Volkan Reliyefi

-,,
buralardan kurf
(arizi) koniler q
VOLKAN RELI EFI
Volkan Reliefinin hususiyeti: Volkanlar, yerin icinden gelen maddelerin
agiz tarafmda birikmesi ile, evvelce mevcut olan relief iizerine sonradanek­
lenen birtakim relieflerdir. Bu relief pek suratli husule geldigtnden asmmaya
karsi gelmektedir. Filhakika 500 m yuksekligindeki Jorullo volkam 18 nei
Asirda Gliney Meksikamn bir vadisinde bir aydan daha kisa bir zamanda yiik­
seldigi gibi Monte Nuova da bir gecede husule gelmistir, Vine Meksikada
1943 de gayet kisa bir zamanda Parucutin volkam yerden bitercesine ortaya
cikrrus ve birkae gun icinde konisi meydana cikmistir. Indifai faaliyet, relief- .
leri, onlari husule getirdiginden daha cabuk tahrip eder. Mesela Krakatoa'mn
(Sumatra ile Java arasmdaki volkanik ada) 1883 deki indifai bir anda 33 Km~
lik bir sahamn iicde ikisini ortadan kaldirrmstir. Volkanik 1?ekiller hakikaten
canh olup indifai faaliyet devam ettikce gozlerimizin onilnde degismelere
maruz kalmaktadirlar. Indifa faaliyeti bir kere sona erdimi asmdirma tesi­
rini gostermeye baslar ve blinyeye uymus sekiller meydana getirir. Fakat
bu biinye ~imdiye kadar gordli~mliz butim blinyelerden larkll olup insasi es­
nasmda hakim olan faaliyet tarzma baghdir. Asmma ile az cok 1?eklini de~·
tlrmis olan bu relief, yeryuzunde, genis sahalar kaplamaktadir, Pek geni'§
sahalar indifa hasilati altinda tamamiyle bogulmustur. A.B.D.mn batismda
Kayahk daglarimn lav sahalarr takriben 3000 Km2 yi tecaviiz eden bir yiizey
iizerine yayilrnaktadir. Memleketimizde, Dogu Anadolu'da, volkanik arazi
ehemmiyetli bir saha kaplamaktadir.
Bir volkan elhazmm elemanlarl :
Volkan, tabii bir cihaz olup bu vasita He kiirenin icinde erlmis halde bu­
lunan maddeler yerylizline cikar. Biraz sonra gorecegimie volkanik hadiseler ,;
kiirenin i~ faaliyetinin tezahiirleri olup yerin muayyen yerlerinde goriiHirler.
Volkanlar az cok karisik cihazlar olup bir delik vasitasiyle yeryliziine eikan,
mensei dahili alan maddelerin bu delik etrafmda yJ.~lmasmdan meydana
gelmislerdir. Indifa hasilatmmen btiyiik kisrm a~z civarmda toplandigmdan
volkan ~eklinin indifai faaliyetin devarrn mliddetince yliksekli~e yahut ge·
nisligine gelisen az cok muntazam bir koni olmasi icap eder. Koninin tepesi
bacanm nihayeti olup mensei yerin i~i alan maddeler buradan disan atlhr. I
Umumiyetle daire seklinde alan ve huniye benzeyen bu oyuga krater denir
(Sekil : 107). Koninin yarunda eailrrus bir cok bacalar olabilir- Bu takdirde
$ekil : 107 -
Ii
K. Kratel
i ndifai fully
man husule gelei
(eruption) denir.
tarihi devirde hi~
rmm hemen heps
larm sukutunun I
ve silkut safhalar
kunet safhasmdai
zaman pek kisad
Volkanln dill
Volkan indifa
ayrilir:
1 '- Gaz hall
2 ~ Katilasn
yahut Piroklasm
Piroklastik seetin
3 - Lavlar,
157
buralardan kurtulan maddeler kucttk koniler, yan kraterler yahut adventif
(arizi) koniler meydana getirirler,
~inden gelen maddelerin
lef iizerine sonradan ek­
~e geldi~den asmmaya
:Jorullo volkam 18 nci
Ia kisa bir zamanda yiik­
m§t.ir. Vine Meksikada
~rden bitercesine ortaya
~ tndirai faaliyet, relief­
rr. Mesela Krakatoa'mn
I indiral bir anda 33 Km 2
Fanik sekiller hakikaten
ontinde degi§melere
i erdimi asindirma tesi­
~eydana getirir, Fakat
~n farkh olup insasi es­
~e az cok §eklini de~§­
plamaktadlr. Pek gents
~. A.B.D.nin batisinda
tecaviiz eden bir yiizey
plu'da, volkanik arazi
r
~cinde erlmis halde bu­
'miz volkanik hadiseler
, yerlerinde goriiliirler.
siyle yeryiiziine cikan,
~asmdan meydana
annda toplandigmdan
iiksek1i~e yahut ge­
eder. Koninin tepesi
buradan disarr abbr.
u oYU~a krater denir
olabilir. Bu takdirde
5
F
Sekil: 107 - Bir volkan cihazimn elemanlari. (F. X. Schaffer, J. Wagner, A.
Rittman'dan tadilen cizen M. Yildiz Hosgoren).
K. Krater, B. Baca, A. Atrio, V. Ko'ni, L. Lav akmtrlari, T. Volkan
cihazirnn istinat etti~~ temel, S. Sill, F. Filon,
indifai faaliyetler': Bir volkamn faaliyeti mlitemadi degildir. Zaman za­
man husule gelen patlamalara, fl§kITmalara (paroksizm), umumiyetle indifa
(eruption) denir. Bugtm faal olan volkanlar da vardir, Sonmus volkan demek
tarihi devirde hie indira etmemis volkan demektir. Mesela Anadolu volkanla­
rirnn hemen hepsi bu durumdadir, Fakat hie bir §ey kati surette bu volkan­
larm sukutunun nihai oldugunu gostermez, Faal olan volkanlarda paroksizm
ve slikut sathalan birbirini takipeder. Hazen bunlann faaliyeti uzun bir sil­
kunet safhasindan sonra tekrar baslar, Bazilarmda iki paroksizm arasmdaki
zaman pek kisadir. Mesela Stromboli'de oldugu gibi.
Volkanm dl§arl attlgl maddelerin fiziki karakterleri :
Volkan indifalari esnasmda disari atilan maddeler umumiyetle lie kisma
ayrihr:
1 '-- Gaz halinde indifalar,
2 --"- Katilasrrus halde disari atilan maddeler, (Bunlara Pirokiastlk'ier
yahut Piroklastik maddeler, hatta A. Ritmann, H. Tazieff gibi mliellifler
Piroklastik sedimanlar demektedir).
3
~
Lavlar.
158
1 -
Gaz halinde indifalar: Bunlar kraterden yahut nadiren koninin yan­
larmdaki biiyiik yariklardan disari atilan gazlardir. Bunlarm ne olduklan
hakkmda fiimerollerden yani kraterden yahut bunun kenarmdaki yariklardan
cikan buharlardan bir fikir edinilmektedir. Zannedildigine gore bunlarm icin­
de hakim olan su buharidir, Diger gazlere gelince; bunlar karbonik asit, azot,
metan ve hidrojendir. Bu son iki gaz alevlenmeye elverislidir. ~yleki bazen
kraterden hakiki alevlerin ~lkb~l gorulur. Kraterden, tutusabilen gazler cik­
b~l zaman beraberlerinde az veya cok miktarda kati maddeleri de siiriikler­
ler. Bazi volkanlarda indifalar cok yiiksek sicakhkta dikine ~lkan bir gaz pro­
jeksiyonuna meydan verirlerki bu, ancak geceleyin beraberinde suriikledigi
ates haline gelmis bloklarla farkedilebilir. Mesela bu hal Stromboli'de goriil­
mektedir. Diger volkanlarda indifa ile atilan kati maddelerin miktan coktur.
Bunlar icinde kuller de vardir, Soyleki yukari dogru atilan maddeler zirvenin
listiinli kaplayan semsiye seklinde bir :~am agaci manzarasi arzeden bir du­
man kiimesi seklinde kendini gosterir. Gaz halindeki indifalarm tamamen
hususi olan bir tipi Montagne, Pele (Antillerde Martinik adasmda) nin indi­
Ialari esnasmda ilk defadikkati eekrrustir. Bunlar kizgm bulutlar yahut Pele
bulutlaridir. Bunlar yere dogru egik gaz ve subuhari indifalarr olup beraber­
lerinde cok miktarda kill ve bloklar siirtikltiyorlardi. Mutad olan hal hilafma
bu bulutlar dikine yayilmayip siddetli bir kasirgamn siirati kadar hatta daha
fazla bir suratle (10 ve 15Q mjsn) volkanm yanlanndan gittikee artan bir hizla
alcalarak ilerliyordu, Oldukca yliksek olan bu bulutlarm sicakligi cok ehem­
miyetli idi, Yapilan tetkiklere gore bu kizgm bulutlarm sicakhgi 230° den asa­
~l fakat herhalde 125: den fazla idi, St. Pierre sehrini bu mahiyeti haiz kiz­
gin bulutlardan biri tahrip etti.
