1 GAYRIRESMİ TERCÜME AVRUPA KOMİSYONU Brüksel, 14 Ekim

GAYRIRESMİ TERCÜME
AVRUPA KOMİSYONU
Brüksel, 14 Ekim 2009
SEC(2009)1334/3
TÜRKİYE
2009 İLERLEME RAPORU
{COM(2009)533}
1
İÇİNDEKİLER
1. Giriş ........................................................................................................................................ 3
1.1. Önsöz ................................................................................................................................... 3
1.2. Çerçeve ............................................................................................................................... 3
1.3. AB ve Türkiye Arasındaki İlişkiler .................................................................................... 3
2. Siyasi Kriterler ....................................................................................................................... 5
2.1. Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü ..................................................................................... 5
2.2. İnsan Hakları ve Azınlıkların Korunması ......................................................................... 12
2.3. Bölgesel Sorunlar ve Uluslar arası Yükümlülükler........................................................... 32
3. Ekonomik Kriterler .............................................................................................................. 33
3.1. İşleyen Bir Piyasa Ekonomisinin Mevcudiyeti ................................................................. 33
3.2. Birlik içinde Rekabetçi Baskı ve Piyasa Güçleri ile Başedebilme Kapasitesi .................. 38
4. Üyelik Yükümlülüklerini Üstlenebilme Yeteneği................................................................ 40
4.1. Fasıl 1: Malların Serbest Dolaşımı .................................................................................... 40
4.2. Fasıl 2: İşçilerin Serbest Dolaşımı .................................................................................... 43
4.3. Fasıl 3: İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunma Serbestisi ...................................................... 43
4.4. Fasıl 4: Sermayenin Serbest Dolaşımı .............................................................................. 44
4.5. Fasıl 5: Kamu Alımları ...................................................................................................... 46
4.6. Fasıl 6: Şirketler Hukuku .................................................................................................. 47
4.7. Fasıl 7: Fikri Mülkiyet Hukuku ......................................................................................... 48
4.8. Fasıl 8: Rekabet Politikası ................................................................................................. 50
4.9. Fasıl 9: Mali Hizmetler ..................................................................................................... 50
4.10. Fasıl 10: Bilgi Toplumu ve Medya ................................................................................ 52
4.11. Fasıl 11: Tarım ............................................................................................................... 54
4.12. Fasıl 12: Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası ................................. 55
4.13. Fasıl 13: Balıkçılık ......................................................................................................... 57
4.14. Fasıl 14: Ulaştırma Politikası ........................................................................................ 58
4.15. Fasıl 15: Enerji ............................................................................................................... 60
4. 16. Fasıl 16: Vergilendirme ................................................................................................. 62
4. 17. Fasıl 17: Ekonomik ve Parasal Birlik ............................................................................ 63
4.18. Fasıl 18: İstatistik ........................................................................................................... 63
4.18. Fasıl 19: Sosyal Politika ve İstihdam ............................................................................. 64
4.19. Fasıl 20: İşletme ve Sanayi Politikası ............................................................................ 67
4.21. Fasıl 21: Trans-Avrupa Ağları ........................................................................................ 68
4.22. Fasıl 22: Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu .................................. 69
4.23. Fasıl 23: Yargı ve Temel Haklar ..................................................................................... 70
4. 24. Fasıl 24: Adalet, Özgürlük, Güvenlik ........................................................................... 75
4.25. Fasıl 25: Bilim ve Araştırma .......................................................................................... 79
4.26. Fasıl 26: Eğitim ve Kültür .............................................................................................. 81
4.27. Fasıl 27: Çevre ............................................................................................................... 82
4.28. Fasıl 28: Tüketicinin ve Sağlığın Korunması ................................................................. 84
4.29. Fasıl 29: Gümrük Birliği ................................................................................................ 86
4. 30. Fasıl 30: Dış İlişkiler ..................................................................................................... 87
4.31. Fasıl 31: Dış, Güvenlik ve Savunma Politikası .............................................................. 88
4. 32. Mali Kontrol .................................................................................................................. 90
4. 33. Mali ve Bütçesel Hükümler ........................................................................................... 91
İSTATİSTİKİ EK ..................................................................................................................... 93
2
1. GİRİŞ
1.1 Önsöz
Aralık 1997 tarihli Lüksemburg AB Konseyi sonuçlarını takiben, Komisyon, Konsey ve
Parlamento’ya düzenli olarak rapor sunmaktadır.
Türkiye’nin AB üyeliğine hazırlanma yönünde yaptığı ilerleme hakkındaki bu rapor, büyük
ölçüde önceki yıllardaki aynı yapıyı takip etmektedir. Bu rapor:
-
Birlik ile Türkiye arasındaki ilişkileri kısaca tanımlamakta;
üyelik için siyasi kriterler açısından Türkiye’deki durumu incelemekte;
üyelik için ekonomik kriterler temelinde Türkiye’nin durumunu incelemekte;
Türkiye’nin üyelik yükümlülüklerini, diğer bir deyişle, Antlaşmalar, ikincil mevzuat
ve Birlik politikalarında tanımlanan müktesebatı üstlenme kapasitesini gözden
geçirmektedir.
Bu rapor, 2008 Ekim ayının ilk günleri ve 2009 Eylül ayının ortası arasındaki dönemi
kapsamaktadır. İlerleme, alınan kararlar, kabul edilen mevzuat ve uygulanan tedbirler temel
alınarak değerlendirilmiştir. Kural olarak, hazırlık veya Meclis onayı aşamalarında bulunan
mevzuat veya tedbirler dikkate alınmamıştır. Bu anlayış, tüm raporlara eşit yaklaşılmasına ve
nesnel bir değerlendirme yapılmasına olanak tanımaktadır.
Rapor, Komisyon tarafından toplanmış ve incelenmiş bilgiye dayanmaktadır. Buna ek olarak,
Türk Hükümetinin ve AB üyesi ülkelerin katkıları, Avrupa Parlamentosu raporları 1 ve çeşitli
uluslararası kuruluşlardan ve sivil toplum örgütlerinden gelen bilgiler dahil olmak üzere pek
çok kaynak kullanılmıştır.
Komisyon, bu raporun içerdiği teknik incelemeye dayanarak, genişleme strateji 2 kağıdında
Türkiye’ye ilişkin ayrıntılı sonuçlara varmaktadır.
1.2 Çerçeve
Aralık 1999 Helsinki AB Konseyi’nde Türkiye’ye aday ülke statüsü verilmiştir. Türkiye ile
katılım müzakerelerine Ekim 2005 tarihinde başlanmıştır.
Türkiye ile AET arasında Ortaklık Anlaşması 1963’te imzalanmış ve 1964 Aralık ayında
yürürlüğe girmiştir. Türkiye ve AB, 1995’te Gümrük Birliği oluşturmuşlardır.
1.3 AB ve Türkiye arasındaki ilişkiler
Türkiye ile katılım müzakereleri devam etmiştir. Hazırlayıcı analitik evrede münferit fasıllar
üzerinde müzakereye başlama hazırlık düzeyi tarama raporlarına dayalı olarak
değerlendirilmiştir. Toplam 33 tarama raporundan biri Komisyon tarafından Konseye
sunulmayı beklerken, 9 adet tarama raporu Konsey tarafından görüşülmektedir
1
2
Türkiye Raportörü Bayan Oomen-Ruijten
Genişleme stratejisi ve başlıca zorluklar 2009-2010
3
Bugüne kadar 11 fasılda (Bilim ve Araştırma, İşletme ve Sanayi Politikası, İstatistik, Mali
Kontrol, Trans-Avrupa Şebekeleri, Tüketicinin ve Sağlığın Korunması, Fikri Mülkiyet
Hukuku, Şirketler Hukuku, Bilgi Toplumu ve Medya, Sermayenin Serbest Dolaşımı ve
Vergilendirme) müzakereler açılmış olup, bunlardan biri (Bilim ve Araştırma) geçici olarak
kapatılmıştır. Aralık 2006 tarihli Konsey kararı 3 halen yürürlüktedir.
AB ile Türkiye arasındaki geliştirilmiş siyasi diyalog devam etmektedir. Siyasi diyalog
toplantıları Mart 2009’da Bakanlar seviyesinde, Şubat ve Temmuz 2009’da Siyasi Direktörler
düzeyinde yapılmıştır. Bu toplantılar, Türkiye’nin Kopenhag Siyasi Kriterlerini
gerçekleştirmesinde karşılaştığı ana zorluklar üzerine odaklanmış olup, Katılım Ortaklığı
önceliklerini yerine getirme hususunda kaydedilen ilerlemeyi değerlendirmiştir. Irak, İran,
Ortadoğu ve Kafkaslar gibi AB ve Türkiye’nin ortak ilgi alanına giren bölgelere ilişkin dış
politika konuları da düzenli bir şekilde görüşülmüştür. Rapor döneminde Avrupa kurumlarına
Türkiye’den üst-düzey ziyaretler gerçekleşmiştir.
AT-Türkiye Gümrük Birliği, 2008’de 100 milyar Avro’yu geçen AB-Türkiye ikili ticaretinin
daha da artmasına katkıda bulunmuş, dolayısıyla Türkiye’nin, AB’nin yedinci en büyük ticari
ortağı olmasını sağlamıştır. Türkiye’nin AB ile ticareti, toplam ticaretinin neredeyse yarısını
oluşturmaktadır. AB Türkiye’den, Kıbrıs’a ilişkin ulaştırma alanındaki kısıtlamalar dahil
olmak üzere malların serbest dolaşımına dair kalan bütün kısıtlamaların kaldırılmasını
istemiştir. Türkiye’nin, ithalat lisansları, üçüncü ülkelerden ithal edilen malların AB içinde
serbest dolaşımı üzerindeki kısıtlamalar, devlet yardımları, fikri mülkiyet haklarının
uygulanması ve korunma önlemleri gibi ticarete yönelik teknik engellerin kaldırılması
konusunda yaptığı bazı taahhütler yerine getirilmeyi beklemektedir. Türkiye’nin uzun süreden
beri devam eden canlı büyükbaş hayvan, sığır eti ve diğer hayvan ürünleri ithalatı yasağı
konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilememiştir.
AB, Şubat 2008’de kabul edilen Katılım Ortaklığı vasıtasıyla reform öncelikleri hakkında
yetkililere rehberlik yapmaktadır. Sözkonusu reform önceliklerine dair ilerleme Ortaklık
Anlaşması çerçevesinde oluşturulan yapılar aracılığıyla izlenmekte ve teşvik edilmektedir.
Ortaklık Komitesi Mart 2009’da, Ortaklık Konseyi ise Mayıs 2009’da toplanmıştır. 2008
Kasım ayından bu yana sekiz sektörel alt komite toplantısı düzenlenmiştir.
Türkiye, AT ile bir geri kabul anlaşmasına yönelik resmi müzakereleri devam ettirmeyi yakın
zamanda kabul etmiştir.
Mali yardım konusunda; 2009 yılında Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) yoluyla yaklaşık
567 milyon Avro Türkiye’ye tahsis edilmiştir. Bütün programlar için ulusal çok yıllı stratejik
çerçeveyi sağlayan (IPA’nın beş bileşenini de kapsayan) 2009-2011 Çok Yıllı Endikatif
Planlama Belgesi 29 Temmuz 2009’da Komisyon tarafından kabul edilmiştir. Yargı ve kanun
uygulayıcı hizmetler alanında yapılacak siyasi reformlarla doğrudan bağlantılı kurumlara,
öncelikli alanlarda Topluluk Müktesebatının kabulü ve uygulanmasına, ekonomik ve sosyal
kalkınma ile kırsal kalkınmaya yapılan destek devam etmektedir. Ayrıca Türkiye, IPA
çerçevesinde birçok bölgesel ve yatay programdan istifade etmektedir.
