Afganistan, özellikle 11 Eylül saldırılarından sonra bütün dünyanın
advertisement
AFGANİSTAN'DA GERtd BİR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" A REACTIONARY *** MÜVEMENTıN AFGHANISTAN "BEÇÇE-İ SAKA" Arş.GÖr.Ömer ERDEN" Giriş Afganistan, özellikle 11 Eylül üzerine çeken bir ülke oldu. tamamıyla sonra bütün Amerika'nın Afganistan'a dünyanın dikkatini müdahalesine kadar ülkeye hakim olan Tal;ban örgütü Afganistan'daki huzursuzlup,un ve asayişsizlip;in de en büyük sebebi oldu. Son zamanlarda Afganistan ile ilgili birçok araştırma yapıldı. yayımlandı. saldırılarından Bilhassa Afganistan tarihi ve Taliban örgütüyle ilgili birçok kitap Fakat Afganistan t. rihinde bir dönemi gihi ülkede huzuru bozan Beççe-i olduıtumuz çalışma Saka'nın isyanına işgal eden ve Taliban örgütü yeterince del'tinilmedi. ile bu konudaki eksiklip;igidermeye Yapmış çalıştık. Afganistan, XX. yüzyılın başlarında stratejik konumu nedeniyle İngiltere ile Rusya arasında devamlı nüfuz mücadelelerinin yaşandıl'tı bir toprak parçası olmuştu. Afganistan 1907 yılında Rusya ile İngiltere arasındaki Asya'daki nüfuz mıntıkalarırun taksimi için yapılan anlaşma gerel'tince ingiltere'nin hissesine düsmüştü. Bu nedenle Afgarustan'ın bap;ımSız bir dış politika takip etme imkanı olmamış dış politika açısından Hindistan'daki ingiliz kralının naibine ba~lı kalmıştı'. Afganistan, Birinci Dünya Savaşı esnasında, Türkiye'nin bu ülkeyi İngiltere'ye karşı savaşa sokma çabalarına Emiri Habibullah Han, bu münasebetlerde tam rap;men tarafsız kaldı. Savaş tarafsızlıp;ın mükafatı baj:!;ımsızlık verilmesini sonunda Afganistan olarak Afganistan'a dış ve Hayber'in güneyinde kalan Afgan Atatürk Üniversitesi !\tatürk tIkelen ve İnkılap Tarihi Enstitüsü r,amuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye, Ankara, 1986, $.196. ÖMERERDEN 204 kabilelerinin idari yönden Kabil'e ba!11anmasına müsaade edilmesini talep etti. Bu talep reddedildi!1i gibi 19 Şubat 1919'da Habibullah Han, faili meçhul kalan bir cinayete kurban gitti. Habibullah Han'ın yerine tahta geçen 0!1lu Amanullah Han, ilk iş olarak iç ve dış konularda tamamen b<;ı!1ımsız olunaca!1ını ilan etti. İngilizler buna izin vermeye yanaşmadı~ı için "Üçüncü Afgan-İngiHz Savaşı" diye adlandırılan savaş başladı. İngiliz kuvvetleri bu savaşta başarı elde edemedi. Bu nedenle İngilizler başlayarak, fazla kan dökülmemesi amacıyla 8 A!1ustos 1919'da Revalpindi'de yapılan barış görüşmelerine antlaşma gere~ince Afganistan'ın tam ba~ımsızlı~ınıtanımak zorunda kaldı2 • l-Amanullah Han'ın Takip Ettiği Politika ve Afganistan'da' Kanşıklıklann Baş Göstennesi Amanullah Han Afganistan'ın tam ba~ıms1Zlıjtııu sa~ladıktan sonra birçok ıslahat ve yenilik hareketlerine giriştı. İlkö~retimi yaymak, orta ö~retim kurmak, yol yaptırmak, bazı fabrikalar açmak gibi işlere koyuldu3 • İlk defa olarak, kız . mektepIeri kuruldu. Birçok Afgan genci yüJ<sek tahsil görmek için Avrupa'ya ve Türkiye'ye gönderildi. Devlet mümessillerinden oluşan "loy-i şekli modernleştirildi. Şuray-ı devlet ve millet Cirge" (Kabile Meclis) kuruldu. Maliye'ye modern esaslar üzerine düzen verildi4 • Amanullah tanımak ve kız Han'ın uygulamaya çalıştı~ı bu yeniliklerine , mektepIeri açmak gibi hareketlerine karşı, kadınlara 1924 Mart eyaletlerinden biri olan Hasta'da Topal Molla adında cahil bir softa hak ayında güney tarafından dini mahiyette bir ayaklanma baş gösterdi. Bu ayaklanma çok geçm'eden büyük bir isyan şeklini aldı. Amanullah Han bu isyaru Kamuran Gürün, Savaşan bastırmak için çok uRraştı. Hareket, Dünya ve Türkiye, s.196. Amanullah Han ülkesinin bağımsızlığını hel"Şeyin üstünde gömıekteydi. Nitekim çeşitli zamanlarda düzenlediği ziyafetlerle ülkesinin istiklalilli kutlamaktaydı.