0
2 - Katt maddelerden mufe'¥!kkil projeksiyon: Gaz projeksiyonu ile be­
raber siirliklenen maddeler tlirlli mensei haiz olup biiyuklukleri de muhte­
liftir. Bir kac m- biiytikliikte bloklar oldugu gibi ince toz halinde olanlan da
vardir, Indifalar esnasmda havaya atilan bloklarm bir kisrm ya volkamn ba­
casmdan yahut tortul temelden koparihr. Fakat bazilarmm mensei de cok
derinlerdedir. Mesela bazi volkanlarm disan attiklan perido bloklari gibi
(perido, bir nevi kristalen tasdir). Maamafih kati maddelerden miltesekkil
projeksiyonlarm ~ogU' lavlarm terkibindedir. Bunlar aym mensei haizdir.
Yalmz manzarasi magmanm tabiatma gore cok degisir. Projeksiyonu teskil
eden kati maddelerin en biiyiiklerine volkan bcmbasi denir (Sekil: 108). Mag­
ma fazla erimisse disariya ertmis bir halde atihr. Volkan bombalarmm
cekirdegi ekseriya mensei derin olan koseli bir parcadan miitesekkildir. Bu
parea ekseriya perido yahut bazen de granittir. Bu eekirdek lavla ~evrilp1i§­
tir. Volkan bombalarmm dis gorlinli§li ekseriya ig yahut badem §eklinde olup
daha plastik bir halde iken bombanm resmettigi daire §eklindeki hareketten
ileri gelmektedir, Bomba topraga duserken az cok yassilasrr. Magma cok asit
oldugu zaman bOyl.
cesi catamis ve parl
~e§it bombalar ekrr
deler ufaksa lapUU ,
A
indifalar anmda Dl
beciklerini hapsetn
ciiriifudur. Az eriy
nun icindir ki haw
~unlu~ haiz oldul
katilasrrus olan bu
amnda bazen cam
tan uzaklara siiriil
tamamen ufak pal
Bunlar kimi vakit.
rmdan, kimi zama
dan mutesekkildir.
bir kisrrn volkamn
bir ortii ile orter, :
kadar goturur. Bir
dar gotiirillmii§ ve
mn son infilaki at
aylarca kalrmsnr.
larla civardaki al,
edilerek tiifleri m
alan dc.polarla nob
3 - Lav ak.Rl
lar, akmtilara (kl
idiren koninin yan­
nlann ne olduklari
rmdaki yariklardan
gore bunlarm icin­
karbonik asit, azot,
lidir, ~y leki bazen
l§abilen gazler CIk­
Ideleri de siiriikler­
~ cIkan bir gaz pro­
berinde siirtikledigi
Stromboli'de goriil..
~rin miktari coktur.
1 maddeler zirvenin
aSI arzeden bir du­
idifalann tamamen
adasmda) nin indi­
bulutlar yahut Pele
'alan olup beraber­
id olan hal hilahna
:i kadar hatta daha
~ikce artan bir hizla
slcakh~ cok ehem­
akh~ 230° den asa­
I mahiyeti haiz kiz­
~rojeksiyonu ile be­
Udiikleri de muhte­
halinde olanlan da
rm ya volkamn ba­
m mensei de eok
erido bloklarl gibi
lerden miitesekkil
1 mensei haizdir.
rojeksiyonu teskil
(~ekil: 1(8). Mag­
lkan bombalarmm
miitesekkildir. Bu
ek lavla eevrilmis­
dem §eklinde olup
. deki hareketten
. Magma cok asit
159
oldugu zaman boyle bir hareket eseri gostermez, Bunlarm yiizeyi soguma neti­
cesi cataml§ ve parcalanrms olup iC kisrm oyuklu, dl§ kismi ise cama benzer. Bu
cesit bombalar ekmek kabugunu andmr. Egep projeksiyonla uzaga atilan mad­
deler ufaksa lapilli adi verilir. Bunlar delik desik bir manzarayi haizdir. Bu hal,
A
B
.~·7·~~ ~.
'0;"',
.
~
~
20 cm
10
o
$ekil: 108 - Plroklastik maddelerden bazilari.
A. Kill
B. Lapilli
C. Volkan bombast,
(M. Derruau'dan)
indifalar amnda magmamn sayisiz denecek dereeede cok miktarda gaz hab­
beciklerini hapsetmesinden ileri gelmektedir. Bunlar erimis halde hakiki cam
ciiriifudur. Az eriyebilen asit magmada habbecikler sayisiz ve kilcuktiir, Bu­
nun Icindir ki havaya atilan maddeler gozeneklidir ve ehemmiyetsiz bir yo­
gunlugu haiz olduklarindan su iistiinde. yiizebilirler. Kullamlan stinger ta'§l
katilasrms olan bu kopiiklerin en gtizel misalidir. Erimi§ magma patlama
anmda bazen cam tell ere benzeyen uzun lifler halinde uzamr ve riizgar bun­
lan uzaklara siiriikler. SIVl magmanm biiyiik bir kisrru patlama hadisesi ile
tamamen ufak parcalara ayrihr ve havaya kiiller ve kumlar halinde atihr.
Bunlar kimi vakit inee cam parcalarmdan bazen de erimis cam damlacikla­
rmdan, kimi zamanda kuciik capta feldispat, losit, ojit, manyetit billurlarm­
dan miitesekkildir. Billurlar ekseriya az cok eamla kaphdir, Kiillerin biiyiik
bir kismi volkanm kenarma duser ve buralari kar ortustine benzeyen beyaz
bir ortii ile orter. Fakat riizgAr bunun bir kismiru kaldirarak bazen uzaklara
kadar gotiiriir. Bir Izlanda volkanmm 1875 de havaya attigi kiiller Isvece ka­
dar gotiiriilmii§ ve Stokholm'de yagmurla yere dii§mii§tiir. 1883 de Krakatoa'­
mn son infilaki atmosfere cok miktarda kiil atmistir ve ve bunlar havada
aylarea kalrmstir, Volkan konisinin yanlarmi orten kiiller sellerle ve akarsu­
larla civardaki alcak yerlere yahut denize kadar siiriiklenirler ve orada depo
edilerek tiifleri meydana getirirler. Bunlarm mensei detritik yahut kimyevi
clan dr.polarla nobetlese depo edilebilirler.
3 - Lav akmhlarl: Erimi§ halde bulunan maddelerin akrslan yahut lav­
lar, akmtilara (kulelere) meydan verirler. Bunlar maksimum egimi takip
160
ederek volkamn kenarmda yayihrlar. Lavlarm terkibi esas itibariyle de~§ik·
tiro Bazik ve asit lavlar vardir. Asit lavlar bazik lavlardan daha az akicidir.
Lavlar ilk dairevi sekllni muhafaza eden yahut- ekseriya oldugu gibi yan ta­
rattan parealanan esas kraterden tasarak yahut volkanm kenarmda husule
gelen yariklardan cikarak akarlar (Sekil 109). Lavlarm akI§1 egimin Uri 01·
madigi zaman yahut on ve yiizey kisimlan sogudugu zaman durur. Fakat aki­
CI kiitlenin sogumasi cok agirdir. Yiizey katilastigi zaman il; kISIIn uzun mud·
det erimls bir halde kahr, Ve YIliarca yiiksek sicakligim muhafaza edebilir­
indifai bu §ekildel
re bu riolit ve da
derince parcalam
yerinde riolit, dat
sonra eski depres
m'yi gecen bu si'
indifalarla pareah
Muhteli'
--Sekil: 109 - Yam parcalanmis krater ve buradan cikan lavin akisr,
(M. Derruau'ya gore)
Bazik lavlarda akmtilarm soguyan yiizeyi diiz yahut ig- gibi uzarms §ekilde­
dir . Lav az akici ve yiizey kismmda soguma siiratli oldugu zaman yiizey eok
girintili ve cikmtihdir. Bu takdirde daha evvel katilasrms olan kisrmlar akin­
tmm heniiz sicak ve akici olan esas kiitlesi ile siiriiklenirler. Lav sogurken
icinde bulunan gazler disan cikar. Bu sebepten akmhmn yiizii delik desik ve
ciiruf '§eklindedir . Halbuki ~ kisirn kompakt ve bir cok catlaklar ihtiva eder..