AB tarafından, Sivil Toplum Olanakları çerçevesinde, özellikle sivil toplum örgütlerinin idari
ve iletişim becerilerinin artırılması, sosyal diyalog ve katılım, kültür, cinsiyet, çocuk ve
bölgesel konularda sivil toplumun gelişmesine mali destek sağlanmıştır. Sivil Toplum
3
Bu karar, Türkiye’nin Kıbrıs Cumhuriyeti’ne ilişkin kısıtlamaları ile ilgili sekiz fasılda müzakerelerin
açılmayacağını ve Türkiye’nin Ortaklık Antlaşması’na Ek Protokolü tam olarak uygulaması Komisyon
tarafından teyit edilinceye kadar hiçbir faslın geçici olarak kapatılmayacağını düzenlemektedir.
4
Diyalogu çerçevesinde Türkiye’nin AB programlarına katılımına AB tarafından ortak
finansman sağlanmış, medya, gençlik, akademik kurumlar, yerel makamlar, kültürel
kuruluşlar/merkezler ve sivil toplum örgütleri gibi alanlarda projeler desteklenmiştir.
IPA kriz müdahale paketi bağlamında, çok yararlanıcılı programlar kapsamında oluşturulan
özel fon yoluyla Türkiye, IPA ulusal fonlarının 52.5 milyon Avro’lık kısmından
yararlanmıştır. Sözkonusu fon, enerji verimliliği yatırımları, yenilenebilir enerji ve kobilerin
AB ile uyumluluk faaliyetlerini desteklemektedir. Türkiye, çok yararlanıcılı fonlardan aynı
zamanda bankacılık sektörünün denetimini güçlendirmek için yararlanmaktadır.
IPA çerçevesindeki destek, Komisyon tarafından yürütülen bir akreditasyon süreci sonunda
Türk makamları tarafından, yani merkezi olmayan idare tarafından uygulanmaktadır. Ekim
2008 ve Temmuz 2009 arasında Türkiye IPA’nın 1-4 nolu bileşenlerinin yönetim
sorumluluğunu üstlenmiş ve programların uygulanmasına ilişkin ilgili Finansman Anlaşmaları
imzalanmıştır. Aralık 2008’de IPA’nın uygulanmasına ilişkin yasal zemin, IPA Çerçeve
Anlaşmasının onaylanmasına ilişkin bildirimle tamamlanmıştır. Türkiye, 5 nolu kırsal
kalkınma bileşeninin yönetim sorumluluğunun devri için hazırlıkları tamamlamalı, proje ve
program döngülerinin kalite ve etkinliğini daha da artırmak ve izlemeyi de içermek üzere
sistemdeki zayıflıkları güçlü bir şekilde ele almalıdır.
2. SİYASİ KRİTERLER
Bu bölüm Türkiye’nin demokrasiyi güvence altına alan kurumların istikrarını, hukukun
üstünlüğünü, insan haklarını ve azınlıklara saygıyı ve korunması gerekli kılan Kopenhag
Siyasi Kriterlerini karşılamada kaydettiği ilerlemesi incelemektedir. Bu Bölümde ayrıca,
uluslar arası yükümlülüklere saygı, bölgesel işbirliği, üye ve genişleme kapsamındaki ülkeler
ile iyi komşuluk ilişkiler konular da gözden geçirilmektedir.
2.1.
Demokrasi ve hukukun üstünlüğü
Suç örgütü olduğu iddia edilen Ergenekon adlı oluşum hakkındaki soruşturma devam
etmektedir. Yargılananlara yönelik isnadlar hükümeti devirmeye teşebbüs ile silahlı isyanları
teşvik etmeyi de içermektedir. Soruşturma sırasında cephane ve silahlar ele geçirilmiştir. İlk
duruşması Ekim 2008’de yapılan dava devam etmektedir. Aralarında üç emekli general ve
eski Jandarma Genel Komutanın da yer aldığı 56 sanık hakkındaki ikinci iddianame
Mahkemeye 2009 Mart ayında sunulmuştur. 52 sanık hakkındaki üçüncü iddianame
Mahkemeye Temmuz ayında takdim edilmiştir. Her iki iddianameyi kapsayan olaylar
Temmuz 2009’da başlamış olan ve halen devam eden tek bir davada tartışılmaya başlanmıştır.
Bu dava Hükümeti devirmeye yönelik bir teşebbüsün tahkik edilmesi bağlamında Türkiye’de
görülen ilk dava olup, demokratik kurumların istikrarsızlaştırılması amaçlı bir suç örgütünü
incelemeye yönelik en kapsamlı soruşturmadır. Öte yandan, ilk kez eski bir Genelkurmay
Başkanı, kendi iradesiyle tanık olarak ifade vermiştir. Tüm sanıklar için etkin yargısal
güvenceler konusunda endişeler de dile getirilmiştir (Yargı sistemi bölümüne bakınız).
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafından, Kasım 2007’de Demokratik Toplum Partisi
(DTP)’nin kapatılması istemiyle açılan dava halen Anayasa Mahkemesi’ndedir. Parti, ülkenin
birlik ve bütünlüğü aleyhinde faaliyetlerde bulunmakla suçlanmaktadır. DTP, ülkenin GüneyDoğu bölgesinden 20 milletvekili ile Meclis’te temsil edilmektedir. Avrupa Konseyi Venedik
Komisyonu 14 Mart 2009 tarihinde, siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin Türk mevzuatı
hakkındaki görüşünü açıklamıştır. Görüşte, Anayasa’nın 68. ve 69. maddeleri ile Siyasi
5
Partiler Kanunu’nun ilgili hükümlerinin, bir bütün olarak, Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi’nin 11.maddesi (toplantı ve örgütlenme özgürlüğü hakkı) 4 ile uyuşmayan bir
sistem oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Türk makamları, bu doğrultuda henüz bir yasa
değişikliği gerçekleştirmemiştir.
Sonuç olarak, Ergenekon adıyla bilinen suç örgütünün soruşturulması, askeri görevlilere
yönelik olanları da kapsayan ciddi suç isnadlarına yol açmıştır. Bu dava, demokratik
kurumların düzgün işleyişine ve hukukun üstünlüğüne duyulan güvenin güçlendirilmesi
bakımından Türkiye için bir fırsattır. Bu bağlamda, usul işlemlerinde özellikle davalıların
haklarının korunmasında usul kanununa tamamıyla saygılı olunması önem arzetmektedir.
Türkiye hala siyasi partilere ilişkin mevzuatını Avrupa standartlarına uygun hale getirmeye
ihtiyaç duymaktadır.
Anayasa
Anayasa’nın reformu konusundaki siyasi ve toplumsal tartışmalar devam etmektedir. Ülkede,
1980 askeri darbesi sonrasında kaleme alınan Türkiye Anayasası’nın, bazı alanlarda daha
demokratikleşmesine ve temel hak ve özgürlükleri AB standartlarıyla uyumlu kılacak daha
güçlü güvenceler sağlanmasına imkân verecek şekilde değiştirilmesine ihtiyaç olduğuna dair
giderek büyüyen bir bilinçlenme mevcuttur. Bu değişiklikler, örneğin siyasi partilere ilişkin
hükümler, Ombudsman sisteminin kurulması, Türkçenin dışında başka dillerin de
kullanılması ve sendikal hakların genişletilmesi gibi hususları içermektedir.
Ancak, siyasi partiler arasında anayasanın reformu konusunda bir uzlaşı sağlanamamıştır.
2008 yılında bir grup akademisyen tarafından hazırlanan taslak anayasal reformların
izlenmesi yapılmamıştır. Sayısız açıklamalara rağmen, Hükümet Anayasanın değiştirilmesi
yönünde ne bir teklif ne de bu amaçla istişareyi esas alan yöntemsel bir yaklaşım önerisinde
bulunmuştur.
Parlamento
Parlamento Mart 2009’da Kadın-Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu kurmuştur. (Kadın Hakları
bölümüne bakınız)
Ancak, Parlamento’nun iç tüzüğünün iyileştirilmesi yönündeki çalışma halen
tamamlanmamıştır. Bu konuda bir taslak öneri, Uzlaşma Komisyonu tarafından Şubat ayında
nihai hale getirilmiştir.
Cumhurbaşkanı
Arka planda başlıca siyasi partiler arasındaki bir çatışma ikliminin olmasına karşın,
Cumhurbaşkanı siyasi partiler ve sivil toplum arasındaki diyaloğun teşvik edilmesi ve Devlet
organlarının güçlü bir şekilde işlemesi yönünde çaba göstermiştir. Müteaddit kereler,
4
Venedik Komisyonu, Türkiye’deki durumun Avrupa’daki uygulamadan şu alanlarda farklılık gösterdiğini
tespit etmiştir: a) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Venedik Komisyonu tarafından yasal olarak kabul edilen
ölçütlerin de ötesine geçen, siyasi partilerin anayasaya uygunluğuna uygulanabilecek uzun ve kapsamlı bir liste
mevcuttur. b) siyasi partilerin kapatılması ve yasaklanması konusunda diğer Avrupa ülkelerine göre daha keyfi,
demokratik kontrole daha az tabi bir usul bulunmaktadır. c) Parti kapatmaya ilişkin kuralların diğer Avrupa
ülkeleriyle paralellik kurulamayacak ölçüde geniş uygulanması şeklinde bir anlayış bulunmakta olup, bu parti
kapatmanın istisnai bir önlem olarak değil de, parti kapatmanın sıra dışı bir tedbir olmayıp, Anayasa’nın yapısal
ve işlevsel bir parçası olduğunu göstermektedir.
6
Türkiye’nin üyelik sürecinin önemini hatırlatmış ve AB’ye uyumla ilgili reformların
hızlandırılması yönünde çağrıda bulunmuştur. Cumhurbaşkanı, dış politika konularında aktif
rol oynamış ve yurtdışına sık sık ziyaretlerde bulunmuştur. 33 yıldan sonra gerçekleştiren ilk
Türk Cumhurbaşkanı ziyareti olan Irak seyahati, Kürt sorunu konusundaki olumlu atmosfere
katkıda bulunmuştur. (Doğu ve Güney-Doğu bölümüne bakınız)
Hükümet
Mart yerel seçimleri akabinde yenilenen Hükümet, AB katılım sürecine ve siyasi reformlara
bağlılığını beyan etmiştir. Hükümet, Katılım Ortaklığı’nın gerekli kıldığı, AB Müktesebatının
Üstlenilmesine İlişkin Ulusal Programı Aralık 2008’de kabul etmiştir.
Hükümet, Ocak 2009’da, katılım müzakerelerinin başlangıcından bu yana ilk kez zamanının
tamamını konuya ayıracak bir Başmüzakereci’yi Devlet Bakanı statüsüyle atamıştır.
Başmüzakereci, hazırlıkları daha etkin hale getirmiş ve katılım müzakerelerine ilişkin
bakanlıklararası eşgüdümü iyileştirmiştir. Ayrıca, sivil toplum da dahil olmak üzere,
paydaşlarla toplantılar düzenleyerek müzakere sürecine katılımı ve sürecin daha iyi
anlaşılmasını teşvik etmiştir.
AB işlerinden sorumlu esas eşgüdüm kuruluşu olan Avrupa Birliği Genel Sekreterliği
(ABGS), Başmüzakereciye bağlanmıştır. Başmüzakereci, ABGS’ye daha geniş ve açık
sorumluluklar sağlayan ve Haziran ayında kabul edilen bir yasa hazırlamıştır. ABGS’nin
personel sayısı önemli ölçüde artırılmış ve yeni bir Genel Sekreter atanmıştır. Yeni yapının
ABGS’nin daha etkili bir şekilde faaliyette bulunmasını sağlaması beklenmektedir.
