içinde, cinsel uyarılma*** 14. Son 4 hafta içinde, cinsel aktivite* veya veya cinsel ilişkide** ne sıklıkta cinsel ilişkiniz** sırasında siz ve eşiniz orgazm**** oldunuz? arasındaki duygusal yakınlık ne kadar Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. tatminkârdı? Hemen hemen her zaman Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Çoğu zaman (15 günden fazla) Çok tatminkârdı Bazen (15 günde) Genellikle tatminkârdı Birkaç kez (15 günden az) Yarısında tatminkârdı, Hemen hemen hiç / hiçbir zaman tatminkâr değildi 12. Son 4 hafta içinde, cinsel uyarılma*** veya cinsel orgazma**** ilişki** sırasında ulaşmak sizin için ne Genellikle tatminkâr değildi Hiç tatminkar değildi 15. Son 4 hafta içinde, eşinizle cinsel ilişkiniz** kadar zordu? yarısında sizin için ne kadar Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. tatminkârdı? Çok çok zordu / imkânsızdı Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Çok zordu Çok tatminkardı Zordu Genellikle tatminkardı Biraz zordu Yarısında tatminkardı, Hiç zorluk çekmedim tatminkar değildi 13. Son 4 hafta içinde, cinsel uyarılma*** veya cinsel orgazma**** ilişki** sırasında ulaşmanız ne kadar yarısında Genellikle tatminkar değildi Hiç tatminkar değildi 16. Son 4 hafta içinde, genel olarak cinsel hayatınız sizin için ne kadar tatminkardı? tatminkârdı? Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Hiç cinsel aktivitede bulunmadım Çok tatminkardı Çok tatminkardı Genellikle tatminkardı Genellikle tatminkardı Yarısında tatminkardı, yarısında Yarısında tatminkardı, yarısında tatminkar değildi tatminkar değildi Genellikle tatminkar değildi Genellikle tatminkar değildi Hiç tatminkar değildi Hiç tatminkar değildi 150 17. Son 4 hafta içindeki, cinsel ilişkinizde 19. Son 4 hafta içindeki, hazneye giriş haznenize giriş sırasında ne sıklıkta sırasında veya sonrasında duyduğunuz ağrı veya rahatsızlık duydunuz? ağrı / rahatsızlığın derecesini nasıl Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. değerlendirirsiniz? Hemen hemen her zaman Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Çoğu zaman (15 günden fazla) Çok yüksek Bazen (15 günde) Yüksek Birkaç kez (15 günden az) Orta Hemen hemen hiç / hiçbir zaman Düşük 18. Son 4 hafta içindeki, cinsel ilişkinizde Çok düşük veya hiç haznenize girişten sonra ne sıklıkta ağrı veya rahatsızlık duydunuz? Hiç cinsel aktivitede bulunmadım. Hemen hemen her zaman Çoğu zaman (15 günden fazla) Bazen (15 günde) Birkaç kez (15 günden az) Hemen hemen hiç / hiçbir zaman 151 EK V. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) 1. Son 4 hafta içindeki cinsel faaliyetleriniz 4. Son 4 hafta içindeki cinsel ilişkiler sırasında peniste sertleşme ne sıklıkla oldu? sırasındaki sertliği ne sıklıkla devam 0 Cinsel faaliyet olmadı ettirebildiniz? 