İkiçenekliler
advertisement
İkiçenekliler Genel karakterler: Embriyo iki kotiledonludur. Bitkiler bir veya çok yıllıktır, otsu veya odunludur. Gövdede, enine kesitte, iletme demetleri bir halka üzerine dizilmiş bulunur. Demetlerde kambiyum vardır. Yapraklar saplı, lamina tam veya parçalanmış damarlanma sistemi genellikle pennattır. Çiçek parçaları genel olarak 5 halka üzerine dizilmiştir ve her halkada 5 parça bulunur. Temel çiçek formülü K5C5A5+5G5 dir. Dikotil bitkilerde, kök ve gövde genellikle zengin bir dallanma gösterir. Ana kök genellikle bir kazık kök şeklindedir. Dikotil bitkiler, İletim demetlerinde bulunan kambiyumdan dolayı, çok yıl yaşayabilir. Bu bitkilerde her yıl sekonder dokuların eklenmesiyle kök ve gövde kalınlaşır. İletim demetleri genellikle kollateraldir. Bazı familyalarda karakteristik olarak bikollateral demetlere tesadüf edilir. (Solanaceae, Cucurbitaceae). İletim demetlerinin dairesel dizilişine istisna teşkil etmek üzere, birkaç familyada, gövdenin enine kesitinde, monokotil bir gövdede görüldüğü gibi, dağınık iletim demetlerine tesadüf edilir. (Piperaceae, Berberidaceae). Bazen sekonder kambiyum teşekkülüne de rastlanır; bu son halde, organın enine kesitinde karışık bir iletme sistemi görülür.(Cucurbitaceae). • Yapraklarda lamina çok zengin bir şekil değişikliği gösterir. Damarlanma sistemi genel olarak pennat olmakla beraber, palmat, pedat veya paralel damarlanma sistemlerine de rastlanır. • Çiçekte temel adet 5 olmakla beraber, bu sayı değişikliğe uğrayabilir. Hatta monokotil çiçeklerde olduğu gibi çiçeğin her halkasında 3 parça bulunan dikotil bitkiler de vardır. (Berberidaceae). • Çiçek parçaları sıklık diziliştedir. Sarmal dizilişe ilkel familyalarda tesadüf edilir. Çiçek durumları çok değişik tiptedir. • Dicotyledones sınıfı 3 altsınıfa ayrılır: • 1)Apetalae (Petalsizler) • 2)Dialypetalae (Ayrıpetalliler) • 3) Sympetalae (Birleşik petalliler) Apetalae-Petalsizler • Bu altsınıfta bulunan bitkilerde periant ya hiç yoktur, ya da 1 halka şeklindedir. Çiçekler monoik ya da dioik olup, amentum oluştururlar. Casuarinales • Piperales • Salicales • Fagales • Santalales • Urticales • Juglandales • Aristolochiales • Polygonales Casuarinaceae Tropikal bölgelerde yetişen, monoik veya dioik ağaçlar. Gövde dallanmış, dallar ince, sık internodyumlu. Yapraklar küçük pullar şeklinde, vertisillat dizilişli ve tabanları birleşik. Erkek çiçekler genç dalların uçlarında, spikaya benzeyen uzunca bir durumda. Dişi çiçekler genç dalların alt tarafındaki kısa yan dalların uçlarında, küçük, toparlak bir durumda. Olgunlukta durum küçük toparlak bir kozalağı andırır. – Bir cins ve 40-50 tür. Casuarina equisetifolia (demirağacı) –Vatanı Avustralya olan ve Akdeniz ülkelerinde ve yurdumuzda da Batı ve Güney bölgelerde, yol kenarı ve park ağacı olarak yetiştirilen, çama benzer bir ağaçtır. Odunu serttir. Gövde kabuğu tanen bakımından zengindir. PIPERALES PIPERACEAE •Sıcak bölgelerde yetişen, çok yıllık, dik veya tırmanıcı, otsu veya çalımsı bitkiler. Bazılarının gövdesinde iletme demetleri monokotillerde olduğu gibi dağınık dizilişli. Yapraklar alternan, saplı. Lamina tam, palmat veya pennat damarlı. Çiçekler erdişi, kesif bir spika veya kesif bir salkım durumunda. Ovaryum üst durumlu. Meyva küçük bir drupa, tohumu yağlı ve bol perispermalı. –10 kadar cins ve 1400 kadar tür. En önemlisi cins bütün tropiklerde yetişen ve 700 kadar türü bulunan Piper cinsidir. • Piper nigrum (karabiber) – Hindistan’da yabani olarak yetişen, fakat birçok sıcak memleketlerde kültürü yapılan, yaprak dökmeyen, tırmanıcı bir bitkidir. Meyva küçük, toparlak ve sapsızdır. Bu meyvalardan iki çeşit drog hazırlanır: Piperis nigri fructus T.K. (karabiber) P. nigrum’un henüz olgunlaşmadan evvel toplanmış ve kurutulmuş meyvalarıdır. Bir uçucu yağ ile bir alkaloit olan piperin taşır. Midevi ve ateş düşürücü, fakat daha ziyade baharat olarak kullanılır. Piperis albi fructus, P. nigrum’un olgun meyvalarının kabuklarının soyulup atılmasıyle elde edilir. Baharat olarak kullanılır. P. cubeba (kübabe) –Vatanı Endonezya, Borneo, Sumatra adalarıdır. Meyva karabiber meyvasına benzer, fakat saplıdır. Bu meyvalar henüz olgunlaşmadan evvel toplanır, kurutulur ve Cubebae fructus T.K. (kübabe) yi teşkil eder. Bir uçucu yağ ve kubebin adlı bir madde taşır, ayrıca rezinol adı verilen kuvvetli etkili antiseptik bir madde içerir. Bitki böbrek fonksiyonlarını uyarıcı, idrar yolları antiseptiği olarak kullanılır. Ayrıca karabiber gibi baharat olarak da kullanılır. Piper betle • Güney-doğu Asyada yetişen bu türün taze yaprakları, yerliler tarafından sakız gibi çiğnenen bir karşımın hazırlanmasında kullanılır: taze yaprak üzerine biraz kireç sürülür, üzerine bir palmiye olan Areca catechu bitkisinin tohumlarından bir parça, biraz karanfil, demirhindi vs. konur ve sarılır. Bu karışım salya salgılanmasını arttırır, midenin aşırı asiditesini giderir. • Piper longum, Endonezya, Cava, Sumatra ve Filipin adalarında yetişen bu bitkinin meyvaları tamamen olgunlaşmadan, tüm durum olarak toplanır ve kurutularak Piperis longi fructus drogu elde edilir. Piperis nigri fructus ve Cubebae fructus’ta çapı 1 cm den küçük ve küresel drupalar droğu oluşturduğu halde, Piper longum’da, farklı olarak, boyu 4 cm, çapı 6 mm kadar olan silindir biçimindeki spikanın (çiçek durumunun) tümü baharat olarak kullanılır. Karabiber veya yalancı biber adı bir bitkiye daha verilir; bu Anacardiaceae familyasından Schinus molle’dir. • Piper methysticum (kava kava), Yeni Zelanda ve Havai gibi tropikal ülkelerde yetişen ve kültürü yapılan, 7 m. kadar boylanabilen bir çalıdır. Yapraklar kordat, 25 cm, petiol 4-6 cm. Çiçekler spadiks. Rizom 60 cm x 8 cm boyunda. Piperis methystici rhizoma, kava laktonları olarak bilinen kavain, dihidrokavain, metistisin ve yonganin taşır. Total kava laktonları miktarı % 3,5 ten az olmamalıdır. Strese ve sinirsel bozukluklara bağlı uykusuzluk ve anksiyetide kullanılır. Antikonvulzan