Dışişleri Bakanı, Devlet Bakanı ve Başmüzakereci, Adalet Bakanı ve İçişleri Bakanından
oluşan Reform İzleme Grubu (RİG), Bakanlar Kurulu’nda yapılan değişikliklerden sonra daha
düzenli olarak-iki ayda bir- toplanmıştır. RİG, reform sürecine güçlü destek sağlamıştır.
Ancak, bu çabaların daha somut bir ilerlemeye dönüşmesi gerekmektedir. Hükümetin geniş
halk desteğine sahip olmasına ve Parlamentodaki büyük çoğunluğuna rağmen, siyasi
reformlarda genel olarak sınırlı ilerleme kaydedilmiştir.
Yerel yönetimler konusunda, 29 Mart 2009’da tüm Türkiye’de belediye, il özel idaresi (İÖİ)
ve ihtiyar ve mahalle heyetleri seçimleri gerçekleştirilmiştir. Seçmenin seçim sürecine olan
güvenini yansıtan % 85’in üzerinde bir oranla katılımın sağlandığı seçimler, hür ve adil bir
şekilde yapılmıştır.
Ancak, seçimler öncesi süreçte Yüksek Seçim Kurulu, seçme ehliyeti ve özürlü şahısların oy
kullanması için gerekli belgelere ve sandık gözetmenleri için başörtüsünün yasaklanmasına
ilişkin bazı tartışmalı kararlar almıştır. Seçilen Kadın Belediye Başkanı sayısı da oldukça
düşük olmuştur. 5 (Kadın Hakları bölümüne bakınız).
Özellikle yerel yönetimlerde halkın katılımını artıran bir platform olarak görülen işlevsel
belediye meclislerinin kurulması ve yine halkın katılımını artırmayı amaçlayan demokratik
yönetişim mekanizmalarının iyileştirilmesi konularında, yerel yönetimlere yetki devri
hususunda bir ilerleme sağlanamamıştır.
5
Çoğunluğu DTP tarafından desteklenmiştir.
7
Özellikle yerel yönetimlerin iç ve dış denetimi olmak üzere şeffaflık sistemleri genişletilmiş
hesap verilebilirlik için hayati önemi haizdir. Bazı belediyeler özellikle kalkınma planları
konusundakiler olmak üzere kararlarında vatandaşlara erişim imkanı sağlamak bakımından
isteksiz davranmaktadırlar. Bu bağlamda, Aralık 2008’de Bilgiye Erişim Kurulu, Ankara
Büyükşehir Belediyesi tarafından reddedilen bilgi talepleriyle ilgili olarak Cumhuriyet
Savcılığına şikayette bulunmuştur.
Genel olarak, tüm ülkede hür ve adil belediye seçimleri yapılmıştır. AB’yle bağlantılı
reformlar konusunda, zamanın tamamını konuya ayıran bir Başmüzakerecinin atanması kararı
ve ulusal programın kabul edilmesi olumlu adımlar olmuştur. Ancak, siyasi ve anayasal
reformların etkili bir şekilde uygulanması konusunda az gelişme kaydedildiği rapor edilmiştir.
Siyasi partiler arasında diyalog ve uzlaşma ruhunun eksikliği bu açıdan olumsuz bir etki
yapmaktadır. Yerel yönetimler bakımından ise, yetkilerin devri ve yerel yönetişim
mekanizmalarının güçlendirilmesi de dahil olmak üzere birçok konunun ele alınması
gerekmektedir.
Kamu Yönetimi
Kamu yönetimi reformu konusunda, Bakanlar Kurulu vatandaşlara daha iyi bir kamu hizmeti
sunulması amacıyla Temmuz 2009’da İdarenin ilke ve usullerine ilişkin bir Genelge
yayınlamıştır. Sözkonusu ilke ve usuller e-hizmet ve bilginin yaygınlaştırılması, hizmet
standartlarının oluşturulması ve özürlüler için gerekli tedbirlerin alınmasına odaklanmaktadır.
170 tüzük basitleştirilmiş ve 421 idari belge iptal edilmiştir.
Bununla birlikte, idarenin yükünün hafifletilmesi, basitleştirmenin sağlanması, düzenleyici
etki analizlerinin (DEA) hayata geçirilmesi, idari prosedürlerin geliştirilmesi, şeffaflığın
artırılması ve siyasa oluşturma ile eşgüdüm sistemlerinin geliştirilmesi gibi kilit sorunlar
mevcudiyetlerini devam ettirmektedir.
Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun hayata geçirilmesi konusu halen bir endişe
kaynağıdır. Tüm devlet kurumları içerisindeki özerk birimler şeklinde etkili ve operasyonel
bir iç denetim sisteminin tesisi henüz tamamlanmamıştır. Bu bağlamda, finans yönetimi ve
siyasa oluşturmanın esas unsuru olan strateji geliştirme birimlerinin güçlendirilmesi
gerekmektedir.
Kamu hizmeti sistemi hususunda az ilerleme sağlanmıştır. İnsan kaynakları yönetiminin
modernize edilmesi ve şeffaflık, hesap verebilirlik, liyakate dayalı kariyer perspektiflerini
esas alan tutarlı bir personel politikası çerçevesinin geliştirilmesi için bir kamu hizmeti
reformuna ihtiyaç duyulmaktadır. Kamu hizmeti reformu, gerekli görülen hallerde atama ve
terfi sistemlerinin siyasallaştırılmasını önleyici yasal garantileri de içermelidir.
Anayasa Mahkemesi, Devlet kurumları ile vatandaşlar arasında köprü işlevi görecek bir
Ombudsmanlık kurumu kurulmasını öngören Yasayı Aralık 2008’de iptal etmiştir. (İnsan
Haklarının Teşviki bölümüne bakınız)
Genel olarak, kamu yönetimi reformunda az ilerleme kaydedilmiştir. Özellikle kamu
hizmetlerinin modernizasyonu konusunda olmak üzere, daha fazla çabaya iihtiyaç vardır.
İdarenin yükünün hafifletilmesi, idari basitleştirmenin teşviki ve profesyonel, bağımsız,
şeffaf, hesap verebilir ve liyakate dayalı bir kamu hizmetinin geliştirilmesi öncelikli
konumlarını korumaktadırlar.
8
Güvenlik güçlerinin sivil denetimi
Parlamento, 2009 Haziran’ında sivil mahkemelerin, barış zamanlarında askeri personelin Ağır
Ceza Mahkemesinin görev alanına giren Ceza Kanunun 250. Maddesi kapsamındaki darbeye
teşebbüs etmek ve ulusal güvenliği tehdit edecek suçlar ile organize suçları da içeren
suçlardan yargılanabilmesine imkan veren yasayı kabul etmiştir. Ayrıca, bu yeni yasa,
Türkiye’yi AB uygulamaları ile uyumlu hale getirecek şekilde, askeri mahkemelerin barış
zamanlarında sivilleri yargılamasına ilişkin kalan yetkilerini de ortadan kaldırmıştır. Ana
muhalefet partisi CHP bu yeni yasanın iptali için Anayasa Mahkemesine başvurmuştur. Bu
konuda henüz bir karar alınmamıştır.
Hükümet 2009 Mart ayında Jandarma Teşkilatı ve Görevlerine ilişkin Yönetmelik’te
değişiklik yapmıştır. Yeni düzenleme, polisin ve jandarmanın kırsal ve kentsel alanlarda
yetkilerini açıklığa kavuşturmuştur. Sözkonusu düzenleme, şu anda Valilerin sorumluluğu
altında uygulanmaktadır.
Bununla birlikte, silahlı kuvvetlerin üst düzey üyeleri hakkında hükümet karşıtı eylemlere
karıştıklarına dair iddialar bulunmaktadır. 5 Eski generalin de aralarında bulunduğu 19 emekli
subay ile halihazırda görev yapmakta olan 5 subay hakkında Ergenekon davası bağlamında
darbeye teşebbüsü de kapsayan bir dizi suçlama mevcuttur (Yukarıdaki bölümlere bakınız).
1990’larda Güney Doğu’daki hukuk dışı uygulamalar hakkındaki soruşturma sonucu altı
kişiyle beraber görev yapmakta olan albay rütbeli bir jandarma da tutuklanmıştır.
Askeri mahkemelerin yargı uygulamalarının AB uygulamaları ile uyumlu hale getirilmesine
ihtiyaç bulunmaktadır. Şemdinli davasında 6 iki ast subay ve bir PKK muhbirine karşı açılan
dava da sivil bir ilk derece mahkemesinin verdiği toplam 39 yıl hapis cezası kararını
Yargıtay’ın bozması ve davayı askeri mahkemeye devretmesinden beri askıdadır. Van Askeri
Mahkemesinin kararı nedeniyle sanık dava askıda olduğu için serbesttir (Yargı sistemi
bölümüne bakınız).
Silahlı Kuvvetler, resmi ve gayriresmi mekanizmalar vasıtasıyla uygun görülmeyecek şekilde
siyasi etkide bulunmaya devam etmiştir. Silahlı Kuvvetlerin üst düzey mensupları, Kıbrıs,
etnik köken, Güneydoğu, laiklik, siyasi partiler ve askerlikle ilgili olmayan diğer konuların
da dahil olduğu çok sayıda iç ve dış politika konusunda sorumluluk alanlarının ötesine
geçerek görüşlerini açıklamışlardır. Genelkurmay Başkanlığı, bazı durumlarda, politikacılara
ve basın haberlerine tepkisini kamuoyu önünde dile getirmiştir. Nisan’da bir basın
toplantısında Genelkurmay Başkanı Ergenekon davası ve iddianame hakkında yargıyı baskı
altına alan yorumlarda bulunmuştur. Bazı üst düzey Silahlı Kuvvetler üyeleri davalı askeri
personele destek olmuştur.
Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu ile MGK kanununda değişiklik yapılmamıştır. Bu
kanunlar, Türk askeri güçlerinin rol ve görevlerini tarif etmekte ve ulusal güvenliği geniş
şekilde tanımlayarak askerlere geniş bir hareket alanı sağlamaktadır. Güvenlik kamu düzeni
ve yardımcı birliklere ilişkin 1997 EMASYA gizli Protokolü yürürlükte kalmaya devam
etmektedir. 7
6
Davalılar Kasım 2005’te Türkiye’nin Güney Doğu bölgesindeki Şemdinli kasabasında bir kişiyi öldüren ve
diğerlerini de yaralayan bombalama olayı ile suçlanmaktadır.
7
Bu protokol, iç güvenlik konularında, belirli şartlara bağlı olarak sivil makamların talebi olmaksızın askeri
operasyonlar yürütülmesine imkan tanımaktadır.
9
Askeri bütçe ve harcamalar üzerinde Parlamento denetiminin güçlendirilmesi hususunda bir
ilerleme olmamıştır. Birçok tedarik projesi için kaynak sağlayan Savunma Sanayi Destekleme
Fonu halen bütçe ve Parlamento denetimi dışında bir fon olmayı sürdürmektedir.
Parlamentonun güvenlik ve savunma politikaları geliştirme yetkisi bulunmamaktadır.
Anayasaya göre Sayıştay, askeri harcamaların harcama sonrası denetimini yapabilmektedir.
Ancak bu denetlemeler hesap kayıtlarına göre ve masa başında yapılmaktadır. Denetçilerin
mahallinde görev yapmalarına izin verilmemektedir. Ayrıca halen askıda olan gözden
geçirilmiş Sayıştay Kanunu kabul edilene kadar Sayıştay askeri taşınır malların denetimini
yapamamaktadır. Geçen yıl Sayıştay Savunma Sanayi Destekleme Fonu’nu denetleme yetkisi
olduğunu kabul etmiştir. Ancak bu kararın uygulanmasına henüz başlanmamıştır.