1 Hemen hemen hepsinde (her zaman) 0 Cinsel ilişki girişiminde bulunmadım 2 Çoğunlukla (yarısından çok daha 1 Hemen hemen hepsinde (her zaman) fazlasında) 2 Çoğunlukla (yarısından çok daha 3 Bazen (yaklaşık yarısında) fazlasında) 4 Nadiren (yarısından çok daha azında) 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 5 Hiç ya da hemen hemen hiç 4 Nadiren (yarısından çok daha azında) 2. Son 4 hafta içindeki cinsel uyarılma ile oluşan sertleşmelerin ne kadarlık bir 5 Hiç ya da hemen hemen hiç 5. Son 4 hafta içindeki cinsel ilişkileri kısmı cinsel ilişkiyi sağlayacak düzeyde tamamlamak idi? sürdürmekte ne kadar zorlandınız? 0 Cinsel uyarılma olmadı 0 Cinsel ilişki girişiminde bulunmadım 1 Hemen hemen hepsinde (her zaman) 1 Aşırı zorlandım 2 Çoğunlukla (yarısından çok daha 2 Çok zorlandım fazlasında) 3 Zorlandım 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 4 Biraz zorlandım 4 Nadiren (yarısından çok daha azında) 5 Hiç zorlanmadım 5 Hiç ya da hemen hemen hiç 3. Son 4 hafta içindeki cinsel ilişki için sertleşmeyi 6. Son 4 hafta içinde kaç kez cinsel ilişki girişiminde bulundunuz? girişimlerinde hazneye giriş (duhul) ne 0 Hiç girişimde bulunmadım sıklıkla mümkündü? 1 1-2 0 Cinsel ilişki girişiminde bulunmadım 2 3-4 1 Hemen hemen hepsinde (her zaman) 3 5-6 2 Çoğunlukla (yarısından çok daha 4 7-10 fazlasında) 5 10 dan fazla 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 4 Nadiren (yarısından çok daha azında) 5 Hiç ya da hemen hemen hiç 152 7. Son 4 hafta içindeki cinsel ilişki 10. Son 4 hafta içinde cinsel uyarılma veya girişimlerinizde ne sıklıkla memnun cinsel ilişki sırasında ne sıklıkta oldunuz? orgazm (doyum) hissi yaşadınız? 0 Cinsel ilişki girişiminde bulunmadım 0 Cinsel uyarılma veya cinsel ilişki 1 Hemen hemen hepsinde (her zaman) olmadı 2 Çoğunlukla (yarısından çok daha 1 Hiç ya da hemen hemen hiç fazlasında) 2 Nadiren (yarısından çok daha azında) 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 4 Nadiren (yarısından çok daha azında) 4 Çoğunlukla (yarısından çok daha 5 Hiç ya da hemen hemen hiç fazlasında) 8. Son 4 hafta içindeki cinsel ilişkilerden ne 5 Hemen hemen hepsinde (her zaman) 11. Son 4 hafta içinde ne sıklıkla cinsel kadar zevk aldınız? 0 Cinsel ilişki olmadı istek duydunuz? 1 Hiç zevk almadım 1 Hiç ya da hemen hemen hiç 2 Pek zevk almadım 2 Nadiren (yarısından çok daha azında) 3 Az derecede zevk aldım 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 4 Çok zevk aldım 4 Çoğunlukla (yarısından çok daha 5 Son derece zevk aldım fazlasında) 9. Son 4 hafta içinde cinsel uyarılma veya cinsel ilişki sırasında ne sıklıkta boşaldınız? 5 Her zaman 12. Son 4 hafta içinde cinsel isteğinizin düzeyini nasıl değerlendiriyorsunuz? 0 Cinsel uyarılma veya cinsel ilişki 1 Çok az veya hiç yok olmadı 2 Az 1 Hiç ya da hemen hemen hiç 3 Orta 2 Nadiren (yarısından çok daha azında) 4 Fazla 3 Bazen (yaklaşık yarısında) 5 Çok fazla 4 Çoğunlukla (yarısından çok daha fazlasında) 5 Hemen hemen hepsinde (her zaman) 153 13. Son 4 hafta içindeki cinsel hayatınız genel olarak ne kadar tatminkardı? 15. Son 4 hafta içinde sağlamak ve devam ettirme konusunda 1 Hiç tatminkar değildi kendinize 2 Pek tatminkar değildi değerlendiriyorsunuz? 