ve antispazmodik etki de gösterir. SALICACEAE Kuzey Yarıkürenin ılıman ve subarktik bölgelerinde yetişen, dioik, nadiren monoik ağaç, ağaççık veya çalılar. Yapraklar basit, alternan. Çiçekler sarkık veya dik amentum durumlarda. Erkek çiçek 2 veya daha çok stamenli. Dişi çiçekte ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, birgözlü. Meyva iki yarıkla açılan küçük lokulusit bir kapsula. Tohumlar çok sayıda, küçük ve çok tüylü. –2 cins ve 340 kadar tür. Memleketimizde bu 2 (Salix, Populus) cins yetişir ve 30 a yakın türü vardır. Salix (söğüt) türleri –Yapraklar lanseolat, linear veya eliptik. Brakte tam kenarlı. Erkek amentumlar dik. Erkek çiçekte stamen sayısı 2-5. Salix (söğüt) türleri –Yapraklar lanseolat, linear veya eliptik. Brakte tam kenarlı. Erkek amentumlar dik. Erkek çiçekte stamen sayısı 2-5. Anadolu’da 23 kadar söğüt türü yetişir. Başlıcaları: S. alba (ak söğüt), S. fragilis (gevrek söğüt), S. caprea (sorgun), S. cinerea (boz söğüt), S. viminalis (sepetçi söğüdü), S. triandra, S. pentandra. • Salix alba, S. fragilis, • Söğüt ağaçları sulak yerleri sever ve böyle yerlerde çabuk büyürler. Anadoluda dereler boyunca pek çok yetişir. Kesilen dalları çabuk köklendiğinden üretilmesi de çok kolaydır. Genç dallar, kırılmadan büküldüğü için sepetçilikte kullanılır. Odunundan Carbo ligni (bitkisel kömür) hazırlanır. Dal kabuklarından , Salicis cortex adı altında bir drog elde edilir. Salisin isimli bir glikozit ve tanen içerir. Ateş düşürücü, kabız, kan dindirici, antiseptik ve romatizma ağrılarını giderici olarak kullanılır. Populus (kavak) türleri –Yapraklar üçgen, ovat, eliptik veya kordat şekilde. Yaprak sapı, laminaya dikey olarak yassılmış. Braktenin kenarı saçaklı veya dişli. Erkek amentumlar sarkık. Erkek çiçekte stamen adedi 4-40. Anadolu’da 4 kavak türü yerlidir: Populus nigra (kara kavak), P. alba (ak kavak), P. tremula (titrek kavak) ve P. euphratica (Fırat kavağı). Yetiştirilmekte olan kultivarlar ise, P. canadensis (kanada kavağı) ve P. pyramidalis (italya kavağı) dır. • Kavak ağaçları sulu yerlerde kolaylıkla büyüyen ve köklerinden meydana gelen sürgünler yardımıyle yayılan ağaçlardır. Yol kenarlarına, park ve bahçelere gölge vermek ve tarla kenarlarına rüzgar kesici tabii duvarlar yapmak maksadıyle dikilir. Odunundan bitkisel kömür elde edilir ve kerestecilikte, kağıt ve kibrit yapımında istifade edilir. • P. nigra tıbbidir. Açmazdan evvel toplanmış çiçek ve yaprak tomurcuları Populi gemmae T.K. (karakavak tomurcuğu) adı altında kullanılır. Salisin ve populin glikozitlerini, reçine, tanen ve uçucu yağ taşır. uçucu yağ, tanen ve reçine içeren bu tomurcuklarla hazırlanan pomatlar yanık ve hemoroid tedavisinde uygulanır. P. nigra odunundan da bitkisel kömür, Carbo Ligni hazırlanır ve karminatif olarak kullanılır. Populus nigra Populus tremula JUGLANDALES JUGLANDACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman ve sıcak bölgelerinde, az bir kısmı tropiklerde yetişen, monoik ağaçlar. Yapraklar alternan, büyük, pennat. Erkek çiçekler silendrik, çok çiçekli sarkık bir amentum halinde. Erkek çiçekler 3-çok stamenli. Dişi çiçeklerde ovaryum alt durumlu, stilus kısa, stigma iki kollu. Meyva drupa veya kanatlı nuks.-6 cins ve 60 kadar tür. Memleketimizde 2 cins ve 2 türü yerlidir. Juglans regia (ceviz) –Vatanı Anadolu olup, memleketimizde ve Güney Avrupa’da çok yetiştirilen, 1820 m yüksekliğinde bir ağaçtır. Yapraklar 5-9 foliollü, folioller ovateliptık ve tam kenarlıdır. Erkek çiçekler evvelki yılın dalları üzerinde bulunan, çok çiçekli sarkık, amentumlar halindedir. Dişi çiçekler ise o senenin dalları ucunda tek veya 2-3 ü birarada küçük bir küme halinde bulunur. Meyva drupadır, perikarp yeşildir. Endokarpın yüzeyi kırışıktır. Bitkinin kullanılan kısımları yaprakları ve tohumlarıdır. Yaprakları, Juglandis folia, tanen, uçucu yağ, acı madde ve juglon taşır, kabız, kuvvet verici, kan temizleyici olarak kullanılır. Tohumlar yağ bakımından zengindir ve yenir. Yeşil meyvaların kabukları yün boyamakta elverişlidir. Odunu mobilyacılıkta değerlidir. Juglans regia yapraklarının aromatik kokulu, meyvalarının kanatsız ve büyük oluşuyla Pterocarya fraxinifolia’dan kolayca ayrılır. • Pterocarya fraxinifolia (kanatlı ceviz, yalankoz) –Kuzey Anadolu’da ve Güney Anadolu’nun Nur dağlarında yetişen, 30 m ye kadar yükselebilen bir ağaçtır. Yaprakları 7-19 foliollü, folioller oblong, oblong-eliptik, kenarları testere dişlidir. Dişi çiçekler dalların ucunda sarkık amentumlar teşkil ederler. Meyva kanatlı bir nukstur. Nuks kısmı bezelye tanesinden biraz büyüktür. • Bu familyadan meyvaları bilinen bir başka cins de Carya’dır. Kuzey Amerika bitkileri olan Carya’ların meyvaları da drupadır fakat tohumlarının boyu eninden daha uzundur; endokarp cevizdeki gibi pürüzlü değil düz, tohumları ise cevizinki gibi derin girintilidir. Perikarp olgunlukta 4 yarıkla açılır. Ceviz gibi bazı Carya türlerinin tohumları da yenir. Hickory cevizi Carya ovaya’nın, Pecan cevizi C. illinoensis’in tohumlarıdır, Amerika ve İngiltere’de değerli kuruyemişler arasında yer alır. Bu çeşitli ceviz ağaçları, park ve bahçelerde, süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir. FAGALES CORYLACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürede yetişen, monoik ağaç veya ağaççıklar. Yapraklar alternan, basit, kenarı dişli. Erkek çiçekler sarkık amentumlar halinde, dişi çiçekler sarkık amentumlar veya dik spikalar şeklinde. Meyva, yapraksı bir örtü tabanında bulunan bir nuks. –3 cins ve 50 kadar tür. Yurdumuzda 3 cins ve 6 türü vardır. Corylus maxima (fındık) –Başlıca Kuzey Anadolu boyunca (İzmit, Bolu, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon) yetiştirilen küçük bir ağaçtır. Meyva toparlak veya bademsisilendrik bir nukstur. Meyva örtüsü, meyvayı saran yeşil bir çanak şeklindedir, meyvadan uzundur ve tepede dişli-yırtıktır. Tohumlar yağ bakımından zengindir ve yenir. Besin değeri yüksektir. İki Corylus türü yurdumuzda