(Başkatipzade Ragıp Bey, Tarih-i Hayatım (Tahsil Harp-Esaret-KurtuluşAnılan) Ankara, 1996, 5.136.) Aynca Amanullah Han kendi ülkesi gibi diğer Türk un5urlannın da bağımsızlığını kazanmasını istemiş bu nedeıııe Enver Paşa'mn Kafkasya Türklerinin İstiklallenni kazanmalan için yaptığı mücadeleye para yardımında bulunmuştu. (Ragıp Bey, Tarih-i Hayatım..., 5.124. ) Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, III, Ankara, 1930,5.594. (\bdülvehhab Tarzi "Efganistan (Sandevir)", İslam Ansiklopedisi, LV, M.E.Yayınevi, Istanbul, 1997, s.173. AFGANİSTAN'OA GERİCİ BİR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" güneyarazisinin sarp olması ve arkalarım Hindistan'a bol miktarda cephane yardımı görmelerinden dolayı dayayan 205 a~ileriri o cihetten güçlükle ilerliyordu. Nihayet Hindistan'da yaşayan emir Yakup Han'ın o~ullarından Abdülkerim'in saltanatta hak iddia ederek asilere katılması, meseleye siyasi bir şekil verdi ve onun Hindistan'dan İngilizler tarafından Amanullah Han'ı tahttan uzaklaştınnak amacıyla gönderildi$ti şüphesi oluştu. binlerce gönüllünün Amanullah Han lehine sadakat ve kendisinin de ıslahat programında köşesinden Sonunda memleketin her tezahüratı ile Kabil'e gelmesi tadilat yapmak vaadi üzerine bu isyan dokuz ay sürdükten sonra sona erdi. Topal Molla ve adamlarının birço$tu yakalanarak idam edildi5 . Amanullah Han vatanını biran evvel medeniyete arasında dolaşıp görüş alışverişinde kavuşturmak ve daima halk bulunmak idealiyle harekete geçmiş bir inkılapçı gibi davrandı. ideal bakımından pek de~erli olan bu hareketlerine karşılık idare tarzındaki ve sonradan etrafında topladı~ı yüksek memurları seçmekteki hataları, gerek kendisine gerekse memleket hesabına zararh neticeler verdi6 • Amanullah Han 'İngilizlerin de teşvikiyle dilter ülkelerdeki,özellikle batılı devletlerdeki gelişmeleri yerinde görmek amacıyla 1927-1928 yılları arasında Mısır, Fransa, Belçika, İsviçre, Almanya, Rusya ve Türkiye'yi de kapsayan bir dünya gezisine çıktı? İngiliz elçisinin Amanullah Han'ı bu seyahate çıkması için teşvik ettilti biliniyordu. Afganistan'da tam olarak kontrolü Han'ın böyle uzun bir seyahate Amanullah Han'ın Afgan çıkması tahtında büyük bir kalmasını sa~lamadan Amanullah hataydı. Aslında İngilizler, istemiyordu. Bunun nedeni İngilizlerin Amanullah Han'a güvenmemeleriydi. İngilizler, bu dönemde zaten karışıklık çıkmasına müsait 6 olan Hindistan'da, Amanullah Han'ın sınır üzerindeki Tarzi "Efganistan (Sondevir)", İslam Ansiklol?edisi, LV, s.171 Tarzi "Efganistan (Soıidevir)", İslam Ansiklopedisi, IV, s.171 Salim Çöhçe,"Ata tü (k Döneini Türk Afgan Münasebetleri", Atatürk IV. Uluslararası Kongresi, II, Ankara 2000,s1149 206 ÖMERERDEN oymaklarını kışkırtabilecep,ini düşünüyordu. Afgan Hatta Amanullah Han, 1919 yılındaki Afgan İngiliz savaşını yineleyebilirdi. Bu nedenle İngilizler Amamıilah Han'ı tahtından uzaklaştırmayı kendileri