Fransiz Massif Central'inde Auvergn'de platolar iizerine yayilan ve vadilere
kadar inen bu l;e§it lav akmtilarma cheires denir, Bunlarm iizerinde bazi ci­
liz cahhklar bitmektedir. Lav akmtilarrndan baska bir de camur halinde akin­
tilar vardir, Bunlar dogrudan dogruya kraterden cikmayip yagism tesiri fie
volkanlarm yanlarmdaki kiil YI~nlarmm yama!;lariizerinde bir camur sell
gibi akan yan akici bir kiitleye inkilap etmesinden husule gelmistir, Bunun
gibi yine yamaclar Uzerinde husule gelen l;lglarm da volkanik hadiselerle va­
sitah bir miinasebeti vardir. Kuru C;lglar da, kar ciglan gibi, derin oluklar
aearlar. Bunlan birbirlerinden ayiran sirtlar keskin ve kenarlari diktir. Bun­
lar, ilerde temas edecegimiz barranco denilen derin oluklarm ekserisinin ilk
mensei olsa gerektir. Asit lav indifalarmm diger bir §ekli de kubbe seklinde
olan tesekkullerdir. Bunlara eskiden beri sonmiis volkanlar sahasmda rast­
lanmakta ve §u sekilde izah edilmekte idi: Bu hususi volkan cihazlanmn bu­
giin ortadan kalkrms bulunan ve lavlarm akisina mani oldugu muhtemel olan r
bir projeksiyon ortiisii altmda husule geldigi farzediliyordu. Fakat Pele'niD,
VOlltl
Volkan koni1~l
masmdan husule ,
lerinin §ekli iizeri
gelmis koniler 'ole
Yl~lmalarl ile hu:
kamn seklini tayj
kimyevi terkibiiI
amil indifa amndi
dur. Bu prensibe
edilen bir cok inc
1­
Hawail.1
Eg-er volkan
konileri umumiye
larda magmamn :
dedir; icinde lav
kadar azdir. ~ojl
koniler de yoktur ,
rak etrafa yayihr'
akmtilan egimler
Hawaii adalanmn
sekligi 1235 m 01,
karakterize edilm
tipte oldugu gibi ]
tip volkanlann la'
ki Karacadag SOli
intibaim vermekt,
uzaklara kadar gi
volkanlarm lav ,a
eder. La v akmttsl
bugun altinda de'
161
as itibariyle de!U§ik.
lan daha az akicidir.
L oldugu gibi yan ta­
un kenarmda husule
akI§1 egimin kAfi 01­
ian durur. Fakat aki­
n ie kisim uzun mild­
n muhafaza edebilir­
indifai bu sekildeki tefsirin yanhs oldugunu meydana eikardi. Lacroix'ya go­
re bu riolit ve dasit sivrisinin husulii §u surette olmustur: Giiney kenarmda
derince parcalanan volkamn eski krateri indifalara sahne olmustur. Bunun
yerinde riolit, dasitten miitesekkil bir lav Ylglm husule gelmistirki bu biraz
sonra eski depresyonun dibini hemen tamamen kaplarmstir. Yiiksekligi 400
m 'yi gecen bu sivri, magmamn basmci altmda zaman zaman yiikselrnis ve
indifalarla parcalanrms ve tekrar meydana gelmistir,
Muhteli' volkan §ekilleri ve indlfa tipleri :
-...
:an lavm akisi,
erruau'ya gore)
gibi uzarms sekilde­
zaman yiizey cok
l§ olan kisrmlar akin­
nirler, Lav sogurken
n yiizii delik desik ve
catlaklar ihtiva eder.
~ yayl1an ve vadilere
~rm iizerinde bazi CI­
camur halinde akin­
yip ya~§m tesiri ile
rinde bir eamur seli
ule gelmistir. Bunun
anik hadiselerle va­
gibi, derin oluklar
enarlan diktir. Bun­
mekserisinin ilk
. de kubbe seklinde
sahasmda rast­
lkan cihazlarmm bu­
du~ muhtemel olan
rdu. Fakat Pele'nin
Volkan konileri, menseleri yerin iCi olan maddelerin baca etrafmda Ylgu­
masindan husule geldigine gore bunlarm muhtelif tabiatta olusu volkan koni­
lerinin sekli iizerine miiessir olacaktir. Gercekten yalmz lavlardan meydana
gelmis konileroldugu gibi; lay, kill, lapilli ve volkan bombalarmm nobetlese
YIgllmalarl ile husule gelmis olan volkan konileri de vardir. ~u halde her vol­
kamn seklin; tayin eden amil onun indifalarmm tabiatidir; Bir magmamn
kimyevi terkibi indifalarm umumi karakteri iizerine miiessirdir. Fakat esas
amil indifa anmda magmamn fiziki hali yani az cok akICI ve kivamh olusu­
duro Bu prensibe istinat ederek her biri hususi bir dinamizm1e karakterize
edilen bir cok indifa tipleri ve bunlara tekabill eden sekiller ayirt edilebilir.
1 -
Hawaii tipi :
Jgu
I
Eger volkan cihazmm kurulmasmda yalruz lavlar yer ahyorsa bu lav
konileri umumiyetle cok yassi olup kalkan §eklindedir. Bu tip indirai cihaz­
larda rnagmamn yiikselisi aglr ve muntazarndir. Krater bir lav golil halin­
dedir ; icinde lav pek nadiren eksik olur. Patlamalar, indifalar yok denecek
kadar azdir, Projeksiyon olmadigmdan kenarlari dik ve kaymalara elverisli
kaniler de yoktur. Bazik ve akici alan bazalt tipinde Iavlar'deliklerden tasa­
rak etrafa yayihrlar ve birbirleri iizerine konmus or ~iller halinde yayilan lav
akmtilan egimleri cok az takkeler, kalkanlar husule getirirler. Bu indira tipi
Hawaii adalanrnn volkanlarmda (yiiksekligi 4100 m olan Mauna-Loa ile yiik­
sekligi 1235 m olan Kilauea volkanlan) goriildiigiinden Hawaii tipi olarak
karakterize edilmistir (Sekil: nO-A). Izlanda volkanlarmm lavlarmm cogu bu
tipte oldugu gibi Dekkan'm genis sahalarim kaplayan bazalt akintilari da bu
tip volkanlarm lavlan olsa gerektir. Memleketimizde Gimeydogu Anadoluda­
ki Karacadag sonmus volkarn (en yiiksek tepe 1919 m) bu tipte bir volkan
intibami vermektedir. Bu tip lav akmtilarirun karakteri cok akici olmasi,
uzaklara kadar gidebilmesi ve yiizeyinin siiratle sogumasidir. Bu hal Hawaii
volkanlarm lav akmtilarinda-oyuklarm yahut ttinellerin mevcudiyetini izah
eder. Lav akmtisimn yiizeyi siiratla katua§tl~ halde akmti az kalm bir ka­
bugun altmda devam edebilir.
162
dir.
Projeksiy~
pek hafif buIu
Stromboli'de i
etrafmda elik
Bunlarm sgim
gerek kraterdi
Lav akmtilarr
depresyonlara
miyetle, muay
yi kaplayacak
3 - Vulkl
Bu tip voB
dolayi baca M
kiirtlii buharla
bir lav bacayr
sule gelir. Bun
dugundan sars
meydan verir;
Kiillerin husuls
dI§ yamac
iO ~
akici olmasi d(J
rmda Vulkanod
4­
»
to
...J
«
2­
Stromboli tlpi :
Bu tipte kraterin icinde devamh olarak kaynar halde lav vardir, Fakat
patlamalar da biiyiik rol oynar. Bundan dolayi havaya anlan maddeler bol
ve umumiyetle iri elemanlardan (volkan bombalari ve lapilli) miite§ekkil­
PeI"1
Martinique,'
farkh bir volka
yetinde tesbit ,
ragmen cok lu
Bu indifalarm i
termistir. Bund
husule gelmi:§tiJ
disariya SIZan,
irili ufakh blok
bir sur'atle ala
etmisti, duvarh
bir bulutla tab
cok mahduttun,
ve bu yiikselen
bacadan yukan
ealamyor ve PI
r---­
163
dir. Projeksiyon maddeleri arasmda killier cok az oldugundan patlamalar
pek hafif bulutlara meydan verir. Bu tip indira Lipari adalarmdan biri olan
Stromboli'de gorilliigii Iein bu ad verilmistir. Disan atilan maddeler krater
etrafinda egik tabakalar halinde Yl~arak -bir enkaz ortiisii husule getirir.
Bunlarm egimi lav konilerinin egiminden daha Iazladtr. Volkan zaman zaman
gerek kraterden gerek kraterin yanlarmdaki yanklardan disan lavlar da atar.