yabanidir. C. avellana’da meyva örtüsü çan şeklinde açık, meyva boyunda ve tepede dişli-yırtıktır. C. colurna’da meyva örtüsü meyvadan uzundur, fakat tabana kadar varan, dar uzun, sivri ve geri kıvrık loplara parçalanmıştır. Corylus avellana Carpinus betulus (gürgen) –Trakya ve Kuzey Anadolu’da, nemli ormanlarda yaygın olan bir ağaçtır. Meyva örtüsü 3-5 cm boyunda, 3 loplu, yan loplar kısa, orta lop uzundur. Odunu dayanıklıdır, mobilya, parke, tahta alet ve eşya yapımında kullanılır. İkinci yerli Carpinus türü olan C. orientalis, çalı veya küçük bir ağaç şeklindedir. Meyva örtüsünün tam ve kenarlarının dişli olması ile birinci türden ayrılır. Ostrya sp. BETULACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürede yetişen, monoik ağaç veya ağaççıklar. Yapraklar alternan, tam. Erkek çiçekler sarkık amentumlar, dişi çiçekler ise dik amentumlar halindedir. Meyva kanatlı nuks.-3 cins ve 70 den fazla tür. Yurdumuzda 2 cins ve 6 türü vardır. • Betula pendula ( B. verrucosa, B. alba, huş ağacı) –Avrupa ve Kuzey Asya’da yayılmış olan, yurdumuzda Kuzey-doğu ve Doğu Anadolu’da yetişen bir ağaçtır. Gövde kabuğu beyaz ve düzgündür. Genç dalları ince ve sarkıktır. Yaprakları üçgenimsibaklava şeklinde, tepesi uzunca sivrilmiş, kenarları dişlidir. Meyva her iki yanında birer geniş kanat taşıyan bir nukstur. Bu ağacın kabuk ve dallarının kuru distilasyonu sonunda elde edilen katran, Betulace pix T.K. (kayın ağacı katranı) adı altında, cilt hastalıklarında antiseptik ve sanayide sepileyici olarak kullanılır. Yaprakları idrar söktürücüdür. B. pubescens –Avrupa’da yaygın bulunan, genç dalları az çok tüylü olan bir türdür. Aynı katranın elde edilmesinde kullanılır ve T.K. de kayıtlıdır. B. lenta –Kuzey Amerika’da yetişen bu türün gövde ve dal kabukları metilsalisilat bakımından zengindir. Bu kabuklardan elde edilen uçucu yağ, romatizma ağrılarına karşı haricen kullanılır. Alnus glutinosa (kızılağaç) – Daha ziyade su kenarlarında yetişen ve yurdumuzda oldukça yaygın olan bir ağaçtır. Dişi çiçek durumları dik ve toparlakçadır, olgunlukta odunlaşır ve bir küçük kozalak şeklini alır. Bu kozalaklar dekoratif olarak ve ağaç kabukları da iplik ve deri boyamakta kullanılır. FAGACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman ve subtropikal bölgelerinde yetişen, monoik ağaç veya bodur ağaçlar. Yapraklar alternan, basit. Erkek çiçekler sarkık, toparlak veya silendrik amentumlar halinde. Dişi çiçekler tek veya 2-3 çiçekli küçük, dik bir grup halinde; çiçeğin veya durumun tabanında birleşmiş brakteollerden yapılmış olan ve bir çanağa benzeyen bir kupula var. Meyva nuks. Kupula pürüzlü, dikenli veya imbrikat pullu, meyvaları tamamen sarıcı veya yalnız meyva tabanında.-7 cins ve 600 kadar tür. Memleketimizde 3 cinsi ve 21 türü vardır. Castanea sativa (kestane) – Yurdumuzda Kuzey ve Batı Anadolu’da yetişen ve yetiştirilen bir ağaçtır. Yapraklar lanseolat ve kenarları dişlidir. Erkek çiçekler dik, uzun durumlarda, dişi çiçekler üçlü gruplar halindedir. Kupula 3 meyvadan ibaret olan topluluğu tamamen sarar, dikenlidir ve 4 yarıkla açılır. Genel olarak kupula içinde 3 meyva (nuks) bulunmakla beraber, bazen meyvalardan birinin veya ikisinin gelişmemesiyle, kupula içinde iki veya bir meyva bulunur. Meyvalar nişasta bakımından zengindir ve gıdai değer taşır. Ağacın odunu dayanıklıdır, inşaat işlerinde, tekne, fıçı vs. yapımında kullanılır. Fagus orientalis (doğu kayını) – Yurdumuzda başlıca Kuzey Anadolu’da yaygın olan bir ağaçtır. Yapraklar ovat, yan damarlar sık ve paralel, yaprak kenarı sık siliattır. Kupula 4 yarıkla açılan dikenli bir kapsulaya benzer ve içinde 3 köşeli, sert kabuklu 2 nuks barındırır. Odunu dayanıklıdır, parke, mobilya, travers, alet vs. yapımında kullanılır. • Fagus sylvatica (Avrupa kayını) Avrupa’da yaygın türdür. Kabuk ve dallarından kuru distilasyonla Fagi pix (Kayınağacı katranı) elde edilir; kreozotça zengindir. Dışardan romatizma ve deri hastalıklarında uygulanmıştır; bugün sentetik kreozot hazırlandığında, katran pek kullanılmamaktadır. • Quercus infectoria (mazı meşesi) –Yurdumuzda az çok yaygın olan, kışın yaprak döken çalı veya küçük ağaçtır. Yapraklar 4-6 cm boyunda, çıplak, ovat, kenarları dalgalı, derin dişli veya lopludur. Erkek çiçekler sırkık amentumlar teşkil ederler. Dişi çiçekler tektir ve tabanda kupulalıdır. Kupula (kadeh) serttir ve imbrikat pullarla örtülüdür. Meyva (pelit) nukstur. Her kupula içinde bir nuks vardır. Kupula 12-16 mm çapında, pullar sık, kısa ve yatıktır. Bu bitkinin önemi, üzerinde oluşan mazılardan ileri gelir. Küre biçimindeki bu patolojik ürüne Quercinae gallae meşe mazısı adı verilir. Bu mazılar, bitkinin tomurcuk, dal veya yaprakları üzerinde, Cynips gallae tinctoriae adlı mazı arısının sürfelerini bırakması sonunda meydana gelen 1.5-2 cm çapında toparlak oluşumlardır. Gallae adı altında astrenjan etkisi nedeniyle tıpta kabız olarak, ve sanayide sepicilikte kullanılır. %70-80 kadar tanen taşır. Türkiyenin belli başlı ihraç maddelerinden biridir. Mazıdan elde edilen tanen (tanik asit) dahilen albümin birleşiği (tanalbin) şeklinde kabız olarak verilir. • Bu türün Türkiye’de 2 alttürü vardır: (1) subsp. infectoria Trakya ve Kuzey Anadolu’da yetişir. (2) subsp. boissieri ise Anadolu’da yaygındır. • Q. macrolepis (Q. vallonea, Q. aegilops, palamut meşesi) – Yurdumuzda Trakya, Batı, Güney ve Orta Anadolu’da yetişen ve yetiştirilen, kışın yaprak döken bir ağaçtır. Yaprakları 3-13 cm boyunda, alt yüzü sık tüylü, kenarları testere dişli, dişlerin ucu dikenlidir. Kupula büyük, 4-6 cm çapında, pulları lanseolattır. Valonea (palamut kadehi) adını taşır, %30-40 tanen içerir. Sepicilikte kullanılır. Türkiyenin önemli ihraç maddelerinden biridir. Quercus macrolepis’in kavrulmuş pelitleri Quercus tostum semen adıyla bilinen drogu verir, tanen içeren bu drog çocuk ishallerinde kullanılır. • Q. pseudocerris (Hatay meşesi) –Güney Anadolu’da yetişen, yaprak döken bir ağaçtır. Yaprakları 6-12 