Afgan için daha faydalı görmüşlerdi ve Amanullah Han daha seyahatte iken, İngiliz ajanları Amanullah Han aleyhine karışıklık çıkarmaya başlamışlardı8 . Bununla birlikte Amanullah Han Avrupa'da iken memlekette suistimal ve idaresizlik alıp yürümekte ve kendisi aleyhinde softalar tarafından geniş kanunları kendi uyandırdı. bir propaganda cereyan etmekte idi. Birçok memurun çıkarlarına rağmen Buna alet etmesi, millette kanun aleyhinde nefret hissi Afgan milleti, Amanullah büyük ve candan gelen bir sevinçle Amanullah Han, Türkiye'den büyük bir medeni hayranlık etkilenmiştiıo . çalışmadan, Han'ın uygulamak Kraliçe Süreyya'nın bir kanunlar Paşa'nın yaptıRı inkılaplardan arasında kralın on memleket bundan sonra bir Avrupa Han'ın zorunlu eğitim, müdafaası kıyafeti ile şapka uygulamak istediği zorunlu askerlik, yaşındaki oğlu Rahmatullah'ın da kadından başına' üç Afgani ve için vermesi, memlekete fazla alan devlet memurlarının giyinilmesi vardıll. dolayı bu kanunlardan zamanda etkisini gösterdi. (Dop,u illerinden biri) Hayber yaşayan şinvari, Kasım H) II 12 aleyhine 1928 ortasında Semt- BORazı yakınında ve bir müddet sonra da Hakyani oymap,ı ayaklandi. sınır üzerinde Ayaklaıuna kısa sürede büyüyerek tehlikeli bir hale geldiı2 . 9 oldukça bertaraf etmeye ve dahili vaziyeti ahalinin her erkek nüfus aylık maaşını yapılan propagandalar kısa Maşriki' deki Türkiye'deki gördüklerini ülkesinde uygulamak istedi. Amanullah resmen kraliçe, etmiş sayılacağı, Amanullah i Paşa'ya karşı Gazi Mustafa Kemal duygularıyla ba}tlanmıştı. propagandaları istedi~i zararı olduğundan istifa ayrılırken Mustafa Kemal tanınması, veliahd olarak memurlarında dönüşünü Amanullah Han ülkesine döndükten sonra oldukça aceleci davranarak, aleyhindeki düzeltmeye vatana karşıladı9 • ve samimi dostluk gelişmelerden ve Han'ın Bayll[, Hindistan Tarihi, III, s.598-599. TarZİ, "Efgaııistan ...:", LA., IV, $.174. Afet tnan, Atatürk Hakkında Hauralar ve Belgeler, Ankara, 1939, s.253. TarZİ. "Efi:,tanistaıı ...", t.A.. IV, $.174. Bayll[, Hindistan Tarihi, III, $.601. AFGANİSTAN'DA GERİCİ BİR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" 207 2-Beççe-i Saka'nın İsyana Katılm~ı Beççe-i Saka Kabil'de evlere kovalarla su köylünün op;luydu. sırada O bulunmadığından içme taşıyarak hayatuu Kabil'deki suyu suculardan evlerin sağlanırdı. kazanan fakir bir çop;unda tesisatı su Bu yüzden Tacik çete reisi de "Beççe-i Saka" yani "sucunun oğlu" adıyla anılıyorduı3 . Güvenilir kaynaklara göre Beççe-i Saka Türk subayları tarafından yetiştirilip alayında onbaşılık yapmış, nişanlısının başka rakibini ve onunla suç çıkıp eşkıyalık yapmak ortağı saydığı zorunda birkaç sonra dağıtılmış olan numune birisiyle evlendirilmesi yüzünden kişiyi öldürmüştü. Bu yüzden dağa kalmıştıı4 . Amanullah Han'a karşı ayaklanmayı yönetenler en çok bu adama dayanınayı uygun buldular. Onuiı buyru~ altında güçlü bir çete vardı. Kendisi Kahdamenli olması dolayısıyla onun sayesinde; ordunun fert fert askere başlıca teşkil kuvvetini eden kimseleri kazanmak ve subayları tarafından yetiştirilen eski numune alınmış kısmının ayaklandırmak, alayı subaylarını Türk toplamak daha kolayolacaktı. Ayrıo, Afgan oymakları devamlı birbirlerini kıskandıklarından bir kişiye dayanmak daha sağlıklıydı. Hem mollalar Beççe-i Saka'yı baskın yaptı. Kuhistan da destekliyorlardı ıs . 