İç denetim konusunda, güvenlik kurumlarının denetimine de imkan veren 2003 tarihli Kamu
Mali Yönetimi ve Kontrolü Yasası henüz yeterli bir şekilde uygulanmamaktadır.
Genel olarak, özellikle askeri mahkemelerin yetkisinin sınırlanmasında bir miktar ilerleme
kaydedilmiştir. Ancak, Silahlı Kuvvetlerin üst düzey üyeleri sorumlulukların ötesine taşan
açıklamalar yapmıştır ve savunma harcamaları üzerinde Parlamentonun tam bir denetim
oluşturulması gerekmektedir. Askeri personelin Ergenekon soruşturması kapsamında açığa
çıkan, hükümet karşıtı eylemlere karıştıklarına ilişkin iddialar ciddi endişe kaynağıdır.
Yargı sistemi
Hükümet Ağustos 2009’da yargı reformu stratejisini onaylamıştır. Bu hem onaylanması
öncesinde izlenen danışma süreci 8 hem de içerdiği reformlar bakımından doğru yolu
gösterdiği için olumlu bir adımdır. Kapsamlı olan yargı stratejisi, yargının bağımsızlığına,
tarafsızlığına, etkinlik ve verimliliğine, profesyonelliğinin, yönetim sisteminin, yargıya
güveni artıracak önlemlerin güçlendirilmesine, yargıya erişimin kolaylaştırılmasına ve cezaevi
sisteminin iyileştirilmesine yönelik önlemleri içermektedir. Stratejiyi uygulamak için ayrıca
bir eylem planı da onaylanmıştır.
Yargı mensuplarının işe alınmalarında bir ilerleme sözkonusudur. Hakim ve savcıların toplam
sayısı, 1 Mayıs 2009 itibariyle sırasıyla 7,081 ve 4,040’tır. (1 Mayıs 2008’de bu sayılar
sırasıyla 6,914 ve 3,917’dir). Ancak hakimler ve savcılar için toplam münhal kadro sayısı 1
Mayıs 2009 tarihinde 3,875’tir (Bu sayı 1 Mayıs 2008 4,166’ydı).
Yargının bağımsızlığı, tarafsızlığı ve verimliliği konularında kaygılar sürmektedir. Yargının
bağımsızlığı konusunda Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (HSYK) 9 oluşumuna ve
yargı müfettişlerinin raporlama şekillerine ilişkin 10 bir ilerleme sağlanamamıştır. 2007 yılında
yapılmış bir düzenlemeye göre, adli müfettişler, yargı mensuplarının telefon görüşmelerini
dinlemek için bir mahkeme kararını gerekli görebilirler. Şemdinli davası henüz
sonuçlanmamıştır. (Güvenlik güçlerinin sivil denetimi bölümüne bakınız). Davadan sorumlu
8
Adalet Bakanlığı 2008 ilkbaharında bir taslak yargı reformu tanıtmıştır. Ertesinde sivil toplum kuruluşlarının da
içinde olduğu ilgililer ile istişarelerde bulunulmuştur. Yüksek Mahkemeler ile Hakimler ve Savcılar da çeşitli
vesilelerle taslak stratejiyi tartışmışlardır.
9
Yüksek Kurulun bileşimi yargı sisteminin bütünüyle yansıtmamaktadır. Sadece Yargıtay ve Danıstay’ın üst
düzey üyeleri bu Kurulun içerisinde yer almaktadır
10
Hakimler ve Savcıların performanslarını değerlendirmekle sorumlu adli müfettişler, Bakanlığa bağlıdırlar.
Yüksek Kurula bağlı değildirler.
10
sivil savcının görevden alınması ve davanın günümüze kadar ele alınışı, Yüksek Kurul’un
bağımsızlığı konusunda sorulara yol açmaktadır. 11 Yargının, Silahlı Kuvvetlerin ve Hakimler
ve Savcılar Birliğinin üst düzey üyelerinin yargının tarafsızlığını önemli davalarda tehlikeye
sokan açıklamaları olmuştur. Yargının etkinliği bağlamında, bölgesel istinaf mahkemeleri
henüz kurulamamıştır. Bu mahkemelerin kanuna göre 2007 yılının Haziran ayı itibariyle
göreve başlamaları gerekiyordu. İstinaf mahkemelerinin hangi sayıda olacağı, üyelerinin
sayıları ile faaliyete geçmeleri için gerekli maddi ve insan kaynağının vakitlice sağlanması
konusunda nihai bir karar henüz alınmamıştır.
Yüksek profilli davalar soruşturmaların kalitesi konusunda endişe uyandırmıştır. Ayrıca bir
taraftan polis ve jandarma arasında ve diğer taraftan yargı makamları ile çalışma ilişkisinin
geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Suç örgütü olduğu iddia edilen Ergenekon, Malatya’da 3
Protestanın öldürülmesi ve Ermeni asıllı Türk gazeteci Hirant Dink’in öldürülmesi davaları
hakkında sivil toplum örgütlerinin hazırladığı raporlar ve şahitlerin ifadeleri bu endişeleri
spesifik davalarda açıkça ortaya koymaktadır. Özellikle son davada, Başbakanlık Teftiş
Kurulu’nun bir raporu cinayet öncesi güvenlik güçlerinin rolünü sorgulamıştır. Rapora göre,
güvenlik güçleri Hrant Dink’e yapılan ölüm tehditleri hakkında güvenilir bilgi edinmelerine
rağmen harekete geçmekten kaçınmış gözükmektedirler. Hrant Dink’in ailesini temsil eden
avukatların taleplerine rağmen, bu cinayet hakkındaki İstanbul, Samsun ve Trabzon’da devam
den davalar birleştirilmemiştir.
Suç örgütü olduğu iddia edilen Ergenekon davasına ilişkin adli işlemlerde sanıkların usul
haklarıyla ilgili ihlal raporları bulunmaktadır. Bu davada, dava bağlamında toplanan bilgiler
büyük ölçüde sızdırılmakta olup bu durum Mahkeme tarafından da dava konusu edilmiştir.
Yargı makamının yargılama öncesi tutuklamayı kamu yararının gerektirdiği durumlarla sınırlı
tutmadığı söylenmektedir. Bu durum, içeridekilerin yarısından fazlasının davalarını beklediği
aşırı kalabalık cezaevlerinin daha da kalabalıklaşmasına neden olmaktadır. Yargıçların, şartlı
tahliye ile bırakılan insanları etkin bir şekilde izlemek konusunda sorunlar varken bu yolu
insanları hapiste tutmanın bir alternatifi olarak uygulamakta tereddüt ettikleri görülmektedir.
Küçüklerin yargılanması konusunda da endişeler bulunmaktadır (Çocuk Hakları bölümüne
bakınız).
Genel olarak, yargı alanında bazı ilerlemeler mevcuttur. Yargı reformu stratejisinin bütün
paydaşlarla bir istişare süreci izlenerek hükümet tarafından onaylanması olumlu bir adımdır.
Yargı personeli sayısını ve maddi kaynaklarını arttırmak için alınan önlemeler de olumludur.
Ancak, bu yöndeki çabalar devam ettirilmelidir, Hakimler Savcılar Yüksek Kurulu’nun
oluşumu ve bölgesel istinaf mahkemelerinin kurulması gibi yargının bağımsızlığı, tarafsızlığı
ve etkinliğini ilgilendiren konularda endişeler sürmektedir.
Yolsuzlukla Mücadele Politikası
Yolsuzlukla mücadelede sınırlı bir ilerleme sağlanmıştır. Parlamento, Haziran’da Ceza
Kanunu ve Kabahatlar Kanunu’nu tadil eden bir kanun kabul etmiştir. Bu tadil GRECO
tavsiyeleri çerçevesinde, uluslararası sözleşmelere uyumun sağlaması ve OECD Rüşvet
Sözleşmesi’nin gerekliliklerini uygulamak ile karapara aklamasının önlenmesini amaçlayan
Mali Eylemler Görev Gücü’nün tavsiyelerini yerine getirmek amacıyla yapılmıştır. Kanun,
11
Sivil savcı bu konudaki iddianameyi 2006 yılında sunmuştur. İddianame, üst rütbeli askeri komutanlara karşı
bazı suçlamalar da içermektedir. Genelkurmay iddianameyi eleştirmiş ve anayasal sorumluluğu bulunanları
göreve davet etmiştir. HSYK görevden alma kararını Nisan 2006’da almıştır.
11
tüzel kişilerin yükümlülükleri, kara paranın aklanmasını ve yurtdışı kaynaklı rüşvetin
önlenmesi konularında yasal çerçeveyi güçlendirmektedir.
Hükümet yolsuzlukla mücadele stratejisini belirlemek amacıyla Başbakanlık Denetleme
Kurulunun eşgüdümünde ve diğer Devlet kurumlarının katılımıyla paydaşlar ve sivil toplum
örgütleri ile geniş kapsamlı istişareler gerçekleştirmiştir.
İyi yönetişim ve şeffaflığı geliştirmek için kurulan Bakanlık Komisyonu yolsuzlukla
mücadele konusunda güçlükle siyasi girişimlerde bulunabilmiştir.
Geçtiğimiz yıl Deniz Feneri isimli hayır kurumu ile ilgili dolandırıcılık davasında, Türk
savcılığı soruşturmayı Türkiye’de devam ettirmiştir. Esas şüphelilerin Türkiye’deki mal
varlığı dondurulmuştur. Bununla beraber, mahkemeye henüz bir iddianame sunulmamıştır.
Kamu Görevlileri Etik Kurulu, ilk kez 2009 yılında Devlet memurlarının etik kurallara riayet
etmediklerine dair, bir belediye başkanı ile bazı kamu işletmelerinin yöneticileri ile de ilgili
olmak üzere dahil olmak üzere dört karar almıştır.
Ancak, etik kurallarının akademisyenler, askeri personel ve yargı mensuplarına da
yaygınlaştırılması hususunda ilerleme kaydedilmemiştir.
Milletvekillerinin dokunulmazlığının yolsuzlukla ilgili konularda sınırlandırılmasıyla ilgili
gelişme kaydedilmemiştir. Muhalefet bu konudaki önlemleri desteklemektedir.
Parlamentonun suçlamalar ve şikâyetlerle ilgilenmek üzere sürekli bir etik komisyonu
kurmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Milletvekilleri için düzenlenmiş davranış kuralları (code of
conduct) bulunmamaktadır. Hangi şartlarda milletvekili dokunulmazlığının kaldırılabileceğine
dair nesnel ölçütlerin kabul edilmesi gerekmektedir. Malvarlığı beyannameleriyle ilgili
denetim ve doğrulama imkânı olmaması Hükümet ve Parlamentonun bütünlüğünün
korunmasında zayıf nokta olmaya devam etmektedir.
Siyasi partilerin ve seçim kampanyalarının finansmanı ile ilgili, şeffaflığı arttıracak yasaların
çıkarılması hususunda gelişme kaydedilmemiştir. Seçim kampanyası finansmanını denetleme
yetkisine sahip herhangi bir kamu kurumu bulunmamaktadır.
Sayıştayın yeniden yapılandırılması ve güçlendirilmesini sağlayacak yeni düzenlemelerin
kabul edilmesinde gelişme kaydedilememiştir.
Genel olarak, yolsuzluğun önlenmesine ilişkin yasal çerçeve iyileştirilmiştir. Ancak,
yolsuzluk birçok alanda yaygın olmaya devam etmektedir. Türkiye’nin bir yolsuzlukla
mücadele stratejisi belirleme, soruşturma, iddianame, kovuşturma ve mahkûmiyet kararlarıyla
ilgili bir değerlendirme yapmaya ihtiyacı bulunmaktadır.