cm boyunda, gayrimuntazam derin lopludur. Kupula boz renkli ve tüylüdür. Gövdesinden mantar elde edilir. Ancak bu ağacın verdiği mantar tabakası ince olduğundan dolayı, bu mantar parçalar halinde yapıştırıcı maddeler ile karıştırılıp prese edildikten sonra levhalar halinde kullanılır. • Q. suber (mantar meşesi) –Batı Akdeniz havzasında yetişen bir türdür. bu ağacın gövdesinin taşıdığı mantar tabakası kalındır ve bu nedenle bu ağaç mantar elde etmek için çok elverişlidir. İstanbul’da yetiştirilmiş örnekleri vardır. • Q. coccifera (kermes meşesi) –Akdeniz havzasında ve memleketimizde batı ve güney bölgelerde yetişen, çalı veya küçük bir ağaç. Yaprakları çıplak, 1-5 cm boyunda, kenarları dişli-dikenlidir. Bu bitkinin dalları üzerinde yaşayan Kermes ilicis adlı böceklerden, boyacılıkta kullanılan kırmızı bir boya maddesi elde edilir. URTICALES MORACEAE Çoğu Tropiklerde yetişen, süt taşıyan, monoik veya dioik, ağaç veya çalılar. Yapraklar basit veya loplu, çoğunlukla palmat damarlı. Periant 4 parçalı. Stamen 4. Çiçekler amentum veya çok çiçekli kesif durumlar halinde. Meyva bileşik –70 cins ve 1000 den fazla tür. Memleketimizde 2 cins ve 4 türü vardır. Bu familya, kauçuk ve önemli meyvalar veren bitkiler taşıması bakımından ekonomik yönden önemlidir. Morus alba (beyaz dut) –Akdeniz bölgesinde ve yurdumuzda da yetiştirilen, monoik bir meyva ağacıdır. Yapraklar ovat-kordat, tam veya az derin loplu, kenarları dişlidir. Dişi amentumlar kısa saplı ve sık çiçeklidir. Olgunlukta, 4 parçalı olan periant etlenir ve bütün amentum etli bir bileşik meyva haline geçer. Meyva beyaz, pembemsi veya morumsudur. Lezzetlidir. Taze halde yenir, kurusu ve pekmezi yapılır. Ağacın yaprakları, ipek böceklerinin beslenmesinde kullanılır. • M. nigra (kara dut) –Meyvaları mor-siyah renkte, önce ekşi, sonra tatlı olan bir dut türüdür. Usaresinden bir şurup hazırlanır. Bu şurup, Mori syrupus adı altında çocukların ağız hastalıklarında, örneğin pamukçuğa karşı kullanılır. Bileşiminde müsilaj, boya maddesi (siyanin), pektin ve C Vitamini vardır. Bitkinin kök ve gövde kabukları (Mori nigrae cortex ) anthelmintik etkilidir. • Ficus carica (incir) –Akdeniz bölgesinde ve yurdumuzda da yabani olan ve aynı zamanda meyvaları için geniş çapta yetiştirilen, lateks taşıyan, dioik bir ağaçtır. Yapraklar palmatilobat ve her iki yüzde pürüzlüdür. Çiçekler ağzı dar bir çanak şeklinde olan çiçek durumu ekseninin iç yüzünde, birçoğu birarada toplanmıştır. Olgunlukta dişi çiçekler, eksen ile birlikte etlenir ve tatlı bir meyva meydana gelir. Kültürü yapılan fertler dişi fertlerdir. (F. carica var. domestica). Fakat döllenmenin sağlanması için erkek fertler (F. carica var. caprificus) gerekir. • Döllenmeyi sağlamak için, erkek fertlerden alınan erkek durumlar, incir bahçelerinde dişi ağaçlar üzerine asılır. Polinizasyon Blastophago grossorum denilen bir küçük arı ile olur. Bu arı, yumurtlamak için, erkek durumların içine girdiğinde, kısa stiluslu verimsiz dişi çiçeklerin yumurtalıklarının içine yumurtasını bırakır. Bu yumurtadan bir Blastophago geliştiği zaman, durumdaki erkek çiçekler ergin hale gelmiş olduklarından, bu hayvancık, çıkmak çabası içinde, polen tozu ile bulaşır ve polenle yüklü olarak durumdan çıkar. Tesadüfen, bir dişi ağacın durumu içine girdiği zaman, buradaki uzun stiluslu çiçekleri döller, yumurtalarını ovaryum içine bırakmak istese bile, hortumu çiçeğin stilusundan daha kısa olduğu için, ovaryuma erişemez, bu nedenle çiçek zarara uğramaz, normal olarak gelişir ve meyva verir. Döllenme etkisi altında, reseptakulum büyür ve etlenir. Meyvalar taze ve kurutulmuş halde gıda olarak kullanılır. Bundan başka laksatif ve pektoraldir. Memleketimizde başlıca Batı Anadolu’da, İzmir ve Aydın’da geniş çapta yetiştirilir. • F. religiosa, F. laccifera – Tropikal Asya’da yetişen bu türler üzerinde Coccus lacca adı verilen bir böcek yaşar. Bu böceklerin sokması sonucunda teşekkül eden reçine Laccae gummi (gomlak) adını taşır ve boyacılıkta, cilacılıkta değerlidir. • Maclura pomifera –Vatanı Kuzey Amerika olan, fakat memleketimizde park ağacı veya dikenli olduğundan dolayı tarla kenarlarında çit ağacı olarak yetiştirilen küçük bir ağaçtır. Meyvaları bir portakal büyüklüğünde, turuncu renkli, bileşik bir meyvadır. İstanbul’da sık rastlanır. Odunu sert ve ağırdır. Bu odundan sarı-turuncu renkli bir boya maddesi elde edilir. • F. elastica (lastikağacı) –Hindistan ve Tropikal Asya’da yetişen ve lateksinden kauçuk elde edilen, geniş eliptik yapraklı bir türdür. Memleketimizde salon bitkisi olarak ve Güney Anadolu’da bahçe ağacı olarak yetiştirilir. • Broussonetia papyrifera –Doğu Asya’da ve bilhassa Polinezya’da yetişen ve gövde kabuklarından lif elde edilen bir ağaçtır. Japonya’da kağıt yapımında kullanılır. İstanbul’da yetiştirilmiş örnekleri vardır. • Arctocarpus incisa (ekmekağacı) –Vatanı Tropikal Asya olan, fakat birçok sıcak bölgelerde yetiştirilen, bol meyva veren, büyük bir ağaçtır. Yaprakları derin loplu, lopların tepesi sivridir. Meyvaları bir kavun büyüklüğünde, esmer-sarı renkli, bileşik bir meyvadır. Nişasta bakımından zengindir ve pişirildikten sonra yenir. • Castilloa elastica –Orta Amerika, Meksika, Ekvator ve Peru’da yetişen büyük bir ağaçtır. Lateksinden kauçuk elde edilir. • Brosimum utile (inekağacı) –Venezuela’da yetişen ve bol lateks taşıyan yüksek bir ağaçtır. Sütünden kauçuk elde edilir. CANNABINACEAE (Cannabaceae) Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, süt taşımayan, dik veya tırmanıcı olan, otsu, dioik bitkiler. Yapraklar alternan veya karşılıklı, genellikle palmat loplu. Erkek çiçekler panikula durumunda, dişi çiçekler küçük sık kümeler veya strobil şeklinde. Erkek çiçeklerde periant 5 parçalı. Stamen 5 ve dik. Dişi çiçeklerde periant bir çanak şeklinde. –2 cins ve 3 tür. Memleketimizde bu iki cinsten biri yerlidir. (Humulus). Diğerinin kültürü yapılır (Cannabis). Bu familya, anatomik olarak, epidermada sistolitler taşıması ve epiderma