14 Aralık 1928'de Beççe-i Saka çetesiyle Kabil'e ani bir bölgesinden böyle bir hareket beklemeyen hükümet tamamen gafil hükümet kuvvetleri Beççe-i Beççe-i Saka'nın Saka'yı avlandı ise de, tekrar Kühistan'a firara mecbur etti. Herkes takip edilmesini beklerken bu takip yapılmadı ve kralın ailesini tayyare ile Kandahar'a' göndermesi halkta ayrıca bir itimatsızlık havası yarattı. Takip edilmeyen Beççe-i Saka tekrar kuvvet toplamaya fırsat bulmuştu. 13 Ocak 1929 gecesi Kabil'de nadir görülen bir kar tipisinden istifade eden Beççe-i Saka, ani 13 14 LS Esadullah Oğuz, Hedef Ülke Afganistan, İstanbul, 2001, s.6l. Bayur, Hindistan Tarihi, III, s.602. Bayur, Hindistan Tarihi, III, s.602. 208 ÖMERERDEN baskın bir Oldukça ile hükümet kuvvetlerinin cephesinde bir panik husule getirdi 16 . sıkışık bir duruma düşen vazgeçtiı1ini bütün yeniliklerden Amanullah Han, kadınların giyimleri dahil ilan ettiyse de son anda verilen bu kararda durumu değiştirmedil? ve büyük kardeşi İnayemllah Han lehine tahttan feragat etmeye karar verdi. Amanullah Han 15 Ocak hareket etti. Amanullah dap;ılmalarına sebep Han'ın sabahı, saraydan gizlice Kandahar'a istifa haberi askerlerin, cepheleri terketmelerine ve oldu. Bunun üzerine Beççe-i Saka KabU'e doğru yürüyerek şehri işgal etti. İnayetullah Han, ailesi ve 1000 kişi kadar askeriyle Erg Kalesi'nde binasına giderek muhasara edildi. Beççe-i SakaKabil'deki vilayet Padişah ilan Kanlı ettilB. bir isyan neticesinde Kabil'i ele geçiren Beççe-i Saka kendisini emir ilan ettikten sonra Habibulllah Gazi de kendisini resmen diğer şehirlerde geçen gün başka ünvanıniı aldı. Fakat Beççe-i Saka ne Kabil'de ne hakimiyet kurabilml'jti. Bu nedenle Beççe-i Saka aleyhine her bir yerde, bir isyan ve altında toplanamayan kıyam vuku buluyordu. Fakat bir idare bu isyanlar başarılı olamıyordul9 . Bununla birlikte Beççe-i Saka tahta çıktıktan sonra, ingiliz elçisinin de telkinleriyle yabancı elçilikler (ingiliz, Fransız, Alman ve İtalyan) tamamen çekilmiş bir müddet sonra Rus Kabil'de sadece Türk elçilip;i elçiliğinin Kazım (Dirik) Paşa 16 ·I~ 19 20 21 çekilmesiyle ayrılmadan bir gün önce buraya gelmiş Reis1ir,i'ndeki Türk askeri heyeti iki ay kadar Kabil'deki Türk sefarethanesinde misafir J7 işgüder bırakarak kalmı'}tı 20 . Bu arada Amanullah Han, Kabil'den olan de bir kaldıktan sonra 28 Nisan'da geri dönmüştü21 • Tarzi, "Ffgaııistaıı... ", t.A., IV, s.174. Sayur, Hindistan Tarihi, III, s.602. 1'arzi, "Efgaııistaıı...", t.A., IV, s.174. Muharrem Feyzi, "Efganistaıı", Cumhuriyet, 11 Teşrin-i evvell 919, No:1949. Hayur, Hindistan Tarihi, III, s.605. Hakimiyet-i Milliye, 29 Nisan 1929, No:2803; Bayur Hindistan Tarihi, III. s.6UZ. AFGANtSTAN'DA GERtCt BtR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" 3-Eski Harbiye Nazın General Nadir Han'ın 209 Afganistan'a gelmesi ve Kontrolü Ele Geçirmesi 1924 ayaklanması esnasında Afganistan'ın Başkomutanı olan Nadir Han, bu fakat Amanullah ayaklanmanın anlaşma Han Başkomutanlıktanve savaşta yolu ile halledilmesini teklif diretm~ti. Bunun Harbiye Nazırlı~ı'ndanistifa ayrılmış Fransa'nın ve Nice Afganistan'da oldukça seViliyordu. Afgan kabilelerinin ruhuna vakıf, üzerine Nadir Nazırı etmi~ Han, etmişti 22 . sıhhati yüzünden bu görevden şehrinde yaşamaya başlamıştı. Nadir Han Daha sonra Paris Elçilij,ti'ne atanan Nadir Han, de ve Harbiye Batı medeniyetine de zeki ve güçlü bir aşina olan Nadir Han, ~ahsiyetti. 