Lav akintilari yamaelar iizerinde uzun §eritler teskil edebilirve civardaki
depresyonlara giderek oralari doldurabilir (~kil: 1l0-B). Fakat bunlar, umu­
miyetle, muayyen bir istikamette olup Hawaii tipinde oldugu gibi biitiin koni­
yi kaplayacak derecede degildir,
3-
Vulkano tipi :
Bu tip volkanlarda lav kivamh oldugundan cok siiratle katilasir. Bundan
dolayi baca her indifa arasmda tikandigmdan volkan faaliyeti yanlardan kii­
kiirtlii buharlar halinde olur. Indifa, eok §iddetlidir. tndifalar, cok kivamh
bir lav bacayi tikadigi, gaz ve buharlarm cikmasina mani oldugu zaman hu­
sule gelir, Bunlar magmayi toz haline getiren siddetli patlamalara sebep 01­
dugundan sarsmtilarla bacadan kurtulurlar. Havaya atilan kiiller bulutlara
meydan verir. Bunlar bacamn errafma, bazen de kraterin icine diiserler,
Kiillerin husule getirdigi koni ya tek egimli yahut cift egimlidir. Bu takdirde
dl§ yamac 10 yamactan daha uzundur (Sekil: 1100-C). Erimi§ maddenin az
akici olmasi dolayisiyle lav akmtilari mahduttur. Bu tip indifa Lipari adala­
rmda Vulkanoda gorilldii~ii icin Vulkano tipi denilmistir,
4-
f
I
I
I
I
~
I
~ lav vardir, Fakat
~tI1an maddeler 001
[Iapillt) mutesekkil­
I
I
I
Pele tipi :
Martinique'de Mt. Pele'nin indifai §imdiye kadar gordii~miiz tiplerden
farkh bir volkan faaliyetini meydana cikarrmstir. Volkarun 1902 deki ilk faali­
yetinde tesbit edildigine gore lav, yiiksek sicakhkta disan atilrms olmasma
ragmen cok krvamh idi. Indifalar birbirinden uzun fasilalarla ayrihyordu.
Bu indifalarm ilk safhasi duman ve kiiller nesretmek suretiyle kendini gos­
termistir. Bundan sonra Vulkano tipindeki indifaa benzer §iddetli bir patlama
husule gelmistir. Fakat aym zamanda bacadan yahut yanlardaki yanklardan
disariya sizan, atilan bulutlar cikiyordu, Bunlar subuhari He sarilmis olan
irill ufakh bloklar He kiillerdir. KIZgm bulutlar yerde yuvarlanarak yiiksek
bir siir'atle a§a~ya dogru inmekte idi. Yolu iizerinde ne varsa hepsini tahrip
etmisti, duvarlan devirmis, agaclari yakrmsta, St. Pierre §ehri boyle kizgm
bir bulutla tahrip edilmistir, Lavm cok kivamh olusu dolayisiyle akintilar
eok mahduttur. Bacada katilasan riolit, dasit lavlan bir siitun teskil ediyor
ve bu yiikselen magmamn a§a~dan yukari yaptI~ tesir bir parmak §eklinde
bacadan yukari cIklyordu. Kenari dik ve diiz olan bu sivri zaman zaman par­
calamyor ve parcalar halinde cokiiyor ve bu cokiintiiler yeni kizgm bulutla­
-164
ra sebep oluyordu. Pele tipi volkanda umumiyetle h~~ bir krater Pele volka­
nmm zirvesini gostermez (~ki1: l1()'D). Kaba curuf nadirdir, fakat kill sa­
halari coktur.
Caldeira (kaldera), Atr'io, Maar :
Asit lavh volkanlarda sik sik meydana gelen patlamalar bir rniiddet icin
drsan erimis kizgin maddeler atmayan volkanlarda da olabilir. Gercekten
katilasrms olan lav ana baca ile ikinci derecede ehemmiyetli bacalari taka­
yabilir. Gazlarm basmci cok kuvvetli oldugu zaman lav tikaci havaya atihr
ve patlama dagm biiyiik bir kisrrum ortadan kaldirabilir. Patlama hazen ko­
ninin sivri kisrrum ortadan kaldirir, Bazen de onu asagidan yukariya parca­
layarak yarisim ortadan kaldmr ve krater bu istikamette parcalamr, Yakm
zamana kadar patlama neticesi husule geldigi zannedilen bu geni§\ oyuklara
patlama kraterleri denir. Bunlara Asorlarda caldeira (Kaldera) denilmekte­
dir. Hemen hemen daima patlamalardan sonra kalderanm ortasmda bir ya­
hut bir kac tane ktlcilk capta koni tesekkul eder. Van golunttn batismdaki
Nemrut bu tip volkan relief sekline gtizel bir misal te§kil etmektedir. Elips
seklinde olan kraterin bliylik ekseni (kabaca gtiney - kuzey) istikametinde
uzanmaktadir. Bu yonde kalderanm uzunlugu 6 - 6.5 Km (Maxcon'a gore
6 Km) kadardir. Kalderamn tabam denizden 2400 m yliksekliktedir. Derinli­
gine gelince; yer yer 450 - 500 m yi bulrnaktadir. Bah kenarmda hilal §eklinde
derin bir gol vardir. Kraterin icinde merkezi durumda li~ tane kucilk koni
yer almaktadir. Nernrut, Klirenin bliylik sayilabilecek kalderalarmdan biridir.
Bazen kalderamn tamarrum bir gol isgal eder ve kiictik koni bunun etrafmda
bir ada halinde yukselir, Bunun en guzel misalini A.B,.D. batismda Oregon'da
Crater-Lake teskil etmektedir. BUI kaldera ~6klintli tipi kalderadir. Eger pat­
lama volkan konisinin yanmda olur ve dagm bu yliziinli ortadan kaldmrsa
koni bir sirk seklini ahr. Buna agzl kink koni denir. Ekseriya bunun krateri
icinde yeni bir koni husule gelir. Bazi muelliflere gore Van goliintin kenarm­
daki Siiphan dag; (4058 m) buna giizel bir misal teskil etmektedir. Burada
patlama neticesi koninin kuzey kenari ucmustur. Esas kraterin icinde ikinci
derecede ehemmiyeti haiz kraterler tesekkiil etmistir. M. Derruau'ya gore,
bu tip basit konilerde koninin yan kisrmnda gorulen parcalanma ve boylece
koni'deki disimetri ne bir patlamanm ne de lav akmtisimn akismm actI~ bir
gediktir. Bu gedik, indifa esnasmda lavm mlitemadi surette akI§ yoludur.
Dagm tepesi daimi karlar smm icinde kaldigi icin kraterin icinde kli~iik bir
glasye meydana gelmistir, Patlama §ekilleri Vezliv'de de goruliiyor. Burada
patlama ile atilan eski kraterden kalan Somma seddidir, Atrio dell caveUo
daire yayi seklinde depresyon olup eski krateri yenisinden ayirmaktadir
(~kil: 111).
Etna da boyle bir patlamaya maruz kalrmstir. Etna'da da Atrio del ca­
vello'ya tekabul eden bir depresyon vardir. Fakat yeni koni kalderamn orta­
sinda yiikselecegi ye
farki bundan ileri ge
dirilmektedir. Tamar
lar. Bu patlamalar ~
manlara cevirirler. ,]
Biraz evvel bahis,
lif tiptekicukur §ekiU
Ian tetkikler neticesind
rninin onlarm ~Cllmasi
oldugu gorillmii§tiir.Bl
kikatte subsidence lek
fikri ortaya ablml§t1r-.'
rmstir: Cok kiiciik Cap
patlamalann eseridfr.' f
ta§ par~alanyle' kaM§tJ
ler) den miitesekkil biJ
biiyiik olan kalderalar
tedir:
1 ~ 11k patlamalar
kabaran SIVl, sathi .lat
Bunun neticesi olaraki
165
krater Pele volka­
'irdir, fakat kiil sa­
lar bir miiddet iein
olabilir. Gereekten
iyetli bacalari tika­
bkacr havaya abbr
Patlama hazen koIan .yukanya parea­
e parcalamr, Yakm
l bu genis oyuklara
aldera) denilmekte­
n ortasinda bir ya­
goliiniin batismdaki
U etmektedir. Elips
zey) istikametinde
{m (Maxcon'a gore
:sekliktedir. Derinli­
mnda hilal §eklinde
tiC tane kiiCiik koni
leralarmdan biridir.
oni bunun etrafmda
batismda Oregon'da
tlderadir, Eger pat­
I ortadan kaldmrsa
eriya bunun krateri
~n goliiniin kenarm­
letmektedir. Burada
taterin icinde ikinci
i Derruau'ya gore,
~alanma ve boyIeee
akisimn aeb~ bir
rette akl§ yoludur.
fin icinde kiieiik bir
f goriiliiyor. Burada
. Atrlo del cavello
nden ayirrnaktadir
I
da Atrio del ca­
i kalderamn orta­
smda yukselecegi yerde disanda bulunmaktadir, Dagm arzettigi manzara
Iarki bundan ileri gelmektedir. Atriolu volkan tipinin Java'da cok oldugu bil­
dirilmektedir . Tamamiyle volkanik olan adalar da patlamalara maruz kahr­
lar. Bu patlamalar adalan yanm daire ~eklinde bir duvarla cevrili tabii li­
manlara cevirirler. Hind Okyanusundaki St. Paul adasi bu durumdadir.
Sekil:
111 - Vezuv,
1: 100.000 Ol~ekli ltalyan
topografya haritasma go­
re. Kenarda, 1906 Indi­
fal He dejp§mi§ olan U(;
konisi.
(de Martonne'dan).