2.2 İnsan Hakları ve Azınlıkların Korunması
Uluslararası İnsan Hakları Hukukuna Riayet
İnsan haklarına ilişkin belgelerin onaylanması bağlamında, Parlamento, Engellilerin
Haklarına İlişkin BM Sözleşmesi’ni onaylamıştır. Sözleşme 18 Aralık 2008 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Sözleşmenin İhtiyari Ek protokolü Eylül 2009’da imzalanmıştır.
12
Eylül 2009’daki bir Hükümet kararının ardından, BM İşkenceyi Önleme Sözleşmesi’nin
İhtiyari Protokolü (OPCAT) halen Parlamento’da onay için beklemektedir. Bu Protokol,
tarafların gözaltına alınma yerlerinin denetlenmesi için bağımsız ulusal önleyici mekanizma
göstermesini veya kurmasını öngörmektedir.
Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne (AİHS) 3 Ek Protokolü 12 onaylamamıştır.
Rapor dönemi boyunca, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) 381 kararında
Türkiye’nin AİHS’i ihlal ettiği sonucuna varmıştır. Mahkeme bu vakaların üçte birinde adil
yargılanma ve/veya özgürlük ve güvenlik haklarının ihlal edildiğine hükmetmiştir. Karara
bağlanan olayların çoğu 1990’larda ya da yeni Türk Ceza Kanunu ve Ceza Usulü Kanunu’nun
kabul edilmesinden önce meydana gelmiştir. Yeni başvuruların çoğu adil yargılanma ve özel
mülkiyet haklarına ilişkindir. Başvuruların %11’i ifade özgürlüğü, %5’i işkencenin
yasaklanmasıyla ilgilidir. Genel olarak, AİHM’e Türkiye aleyhine yapılan daha çok sayıda
başvuru vardır.
Türkiye AİHM kararlarının uygulanmasında gelişme kaydetmiştir. 2008 yılında toplam 5.2
milyon Avro tutarındaki maddi tazminatın tamamı zamanında ödenmiştir.
Ancak, yasal düzenlemeler gerektiren AİHM kararlarının uygulanması bazen yıllarca
ertelenmektedir. Hulki Güneş, Göçmen ve Söylemez kararlarının uygulanmaması davalıların
özgürlüklerinden yıllarca kanuni süreç olmaksızın mahrum kalmalarına neden olmuştur. Bu
duruma çare bulunması için yasal değişiklikler gerekmektedir. Buna ek olarak, Türkiye
vicdani retçilerin tekrar tekrar kovuşturulması ve mahkûm edilmesini önleyici yasal
düzenlemeleri kabul etmemiştir. Güvenlik güçlerinin faaliyetlerinin kontrolü, kötü
muameleye karşı etkin önlemler alınması ve ifade özgürlüğüne getirilen kısıtlamalar
Türkiye’nin yasal düzenlemeler yapması gereken diğer konulardır.
Kıbrıs’ın Türkiye aleyhinde yaptığı başvuruda, kayıp kişiler ve Kıbrıs’ın kuzeyinde ikamet
eden Kıbrıslı Rumların mülkiyet haklarına getirilen kısıtlamalar meseleleri beklemededir.
Yerlerinden edilmiş kişilerin mülkiyet haklarını ele almak üzere kurulan tazminat
mekanizması ilke olarak AİHM tarafından konan şartları yerine getirmekte ve tazminat
başvuruları almaktadır. AİHM 28 Haziran 2008 tarihli kararında, Türkiye-Alexandrou
davasının Kıbrıs Türk Taşınmaz Mallar Komisyonu’nun arabuluculuğunda dostane çözümle
sonuçlanmasını not etmiş ve çözümün Sözleşmede ve protokollerinde tanımlandığı gibi, insan
haklarına saygı temeline dayanmasından duyduğu memnuniyeti ifade etmiştir. Ancak, AİHM
bu durumun diğer tüm vakalar bakımından etkili olup olmadığı hususunu
değerlendirmemiştir. Türkiye AİHM‘in Loizidou ve Xenides-Arestis davalarında verdiği
kararları tam olarak uygulamamıştır.
İnsan haklarını geliştirme ve uygulama görevi birçok kamu kurumunca paylaşılmaktadır.
Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ve İnsan Hakları Kurulu da bunlara dâhildir. Bu
kurumlar nezarethaneleri (devlet tarafından yönetilen sosyal hizmetler dâhil) ziyaret etme ve
insan hakları ihlali suçlamalarını incelemekle yükümlüdürler. Genel olarak bu kurumlara
yapılan başvuruların sayısı önemli ölçüde artmıştır. Kamu personeline, hâkim, savcı ve polis
memurlarına insan hakları konusunda eğitim verilmesine devam edilmektedir. Jandarma için
hizmet içi ve görev sırasında eğitim insan hakları eğitimini kapsamakta ve insan hakları ihlali
ihbarlarının incelenmesi teknikleri konusunda eğitimle desteklenmektedir.
12
4, 7 ve 12.Protokoller
13
İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, Parlemento bünyesinde, işkence, mahkumlara kötü
muamele, düşünce, ifade, din ve vicdan özgürlüğü, ekonomik ve sosyal haklar (çocuk hakları
dahil) ve AB müktesebatı ile uyum alanlarında dört alt komite kurmuştur. Komisyon ayrıca
muhtelif insan hakları vakalarına ilişkin raporlar da sunmuştur.
Ancak, bazı insan hakları savunucuları işleriyle bağlantılı olarak cezai işlemlerle
karşılaşmaktadır. Mali kaynağın, bağımsızlığın ve kamu bilincinin olmaması insan hakları
kuruluşlarının rahatça iş görmesini engellemektedir. Bu eksiklikleri gidermek için yeni bir
Ulusal İnsan Hakları Kuruluşu’nun oluşturulmasına ilişkin görüşmeler sonuçlanmamıştır.
Hükümet bu sürece olan bağlılığının işaretini vermiştir. Ombudsman Kanunu 2006 yılında
kabul edilmiş, Anayasa Mahkemesi, Anayasanın bu tür bir kuruluşun Parlamentoya
bağlanmasına izin vermediği gerekçesiyle kanunu iptal etmiştir. Ombudsmanlığın kuruluşu
Anayasa değişikliğine bağlıdır. Ancak, Parlamentoda gerekli oydaşma sağlanamamıştır.
Genel olarak, uluslararası insan hakları hukukunun izlenmesinde bazı ilerlemeler
sağlanmıştır. Bununla beraber, yasal düzenlemeler yapılmasını gerektiren AİHM kararlarının
uygulanması konusunda yıllardır ayak sürünmektedir. Özellikle Ombudsmanlığın kurulması
ve bağımsız insan hakları kuruluşunun oluşturulması bağlamında insan hakları alanındaki
kurumsal çerçevenin güçlendirilmesi için daha fazla çaba gerekmektedir. OPCAT’ın
onaylanması gecikmiştir.
Medeni ve siyasi haklar
Hükümet kötü muamele ve işkencenin önlenmesine yönelik yasal garantilere uyumun
sağlanmasına ilişkin gayretlerine devam etmiştir. İstanbul Protokolü’nün 13 Türkiye’de
uygulanması anlayışıyla, sağlık personelinin, hâkim ve savcıların kötü muamele ve işkence
vakalarında etkin soruşturma ve belgeleme eğitimleri hızlandırılmıştır. İfade alma odalarına
video ve ses kaydı alma sistemlerinin kurulması çalışmaları devam etmektedir.
Vatandaşların polis, jandarma ve sahil güvenlik hizmetlerine ilişkin şikâyetlerini soruşturacak
bağımsız ulusal mekanizmanın kurulması hazırlıkları Haziran ayında tamamlanmıştır. Bu
kurumun kurulmasına dair kanun tasarısının nihai hale getirilmesi ve Parlamentoya sunulması
için İçişleri Bakanının kararı beklenmektedir.
Avrupa Konseyi İşkenceyi Önleme Komitesi (İÖK) 14 Haziran 2009’da Türkiye’ye kapsamlı
bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Ziyaret, insan hakları alanında faaliyet gösteren sivil toplum
örgütleri son yıllarda daha fazla işkence ve kötü muamele ihbarı aldığından Hükümetin
işkenceye sıfır tolerans politikasının incelenmesi açısından önem taşımaktaydı. İÖK yasa
uygulayıcılar (polis ve jandarma) tarafından gözaltına alınan kişilerin maruz kaldığı
muamelelere ve yasadışı göçmenlerin tutulduğu yabancılar gözaltı merkezlerinin şartlarına
özel önem atfetmiştir. İÖK ayrıca hapishanelere ilişkin, mahkûmlara sunulan etkinlikler ve
sağlık hizmetleri de dâhil birçok unsuru ayrıntılarıyla incelemiştir. 2009 yılı ziyaret raporunun
13
İstanbul Protokolü: İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele veya Cezaların Etkili
Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu, 9 Ağustos 1999.
14
İÖK’nin görevi Avrupa Konseyi’ne üye 47 ülkede özgürlüklerinden mahrum bırakılmış insanların karşılaştığı
muameleyi incelemektir. Her bir ziyaretten sonra, İÖK ilgili devlete yorumlarını ve önerilerini içeren gizli bir
rapor sunar. Devlet İÖK raporunun yayınlanıp yayınlanmamasına karar verir.
14
derhal yayınlanmasına izin verilmesi, hükümetin işkence ve kötü muameleye sıfır tolerans
politikasına bağlılığının vurgulanmasına katkıda bulunacaktır 15.
OPCAT’ın onaylanması 2005’ten beri beklemededir (Uluslararası İnsan Hakları Hukukuna
Uyum bölümüne bakınız).
İşkence ya da kötü muameleleri ihbar edenlere karşı yasa uygulayıcılar tarafından sıklıkla
karşı-davalar açılmaktadır. Bu tür yasal süreçler şikayetleri caydırmaya neden olabilir. Karşı
davaların Türk mahkemeleri tarafından süratle görüldüğüne dair kanıtlar vardır.
Adalet Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösteren Adli Tıp Kurumunda çalışanlar dışında
hiçbir doktor, mahkemeler tarafından yetkili olarak kabul edilmemektedir. Uygulamadaki bu
fiili tekel durumu ülkede etkili ve bağımsız adli tıp servislerinin gelişmesine imkan
vermemektedir. Ayrıca, doktorun güvenlik nedenleriyle yasa uygulayıcısının otopsi sırasında
hazır bulunmasını istemesi halinde avukatların da orada bulunmalarına izin verilmelidir.
İnsan hakları ihlallerinin cezalandırılmamasıyla mücadele konusunda, Engin Çeber’in
2008 yılında gözaltında ölümünden sorumlu tutulan 60 resmi görevli hakkında dava
açılmıştır.Bu davanın duruşması Ocak 2009’da başlamış ve halen devam etmektedir.
Bununla beraber, insan hakları ihlallerinin cezasız kalmasının azaltılmasına yönelik
gayretlerin artırılması gerekmektedir. Parlamento İnsan Hakları İnceleme Komisyonu
tarafından Ocak ayında kabul edilen işkence ve kötü muamele hakkındaki rapora gore, kötü
muamele ya da işkence yaptıkları gerekçesiyle İstanbul’da görev yapan 431 polis memuruna
karşı açılan 35 davanın hiçbirinde sanıklar suçlu bulunmamıştır 16. Komite, bu durumun kolluk
görevlilerine karşı başlatılan yargılama süreçlerinin etkinliği hakkında şüpheler oluşmasına
yol açtığı sonucuna varmıştır. Aynı rapora göre, işkence ya da kötü muamele iddiaları
hakkında yapılan idari soruşturmalar sonucu polis memurlarının sadece % 2’si için disiplin
cezası uygulanmıştır. Komite, bu tür soruşturmaların arkadaş olan polisler tarafından
yürütülmemesi gerektiği sonucuna varmıştır.