1919 yılındaki Afgan-İngiliz Savaşı esnasında Afgan ordusunu idare eden ve neticede Afgan milletine istiklal kazandıran da bu zattı23 . Nadir Han, Amanullah Han'ın tahttan uzaklaşmasını müteakip İngilizlerle de anlaşarak, isyanı bastırmak maksadıyla24 1929 başlarında 10 Şubat 1929 da Bombay'a geldi. Mart Host bölgesinden Afganistan'a giren Nadir Han, vakit kaybetmeden mücadeleye başladı. Orası 1919 Afgan-İngiliz Savaşı sırasında başarılar kazandığı Han, ve bölgenin oymakları tarafından çok sevildiği kardeşleri Haşim, Şahveli atıldı~ında " Ya ve Şahmahmud vatanımı kurtarırım yahud bir yerdi. Nadir Han ile birlikte25 mücadeleye hayatımı feda ederim" diyerek bu zorlu mücadeledeki azim ve kararlılıj:tını anlatmıştı26 , Nadir Han, Afganistan'a Nadir Han verdiği cevapta geldi~inde Habibullah Habibullah'ı Kabil'i kendisini Kabil'e davet terke ve kıymetli eşya etmiş, ile silah ve parayı Kabil'de bırakmaya davet etmişti. Habibullah, bu cevaptan oldukça 2.\ 24 25 26 Bayur, Hindistan Tarihi, III, s.598. Fcyzi, "Efg,mistmı", Cumhuriyet, 11 Teşrin-i evve11929, No. 1949. Tarzi, "Efganistan.. .", tA., IV, 5.175. Buyur, Hindistan..., III, s.6Ö7. Feyzi, "Efganistan", Cumhuriyet, ] 1 Teşrin-i evvel 1929, No. 1949. ÖMERERDEN 210 endişelenerek muharebenin Han'ın Nadir başlıca şartı Kab>il'deki geçti~i Fakat olmadı~ı halde Nadir Han, kuvvetli bir Habibullah'ın kuvvetleri arasında ve kuvvetlerinden bir halkını silah altına yüzünden oldukça kısmı sıkışık bir ayı karşı Fakat Nadir Nadir için teşkilat karışıklıklar çıkmaya başlamış duruma Habibullah, Kabil Fakat silah ve mühimmat düşmüştü. Di~er Han'ın hareketini kendisine karar verdi. 25 yardım Amamıllah Han Mayıs noksanlı~ı taraftan Amanullah Han'a sonlarına do~ru Mezar-ı Şerif'i bir hareket oldu~unu anlayan Afganistan'ı terketmeye da Han'ın tarafına geçmişti. başlamıştı almaya kuvvetler, Nisan geçirmişlerdi29 • aksine ettirmişti27 • getirememişti28 • Bu arada ba~lı yaıtma olan para, Nadir Han ve biraderlerinde Afganistan'a girdikten sonra aylar vücuda evini ve Herarı etmek için mücadeleyi karşı sevk artık de~il bırakarak 1929'da Amanullah Han elindeki orduyu Ali Ahmed Han'a teslim ederek Hindistan'a iltica etti. Amanullah ülkeyi terketmesinden sonra Habibullah ele Han'ın bütün kuvvetlerini Nadir Han'a edecekti3o . Beççe-i Saka'ya karşı İngiliz ve Rus siyasetinde önemli bir benzerlik görülmekteydi. Her iki devlette onun düşmesini ve bir Afganlı'nın tahta geçmesini istiyordu31 • İngilizlerin düşüncesine oldu~a inanıyorlardı. kendilerinin önemli rolü besledikleri düşmanlı~ı göre; Afganlılar, Amamıllah Han'ın devrilmesinde Zamanla Amanullah'a unutacaklar ve Afganistan tahtının karşı Taciklerin eline geçmesinden dolayı İngilizlere düşmanlık besleyeceklerdi. Hem .İngilizler, Kabil tahtında kendilerine muhtaçtı; ta ki 0, karşı sın~ dostluk boyunda duyguları besleyen yaşayan bir Afganlının otunnasına Afgan oymaklaruu, manevi nüfuzuyla olsun, rahat olmaya sevketsin ve Hindistan-Afganistan münasebetleri iyi olsun. Bir Tacik bu işi göremezdi. Buna karşılık Ruslar, Hindistan'da bir çok Afganh'nın yaşaması nedeniyle bu toprakları Afganistan'a ilhak etmeye çalışacak İngiliz 27 28 29 30 31 Hakimiyet-i Milliye, 25 Mart 1929, No. 2768 Feyzi, "Efganistan", Cumhuriyet, 11 Teşrin-i evvel 1929, No. 1949. Hakimiyet-i Milliye,2 Mayıs 1929, No. 2806. Tarzi, "Efgaııistan ...", tA., IV, s.175. Bayur, Hindistan Tarihi, III, s.606. AFGANİSTAN'DA GERİCİ BİR düşmanı Afganlı'nın bir karşısında HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" tahta geçmesini istiyorlardı32 . 