üzerinde reçine taşıyan salgı tüylerinin bulunması ile tanınır. • Humulus lupulus (şerbetçiotu, ömerotu, mayaotu) –Avrupa ve Kuzey Asya’da ve memleketimizde yetişen, tırmanıcı gövdeli, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları karşılıklı, 3-5 loplu, palmat damarlıdır. Dişi çiçekler strobil halinde toplanmıştır. Brakteler otsu, geniş ovat ve imbrikat dizilişlidir. Her braktenin koltuğunda 2 brakteol ve her brakteolün koltuğunda bir dişi çiçek bulunur. Kullanılan kısımları bu dişi durumlar ve bu durumlardaki çiçek ve brakteoller üzerinde bulunan salgı tüyleridir. Reçine, uçucu yağ ve acı madde taşırlar. Dişi durumların teşkil ettiği droga Lupuli strobili ve salgı tüylerinin teşkil ettiği esmer toza Lupuli glandulae veya Lupulinum adı verilir. Her iki drog da yatıştırıcı olarak kullanılır. Ayrıca Strobili Lupuli, bira yapımında kullanılan bir drogdur. Bu nedenle, bira imal eden memleketlerde, memleketimiz de dahil olmak üzere, Humulus lupulus bitkisinin kültürü yapılır. • Cannabis sativa (kendir, kenevir, esrarotu) –Menşei Hindistan olan, fakat sıcak memleketlerde ve memleketimizde de kültürü yapılan, palmal yapraklı bir yıllık bir bitkidir. Yapraklar alternan veya gövdenin alt taraflarında karşılıklı, 5-11 parçalı, parçalar lanseolattır. Dişi çiçekler küçük, sık kümeler halindedir ve her braktenin koltuğunda bir çiçek bulunur. Bu bitkiden birkaç şekilde istifade edilmektedir. Çiçek ve yapraklı dalları, Cannabis indicae herba drogunu teşkil eder. Bu drog yatıştırıcı ve uyutucu olarak kullanılır. Meyvaları, Cannabis fructus, yağ bakımından zengindir. Bitkinin gövdesinin kabuk kısmından, dokumacılıkta kullanılan ve kenevir veya kendir denilen bir lif elde edilir. Bundan başka bitkinin dişi çiçek durumlarını taşıyan dalları esrar hazırlamakta kullanılır. Reçineli ve az çok yapışkan olan bu durumlar toz edilip yoğurulduğu zaman esrar denilen kütleyi verir. Esrar uyuşturucudur. Topluma zararlı olduğu için kullanılması yasaktır. Etken maddesi reçinede bulunan tetrahidrokanabinol’dür. çabuk alışkanlık ve bağımlılık yapar ve toplum için zararlıdır. Bu nedenle esrarın elde edilişi, satışı ve kullanılışı yasaktır. Çoğunlukla afyon ile esrar karıştırılır; afyon (opium) Papaver somniferum (Papaveraceae) kapsüllerinden alınan latekse verile isimdir. • Memleketimizde kenevir, lif ve tohum elde etmek için başlıca Kastamonu, Amasya, Çorum, Ordu, Burdur, Malatya, Urfa illerinde, sulak yerlerde yetiştirilir. Bitkiler çiçeklendiği zaman topraktan sökülür, dik kümeler halinde bağlanarak kurumaya bırakılır. Lif çıkarılmadan evvel 3 gün su içinde ıslatılır. Lifler elle çıkarılır ve iplere asılır. Kendir fabrikalarında kalitelere ayrılır ve tarama, çekme, burma gibi işlemlerden sonra iplik haline getirilir. Kenevir lifi sicim ve çuval yapımında kullanılır. Artıklar, dolgu maddesi olarak veya sigara kağıdı yapımında faydalıdır. • Kenevir meyvası (kenevir tohumu adı altında bilinir), kuş yemi olarak tanınmıştır. Yağı kuruyucudur ve sabun imalinde ve boyacılıkta değeri vardır. URTICACEAE Tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen, süt taşımayan, monoik veya dioik otsu bitkiler, nadiren çalı veya küçük ağaçlar. Yapraklar basit, alternan veya dekusat dizilişli. Çiçekler genellikle yeşil, küçük kümeler halinde toplanmış. Periant 4 parçalı. Erkek çiçeklerde stamen 4 ve periant parçalarının önünde, filamentler tomurcukta çiçeğin ortasına doğru gergin olarak kıvrık, çiçek açılınca birden dışa doğru düzelir ve polen saçılır. Dişi çiçeklerde ovaryum üst veya alt durumlu, bir karpelli, stigma fırça şeklinde. Meyva aken veya drupa, kalıcı olan periant tarafından örtülü. –42 cins ve 600’e yakın tür. Memleketimizde 2 cinsi ve 9 türü vardır. Bu familya bitkileri arasında yakıcı tüy taşıyanlar bulunur. Epiderma hücrelerinde sistolit vardır. Sklerenkima lifleri az odunlaşmıştır. Bu nedenle bu familyada lif veren bitkiler vardır. Urtica dioica (ısırgan) –Ilıman bölgelerde ve yurdumuzda da yetişen, harabeliklerde, duvar diplerinde sık rastlanan, yakıcı tüyler taşıyan, çok yıllık otsu, dioik bir bitkidir. Yapraklar dekusat dizilişli, ovat şekilde ve kenarları dişlidir. Bitki siyatik ve romatizma ağrılarına karşı kullanılmıştır. Yaprakları, böbrek fonksiyonlarını arttırıcı bitkisel karışımların terkibine girer. Bitkinin genç yapraklı sürgünleri sebze olarak yenir. Urticae radix, başta lignanlar, lektinler olmak üzere fitosterol, ayrıca triterpenler, kumarinler, polisakkaritler, yağ asitleri içerir. İdrar yolları enfeksiyonlarında; böbrek taşı, poliüride, aşırı gece idrarında ve özellikle prosta hipertrofisinde kullanılır. U. pilulifera (kara ısırgan) –Urtica dioica ile aynı yayılışta olan, dişi durumları toparlak, bir yıllık bir türdür. Meyvaları (kara ısırgan tohumu), küçük ve siyahtır, müsilaj taşır. Parietaria judaica ( P. diffusa, yapışkanotu, duvarfesleğeni) – Ilıman bölgelerde rastlanan, yurdumuzda da yaygın olan, duvar ve kaya dipleri veya üzerlerinde yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar alternan ve tam kenarlıdır. Bitki üzerinde dişi ve erdişi çiçekler birlikte bulunur. Yapraklar şeker hastalığında idrar söktürücü olarak tanınmıştır. Boehmeria nivea – Vatanı Çin olan, fakat bütün tropikal bölgelerde kültürü yapılan, 2-4 m yüksekliğinde, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdenin kabuk kısmından çıkarılan lifler “rami” adını taşır, yumuşak ve çok sağlamdır. Laportea türleri –Tropikal bölgelerde yetişen ve yakıcı tüyler taşıyan otsular veya ağaçlar. Tüyleri çok yakıcı, hatta öldürücüdür. Botanik bahçelerinde tel kafes altında yetiştirilir. LORANTHACEAE Çoğu tropikal bölgelerde, bir kısmı da Kuzey ve Güney Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, yarıparazit, odunlu bitkiler. Ağaç üzerinde yaşarlar, bu ağaçların dallarına haustoryumlarla tutunurlar ve haustoryumlar yardımıyla anaç bitkiden su ve su ile birlikte madeni tuzlar emerler. Yapraklar yeşil, tam ve karşılıklı. Meyva, pulpası