Ahmet Kaymaz ve 12 yaşındaki oğlu Uğur’u Kasım 2004’te “Meşru müdafaa dışı
öldürmek”le yargılanan dört polis memuru, Yargıtay tarafından Haziran ayında beraat
ettirilmiştir. Kaymaz ailesi AİHM’e başvurmuştur.
Genel olarak, Türkiye’deki yasal çerçeve işkence ve kötü muameleye karşı kapsamlı koruma
unsurları içerse de bunların uygulamaya aksettirilmesi ve hükümetin sıfır tolerans
politikasının tam olarak uygulanması sınırlı olmuştur. İşkence ve kötü muamele iddiaları ile
faillerin cezasız kalması hala büyük bir endişe kaynağıdır ve Türk yetkililer tarafından
düzeltilmesi gereken öncelikli bir konu olmalıdır. Bu alandaki ilerlemeyi doğru bir şekilde
değerlendirmeye Türk makamlarının Avrupa Konseyinin İşkenceyi Önleme Komitesi (İÖK)
raporunun yayımlanmasına süratle izin vermeleri yardımcı olabilir.
Adalete erişim, gözaltına alınanların gözaltına alındıktan hemen sonra bir avukata
erişebildiği kentsel alanlarda göreceli olarak daha kolay olmuştur. Ancak, özellikle
Güneydoğu başta olmak üzere, sanıkların kentsel alanlardakine eşit bir şekilde bir avukata
15
Türkiye hakkındaki tüm CPT raporları yayımlandı. Ancak, geçmişte bunların bazılarının yayımlanması
geciktirildi.
16
Ocak 2009 itibariyle, 64 kişi beraat etti, 290 dava soruşturma yapılmamasıyla sona erdi ve 76 polis memuruna
karşı süreç devam ediyordu.
15
erişemedikleri kırsal alanlarda sorunlar vardır. Benzer şekilde, gösterilere katıldıkları için
Terörle Mücadele Kanunu kapsamında gözaltına alınan 15 ve 18 yaş arasındaki çocuklar
gözaltına alındıktan hemen sonra her zaman bir avukata erişme imkanı bulamamıştır. Genel
olarak, etkili adli yardım sınırlıdır ve bazı ceza davalarındaki davalılar avukat vasıtasıyla
temsil edilememektedir. Sanıkların ücretsiz adli yardım konusunda daha fazla
bilgilendirilmeleri gerekmektedir.
Türkiye, birkaç yıldan beri cezaevi koşullarında ve altyapıda iyileştirmeler sağlayan iddialı
bir cezaevi reform programı uygulamaktadır. Yeni cezaevleri inşa edilerek ve bazı eskimiş
küçük cezaevleri kapatılarak bu programın uygulanmasında daha fazla ilerleme
kaydedilmiştir. Cezaevi görevlilerinin eğitimi için hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim veren
dört merkez bulunmaktadır. Beşincisi ise inşa edilmektedir ve yıl sonundan önce bitirilecektir.
Yıl sonuna kadar sonuçlandırmak amacıyla ek 6.000 cezaevi görevlisinin işe alınması
işlemine Temmuz ayında başlanmıştır 17.
Ancak, cezaevi reform programının uygulanmasının pürüzleri bulunmaktadır. Örneğin,
yetersiz kaynakları olan küçük cezaevlerinde bu programı uygulamak zordur. Cezaevlerindeki
şu anki görevli sayısı yetersizliği, mahkumların toplu faaliyetlerini ya da mahkumlar için
rehabilitasyon programlarının uygulanmasını engelleyerek bu konudaki sıkıntıları
artırmaktadır. Mahkumlar için hala toplu faaliyet imkanı sağlamayan F-Tipi yüksek güvenlikli
cezaevlerindeki durum bu şekildedir.
Birkaç yıl içinde ikiye katlanan mahkum sayısı, hapishanelerde gittikçe artan bir aşırı
kalabalıklaşma sorununa yol açmıştır 18. Ayrıca, duruşma öncesi gözaltında tutulanların
yüksek oranı sorunu düzeltilmelidir 19(Adalet sistemi hakkındaki bölüme bakınız).
Cezaevi gözlemi için ulusal çerçeve, OPCAT’ın gereksinimlerinin gerisinde kalmaktadır
(İşkence ve kötü muamele hakkındaki bölüme bakınız). Tutuklanmış çocuklar hakkında
endişeler vardır (Çocuk hakları bölümüne bakınız).
Telefonda Türkçe dışındaki dillerin kullanımındaki kısıtlamaları gevşetmek için yeni bir
prosedür oluşturulmuştur. Kanunla düzenlenen ziyaret etme koşulları, mantıksal güvenlik
gerekçelerinden daha kısıtlayıcıdır.
Devamlı tedavi gerektiren ciddi hastalıkların serbest bırakılma sebebi sayılmadığı birçok vaka
olmuştur. Sağlık ve psikiyatrik destek kaynakları yetersizdir. Cezaevlerinde gereken düzeyde
sağlık hizmeti verilebilmesi için bir doktora 250 mahkum oranına Türkiye’de ulaşılamamıştır.
Cezaevi görevlilerinin kötü muamele yaptıklarına dair durumlar rapor edilmiştir (Suçun
cezasız kalması bölümüne bakınız).
Genel olarak, eğitim, altyapı ve ek cezaevi görevlisi alımı konularının iyileştirilmesine
yönelik bazı gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak, hapishanelerin aşırı kalabalık olması ve
duruşma öncesinde gözaltında tutulanların yüksek oranı halledilmesi gereken sorunlar
arasındadır.
17
10 Temmuz 2009’da toplam boş kadro sayısı 8.121 iken toplam kadro 27.021 idi.
10 Temmuz 2009’da toplam tutuklu sayısı 112,066 iken toplam cezaevi kapasitesi 90.558 idi.
19
10 Temmuz 2009’da tutukluların % 53’ünü henüz daha duruşmaya çıkmamış olanlar oluşturuyordu.
18
16
İfade özgürlüğü bağlamında, Türk Ceza Kanununun 301. Maddesi artık ifade özgürlüğünü
sistematik olarak kısıtlamak için kullanılmamaktadır. Bu maddenin gözden geçirilmesi
geçmiş yıllara kıyasla soruşturmalarda önemli bir azalmaya yol açmıştır 20.
Anayasa Mahkemesi, 2006’da önceki Cumhurbaşkanının açtığı iptal davasında, Terörle
Mücadele Kanununun basın-yayın organlarının sahiplerini terörist propaganda yayımlamak ya
da terörizmi övmekten sorumlu tutan hükümlerini iptal etmiştir.
200 Türk entelektüelinin imzaladığı, “Osmanlı Ermenilerinin 1915’te uğradığı Büyük
Felaketin inkar edilmesini […]” kınayan ve Ermenilerden özür dileyen bir dilekçe internette
yayımlanmıştır. Belli başlı basın-yayın organlarını da kapsayacak şekilde geniş bir kesimde
tartışma başlatan bu kampanya için 30.000 civarında imza toplanmıştır 21. Ayrıca, Kürt
sorunu, azınlık hakları, ordunun rolü ve Atatürk’ün mirası gibi Türk kamuoyunca hassas
olarak kabul edilen diğer konular hakkında da yoğun tartışmalar yapılmıştır.
Bununla beraber, Türkiye’deki yasal çerçeve ifade özgürlüğünü kullanmak için yeterli
garantiler sağlamayı hala başaramamaktadır. Bunun neticesinde yasal çerçeve hakim ve
savcılar tarafından kısıtlayıcı bir şekilde yorumlanmaktadır. Hala 301. madde kapsamında
yürütülen bazı soruşturmalar ve verilen hükümler vardır. Ayrıca, Türk Ceza Kanununun,
özellikle haysiyete karşı saldırılar (125. ve 131. maddeler), kamu düzeni (214, 216, 217, 218
ve 220. maddeler), devletin güvenliği (305. madde), anayasal düzen (312 ve 314. madde) ve
müstehcenliğe (226. madde) ilişkin diğer hükümleri ifade özgürlüğünü sınırlamak için
kullanılmaktadır. Buna ek olarak, Türk Ceza Kanununun 318. maddesi (halkı askerlikten
caydırmak), Atatürk’e Karşı Şuçlar Kanunu ve Türk Alfabesinin Kabulü ve Kullanımı
Hakkında Kanun temelinde soruşturma ve mahkumiyetler sürmektedir 22. Bu yasal
belirsizlik, gazetecileri, yazarları, yayıncıları, siyasetçileri, akademisyenleri ve diğerlerini
araştırma, soruşturma, mahkumiyet ve hapse atılma tehdidiyle karşı karşıya bırakmakta ve
dolayısıyla kendi kendilerini sansür etmelerine yol açabilmektedir.
Terörizmin tırmanması sonucu Haziran 2006’da Terörle Mücadele Kanununda yapılan
değişiklikler, bazı dergilerin geçici olarak yayından kaldırılmasıyla sonuçlanmıştır. Anayasa
Mahkemesi, önceki Cumhurbaşkanının 2006 yılında Terörle Mücadele Kanununun,
Savcıların yayınları 15 günden bir aya kadar yasaklamasına izin veren hükümlerine karşı
açtığı iptal davasını reddetmiştir.
Önde gelen ulusal basın-yayın grubu Doğan Medya Holding’e karşı vergi konusuyla ilgili iki
soruşturma açıldı. Maliye tarafından verilen yüksek cezalar, grubun ekonomik varoluşunu
20
301. maddeye yapılan değişiklikler 8 Mayıs 2008’de yürürlüğe girdi. Bu değişiklikler, diğerlerinin yanında,
301. madde bağlamında soruşturma açılabilmesi için Adalet Bakanının izin vermesini gerektiren bir hüküm
getiriyordu. Gözden geçirilmiş maddenin yürürlüğe girmesinden sonra Adalet Bakanı, bekleyen dosyaların
914’ünden (soruşturma ya da dava aşamasında) 77’si hakkında cezai soruşturmanın devam etmesine karar
vermiştir. (önüne getirilen dosyaların % 8’i). Ayrıca, Adalet Bakanı, 301. maddeye yapılan değişikliğin
yürürlüğe girmesinden sonra başlatılan 210 soruşturmanın 8’i hakkında cezai soruşturmanın devamına karar
vermiştir (önüne getirilen dosyaların % 3’ü).
21
Kampanyayı başlatanlar hakkında Ocak 2009’da soruşturma açılmamasına karar verildi. Ancak bu karar 2
Mart 2009’da Sincan 1.Ağır Ceza Mahkemesi tarafından bozuldu. Bu karara karşı Adalet Bakanlığı tarafından
Yargıtay’da açılan temyiz davası devam etmektedir.
22
Bu kanuna göre, sadece Türk alfabesinde bulunan harfler kullanılabilir.
17
potansiyel olarak zedelemekte ve dolayısıyla uygulamada basın özgürlüğünü etkilemektedir.
Vergiyle ilgili bu işlemlerde orantılılık ve doğruluk ilkelerinin gözetilmesi gerekmektedir.
Siyasetçilerce, kişisel haklarının yayıncılar, gazeteciler, yazarlar ya da diğer siyasetçiler
tarafından ihlal edildiği iddiasıyla medeni yargı süreçleri başlatılmıştır. Genelkurmay,
Güneydoğu’da vuku bulan olaylarla ilgili gizli bilgilerin sızdırılması hakkında davalar
açmıştır. Gazeteciler, soruşturmaların gizliliğini ihlal veya adil yargılanmayı etkileme (Türk
Ceza Kanununun sırasıyla 225 ve 228. maddeleri) gibi sebeplerden sıklıkla adli takibatlara
maruz kalmaktadır. Gazeteci akreditasyonu talep eden belli medya gruplarına karşı ayrımcılık
uygulanmaktadır. Önde gelen siyasi liderler Doğan Medya Holdingin sahibi olduğu gazeteler
ile televizyon kanallarının boykot edilmesi çağrısında bulunmuşlardır.