211 Bu nedenle Ruslar, isyan Amanullah' Han'ı desteklemişler, ve Afganistan'ın eski Moskova Büyükelçisi Gulam' Nabi Han komutasında bir askeri birlik bölgeye sev ketmişlerdi33 . kardeşleri Nadir Han ve dop;usunda ki oymak bölgelerinde, sevketmek için oldukça Hayıler'den yaşayan dahi oymakları birleştirmek u~raşmışlardı. Bir kısım yardım saat 4'te Kabil'i çok almayı başardı. hiçbir mukavemetle ve Kabil üzerine alan Nadir Han, Hindistan'da az çok çarpışmadan sonra34 , Kabil, Nadir de Galcailer'den ve hatta Süleyman- Veziri Oymaklar Toplulup;u'ndan da büyük ölçüde Başarılı, başarısız bir kısmen bilhassa Kabil'in güneyinde ve baRımsız olarak yardım görmüoıtü. Nadir Han nihayet 8 Ekim 1929'da Han'ın kardeşi karşılaşmaksızın işgal edilmiş, Veli Han Habibullah ise tarafından şehrin orta kısmındaki kaleye sıp;ınmak zorunda kalmıştı35 , Bu arada Kabil'de Habibuıiah'ın yönetimi altındaki halk, büyük bir sefalet içerisindeydi. Halkın' yarısından fazlası zaruri ihtiyaçlarını karşılayamıyordu. Habibullah, halkı son derece baskı altında tutmuş, askerleri de her tarafı yap;ma etmişlerdi. Büyük bir anarşi içerisinde yaşayan halk, Nadir Han'ın kuvvetlerini yoj:tun sevgi gösterileriyle, ve sevinçle karşılamıştı36 • Habibullah, Kabil'den kaçmaya çalışırken, Nadir Han kuvvetleri tarafınçian yakalanmış ve daha sonra da idam edilmişti37 . Nadir Han, mücadeleye atılırken Afganistan'ı bu eşkıyanın elinden olduğunu söylemişti. :12 33 31 35 36 37 taht için up;raşmadıp;ını, tek amacının kurtarmak ve Afgan Halkı'nın refahını sap;lamak 16 Ekim tarihinde Nadir Han Kabil'e girdiği zaman büyük Bayur, Hindistan Tarihi, III, 5.606. Oğuz, Afganistan, 5.64-65 Bayur, Hindistan Tanhi,III, 5607 Akşam, 11 Teşrin-i evvel 1929, No:3950; Cumhuriyet, 11 Teşıin-i evvel 1929, No:1949. Akşam, 12 Teşrin-i evvel 1929,No:3951;Cumhuriyet 12 Teşrin-i evvel 1929,No:1930 Bayur, Hindistan Tarihi, III, 5.608 . 212 . ÖMERERDEN memurların, gelenleriniı:ı Afgan ileri ve oymak hanedanlaruun katılaca~ı bir toplantı yapılmasuu istedi. Toplantıya Türk, İran ve Rus Büyükelçilik heyetleri de davet edildi38 . Toplantı başladıktan sonra orada bulUnanlardan bazıları Nadir Han'ın tahtı kabul etmesini istediler. Nadir Han bir müddet tereddüt gösterdikten sonra ön tarafta bulunan Rus İşgüderi'ni yanına sesleterek: "Türk Büyükelçisi ne diyor kendisinden sorar mısınız?"dedi. İşgüder gelip sorunca Büyükelçi, şu ünlü Latince atasözüyle karşılık verdi: "Halkın "Tahtı sesi, Allah'ın kabul ettim" sesi" demiş ve işgüder gidip bunu Nadir Han'a söyleyince o da; büyük bir alkış kopmuştu39 . Bu arada Roma'da eski Afgan sefirine misafir olan Amanullah Han40 Kabil'in Nadir Han tarafından işgali üzerine Tribuna Gazetesi'ne verdi~i beyanatta Nadir Han'ın kendisine çok' sadık bir zat oldu~u, fakat bu hareketi kendi hesabına yapmış olsa bile Beççe-i Saka gibi bir serseriyi oldu~nu, çok arzu kabul Nadir Han'a etti~ini, Nadir edece~ini, karşı ma~lup hiçbir husumetinin ettW için çok memnun olmadı~uu, milletinin saadetini Han tahta geçerse onun Roma sefiri olmayı memnuniyetle memleketin menfaatleri karşısında şahsi menfaat ve düşünceleri bir tarafa bırakmak lazım geldi~ini söylemişti4ı . 