yapışkan olan bakka veya drupa. –30 cins ve 1100 den fazla tür. Memleketimizde 3 cinsi ve her cinste birer türü vardır. • Viscum album (ökseotu, gökçe, burç, çekem) –Avrupa ve Akdeniz memleketlerinde ve memleketimizde de çok değişik ağaçlar (çam, göknar, sögüt, kavak, meyva ağaçları…) üzerinde yaşayan, 20-100 cm çapında, kışın yaprak dökmeyen dioik bir çalıdır. Dallar ve yapraklar karşılıklıdır. Yapraklar sarımsı yeşil renkte, sapsız ve derimsidir. Meyva 8-10 mm çapında, toparlak ve beyazdır, pulpası yapışkandır, karşılıklı yaprakların veya karşılıklı dalların arasında sapsız olarak 2-3 ü birarada bulunur. Herba Visci (ökse otu) , tansiyon düşürücü ve diüretik etkisine karşın zehirli bir bitkidir, son zamanlarda bitkiden kanser ilacı hazırlanmaktadır. Yılbaşı günlerinde çok satılır. Meyvalarından kuşları tutmak için ökse hazırlanır. ARISTOLOCHIALES ARISTOLOCHIACEAE Ekserisi tropikal bölgelerde yetişen, alçak ve otsu, bazıları tırmanıcı ve odunlu olan bitkiler. Yapraklar saplı, alternan, tam kenarlı. Çiçekler erdişi, aktinomorf veya zigomorf, Periant ekseriyetle kıvrık bir tüp şeklinde. Ovaryum alt durumlu, çok ovüllü. Meyva septisit bir kapsula. –6 cins ve 400 kadar tür. Memleketimizde 2 cinsi ve 25 kadar türü vardır. • Aristolochia hirta (loğusa otu, develiotu), yurdumuzda batı ve güney bölgelerde yetişir. Kökleri akreğp ve yılan sokmasında kullanılır. Aristolochia serpentaria, Kuzey Amerika bitkisidir, kökleri Serpentariae radix, yılan sokmasında kullanılır. • Asarum europaeum (avşarotu) – Güney Avrupa’da, nemli orman altlarında ve memleketimizde Kuzey Anadolu bölgesinde yetişen sürünücü rizomlu, alçak, otsu bir bitkidir. Yapraklar uzun saplı ve böbreksidir. Çiçek aktinomorftur ve iki yaprağın arasında tek olarak bulunur. Periant, çan şeklinde ve tepede 3 lopludur. Yapraklar parmak arasında ezildiği zaman biber kokusuna benzer bir koku verir. Bitki zehirlidir. Toprakaltı kısımları müshil ve kusturucudur. Memleketimizde yetişen tek Asarum türüdür. RAFFLESIACEAE Subtropikal bölgelerde yetişen, monoik ve dioik, klorofilsiz bitkiler. Başka bitkilerin kök ve dalları üzerinde parazit olarak yaşar. Gövdeleri, anaç içinde gelişen ve miselyuma benzeyen dokulara indirgenmiştir. Yapraklar pul şeklinde, etli. Periant korolla gibi. Meyva bakka. –7 cins ve 27 tür. Memleketimizde 2 cins ve 2 tür bulunur. • Cytinus hipocistis (yernarı) –Akdeniz havzasında ve memleketimizde, Cistus, (laden)’lerin kökleri üzerinde yaşayan, birkaç cm yüksekliğinde, monoik bir türdür. Yaprakları sık dizilişli, kırmızı veya sarı renkli etli pullardan ibarettir. Çiçekler, pulların teşkil ettiği topluluğun ortasında, 5-10 tanesi birarada sık bir durum teşkil eder. Rafflesia arnoldii – Malakka ve Sumatra’da yetişen ve Cissus (Vitaceae) kökleri üzerinde parazit olarak yaşayan bu bitki, toprak yüzeyinde 50-80 cm çapında, büyük çiçekler meydana getirir. Bu bitki, çiçekli bitkiler arasında en büyük çiçeğe malik olan bitkidir. POLYGONALES POLYGONACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, otsu, çalımsı ve tırmanıcı bitkiler. Yapraklar alternan, basit, okrealı. Çiçekler çoğunlukla erdişi, küçük kümeler halinde, bu kümeler de panikula, başak ve baş durumlarda. Periant iki halka üzerine dizilmiş 6, bazen 5,4 veya 3 parçalı. Stamen 6-9. Ovaryum üst durumlu. Meyva 3 köşeli veya 3 kanatlı bir nuks. –32 cins ve 300 den fazla tür. Memleketimizde 8 cins ve 70 e yakın türü vardır. Rheum palmatum (ravent) –Çin’in yüksek yaylalarında yabani olarak yetişen, drog elde etmek için Avrupa ülkelerinde de yetiştirilen, yaprakları büyük, derin palmat loplu olan, kalın rizomlu, çok yıllık otsu bir bitkidir. Kullanılan kısmı rizomlarıdır. Rizomların kabuk kısmı genellikle soyulur, atılır. Temizlenmiş rizomlar kurutulur ve Rhei rhizoma T.K. (ravent rizomu) adı altında, taşıdığı antrasen türevlerinden dolayı, müshil olarak kullanılır. Kalın bağırsağa tesir eder. Drogda aynı zamanda tanen de vardır. Tanenin etkisiyle, küçük dozlarda alındığı zaman drog kabız etki gösterir. • R. ribes (ışgın) –Doğu Anadolu’da ve Suriye’nin yüksek bölgelerinde yetişen bir türdür. Yaprakları tam ve dairemsidir, kenarları ince dişli, yüzeyi pürüzlü ve serttir. Çiçek durumunu taşıyan, yapraksız genç sürgünler, kabuğu soyulduktan sonra taze halde yenir. Tadı ekşimsidir. Memleketimizde yetişen tek Rheum türüdür. Rumex tuberosus, R. crispus, R. patientia (kuzukulağı, efelek, labada) –Yurdumuzda yaygın olan çok yıllık otsu bitkilerdir. Periant 6 parçalıdır, iç halkadakiler olgunlukta gelişirler ve meyvayı 3 kanat gibi sararlar. Yaprakları sebze olarak kullanırlar. Polygonum cognatum (madımak) –Anadolu’da yaygın olan, yatık gövdeli, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar küçük ve basittir, tabanında gövdeyi saran zarımsı bir okrea vardır. Çiçekler, yaprak koltuklarında küçük kümeler teşkil eder. Genç sürgünleri sebze olarak yenir. Folklorumuzda adı geçer. Fagopyrum esculentum (karabuğday) –Ilıman bölgelerde yetiştirilen bir yıllık bir bitkidir. Yaprakları saplı, lamina ok şeklinde, çiçekler yaprakların koltuğundan çıkan saplı salkımlar halindedir. Meyvalarından insan ve hayvan gıdası olarak kullanılan bir un elde edilir. Yaprakları %2-3 rutin glikozidini taşır. Rutin P vitamini gibi tesir eder, kapiler damarların direncini arttırır ve permeabilitesini azaltır. Bitki, rutin elde etmek için yetiştirilir. CENTROSPERMAE (CHENOPODIALES, CARYOPHYLLALES) CHENOPODIACEAE Çoğu halofit olan, bir veya çok yıllık otsu bitkiler veya çalılar. Yapraklar alternan, basit, bazen silendrik ve etli, bazen pul şeklinde. Çiçekler küçük, braktesiz, erdişi veya tek eşeyli, aktinomorf, yeşil, küçük kümeler halinde. Periant kalikse benzer, 5 parçalı. Meyva küçük bir nuks, periank ile sarılmış. -–00 kadar cins ve 1400 kadar tür. Memlekettimizde 31 cins ve 100 e yakın türü vardır. • Chenopodium anthelminthicum (kazayağı). – Kuzey Amerika’nın doğu bölgelerinde yetişen ve kültürü yapılan, Akdeniz bölgesinde