3 Ne tatminkardı, ne de değildi 1 Çok az 4 Orta derecede tatminkardı 2 Az 5 Çok tatminkardı 3 Orta derecede 14. Son 4 hafta içinde eşinizle cinsel ilişkiniz ne kadar tatminkardı? sertleşmeyi güveninizi nasıl 4 Tama yakın 5 Tam 1 Hiç tatminkar değildi 2 Pek tatminkar değildi 3 Ne tatminkardı, ne de değildi 4 Orta derecede tatminkardı 5 Çok tatminkardı 154 EK VI. Kadın Cinsel İşlev Ölçeği (KCİÖ) İzni 155 EK VII. Ereksiyon İşlevi Uluslararası Değerlendirme Formu (EİUD) İzni 156 EK VIII. Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği Erkek ve Kadın Soru Formu izni 157 EK IX. Bilgilendirilmiş Onam Formu Bilgilendirilmiş Onam Formu Tarih:…/…./20… Sayın Bay/Bayan Ben DEU Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği Programı’nda yüksek lisans öğrencisi Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU. Danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Fatma VURAL ile birlikte tez çalışması yürütmekteyiz. “Stoması olan bireylerin cinsel doyum ve fonksiyonlarının değerlendirilmesi” isimli Yüksek Lisans tez çalışmamızın amacı stomalı bireylerin stoma açıldıktan 3 ay ve daha sonraki dönemdeki cinsel doyum ve fonksiyon düzeylerini değerlendirmektir. Bu amaçla sizden cinsel doyum ve fonksiyonlarınızı değerlendiren sorular içeren formları doldurmanız istenmektedir. Formları doldurmanız yaklaşık olarak sizin 20-30 dakikanızı alacaktır. Vereceğiniz bilgiler sadece bilimsel veri oluşturmak amacıyla kullanılacaktır. Bu araştırma kapsamında sizlere hiçbir girişim yapılmayacaktır. Sorulara doğru veya yanlış cevap verme bir durum söz konusu değildir. İstediğiniz zaman soruları cevaplamayı bırakabilirsiniz. Araştırmaya katılmak zorunlu değildir. Çalışma herhangi bir yayın ve raporda kullanılırken bu yayında isminiz kullanılmayacaktır. Verdiğiniz bilgilerin gizliliği sağlanacak, bilgileriniz üçüncü şahıslarla paylaşılmayacaktır. Araştırmaya katılmaktan dolayı herhangi bir ödül, ücret ya da ceza verilmeyecek sizden de herhangi bir ücret talep edilmeyecektir. Bununla birlikte araştırma sonuçlarının sağlıklı olması için samimi cevaplar vermeniz oldukça önemlidir. Ben………………………………………… katılmam istenen bu çalışmanın kapsamı ve amacında gönüllü olarak üzerime düşen sorumlulukları tamamen anladım. Çalışma hakkında soru sorma ve detaylı bilgi alma fırsatı buldum. Bu çalışmayı istediğim zaman ve herhangi bir neden belirtmek zorunda kalmadan bırakabileceğimi ve bıraktığım zaman herhangi bir ters tutum ile karşılaşmayacağımı anladım. Bu koşullarda söz konusu araştırmayı kendi rızamla, hiçbir baskı ve zorlama olmaksızın kabul ediyorum. Bireyin Adı-Soyadı:………………………………………………………………………….. İmzası:…………….………………………………………………………………………….. Adresi (Telefon No, varsa Faks No):………………………………………………………… Tarih (gün/ay/yıl)… …………………………………………………………………………. Araştırıcının Adı-Soyadı:……………………………………………………………………… İmzası:…………………………………………………………………………………………. Adresi (Telefon No, varsa Faks No):…………………………………………………………. Tarih(gün/ay/yıl):……………………………………………………………………………… Onam alma işlemine tanık olan kişinin Adı- Soyadı:………………..……………………….. İmzası:…………………………………………………………………………………………. Tarih(gün/ay/yıl):……………………………………………………………………………… Adresi (Telefon No, varsa Faks No):…………………………………………………………. 