24 Şubat 1930 tarihinde Türkiye'yi ziyareteden Amanullah Han, Cumhuriyet Gazetesi muhabirine verdiRi beyanatta olayları şu cürnlelerle özetlemişti: "... Ben Afganistan'ın ehemmiyet verdim. Ne . anladılar. Bir kısım tealisine yazık çalışhm; ki, bunu maarife hizmet ettim; dostlarım anlamadılar halk aleyhdeki cereyana da ıslahata düşmanlarım kapıldı, maksatsız kıyam etti. Bu geriye bir hareket idi.· Halbuki inkılaplar ileriye do~ru olur. Aleyhteki sözler hakikatle alakası olmayan şeylerdir. Kadınların yüzünü açhrmışım. Afganistan'ı bilenlerce malumdur ki, orada öteden beri Benim, 38 39 40 11 Afganistan'ın tealisine matuf bir Bayur, Hindistan Tarihi, III, $.608. Bayur, Hindistan Tarihi, III, $.608. Ak§am, 17 Teşrin-i evvel 1929, No. 3956. Ak§am, 13 Teşrin-i evvel 1929, No. 3952. kadınların dörtte üçünün yüzü programım vardı. Şimdiki açıktır. Afganistan AFGANİSTAN'J;>A GERİCİ BİR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" 213 Hükümeti bu programın bir kısmını tatbik ediyor; bir kısmını iseyapmıyor. Mesela Avrupa'daki Afgan talebesi geri alınmış, kapahlmışhr. olmadığını, maarife İki telgrafla bunun verilmesini, talebelerin tahsilden do~u açh~ım alıkonulmamasınıtavsiye kız mektepleri ehemmiyet ettim... "42. Nadir Han, hükümdar olur olmaz muhafazakarane programını ilan etti. Ulema ve softalardan mürekkep bir "Cem'i yet kurmuş için bir kontrol müessesesi en büyük engeli teşkil etti~i ile mektepleri tekrar açtı. ihtiyacı karşılamak bu ile Nadir Han, hükümet oldu. Bu cemiyetin memleketin ilerlemesinde sonradan anlaşılmıştı. Nadir Han, bu cemiyetin tensibi Amanullah Han devrindeki lise talebeleri son geldikleri için bir üniversite işi al~ulema" teşkili açılması karar altına alınnuştı. Nadir sınıflara Han'ın en hayırlı üzere Türk doktor ve profesörlerinden mürekkep bir tedris heyeti ile bir tıp faküıtesi açması· oldu. Sanayi, harbiye ve muallim mektepleri de tekrar açıldı43 • Nadir Han, Afganistan'da memnuniyet ve emniyeti çok geçmeden birçok isyan patlak verdi. Nadir Han, 8 maiyyeti ile Dilkuşa müsabakasından sonra öğrenci tarafından Sarayı'nın parkında öğrencileri teftiş öldürüldü. Nadir kuramanuştı. Aralık düzenlenen ve taltif ederken Han'ın yerine oğlu Bu nedenle 1933'de kalabalık liselerarası futbol Abdulhalık adında Muhammed Zahir bir Şah geçti44 • Sonuç Sonuç olarak Afganistan'da zaman değişmedi. kaldı. Afganistan hep büyük devletlerin 43 44 kozlarını paylaştığı fakat olaylar bir saha olarak Bunun bir sonucu olarakta günümüze kadar sürüp gelen bir kaosun parçası oldu. 12 değişti, ilişkiler değişti Cumhuriyet, 25 Şubat 1930, No. 2085. Tarzi, "Efganistan ", tA., IV, s. 175. Tarzi, "Efganistan ", tA., IV, s. 175. 