de tabiileşmiş olarak tesadüf edilen, kokulu, otsu bir bitkidir. Toprak üstü kısımlarından su buharı distilasyonu ile elde edilen uçucu yağ, Chenopodii oleum T.K. (kenopod esansı) adını taşır. Askaridol bakımından zengindir, zehirlidir ve kurt düşürücüdür. Beta vulgaris (pancar) –Bu tür altında, yumruları veya yaprakları için yetiştirilen önemli kultivarlar vardır. Şeker pancarında, yumrular şişkin, beyaz ve koniktir, %20 ye kadar sakaroz taşır. Ülkemizde kültürü yapılır ve şeker bu kültür formundan elde edilir. Saccharum T.F. farmakopelerde kayıtlıdır ve bir çok preparatın, özellikle şurupların hazırlanmasında kullanılır. Kırmızı pancarda yumrular toparlaktır kürmsi ve bordo-kırmızı renklidir, bu renk taşıdığı antosiyandan ileri gelir. Sebze olarak kullanılır. Pazıda yapraklar geniş ve büyüktür, sebze olarak kullanılır. • Spinacia oleracea (ıspanak) –Laminası ok şeklinde olan dioik, bir yıllık bir bitkidir. Periant meyva zamanında büyük ve meyva etrafında 2-4 dikenli bir kupula şeklinde sertleşir. Tohumları dikensiz olan bir çeşidi de vardır. Sebze olarak kullanılır. Spinacia oleracea (ıspanak) ve Atriplex hortense (karapazı) bitkilerinde provitamin A, C, ve potasyum içerdiği kayıtlıdır. Salicornia europaea (deniz börülcesi) – Haşlanarak salatası yapılır. İyot eksikliğine bağlı guatr hastalığına iyi gelir. İdrar artırıcı ve kuvvet vericidir. PHYTOLACCACEAE • Phytolacca americana (şekerciboyası), Vatanı Amerika olup yurdumuzda daha çok Kuzey Anadolu dağlarında rastlanır. Meyveleri kırmızı şaraba ve şekerlere renk vermek amacıyla ilave edilir. PORTULACEAE • Portulaca oleracea (semizotu) Tek yıllık yabani bir bitkidir. Gıda olarak kullanılır. CARYOPHYLLACEAE Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde ve başlıca Akdeniz havzasında yetişen, bir veya çok yıllık otsu bitkiler, nadiren çalılar. Gövde şişkin noduslu. Yapraklar karşılıklı, basit, çoğunlukla şeritsi, spitulalı veya stipulasız. Karşılıklı yaprakların tabanları genellikle birleşik. Çiçekler erdişi, nadiren tek eşeyli (bu takdirde bitki dioiktir), aktinomorf, dikasyum durumlarda toplanmış. Kaliks 5 (bazen 4) parçalı, parçalar serbest veya birleşik, korolla 5 (bazen 4) parçalı, bazen eksik, parçalar serbest veya birleşik. Stamen 3-10, bazen eksik. Ovaryum üst durumlu, 2-5 karpelli, çok ovüllü. Stilus 25. Meyva tepede dişler veya yarıklar ile açılan kapsula, bazen nuks veya bakka. –80 kadar cins ve 2100 kadar tür. Memleketimizde 32 cinsi ve 465 türü vardır. Gypsophila arrostii, G. venusta (çöven otu) –Orta Anadolu’da yetişen, kalın köklü, 30-100 cm yüksekliğinde, çok yıllık otsu bitkiler. Çiçekler küçük ve beyazdır. Çiçek durumu, çapı bitkinin yüksekliği kadar olan büyük, toparlak, çok dallanmış bir panikuladır. Kökleri, saponin bakımından zengindir ve Gypsophilae radix veya Saponariae albae radix adı altında temizleyici ve emülgatör olarak kullanılır. Helva yapımında ilkel maddedir. • G. paniculata –Güney Avrupa’dan Orta Asya’ya kadar yayılmış olan bir türdür. Kökleri aynı isim (Saponariae albae radix ) altında aynı amaçla kullanılır. Doğu Anadolu’da vardır. • G. bicolor –Van yöresinde yaygın olan türdür. Kökleri Van çövenini teşkil eder. Aynı maksatlarla kullanılır. Saponaria officinalis (sabunotu) –Avrupa ve Asya’da yaygın olan ve memleketimizde nemli yerlerde yetişen, 50-70 cm yüksekliğinde, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları lanseolattır. Çiçekler beyaz veya pembedir ve üst yaprakların koltuğunda panikula teşkil ederler. Kökleri saponin taşır, Saponariae rubrae radix adı altında kan temizleyici, idrar söktürücü, ekspektoran ve çöven kökü gibi kumaş temizleyici olarak kullanılır. Agrostemma githago (karamuk) – Memleketimizde hububat tarlalarında tesadüf edilen, 30-100 cm yüksekliğinde, büyük, mor, nadiren beyaz çiçekli, bir yıllık bir bitkidir. Kaliks lopları sivri mızrak şeklinde ve tüylüdür. Zehirli bir bitkidir. Dianthus (karanfil) türleri – Çiçeklerin tabanı brakteler ile sarılmış olmasıyle kolayca tanınan türler. Memleketimizde yabani olarak birçok Dianthus türü yetişir. Çiçekçilerde karanfil adı altında satılan kokulu çiçekler, D. caryophyllus türünün katmerli çiçek taşıyan kültür formlarından ibarettir. Caryophyllaceae familyasında, bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen birçok bitki vardır. Başlıcaları aşağıdaki cinslere aittir: Silene, Lychnis, Arenaria, Gypsophila, Cerastium, Dianthus. AYRIPETALLİLER (DIALYPETALAE) Çiçek örtüsü(periant)nü oluşturan sepal(kaliks) ve petaller(korolla) birleşik değil, serbest. RANUNCULACEAE • Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, çoğu bir veya çok yıllık otsu bitkiler, bir kısmı çalı şeklinde veya tırmanıcı. Yapraklar alternan, bazen karşılıklı veya hepsi tabanda, lamina çoğunlukla parçalı ve palmat damarlı. Çiçekler erdişi, aktinomorf veya zigomorf. Periant tek örtü şeklinde veya kaliks ve korolla şeklinde ayrılmış, parçalar serbest. Genellikle nektaryum var. Stamen çok sayıda. Ovaryum 1-çok karpelli ve apokarp. Meyva folikül, nuks, bakka veya kapsula. –35 kadar cins ve 1500 kadar tür. Memleketimizde 17 cins ve 200 e yakın tür yetişir.Bu cinsleri ayırt eden bir anahtar verilmiştir Zehirli bitkiler taşıyan önemli bir familyadır. Bitkilerin bir kısmı alkaloit içerir.Familyayı tanıtıcı çiçek formülü: K5 C5 A∞ G∞ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 1a. Çiçek zigomorf 2a. Meyva 3-5 folikül topluluğu 3a. Üst petal bir migfer şeklinde……………………………………………Aconitum 3b. Üst petal mahmuzlu ………………………………………………….Delphinium 2b. Meyva 1 folikülden ibaret …………………………………………….. Consolida 1b. Çiçek aktinomorf 4a. Meyva bir bakka ………………………………………………………….Actaea 4b. Meyva nuks topluluğu 5a. Bitki tırmanıcı ………………………………………………………. Clematis 5b. Bitki tırmanıcı değil 6a. Periant parçaları bir halka üzerinde ve birbirinin aynı 7a. Çiçek tek veya umbella durumunda. Çiçek sapı veya durum sapı üzerinde 3 brakteden yapılmış bir involukrum var ………………………..Anemone 7b. Çiçekler