158 EK X. Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Başhekimlik Hemşirelik Hizmetleri Müdürlüğü Uygulama izni 159 EK XI. Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Başkanlığı Uygulama izni 160 EK XII. Dokuz Eylül Üniversitesi Girişimsel (İnvaziv) Olmayan Klinik Araştırma Değerlendirme Komisyonu Etik Kurul Izni 161 162 EK XIII. Araştırmacı Özgeçmişi Araştırma Görevlisi Emel SÜTSÜNBÜLOĞLU TC Kimlik No / Pasaport No: 47431262638 Doğum Yılı: 1989 Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Yazışma Adresi : Balçova/İzmir İzmir/Türkiye Telefon : 2324126967 e-posta : [email protected] EĞİTİM BİLGİLERİ Ülke Türkiye Üniversite Gazi Üniversitesi Öğrenim Fakülte/Enstitü Derece Alanı Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Lisans Mezuniyet Yılı 2012 AKADEMİK/MESLEKTE DENEYİM Kurum/Kuruluş Ülke Şehir Bölüm/Birim Dokuz Eylül Üniversitesi Türkiye İzmir Hemşirelik Dumlupınar Üniversitesi Türkiye Kütahya HEMŞİRELİK Görev Türü Araştırma Görevlisi Araştırma Görevlisi Görev Dönemi 2013- 2013-2013 DİĞER AKADEMİK FAALİYETLER The International Federation for the Surgery of Obesity And Metabolic Disorders (IFSO), 2016-devam ediyor Diğer Faaliyetler Türkiye Obezite Cerrahisi Derneği (İstanbul 2002) (TOSS), 2016-devam ediyor (Eser/görev/faaliyet/s Yara Ostomi İnkontinans Hemşireleri Derneği (YOİHD), 2015-devam ediyor orumluluk/olay/üyelik Türk Cerrahi ve Ameliyathane Hemşireleri Derneği, 2015-devam ediyor vb.) İzmir Çağdaş Hemşirelik Araştırma ve Geliştirme Derneği, 2014- devam ediyor DEU DEU EDergi Komitesi üyeliği, 2016-devam ediyor DEU Uluslararası İlişkiler Komitesi üyeliği, 2016-devam ediyor 163 DEU WEB komitesi üyeliği, 2016-devam ediyor DEU Arşiv Komitesi üyeliği, 2015- devam ediyor DEU Mezuniyet Komitesi üyeliği, 2015-devam ediyor DEU THD Okul Temsilliciği Komitesiüyeliği, 2015-2016 YAYINLARI Diğer dergilerde yayınlanan makaleler Vural, Fatma; Sütsünbüloğlu, Emel, Ergonomics an important factor in the operating room, 2016, the Journal of Perioperative Practice Vural, Fatma; Şelimen, Deniz; Sütsünbüloğlu, Emel, Literatür inceleme: Stomalı bireylere yönelik yayınların Türkiye profili, 2015, Kolon ve Rektum Hastalıkları Dergisi Hakemli konferans/sempozyumların bildiri kitaplarında yer alan yayınlar Ameliyat Öncesi Açlık Süresinin Anksiyete Düzeyine Etkisinin İncelenmesi, 20. Ulusal Cerrahi 15. Cerrahi Hemşireliği Kongresi, 2016 Spinal Cerrahi Sonrası Erken Dönem Hemşirelik Bakımı, İzmir Kuzey Hemşirelik Günleri, 2016 Stomalı Bireylerin Yaşam Kalitesinin İncelenmesi, 9. Ulusal Türk Cerrahi ve Ameliyathane Hemşireliği Kongresi, 2015 Literatür İnceleme: Stomalı Bireylere Yönelik Yayınların Türkiye Profili, XV. Ulusal Kolon ve Rektum Cerrahisi Kongresi XIII. Kolorektal Cerrahi Hemşireliği Kongresi, 2015 Why Is Ergonomics So Important In The Operating Room?, 7th EORNA Congress, 2015 Diğer yayınlar Yoğun Bakım Seçilmiş Semptom ve Bulguların Yönetimi, Malnutrisyon, ISBN: 978-605-9942-59-1, 2016 164