~--s:-.,,-.~---,
,..- _
GOD lCOO-
Biraz evvel bahis konusu ettigimiz ve Asorlarda kaldera denilen muhte­
lif tiptekicukur sekiller uzun zaman patlamalara atfedilmistir. Fakat yapi­
Ian tetkikler neticesinde bunlarin bazilanmn etrafmdaki enkaz kiitlesinin hac­
minin onlanri acilmasiyle meydana geldigi farzedtlen enkazm hacminden az
oldugu goriilmii§tiir. Bunun neticesi olarak patlama kraterlerinin cogunun ha­
kikatte subsidence ~eknleri yani cokmeden meydana gelen sekiller oldugu
fikri ortaya atilrmstir. Fakat bugimkalderalarm iki mensei oldugu anlasil­
rmstir : Cok kiiCiik caph kalderalar (capi birkac yiiz metre olan kalderalar)
patlamalarm eseridir. <;iinkii bunlann etrannda bol miktarda temelden gelen
tas parcalanylekansmrs curuftan mutesekkil maddeler (piroklastik madde­
ler) den miitesekkil bir cember vardir. Buna karsihk capi 2 Km hatta daha
biiyiik olan kalderalar cokmeden meydana gelmis olup §oyle izah edilmek­
tedir :
1 -.:., 11k patlamalar Piromagmamn yam kopiige benzeyen gazla doymus,
kabaran SlVI , sathi lavdan miitesekkil olan rnagmamn bir kisrrum tiiketir.
Bunun neticesi olarak magmanm bacadaki seviyesi alcalir . Bacada hadise bu
166
sekilde cereyan ederken
112 -1-2).
volkan cihazi
tesekkulune
devam eder (§ekil:
2 - 0 zaman kraterin kenari miisterek merkezli daireler halinde ya­
rilmaya baslar ve sonradan alttan istinat olmamasi dolayisiyle yariklardan
aynlan parcalar magma havuzu icine ·~okerler. Bu suretle bir sahte patlama
krateri meydana gelir ki hakikatte bu bir cokme krateridir. indira daha son­
ra kraterin icinde devamedebilir (Sekil 112 - 3, 4). COkme magmanm dahili
bir biiziilmesinden ileri gelebilir. Fakat bunun sebebi heniiz bilinmemektedir.
(;Okiintii kraterlerine bol miktarda lav ve kill cikaran volkanlarda rastla­
mr. Hawaii kraterleri' bu tipdendir. Fakat diinyanm en biiyiik kalderalari, asit
3
Sekil: 112 - Bir ~okiintii kalderasimn tee§kkiilii.
Noktali alan yerler piroklAstik maddeler. Siyah olan yerler lay. (M. Derruau'dan)
tabiath indifadan haiz volkanlarda gorilliir. Memleketimizde te; ve Dogu Ana­
dolu (Nemrut ve Siiphan gibi) volkanlan bu tip volkanlar intibaim vermek­
tedir.
Kenarlan umumiyetle dik, hazen hafife;e e~k olan daire §eklindeki galle­
re Almanya'da, Eifel'de, Maar adi verilir. Bu eukurlarm bir kismi patlama­
lar netieesi bir kismi daeokme netieesi meydana gelmistir. Eifel maar'larmm
biiyiik bir kismi patlama krateridir. Buna karsihk Oregon'daki Crater-lake
~akiintii krateridir.
Mii1rekke,p volkanlar :
En fazla yaygm olan volkan cihazi tipi miirekkep volkan, tipidir. Bunlar,
yukarida da bildirildigi gibi, aym zamanda piroklastik maddelerden ve lav
akmtilarmdan mtitesekkildir. Hemen hernen biitiin biiyftk volkanlar bu tipe
aittir. La v alonql
irtifalan bulan n
bire deniz iistiQ
zirvesi 3716 m yE
Yama 3778 m ye
larmdan bazJ.1an
fadaki Aras dep
de dagm nisbi.1r
gl 4.058 m irtilu
olan Erciyas'm r
Amerika'da Mel!
olarak biliniyor~
rm Yiiksek oluou
fai 6310 m, nisbi
ti~ .taban 4000 n
gah olarak gostE
den az olur. Krs
nin zirvesi, koni
30° yi bulur. Uri
riya lav atarlar.
zmi takviye eder
ti§ik, hemen heR
masifier birbirleJ
tesekkiil edebilir,
1enidir . Ekseriya
giler vardIr.Me
gibi. Dogu ~
kmk hatlan iizet
yen gruplar tefI
icinde, ' gol"ililii__
terler de var&t.
Solfatar'18~)~
Solfatarlar, Tv.
hadiselerdir. Gel
yam eder. BunlI
rol'lerdir. Ktate
dii§iik sicakhkte
kiikiirtlii olanlar
manzaralar hUsl
lerin depo edi~
yetin sona ermI1
...
167
devam eder
(~ekil:
daireler halinde ya·
laYlsiyle yanklardan
Ie bir sahte pa tlama
dir. Indira daha son­
me magmanm dahili
[lUz bilinmemektedir.
Il volkanlarda rastla­
Iyiik: kalderalari, asit
....
.......
.:. ~:::; ...
~
I
~
ue,
Iv. (M. Derruau'dan)
fe t~ ve Dogu Ana­
Br intibauu vermek­
!
~ire §eklindeki golle­
~ bir kisrm patlama­
r. Eifel maar'larmm
bn'daki Crater-lake
I
I
~k.n. tipidir.
Bunlar,
!maddelerden ve lav
~ volkanlar bu tipe
I
aittir. Lav akmtilarmm ve piroklastik maddelerin te§kil etti~ Yl~ muazzam
irtifalarr bulan nisbeten siir'atli olan bir yapiya meydan verir. Etna, birden­
bire deniz iistiinde 3200 m ye, tamamiyle volkanik bir ada olan Tenerlffe'in
zirvesi 3716 m ye, Kolombia ovalarmdaki Hood 3730 m ye, Japonya'daki Fuji
Yama 3778 m ye yiikselmektedir. Memleketimizde de Kiirenin biiyiik volkan­
larmdan bazilan vardir. 5165 m yilksekligindeki Biiyiik A~l da~, 800 m irti­
fadaki Aras depresyonunun yambasinda birdenbire yiikselmektedir. ~u hal­
de dagin nisbi irtifal4365 m dir. Van goliinOO kenarmda bulunan Siiphan da­
gl4058 m irtifamda olup nisbi irtif81 2412m dir.. 3916 m mutlak irtifai haiz
olan Erciyas'm nisbi irtifai 2916 m dir. Gooey Amerikada Andlar'm ve Orta
Arnerika'da Meksika'mn volkanlari.ekserfya kiirenin en yiiksek volkanlarr
olarak biliniyorsa da hakikatta bulann yiikseklikleri istinat ettikleri tabanla­
I'm yiiksek olusundan ileri gelmektedir. Mesela Chimborazo'nm mutlak irti­
fa; 6310 m, nisbi irtttai ise ancak zno m dir. GOrilliiyoki volkamn istinat et­
ti~i taban 4000 m irtifamdadir. Bu volkanlann egimleri de ~ok defa mubala­
gall olarak gosterilmistir. E~ler, umumiyetle, enkaz konilerinin egimlerin­
den az olur. Kraterden uzaklasildikca bu egim azalmaktadtr, Volkan konisi­
nin zirvesi, koni piroklastik maddelerden meydana gelmisse egimler ancak
30° yi bulur. Umumiyetle bir cok tali koniler miisahede edilir. Bunlar disa­
nya lay atarlar. Ve sonra lav bunlann ~nde kaWa§b~ zaman volkan ciha­
zim takviye eden dayk, e~k siitunlar meydana getirir- Bazen birbirine bi­
tisik, hemen hemen aym ehemmiyette iki kraterin oldugu da vakidir Hakiki
masifler birbirlerine oldukea yakm kii~iik volkanlarm bir araya gelmesinden
tesekkiil edebilir, Bir ~izgi iizerine siralanmrs volkanlar §ekli, en ziyade gorii­
lenidir. Ekseriya tektonik dislokasyonlara tekabilleden birbirine paralel ~iz­
giler vardir, Mesela Fransiz Massif Central'inde Auvergne'de Puys silsilesi
gibi. Dogu Andaoluda SW-NE, S-N, t~ Anadolu'da SW-NE istikametlerindeki
kmk hatlan iizerinde dizilmis bir eok volkanlar mevcut olup bunlar muay­
yen gruplar teskil etmektedirler. Az ~ok daire seklmde bir ~okootii sahasi
icinde, .gorOOii§te hi~ bir intizam gostermiyecek §ekilde yer alnus olan kra­
terler de vardir.