Sıklıkla görülen internet sitesi yasaklamaları endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. Adli
ve idari kararlar, istenmeyen içeriği filtrelemek yerine internet sitesine erişimi tamamen
engellemektedir. YouTube internet sitesi Mayıs 2008’den bu yana yasaklıdır. Facebook,
Google ve diğer internet sayfaları hakkında da devam etmekte olan davalar mevcuttur.
Genel olarak, geleneksel bir şekilde hassas meseleler olarak görülen konular da dâhil olmak
üzere Türk toplumunda artan bir şekilde açık ve serbest bir tartışma ortamı mevcuttur.
TCK’nın 301. maddesi artık ifade özgürlüğünü kısıtlayıcı bir şekilde işletilmemektedir.
Bununla birlikte, ceza kanununun diğer maddelerine dayanarak yapılan adli takibatlar ve
mahkeme kararları mevcuttur. Türk mevzuatı, ifade özgürlüğünü AİHS ve AİHM içtihadı ile
uyumlu kılacak kadar yeterli düzeyde güvence sağlayamamaktadır. Medya üzerindeki siyasi
baskılar ve yasal belirsizlikler uygulamada basın özgürlüğünü etkilemektedir.
Toplanma özgürlüğü konusundaki yasal çerçevenin uygulanmasına yönelik daha fazla
gayret gösterilmiştir. Kasım 2008’de İçişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan Genelgede
(işkence ve kötü muamele bölümüne bakınız) tevkif ve gözaltı usul işlemlerinin doğru
uygulanması ve özellikle güvenlik güçleri tarafından orantısız güç uygulanmasının
engellenmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Gösteriler sırasında görev yapan polis memurları,
yapacakları herhangi bir ihlal durumunda tanınmalarını kolaylaştırmak için kasklarında
görünür bir şekilde numaralar taşımaktadır. Bu önlem, artık tüm yurt çapında
uygulanmaktadır.
Ancak gösteriler sırasında güç kullanımı konusunu çözümlemek için, eğitim verilmesi de
dâhil olmak üzere, polisin zor çalışma koşullarının iyileştirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, 2007
yılında kabul edilen Polis Vazife ve Selahiyet Kanununun belli maddeleri, yaşam hakkının
korunması konusunda bazı endişelere mahal vermektedir. Bu yasanın uygulanmasına ilişkin
zorluklar hala rapor edilmeye devam edilmektedir. Rutin kimlik kontrolleri sırasında kötü
muamele vakaları meydana gelmektedir. Aşırı güç kullanımında bulunmuş güvenlik gücü
mensuplarına karşı başlatılan adli ve idari soruşturmalar etkin bir şekilde yürütülmemektedir.
(İnsan hakları ihlallerinin cezalandırılmamasıyla mücadele kısmına bakınız).
Önceki yıllarda polis şiddetiyle gölgelenmiş olan Nevruz (Kürtlerin Yeni Yılı) ve 1 Mayıs
gösterileri, raporun içerdiği dönem itibariyle çoğu yerde olaysız bir şekilde geçmiştir. Fakat
ülkenin güneydoğusundaki gösterilerde şiddet unsuru devam etmektedir. STK faaliyetlerinin
güvenlik güçleri tarafından soruşturulması ve video kaydına alınması gibi uygulamalar
özellikle ülkenin doğusunda ve güneydoğusunda hala rapor edilmektedir.
18
Dernek kurma özgürlüğü konusunda, derneklerin sayısı ve üye sayıları artmaya devam
etmiştir. Vakıflar Konseyinin ilk seçimleri Aralık 2008’de yapılmıştır. Yeni Vakıflar Konseyi,
yeni vakıf kurmak için gerekli kılınan mal varlığı miktarının önemli ölçüde azaltılması
gerektiği yönünde bir karar almıştır. Bu durum vakıf kurma şartlarının daha da
esnekleştirilmesini sağlayabilecektir.
Danıştay, üniversite profesörlerinin dernek kurma hakkını kısıtlayan bir Genelgeyi iptal
etmiştir. YÖK tarafından Kasım 2008’de yayınlanan Genelge, öğretim görevlilerinin meslek
kuruluşlarında, vakıflarda veya üniversitenin onayı olmaksızın kurulan derneklerde görev
almalarını engellemekteydi.
Yargıtay, Nisan ayında, lezbiyen, gay, biseksüel, transseksüel ve travesti (LGBTT) Lambda
İstanbul Dayanışma Derneğinin kapatılması kararını bozmuştur.
Ancak mahkeme kararı derneğin yasallığını, derneğin “lezbiyen, gay, biseksüel, travesti ve
transseksüel davranışları, bu gibi cinsel yönelimleri yaygınlaştırmak amacıyla teşvik
etmemesi” koşuluna bağlamakta olup; bu, AB’nin homofobiyi reddetmesiyle ve ayrımcılık
karşıtı standartlarıyla bağdaşmamaktadır. Ayrıca, Düşünce Özgürlüğü ve Eğitim Hakkı
Derneği Özgür-Der aleyhinde bir kapatma davası açılmıştır. Dava, Derneğin Kasım 2008’de
yaptığı ve okullarda subaylar tarafından verilen milli güvenlik derslerine karşı olduğunu
açıkladığı basın bildirisi üzerine açılmıştır. İnsan Hakları Derneğinin İstanbul Şubesine karşı
bir adli soruşturma yürütülmektedir. Her iki kapatma davası da İstanbul Valiliğinin şikâyeti
üzerine açılmıştır.
Bazı yasal hükümler, derneklerin faaliyetlerine aşırı bir yük getirmektedir. Bunlar, Dernekler
Kanununa uymamaktan dolayı verilen yüksek ceza meblağları veya sert yaptırımlardır 23. Yurt
dışından mali destek almadan önce ilgili makamlara bildirimde bulunulmasına dair yasal
yükümlülük dernekler için bir yük oluşturmaktadır. Topluluk fonları da dâhil olmak üzere,
yurt dışından fon desteği alan STK’lar hakkında medyaya yansıyan olumsuz haberler ve
STK’lara yapılan orantısız denetimler diğer bir endişe kaynağı olmaya devam etmektedirler.
Derneklerin ve vakıfların, özellikle uluslararası STK’ların yerel temsilciliklerinin tescilinde
karşılaşılan sorunlar hala rapor edilmektedir. Büyük uluslararası STK’lara (International
Crisis Group ve the Raoul Wallenberg Institute) ilişkin olarak en az iki dava bir yıldan uzun
bir süredir beklemededir.
Sendikaların, toplu gösteri düzenleme haklarını kullanmada engellerle karşılaşması
sürmektedir. Polis müdahalesi, her zaman kamu düzenine gerçek bir tehdidin olduğu
durumlarla sınırlı kalmamaktadır.
Siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin yasal düzenlemenin değiştirilmesi konusunda herhangi
bir ilerleme sağlanamamıştır (demokrasi ve hukukun üstünlüğü kısmına bakınız).
Genel olarak, derneklere ilişkin yasal çerçeve büyük ölçüde Avrupa standartları çizgisindedir.
Bununla birlikte, dernekler, halen faaliyetlerinin orantısız bir şekilde araştırılmasına maruz
kaldıklarından ve bazı durumlarda adli muamele sözkonusu olduğundan; bu yasal çerçevenin
uygulanmasında önemli ilerleme sağlanması gerekmektedir.
23
Bir derneğin gerekli kayıtlarının tutulmaması halinde, dernek yöneticileri üç aydan bir yıla kadar hapis
cezasıyla karşı karşıyadır.
19
Kamu kurumlarında ve kamuoyunda, sivil toplum kuruluşlarının katılım süreci de dâhil
olmak üzere, oynadığı rol konusunda artan bir bilinçlenme mevcuttur. Fakat devlet
kurumlarıyla sivil toplum kuruluşları arasında danışma usullerinde yaşanan bazı zorluklar
güven eksikliğini yansıtmaktadır. STK’ların mali açıdan varlıklarını sürdürebilmelerinin
iyileştirilmesi için, yardım toplama ve vergi muafiyetinden yararlanma konularına ilişkin
yasal çerçevenin, AB iyi uygulamaları dikkate alınarak güçlendirilmesi gerekmektedir.
Din özgürlüğü konusunda, ibadet özgürlüğüne genel olarak saygı duyulmaktadır. Şubat
2008’de kabul edilen Vakıflar Kanununun uygulaması rapor döneminde sorunsuz
gerçekleşmiştir (Mülkiyet hakkı ve dernek kurma hakkı kısımlarına bakınız). Türkiye’de
çalışmak isteyen yabancı din adamlarına çalışma izni verilmesi konusunda bazı ilerlemeler
kaydedilmiştir. Özellikle, Ekümenik Patrikhanenin Aralık 2008’deki çalışma izni
başvurularına olumlu yanıt verilmiştir. Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları temsilcileri de dahil
olmak üzere Türk makamları, 2009 yılının bahar aylarında sorunlarını tartışmak için
gayrimüslim topluluklarla görüşmüş olup; yaz aylarında da bu topluluklar Başbakanla bir
araya gelmişlerdir.
Aralık 2008’de Kültür Bakanı ilk Alevi Enstitüsünün açılışına katılmış ve Alevilerin geçmişte
devlet tarafından mağdur edilmesinden dolayı özür dilemiştir. Başbakan Ocak 2009’daki
Alevi kahvaltı seremonisine üst üste ikinci kez olmak üzere katılmıştır. Hükümet, Alevilerin
sorunlarının ve beklentilerinin açıkça ortaya konulması amacıyla çalıştaylar düzenlemiştir. Bu
çabalar Alevi toplumu tarafından olumlu bir şekilde karşılanmıştır. Devlet televizyonu, Alevi
Muharrem ayı 24 kutlamalarının birçoğunu ekrana getirmiştir. Bir diğer sembolik hareket ise,
Kültür Bakanlığının 1993 olaylarının 25 kurbanları anısına Sivas’taki Madımak Otelinde bir
kültür merkezi oluşturmak için tartışma sürecini başlatması olmuştur. Üç belediye konseyi
Cem evlerini ibadet yeri olarak tanımış ve Cem evlerine camilerle aynı mali kolaylıkları
sağlamıştır. Antalya, Ankara ve İstanbul’daki idari mahkemeler, Alevi öğrencilerin zorunlu
din ve ahlak bilgisi derslerinden muaf tutulması gerektiğini yönünde kararlar vermişlerdir.
İzmir idare mahkemesinin verdiği benzer bir kararı Danıştay onamıştır.
Bununla birlikte,Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 24. maddesi ve milli eğitim kanununun
12. maddesi uyarınca, din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri ilk ve ortaöğretimde zorunlu
olmaya devam etmektedir. Ekim 2007’de AİHM, bu derslerin sadece dinler hakkında genel
bir bakış vermediğini, kültürel haklar da dahil olmak üzere, Müslüman inancının temel
prensipleri konusunda özgün bir öğretimi içerdiğine de kanaat getirmiştir. Mahkeme
Türkiye’den, eğitim sistemini ve iç mevzuatını AİHS’ye ekli 1 no’lu Protokolün 2.
maddesiyle uyumlu hale getirmesini istemiştir. Bu hükmün uygulanması Avrupa Konseyi
Bakanlar Komitesi önünde hala bekleyen bir konudur.
Örgütlü dini gruplar olarak gayrimüslim topluluklar, tüzel kişiliklerinin olmamasından dolayı
hala sorunlar yaşamaktadırlar. Din adamı eğitimine ilişkin kısıtlamalar sürmektedir. Türk
mevzuatı bu topluluklar için dini özel yüksek öğrenime müsaade etmemekte ve devlet eğitim
sisteminde de bu imkan tanınmamaktadır. Rapor döneminde açılması yoğun bir şekilde
tartışılmış olmakla birlikte, Heybeliada Ruhban Okulu kapalı kalmaya devam etmektedir.