salkım veya panikula durumunda. Böyle bir involukrum yok. ………………………………………………Thalictrum 6b. Periant parçaları iki halka üzerinde, içtekiler dıştakilerden farklı 8a. Dış parçalar mahmuzlu ……………………………………… Myosurus 8b. Dış parçalar mahmuzsuz, yeşil 9a. Petallerin tabanında nektaryum var 10a. Meyva uzun gagalı. Gaga meyvanın tohumlu kısmından 5-6 defa uzun………………………………………………Ceratocephalus 10b. Meyva daha kısa gagalı ……………………………...Ranunculus 9b. Petallerin tabanında nektaryum yok ……………………………Adonis 4c. Meyva folikül topluluğu veya karpeller kısmen veya tamamen bir kapsula şeklinde birleşik 11a. Periant parçaları bir halka üzerinde. Yapraklar tam…...Caltha 11b. Periant parçaları iki halka üzerinde. Yapraklar parçalı 12a. Bir yıllık bitkiler. Karpeller, bir kapsula şeklinde kısmen veya tamamen birleşik …………………………….Nigella 12b. Çok yıllık bitkiler. Foliküller serbest veya ancak tabanda birleşik 13a. İç perigon parçaları mahmuzlu……………..Aquilegia 13b. İç perigon parçaları mahmuzsuz 14a. Çiçeğin tabanında bir involukrum var……Eranthis 14b. Böyle bir involukrum yok 15a. İç perigon parçaları şeritsi, sarı Folikül adedi yok…………………………………..Trollium • Aconitum napellus (kaplanboğan, kurtboğan) –Orta Avrupa dağlarında yetişen, çiçekleri zigomorf, yaprakları derin palmat parçalı, çok yıllık otsu, zehirli bir bitkidir. Çiçekler dik salkım durumunda, çiçek örtüsü koralla şeklinde, mavi-mor renkte, üst petal bir miğfer şeklindedir. Bitkinin toprak altında bir ana yumru ve buna bağlı bir kardeş yumru vardır. Ana yumrunun tepesinden bitkinin o yılın gövdesi yükselmektedir. Kardeş yumrunun tepesindeki tomurcuk ise ertesi yıl gelişerek, yeni bitkinin toprak üstü kısımlarını verecektir. Kardeş yumrular, Aconiti tubera T.K. (kaplanboğan yumrusu) adı altında ağrı kesici ve konjestiyon giderici olarak kullanılır.,ayrıca öksürük sedatifi olarak kullanılır. Akonitin alkaloidini taşır ve çok zehirlidir. • Aconitum orientale, A. nasutum, A. cochleare, A. anthora – Yurdumuzda yetişen türlerdir. bunların hepsi de Kuzey-doğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde bulunur. Delphinium cinsinin Anadolu’da 22 türü yetişir. Çiçekleri zigomorftur, ancak miğfer yoktur fakat üst petal mahmuz taşır. Delphinium staphisagria (hezaren, bitotu) –Akdeniz bölgesinde ve yurdumuzda Batı ve Güney Anadolu’da yetişen, zigomorf çiçekli, palmat parçalı yapraklı, iki yıllık otsu, zehirli bir bitkidir. Çiçekler dik salkım durumunda, çiçek örtüsü korolla şeklinde, kirli-mavi renkti, üst petal mahmuzludur. Tohumları siyah, 6-8 mm boyunda ve üzeri ağımsıdır. Staphisagriae Semen, alkaloit içeren bir drogdur. Haricen baş bitlerini ve veteriner hekimlikte vücut parazitlerini öldürmek için kullanılır. Hydrastis canadensis –Kuzey Amerika’da yetişen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Rizomu kısa, kökleri ince ve çok sayıdadır. Gövde 30-40 cm yüksekliğinde ve yalnız iki yapraklıdır. Alt yaprak uzun saplı, diğeri sapsızdır. Çiçek tek, aktinomorf ve gövdenin tepesindedir. Korolla beyaz ve 3 parçalıdır. Meyva 1-2 tohumlu kırmızı bakkalardan yapılmış bir topluluktur. Zehirli bir bitkidir. Rizom ve kökleri hidrastin, berberin gibi alkaloitler taşır ve Hydrastidis rhizoma T.K. (hidrastis rizomu) adı altında uterus kanamalarını dindirisi olarak kullanılır. • Helleborus niger (Siyah çöpleme), Avrupa’da ormanlarda yetişen bir türdür kök ve rizomları Hellebori nigri rhizoma drogu oluşturur ve içerdiği glikozit kalbi kuvvetlendirici etki gösterir. • Helleborus orientalis (bohçaotu, danabağırtan, çöpleme, noelgülü) –Trakya’da ve Kuzey Anadolu boyunca orman altlarında yetişen, yaprakları derimsi, palmat parçalı olan, çok yıllık otsu, zehirli bir bitkidir. Yaprakların alt yüzü tüylüdür. Çiçekler aktinomorf, petaller beyazımsı ve 5 tanedir. Petallerden daha kısa olan, çok sayıda nektaryum vardır. Stamen çok sayıdadır. Meyva 2-8 folikülden ibaret bir topluluktur. Kökleri siyah, uzun, dar ve silendriktir. Hellebori radix Kalp kuvvetlendirici glikozitler içermesinden dolayı, bu kökler sığırların göğüs hastalıklarında kullanılır. • H. vesicarius –Adana, Hatay, Maraş dağlarında bulunan ikinci bir türdür. Bu tür, yayılış, çiçek ve meyva yapısı ile H. orientalis’ten kolayca ayrılır. • , H. viridis ve H. foetidus, Avrupa’da yetişen türlerdir.Bahçeçilikte önemli bitkilerdir. Cimicifuga racemosa (Black cohosh), Simisifuga, Kuzey Amerika’nın doğusunda yetişir. Kök ve rizomları Cimicifugae Rhizoma ve Cimicifugae radix drogları kullanılır. Menopoz döneminde görülen sıcak basması ve terlemede; hormon düzenleyici ve sedatif olarak; uyku bozukluklarında ve romatizmada kullanılır. Toz veya % 4060’lık etanollü ekstre şeklinde verilir. • Coptis chinensis, Uzakdoğu’da yetişen Çin ve Japonya’da kültürü yapılan bir bitkidir. Rizomları acı lezzetlidir. Coptis rhizoma berberin, protoberberin ve palmatin alkaloitlerini taşır ve antibiyotik, antibakteriyal etki gösterir, sindirim bozukluklarında kullanılır; ayrıca kalp adalesini koruyucu, damar genişletici ve kan şekerini düşürücü etkisi de vardır. • Adonis aestivalis, A. flammea, A. annua (kanavcıotu, keklikgözü) –Tarla ve yol kenarlarında rastlanan, kırmızı, aktinomorf çiçekli, bir yıllık bitkilerdir. Kalbi kuvvetlendirici ve idrar söktürücü özellikleri vardır. Adonidis herba ismiyle bilinir, kalp kuvvetlendirici glikozit içerir ve idrar söktürücü özelliği de vardır. Ranunculaceae familyasında bulunan bitkilerin çoğu, cildi tahriş edici özellikler taşır: Ranunculus, Anemone, Clematis türleri gibi. Ranunculus türleri (düğünçiçeği, yağçanağı) bir veya çok yıllık otsu bitkilerdir, petalleri çoğunlukla sarı, bazen beyaz renktedir ve üst yüzlerinin taban kısmında bir nektaryum taşır. Anemone türleri (dağlalesi) çok yıllık otsu bitkilerdir. Bu bitkiler, çiçek sapı üzerinde 3 yapraklı bir involukrum taşımalariyle tanılır. Clematis türleri (akasma) çok yıllık tırmanıcı bitkilerdir. Bu türlerde, nuksların tepesindeki stilus uzun ve tüylü olarak gelişmiştir.