Solfatar'lar ve Geyser'ler :
Solfatarlar ve geyserler adi altmdaki hadiseler volkanik faaliyete bagh
hadiselerdir. Gercekten volkanik faaliyet buhar ve gaz nesri halinde de de­
yam eder. Bunlarm 1000 °C a kadar cok sicak olanlari vardir. Bunlar fume ..
rol'lerdir. Kraterlerde ve faal volkanlann yanklarmda bulunur. Fakat daha
dii§iik sicakhkta fumerollar da vardir. Ve bunlar daha yaygmdIr. Bilhassa
kiikiirtlii olanlar bu gruba dahildir. Bunlar solfatarlardIr. Bu hadiseler cazip
manzaralar husule getirdigi gibi steak sularda erimis halde bulunan mad de­
lerin depo edilmesiyle de relief'in degismesine yardim ederler. Indifat faali­
yetin sona ermek iizere oldugu yahut yakm bir zamanda inkitaa u~amltt
168
biitiin volkanik bolgelerde sicak sularm mevcudiyeti umumi bir haldir Bunlar
sizan yagmur ve kar sularimn ismip nisbeten daha az derin bir yerde bulu­
nan katilasma yolundaki magmamn cikarmakta oldugu subuhari ile de tak­
viye edilerek yiizeye gelmesinden meydana gelmislerdir. Bunlarm yiiksek Sl­
cakhgi yolda madeni maddeleri eritmelerine imkan verir. Bu sular yeryiizii­
ne 0 kadar silisi haiz olarak gelirler ki j~bklarl yerlerde silisi gerek basit
kaynaklar halinde gerek gevse'r adi verilen buhar basmei ile fl~kITan fiski­
yeler seklinde tasarak depo etmek mecburiyetinde kahrlar. Geyserler mun­
tazam fasilalarla frskmrlar. Fiskirma bir nev'i indifa seklfndedir. 50 m ye
kadar su demetleri atan patIama, sizan sular yeraltmda intisar eden subu­
harmm tesiri altmda kAfi derecede bir sicakhk ve basinc kazandigi zaman
husule gelir, Her geyserin agzl etrafmda sills depolarmdan miitesekkil bir ko­
ni vardir, Yellowstone'nun silis travertenleri buna giizel bir misal teskil et.:.
mektedir.
A,lnma fekilleri
dar az bitisik olaJ
mislarsa, YIkilir, i~
riya thalwegin ~
gi gorulmektedir.,1
ler vardtr.
Volkanik reli
gelip yer lesmis 01.
eder. Bazen indira
ermeden evvel tall
Volkan reliefll
iptidai sekiller alti
iptidai tekJller
1 - Bal'Tanco'l
2
Stitunlar
3 - Neck'ler;
L-
Indira faaliyeti sona ereli epeyce bir zaman olmussa asmma volkan ci­
hazlarma hakim olur. Fakat bunun faaliyeti iizerine miiessir olan, daha dog­
rusu asmmaya istikamet veren, volkanlara mahsus egimler sistemi He volkan
cihazimn orijinal yapisidir. Volkanlann ekserisi zirvesi agiz yakmmda bulu­
nan ve buradan kenarlara dogru bir egimler sistemi gosteren .bit koni sekli­
fie yaklasir. KenarIara dogru olan egimler sisteminin mevcudiyeti ilk zirveden
itibaren suai vaziyette akarsularm dogmasma sebep olur. Bu vaziyet, koni
sekli ne kadar iyi meydana gelmis ve egimler de ne kadar kuvvetIi ise 0 kadar
bariz olarak kendini gosterir. Akarsulann bu suai vaziyeti asmma, volkanik
maddeleri hemen tamamen ortadan kaldirdigi zamana kadar, kendini goste­
rir, Yapiya gelince; bu daima -yerin icinden gelen maddelerin disariya atildi­
gl agizdan itibaren kenara dogru egik tabakalar halinde kendini gosterir.
Striiktiiral yuzeyler daha az ehemmiyetli vedaha az devamh bir egimle
ilk yiizeyin gidisini aksettirirler. Fakat bu egiktabakalar sisteminden baska,
volkarun yapisim, onu az cok tamamen kateden bir takim kiitleler de vardir.
Bunlar bacada yilkselen lavlar olup ya burada katilasrrus yahut yariklarr dol­
durmustur. Birinci halde, yani baca icinde yiikselip de orada katilastrgi tak­
dirde siitunlar teskil ederler. Ikinci halde dikine tabakalar halinde kendileri­
ni gosterirler. 'Gorilliiyor ki bir volkan cihazmm yapisi cok karisik olabilir.
Veya tektonik dislokasyonlarlabir takim degisikliklere ugrayabtlir. Yapmm
ehemmiyeti, malzemenin cesitliligi fazlala·§tI~ nisbette artar. Yapimn rolii
enkaz konileri icin hie iken ve egik lav takkeleri icin bahis mevzuu edilmez­
ken hem lav hem de piroklastik maddelerinden miitesekkil volkan cihazlari
icin cok ehemmiyetlidir. Bir volkan cihazmda lavlar dayamkh olan tesekkul­
lerdir. Bunlar, elemanlarm birbirine iyice bitisik olmasi ve gecirimli bulun­
mast dolayisiyle, volkan reliefinin catisim teskil ederler. Halbuki kumlar ka­
4-
Dyke'lar .
En basit hal e
miiddet asinmaya]
ve .onlardan dahat
tesiri daha ziyade·41
gictan itibaren kUl
yahut siddetli yall
Bunlar kenarlara d
seler derin oyuklk
rilmektedir. Meseij
ca tipik barranco {§
yalmz barrancolari
rms lavlar yahut la
Bu takdirde faridtl,
ceken bir takim $8l
takdirde dikine bit
meydana cikarabili
nm yerinde mey:d~]
kan cihazmm i¥~
dikine oldugu gibi
reliefinden geri kal
dikine .bir duvar gil
lar esasinda bir ta
melinekadar .ilerlE
haldir, Bunlar
M' yerde bulu­
an ile de tak­
mn yiikselC si­
sular yeryiizii­
lsi gerek basit
! fl§kIran frski­
leyserl~r mun­
ledir. 50 m ye
Iar eden subu­
Eand1~ zaman
le§ekkiI bir ko­
bisal teskil et,;,
rna volkan ci­
lan, daha dog­
erru ile volkan
akmmda bulu­
pir koni §ekli­
Jti ilk zirveden
I vaziyet, koni
Itli ise 0 kadar
lUna, volkanik
kendini goste­
it§arlya atildi­
~dini gosterir.
~h bir egimle
htnden baska,
~er de vardir.
lyanklan dol­
IaWa§bgl tak­
~de kendileri­
~1§1k olabilir .
~ilir. Yapmm
IYapmm rolii
rzuu edilmez­
~n cihazlari
[
~
an tesekkiil­
irimli bulun­
. kumlar ka­
dar az bitisik olan piroklastik maddeler, eger kimyevi tesirlerle katJla§lIUl~
rmslarsa, yikihr ve cabucak siiriiklenip goturulur. Lavlarm vadilerde ekse­
riya thalwegin kazilmasim durdurdugu ve egim kmkliklan meydana getirdi­
gi gorulmektedir, Kiirenin bashca volkanik sahalarmda buna ait giizel misal­
ler vardir.
Volkanik relief sekillerintn tekamiilil, evvelden mevcut relief iizerine
gelip yerlesmis olan relief, tamamen ortadan kalkmadigi muddetce, devam
eder . Bazen indifai depolarm kalmhgi 0 kadar fazladir ki bu tekamul sona
ermeden evvel taban seviyesine gore olan degismeler miidahale edebilirler.
Volkan relief'inin tekarmilune ait §ekiller !;e§itlidir. Bunlarm bir kisrmni
Iptldai sekiller altmda toplarnak miimkiindiir.
iptidai Je'kHler :
1 - Barranco'lar
2 '- Siitunlar
3 - Neck'ler
4 - Dyke'lar
En basit hal enkaz konilerininkidir. Bunlann gecirimli olusu onlan bir
muddet asinmaya karsi koruyabilir. Bilhassa bunlar kiillerden daha geeirimli
ve .onlardan daha az kaymalara elverisli ciiruftan matesekkilseler asmmamn
tesiri daha ziyade gecikir, Bununla beraber biiyiik enkaz konileri daha baslan­
gictan itibaren kuru !;lglarlaoyulmaktan kurtulamazlar. Karlarm erimesi
yahut siddetli yagmurlar seyelanlara ve camur akmtilarma meydan verir.
Bunlar kenarlara dogru olan oyuntulari genisletirler. Cok gecmeden bu hadi­
seIer derin oyuklar meydana getirirler. Bunlara Asorlarda barranco adi ve­
rilmektedir. Mesela Dogu Anadoluda Ne~rut dagminguney kenarmda olduk­
ca tipik barrancosekilleri vardir, Kisa bir zaman zarfmda bir enkaz konisi
yalmz barrancolarm geli§rnesi ile ortadan kalkabilir, Fakat ekseriya katilas­
rrus Iavlar yahut lavlarla az cok cimentolasrms bresler bacayi doldurabilirler.