214 ÖMERERDEN Uzun bir dönem İngilizlere baltlı yaşamak zorunda kalan Afgan Halkı tam baltımsızlıltını başlamıştı kazanarak, medeni alanda hamleler yapmaya' ki, İngilizlerin de kışkırtmasıyla gerici bir isyan hareketine maruz kaldı. On ay boyunca Afganistan'da terör estiren Beççe-i Saka, bu kısa süre içerisinde halkına ve vatJnına onarılması güç zararlar verdi. Amanullah Han'ın uygarlık yolunda istediği yapmak hamleler bu isyanla son bulurken Afgan devam edecek olan Bu karışık Afgan Amaımllah dönem Halkı'nın Han'ın Afganistan'daki Rus ataca}tı yerde kaosa kavgasının içinde da uzun bir süre kardeş kavgalarınıniçin~ sürüklendi. Afganistan'ın kaderinin bir görüntüsü idi. Geçen Rusya'nın Afganistan'ı işgali Afganistan'a huzur ve güveni getirmedi. karşı Halkı verdiltİ bir bütün olarak İngiltere'ye karşı işgali kalktıktan sonra sürüklenmiş kendisini insanüstü mücadele adeta mücadeleye benzemekteydi. ülke, medeniyet yolunda ciddi Bunda dış güçlerin Afgan Halkını büsbütün bu kavgaya Suudi Arilbistan ve işgale adımlar ve uzun süre devam edecek olan bir iktidar bulmuştu. orandaydı. Yaşanılan olaylar verdip;i ve bu yıllar payı da yadsınamıyacak tüketmişti. Bitmek Pakistan'ın desteltini alan Taliban bilmeyen adındaki yeni bir örgüt son verdi. Taliban iktidara gelirken ülkeye huzur ve refah getirecej:ti iddiasıyla ortaya çıkmıştı. vermesine yetmişti. dincilerin olu~turduğu Halkı'na Halkı'nın Taliban'a destek Tamamıyla gerici ve yobaz Sadece bu söz bile Afgan Ancak beklentiler boşuna idi. Taliban örgütü uygulamaya daha büyük bir esaret hayatı yasatmaya çalıştıp;ı kurallarla Afgan başlamıştı. Taliban, tıpkı Beççe-i Saka gibi kadınların okuma haklarını elinden almış, Şeriat kuralları diye İslam ile hiç alakası olmayan Aradan senaryosu zorba altmışbeş dep;işmemiş arasında hiçbir kanunları uygulamaya başlamıştı. yıl geçmiş olmasına sadece oyuncular fark yoktu. ra}tmen Afganistan'daki filmin dep;işmişti. Beççe-i Saka ile Taliban AFGANİSTAN'DA GERİCİ BİR HAREKET "BEÇÇE-i SAKA" 215 ÖZET Afganistan coğrafi konumu itibariyle, Asya'da oldukça stratejik bir bölgede yer almaktadır. Bu nedenle büyük devletler xx. Yüzyıl boyunca bu bölgeye hakim olmaya çalışmışlar ve kendi çıkarlarına hizmet edecek olan yönetimleri desteklemişlerdir. Bölgedeki bu nüfuz mücadelesi günümüze kadar devam etmiştir. Bu mücadelenin sonucu olarak Afganistan'da sürekli karışıklıklar çıkmış, İngiltere, Rusya ve daha sonra İran bölgede kendilerine yakın olmayan yönetimleri iş başından uzaklaştırmak için büyük çaba harcamışlardır. Büyük devletlerin kışkırtmaları sonucu çıkan isycınlardan' biriside Afganistan'ın bağımsızlık mücadelesine öncülük eden Amanullah Han'a karşı başlatılan "Beççe-i Saka" nın isyanıdır. Bu isyan Afganistan'daki karışıklıklann başiangıcı olması açısından oldukça önemlidir. Anahtar kelimeler: Amanullah,Afganistan, Beççe-i Saka, isyan, Savaş ABSTRACT Afghanistan is located in a fairly strategic region in Asia as regards geographic settlement. So, great states tried to dominate this region throughout 20th century, and supported the governments which might service to their own benefits. The infiuence struggle in the region has lasted up to day. As a resuU of this struggle, continuos confusions have happened, and England, Russia and later Iran made effort in order to get away the administrations which were not far from them. One of the rebellions occuring as a resuU of the provacations of these states is the one named "Beççei Saka provocated against Amanullah Han leading to independence struggle ofAfghanistan. This rebellion is very crucial as regards the fact that it became the ansU of confiicts in Afghtmistan. Key Words; Amanullah, Afghanistan, Beççe-i Saka, Rebellion, War