Bu takdirde farkh asmma ile.husulegelen relief terslesmesi bilhassa 'dikkati
ceken bir takim .sarp §ekiller meydana getirir, Lavlar bir yarl~ doldurduklari
takdirde dikine bir tabaka.rneydana gelir. Asmma bunu bir duvar haliRde
meydana cikarabilir. Neck ve Dyke'lara gelince; birineisi bir volkan bacasi­
run yerinde meydana gelmis olan bir bres cikmtisidir. :likincisi yani dyke vol­
kan cihazmm yarIklarl icine §Irlnga edilmis olan Iav duvarlaridir. Dyke'lar
dikine oldugugibi egik de olabllir. Ekseriya neck ve dyke'lar bir volkan
reliefinden geri kalan son izlerdir. Umumiyetle filoo adi yabanci bir yapiyt
dikinebir duvar gibi kateden her kristalen ta§ kfitlesine verilmektedir, Dyke'
lar esasmda bir takim Iilonlardir. Bilhassabu hal asmma eski volkanm te­
melinekadar Ilerleyiponlarrfarkh asmmaIle meydana cikardigi zaman da­
170
ha barizdir. Fakat toprak yiizeyine ulasamayan filonlar da vardir. Bunlarm
bazilari cok derin yerlerde buhar depolanmn yahut derinlik. sulanmn yanklan
doldurmasi He meydana gelmistir, Iste faydah hl!tta kiymetli madenleri ih­
tiva eden kuars Iilonlarr boyle bir mensei haizdir. Bunlar umumiyetle gectik­
leri araziye nazaran asmmaya daha mukavim olduklarmdan relief'de bir rol
oynarlar.
Vol,kan relleflnln tekamUiline toplu bak'f :
Yukarida da bir cok vesilelerle bildirildigi iizere striiktiiral bir relief olan
volkan relief'inden farkh asmma neticesi meydana gelen biitiin §ekilleri izah
edebilmek icin volkan cihazmda goriilen istikamet verici yapidan hareket et­
mek gerekmektedir,
Volkan relief'ine ait sekiller sunlardu-:
rnusak kisimlar
formlan meydai
lar veya tabIa;l
Volkanlann '
Piroklistik konller, 3 - .La:v ak.ntllarl (kulelerl\):
Yeryiiziindel
1 - Domlar, asit lav'lar olup, terkipleri dolayisiyle asmmaga mukavemet
ederler ve uzun zaman cikmti halinde kahrlar. Bununla beraber mihaniki
parcalanma bunlari asmdirmaga baslar ve bOylece sarp kenarh dom'lar
yikmtih etekler iistiinde yiikselirler.
bir harita aneal
1-
Lav do'mlar., 2 -
zalt lav akintilar
larmdan meydar
miistiir, Relief l
kaybolrnustur, I
buna guzel bir 1
lav ortiisimden
yesine gore ,aal
yon '§eklinde cU
lavlarla bunlan:
2 - Piroklistlk konller, az dayamkh araziden mutesekkil oldugu i~
cok daha kolayca asimrlar. Dahaba§l~tian itibaren Piroklastik koninin
yamaelarmda barranco denilenoyuklar gorulur. A§mma sonunda Piroklastik
maddeler ortadan kalktiktan sonra geriye bacayi dolduran lavlann katilas­
masmdan meydana gelmis olan kisim kahr ki buna neck denir.
~ _ \." ~\.,,\,\\,~\ \~\\\",~,. hn.~ ~ d\\au. \\au. ~(.)\\an\.anl\.\
a\h\t\an bam\\\~\l\ m~~d~\\a ~~\ttdw.\~!\. a'm\t\\u ba~~~ta s\rUktiiral ~e­
killer husule getirirler. Fakat sonradan bunlar kanyon §eklinde ~ kenarh
vadilerle parcalamrlar. Yavas yavas b8:his konusu ya:la~dan dik ke~h
masa §eklinde bir takim parcalar kahr ki bunlara Meksika da mesas denir.
E~er lav akintilari sahasmda civar arazi yumusak ta§l.~dan miite§ekkil­
se asmdtrma bunlari lavlardan dahafazla atcaltacak ve ooylece ba§langIcta
cukur yerleri doldurrnus olan lav akmtilari §imdi yiiksekte kalacaktir. t§te bu
volkan topografyasmda reliefln terslelmesl'dir.
Biiyiik miirekkep vokanlarda koninin kenanndaki la~lar, tirv~en ke~a
dogru olan bir akarsu §ebekesi tarahndan ii~gen §eklinde plato lar halinde
parcalamr. Bunlara p\anez denir.
Biiylik lav yaylalarl: (Btiyiik eapta A.B.D.de Or.egan lav yaYlalar~~ ~~a
kii~iik capta ~~ Anadolu ve Giineydo~u .Ana~olUd~ lav yaylalari) Brrbrrm~
den az ~ok del'in piroklastik maddelerden mute§ekkil yataklarla ayrilrrus ba
.
dahi tam delild
nildi~ gibi bileJ
yayihsma ve ~
dayamlarak ok3
Hind okyanusu
mercanlarla ~
nizden ~ok uza]
sizan sulann dl
magmayi dl§8l':
teren Kuzey "l
zengin o\amdl
farklarma bal
rna bOlgeleri,
uygunluk gOrl
manda kiiren
kadan Patag,
yanyana bub;
bOlge Biiyiik
ge~mek
iizel'l
bolgelerde f8
ve~hile,
bunt
tedir. Aym z
~ok disimetr
da~larl yan~
ziyet yoktur
farklan gos
171
Ia vardir, Bunlarm
t sulannm yarlklan
hetli madenleri Ih­
Umumiyetle g~tik­
Em relief'de bir rol
lUral bir relief olan
piittin ~ekilleri izah
rapIdan hareket et­
zalt lav akintilarinm meydana getirdig] yiizlerce metre kalmligmda lav YI~m­
larmdan meydana gelmistir. Burada eski topografya, tamamen lavlarla artiil.
mii§tiir. Relief sekilleri Iosillesmis, hidrografya sebekesi bunlann altmda
kaybolmustur. DiyarbakIr civarmda Karacadag etrafmdaki bazalt yaylasr
buna giizel bir misal tesktletmistir. Boyle bir bolgenin tekamtiliine gelince:
lay ortusiinden sonra tesekkill eden hldrografya sebekesi yeni taban sevi­
yesine gore ,1'aaliyete baslayacak, bazaltlardan mutesekkil lav ortiisiinii kan­
yon '§eklinde dar ve derin bogazlar halinde parcalayacaktir. Yer yer sert
lavlarla bunlann arasmda bulunan piroklastik maddelerden miitesekkil yu­
rnusak kisimlar, farkh asinma neticesi, katlar halinde kii~iik biinye plat­
formlan meydana getirecektir. Bu yaylalar, genis sahalanna ragmen, masa­
lar veya tablalar halinde parcalanacaknr
Volkan,larm Cografi Daglll,. :
klnhla'i (kulelerfl):
nmaga mukavemet
, beraber mihAniki
~ kenarh dom'lar
~§ekkil oldugu icin
~iroklAstik koninin
pnunda Piroklastik
I lavlann katJIa§­
~nir.
I
'
.volkanlann dl§arl
~cta striiktiiral §e­
ikunde dik kenarh
lardan dik kenarh
Ida mesas denir.
ardari miite§ekkil­
~ylece ba§langI~a
talaeaktrr, t§te bu
" m-veden kenara
, pIato'lar halinde
v yaylalarl, daha
Lylalarl) Birbirin·
arIa aynllD1§ ba­
Yeryiiziindeki volkanlarm da~l§ tarzim oldukca dogru olarak gasteren
bir harita ancak 20. Asrr baslangicmda yapilabildi. BOyle bir harita bugiin
dahi tam degildir. Ciinkii okyanuslarm dibinde tesekktil eden volkanlari iste­
nildi~ gibi bilemiyoruz. Bilyiik derinliklerde bazi camurlarm genis sahalara
yayilisma ve bazi sondajlarm meydana cikardig; bariz girinti ve cikmtilara
dayarularak okyanuslarm dibindeki volkanlann eok oldugu zannedilrnektedir.
Hind okyanusu He Biiyiik Okyanusdaki taknnadalarm biiyiik bir kisrmmn
mercanlarla ~evrilmi§ sonmtis volkan gruplarr olmasi cok muhtemeldir. De­
nizden cok uzak mesafelere kadar kit'alar uzerinde volkanlarin mevcudiyeti
sizan sulann derinlere gidip ismarak buhar haline gelmesi ve bunlann da
magmayi disart atrnasi nazariyesini yikrmsnr. En biiyiik relief tezatlan gos­
teren Kuzey Yarunkiiresi ayru zamanda volkan faaliyetleri baknnmdan en
zengin olamdir (~kil: 113). Umumiyetle volkanlar, litosferin ani seviye
farklarma bagh gibi gariiniiyor. Gercekten volkanizma sahalan He yeni. kml­
rna bolgeleri, "OCiincii ve Dordtinctl Zamandaki kmlma sahalan, arasmda bir
uygunluk garilliiyor. Ehemmiyetli seviye farklari gosteren bu yerler ayru za­
manda kiirenin en fazla sarsilan yerleridir (Sekil: 114). Yeni Diinyada Alas­
kadan Patagonya'ya kadar uzanan eok yiiksek sahalarla derin cukurlarm
yanyana bulundugu uzunluguna bir bolge mevcuttur. Buna benzer diger bir
bolge Biiyiik Okyanusun kar§l kiyismda Japonya, Filipinler ve Borneo'dan
gecmek iizere Kamcatka'dan Yeni Zelanda'ya kadar devam etmektedir. Bu
bolgelerde faal ve sonmtis bir ~ok volkanlar mevcut olup, [eologlarm tabiri
vechile, bunlar Biiyiik Okyanusun etrafmda bir ates cemberi husule getirmek­
tedir. Aym zamanda Kiirenin en siddetli zelzele sahasiolan bu yerlerde relief
~ok disimetriktir. Gercekten buralarda Kiirenin en cukur yerleri He en yiiksek
daglan yanyana bulunmaktadir. Atlas Okyanusunda Biiyiik Okyanusdaki va­
ziyet yoktur. Bu okyanusun kenarmda gorillen volkanlar ehemmiyetli seviye
farklarl gasteren iiciincii bir bOlgeye aittir. Bu bOlge daha ziyade paralel dai·
Champs delaves recer.tes
e Volcan~ aclir. auXIX'e.
o Volcans actir. a.antle XlX e s.
•
Volcans .teints
\\ -.
I
f
7{
/
7~
:7 /'.
7' ,/
l)ekil: 113 - Yeryuziinde volkanlarm dagul§l (de Martonne'dan).
Siyah noktalar faa! volkanlari, icleri beyaz yuvarlaklarsonmii§ olanlan gdsteriyor.
~7 ""6
' 0
~-~~~~~l/~~
~-
~
~ekil: 113 - Yeryii'~.iinde volkanlarm da~l§] (de Martonne'dan).
Siyah noktalar faal volkanlarr, Iclert beyaz yuvadaklarsonmii§ olanlan gosteriyor.
o
Sekil: 114 -
Yer sarsinnlarmm da~]§l (Montessus de Ballore'a gore.
de Martonne'dan)
1
174
releri istikametinde olup Antiller ve Orta Amerikada oldugu gibi Avrasya'da
da O~iincii Zamanda meydana gelmis da~ siralarma tekabill etmektedir. Ak­
deniz havzasi ve memleketimiz de bu bolgeye dahildir. Uzun jeoloji devirle­
rinden beri kivrilmalara maruz kalmayan ova yahut plato bolgelerinde vol­
kanizma yoktur. Bu yerler Orta Asya ile Kuzey Amerikanm kuzey kisrm,
Brezilya ve Afrika platformudur. Bu kaidenin istisnalari da mevcuttur. Ger­
cekten bu katilasrms temellerin, bazi kisimlan ~okiintillerle birlikte kmlma­
lara maruz kalrmstir. Mesela Mrika, Arabistan ve Suriye platformlarmi ala­
kadar eden ve Zambezi nehrinin a~z tarafmdan Guneydogu Anadoluya ka­
dar meridyen istikametine kadar devam eden biiyiik bir kink sahasi mevcut­
tur. Bunun gibi Orta ve Bati Avrupamn Hersinyen kiitleleri de miiteaddit ki­
riklarla parcalanrms ve bunlar iizerinde bir eok volkanlar yerlesmistir, Hii­
lasa volkanlann co~afi dagilrsimn Yerka bugunun zaYlf bolgeleri He alakah
oldugu acikca gortilmektedir.
1. Baullg
Edebi3
Inform
lerden
rile) 'f
2. Encyc
3. BauliG
Etude
rilen 1
zamar
seviye
todlar
4. Marta
COstal
rak g
bi, dE
Jeom(
takip
5. Derl1l
baskn
probll
fayda
6. Cholh
faldOr
7. ChoU
Klim:
8. Blrot
9. Blrot
10. Cv~U
tinda
den l
11. Ala,
12. Inan
tstar
13. Alag
1967.
r--~ "
- - - '-­
gibi Avrasya'da
etmektedir. Ak­
I jeoloji devirle­
olgelerinde vol­
k kuzey kismi,
mevcuttur. Ger­
)irlikte
kmlmaI
trormlarllli ala­
•Anadoluya ka­
sahasi mevcut­
e rniiteaddit In­
~le§mi§tir.
Hii­
~leri He alakah
KISA
1.
BIBLIOGRAFYA
Baullg (H), Essais de Geomorphologie, Strasbourg 1950. (Strasbourg Universttesi,
Edebiyat Fakiiltesi nesriyatndan olan bu eser, mUellifin Annales de Geographie,
Information Geographique, Journal of Geomorphology... de yayrnladig; makale­
lerden bazilarirn (sonradan tekrar gozden gecirilmi~ ve ilAveler yapilrrus ~ekille­
rile) ihtiva etmektedir.
2. Encyclopedie franeaise. Cilt III. Le Ciel et la Terre. Relief bahsi. 1956.
3.
Baullg (H), Le Plateau Central de la France et sa bordure mediterraneenne
Etude mophologique. 1928. (Baullg'Iri doktora tezi olan bu eser, bolge iizerine ve­
rilen morfolojik bilgi kadar, metod bakimmdan da enteresandir, Bu eserde, aym
zamanda, kit' alarm Pliosen ve Kuaterner'de sabit oldugu, buna karsihk, deniz
seviyesinin hareket etti~ (eustatisme teorisi) miidafaa edilmekte ve buna ait me­
todlar verilmektedir.
4. Marlonne (E. de), Traitk de Geographie Physique, cilt n. Relief du Sol. 1935.
(Ustadm vefatma kadar olan kisimda jeomorfolojinin biiUin problemleri ele alma­
rak gozden geeirllmisttr, 1950 den sonraki deli~ikliklere yer verilmeyisinin sebe ­
bi, de Martonne'un vefatl dolayisile, kitabm yeni baskisirnn yaprlamayrsidir.
Jeomorfolojik problemler hakkmda yeni gorii~ler, 1950 den sonra eikan eserlerden
takip edilmelidir. Bununla beraber, eser, halen istifade edilecek durumdadir,
5.
Derruau (M), Precis de Geomorphologle. 1956 danberi yaymlanan bu eserin son
baskrsi 1965 de cikrrustir. Eserde, klAsik hale gelmi~ olan biitUn jeomorfolojik
problemler ele ahnrms ve bir cogunun
faydalandlk.
yapilrmstrr. Biz bu eserden eok
kriti~
6. Cholley (A), Clo:der (R.), Geographie generale, Paris, 1958. (Kitapta muhtelif
Iaktbrlerin meydana getirdi~ relief sekllleri ana hatlarile ele almrmstir.)
7. Cholley (A.), Recherches morpohologlques, Paris 1957. (Eserde
Striiktiiral ve
Klimatik morfoloji iizerine esash bilgi vardir).
Gen~rale,
8.
Blrol (P),Precis de Geographie Physique
9.
Blrol (P), Morpohologie Structurale, Paris, 1958.
Paris, 1959.
10. Cvijlc (J), La Geographfe des Terrains Calcaires, Beograd. 1960. (Cvijic'in vefa­
tmdan sonra eikan bu eserin miiellife ait el yazilari de Martonne tarafmdan goz­
den
gecirilmi~
ve esere son
~k1i
verilmtstir.)
11. Alagoz (C.A.), TUrkiye Karst olaylari hakkmda bir arasnrma, Ankara. 1944.
12.
Ina'ndlk (H), Karst Morfolojisi. (Kalker arazide yfrzey ve
istanbul. 1962.
13. Alagoz (C.A.), Sivas Cevresi ve Do~sunda
1967.
'derinlik ~ekilleri) .
Jips Karsti ve Olaylari. Ankara,
176
14. Strahler (A.N.L Physical Geography. 1960.
15. Izblrak (R), Sistematik Jeomorfoloji. Ankara, 1955.
16. izblrak (R),Jeomorfoloji. Analitik ve Umumi. Ankara, 1958.
17. Erin~ (S), Morfoloji. 2 cilt, Istanbul, 1958 - 1960. (I. cilt jeomorfoloji adiyla 1968
de tekrar basilmistir.)
18~ Yal~lnlar
(I), strliktiiral Morfoloji. 2 cilt. Istanbul, 1958 - 1961.
19. Pamir (H.N), Dinamik Jeoloji. 2 cilt. Istanbul, 1937 - 1948.
20. Longwell (C.R), Knopf (A), Flint (R.F), Outlines of Physical
I. KISlm jeomorfoloji, II. KISlm jeolojidir).
Geology. 1947.
21. Goguel (J)I' Traite de Tectonique. Paris, 1952.
22. Haug (E), Traite de Geologie. CUt T. 1921.
23. Brl'nkmann (R), Abriss der Geologie. CUt I. Allgemeine Geologie. Stutgart, 1956.
24. Zim (H.S), Shaffer. (P.R), Kayaelar ve Mineraller.
25. Ro'he (L.P), Seismes et Volcans. ;(Que sais-je serisi). 1948.
26. Mauraln(C), L'etude Physique de la Terre. (Que sais-je serisi), 1961.
27. Rittmann (A), Tazieff (H.), Les volcans et leur activite, Paris 1968.
28. Moret (L.), Precis de Geologie, Paris 1967.
29. Lapparent(J. de), Leeons de Petrographie, Paris, 1923.
,/