Ermeni Patriğinin, Ermeni dili ve din adamları için bir üniversite bölümü açılması önerisi
yıllardır bekleyen bir konudur. Süryaniler resmi okulların dışında, sadece gayri resmi eğitim
24
Muharrem Hicri takvimin ilk ayıdır.
2 Temmuz 1993 günü, bir grup gösterici, Pir Sultan Abdal kültür festivaline evsahipliği yapan Sivas’taki
Madımak Otelinin etrafını sarmıştır. Otel ateşe verilmiş ve çoğu Alevi yazar, şair ve sanatçı olmak üzere
festivale katılan 37 kişi hayatını kaybetmiştir.
25
20
sağlayabilirler. Türkiye’de çalışmak isteyen yabancı din adamlarına çalışma izni verilmesi
konusundaki ilerlemelere rağmen, genel olarak usullerdeki elverişsizlik sürmektedir.
Ekümenik Patrikhane ‘Ekümenik’ unvanını kullanma konusunda her zaman serbest değildir.
Temmuz 2007’de Yargıtay, Patrikhanede yapılan dini seçimlerde yer alan ve seçilen kişilerin
Türk vatandaşı olması ve seçim sırasında Türkiye’de istihdam ediliyor olması gerektiğine
hükmetmiştir. Bununla birlikte, AİHS ve AİHM kararları uyarınca Türklerin ve yabancı
uyrukluların örgütlenmiş dini topluluklara katılarak din özgürlüğü hakkını kullanma ehliyeti
konusunda eşit tutulması gerekmektedir.
Nüfus cüzdanı gibi kişisel belgelerde hala dini ayrımcılığa neden olabilecek dine ilişkin
bilgiler yer almaktadır.
İbadet yerleri konusunda, gayrimüslim cemaatler ayrımcılık ve idari belirsizlikler rapor
etmektedir; dini ibadet yerleri tahsisi için yetkili otoritelere başvurular reddedilmektedir ve
mevcut Protestan kiliseleri ve Yehova şahitlerinin ibadet yerleri ile ilgili davalar açılmaktadır.
Alevi ibadethaneleri (Cem Evleri) ile ilgili olarak mahkemelerde bekleyen iki dava
bulunmaktadır. Bunlardan biri Danıştay’dadır. Üç belediye meclisinin üç Cem Evini ibadet
yeri olarak tanımasına rağmen, bu evleri ibadet yeri olarak tanımama yönündeki genel siyaset
değişmemiştir.
Gayrimüslim azınlık mensupları tarafından ibadetlerinin güvenlik kuvvetleri tarafından
izlendiğine ve kaydedildiğine dair iddialar dile getirilmektedir. Alevi-Bektaşi Dernekleri
Federasyonu, Aleviler aleyhine aşağılayıcı ve ayrımcı haber yayınladıkları gerekçesiyle üç
gazete hakkında mahkemeye başvuruda bulunmuştur. Birçok ilde gayrimüslim din adamlarına
ve ibadethanelere saldırı rapor edilmiştir. Güney ili Adana’da bir Türk İncil Topluluğu
kitabevine Şubat ayında ikinci kez saldırı gerçekleşmiştir. Misyonerler toplumun geniş bir
kesimi tarafından ülkenin bütünlüğüne ve İslam dinine bir tehdit olarak algılanmaktadır.
Silivri’de iki misyonere karşı açılan dava devam etmektedir; Adalet Bakanlığı’nın Ceza
Yasası’nın 301. maddesi çerçevesinde adli takibatlara izin vermesinin ardından sözkonusu
dava da genişletilmiştir. Nisan 2007’de Malatya’da üç Protestan’ın öldürülmesiyle ilgili dava
hala sürmektedir.
Vicdani retçilere yönelik adli takibatlar devam etmektedir. Vicdani retçiliğin kamu önünde
savunulması mahkumiyete neden olmuştur. Vicdani retçiliğe ilişkin Yehova şahitlerine karşı
açılan davalar AİHM’de 26 beklemektedir (Uluslararası insan hakları hukukuna riayete ilişkin
bölüme bakınız).
Genel olarak, Vakıflar Kanununun uygulanması sorunsuz gerçekleşmektedir. (Mülkiyet
hakları bölümüne bakınız) Hükümet, Alevilerle ve gayrimüslim cemaatlerle bir diyalog
süreci başlatmıştır. Ancak, bu toplulukların sorunları çözüm beklemektedir. Azınlık dinlerine
karşı hala saldırılar meydana gelmektedir. Tüm gayrimüslim azınlıkların ve Alevilerin, din
adamlarının eğitimi de dahil olmak üzere, herhangi bir kısıtlama olmaksızın faaliyet
göstermelerine imkan tanıyacak şekilde AİHS ile uyumlu bir yasal çerçevenin oluşturulması
gerekmektedir. Türkiye’nin dini özgürlüğe tam saygıyı destekleyen bir ortamın oluşturulması
için daha fazla çaba sarfetmesi gerekmektedir.
26
Başvurular 43965/04, 5260/07 ve 14017/08
21
Ekonomik ve Sosyal Haklar
Kadın Hakları konusunda, Mart 2009’da yasayla TBMM’de tavsiyede bulunabilen Kadın
Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu kurulmuştur. Sözkonusu Komisyon, cinsiyet eşitliği
hususundaki gelişmeleri izlemekte, yasa tasarıları hakkında görüş bildirmekte ve Türk
mevzuat ve uygulamalarını uluslararası sözleşmelerle uyumlu hale getirmek için önerilerde
bulunmaktadır. Ayrıca, kadınlar ve erkekler arasındaki eşitlik ihlalleri ve cinsiyet temelli
ayrımcılıkla ilgili şikayetleri de incelemektedir.
Yapılan bir yasal değişiklikle, sözleşmeli kamu çalışanlarına diğer kamu çalışanlarına tanınan
16 haftalık doğum izni kullanma hakkı ve doğum izni sonrasında, başvurmaları durumunda,
aynı göreve geri dönme olanağı tanınmıştır. 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması’nın ön
sonuçları, bölgesel farklılıklar devam etse de, son beş yılda 27 anne ve çocuk sağlığı
verilerinde bir iyileşmenin sağlandığını göstermektedir.
Kamu ve sağlık sektörü çalışanlarına yönelik bilinçlendirme faaliyetleri ve cinsiyet duyarlılığı
eğitim programları devam etmektedir. Savcı ve hakimlere kadına karşı şiddet konusunda
eğitim sağlamak amacıyla Nisan 2009’da Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü ile Adalet
Bakanlığı arasında bir protokol imzalanmıştır. Avrupa Kadın Lobisi’nin “50/50 Cinsiyet
Eşitliği Yoksa Modern Avrupa Demokrasisi Yoktur” kampanyasıyla eşzamanlı olarak kadın
sivil toplum kuruluşları (STK) yerel seçimlerde kadınların katılımını artırmak için “50/50
eşitlik” gibi kampanyalar düzenlemiştir.
Bununla birlikte, cinsiyet eşitliği Türkiye’de önemli bir sorun teşkil etmeye devam etmektedir
ve müktesebatta öngörülen bir cinsiyet eşitliği birimi henüz kurulmamıştır (Sosyal politika ve
istihdam bölümüne bakınız).
Kadınların hem ulusal hem bölgesel seviyede siyasi temsili oldukça düşüktür. 29 Mart 2009
tarihinde gerçekleştirilen yerel seçimler bu durumu değiştirmemiştir: Sadece 2 il ve 17 ilçede
kadın belediye başkanı bulunmaktadır. Genel olarak, seçim öncesi söylemlere rağmen, siyasi
partiler yeterli sayıda kadın adayı seçilebilecekleri sırada aday göstermemiştir. Nihayet, Siyasi
Partiler Kanunu ve siyasi parti tüzükleri Türk kadınlarının uygulamada yeterli derecede siyasi
temsilini sağlayacak hiçbir hüküm içermemektedir.
Kadınların işgücüne katılımı hala çok düşüktür. 28 İşgücüne katılan kadınların kayıtlı olmayan
sektörlerde istihdam edilmeleri olasıdır; bu, kadınların durumunu hassas bir hale
getirmektedir. Genel olarak, kadınlar eşit değerli işlerde erkeklerden daha az kazanmaktadır.
Kadının eğitime erişimi, AB ve OECD üyesi ülkeler arasında en düşük seviyede
bulunmaktadır. İlköğretimde cinsiyetler arasındaki dengesizliği azaltmaya ilişkin olumlu
sonuçlar, özellikle kızların sürekli olarak okula devam etmesi sağlanarak ve okulu bırakma
olayları saptanıp izlenmek suretiyle, sürdürülmeli ve güçlendirilmelidir (Çocuk hakları
bölümüne bakınız).
27
Sağlık personeli tarafından sağlanan doğum öncesi bakımda %13 artış gerçekleşmiştir. Bu hizmetin %93’ü
sigorta tarafından karşılanmaktadır. Sağlık personelinin yardımcı olduğu doğum oranında %8 artış
bulunmaktadır. Bu hizmetin %90’ı sigorta tarafından karşılanmaktadır.
28
2008 yılı sonu/2009 yılı başında bir önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırıldığında kadınların işgücüne
katılımında önemli bir artış gözlemlenmiştir. Ancak, bu artış, küresel ekonomik finans krizi ve genel istihdamda
düşüş çerçevesinde değerlendirilmelidir.
22
Aile içi şiddet, töre cinayetleri ile erken ve zorla yapılan evlilikler hala ciddi bir sorun teşkil
etmektedir. Kadına yönelik aile içi şiddet ulusal araştırması raporu 29 sorunun ciddiyetini
ortaya koymaktadır: kadınların %39’u fiziksel şiddete, %15’i de cinsel istismara maruz
kaldıklarını belirtmişlerdir. Her dört kadından biri fiziksel ya da cinsel şiddet sonucu
yaralanmıştır. Ayrıca, araştırma sonuçları mağdurların sadece %4’ünün polisten yardım
istediğini, %1 gibi düşük bir oranın sığınma evlerine sığındığını, %48.5’inin ise taciz
hakkında kimseyle konuşamadığını göstermektedir. Türk kadınının çoğunluğu
hala
haklarının tam olarak farkında değildir ve Türkiye’nin bu konuda daha fazla çaba sarfetmesi
gerekmektedir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Haziran 2009 da Opuz – Türkiye 30 davasında kararını
vermiştir. AİHM oy birliği ile a) AİHS 2. Madde (yaşam hakkı); b) 3. Madde (işkencenin ve
insanlık dışı ve aşağılayıcı muamelenin yasaklanması) ve c) 14. Maddesinin ( ayrımcılığın
yasaklanması ) ihlal edildiğine karar vermiştir.
AİHS 2. ve 3. Maddelerle birlikte
okunduğunda müşteki ve annesi cinsiyet ayrımcılığına dayalı şiddete maruz kalmış, bu kadına
karşı ayrımcılık şeklinde meydana gelmiştir. Türkiye’deki aile içi şiddet vakalarını göz
önünde bulundurduğumuzda, adli sistemin genel olarak hareketsizliği ve saldırganların
cezasız kalması özellikle kadınları etkilemektedir.
Kadın örgütleri, aile mahkemelerinin Ailenin Korunması Kanunu çerçevesinde şiddet
tehdidiyle karşı karşıya olan kadınların korunması için men etme kararı vermesinin uzun
zaman aldığını rapor etmektedirler. Bu durum yasanın etkisini azaltmakta ve kadınların
mağduriyetinin artmasına yol açmaktadır.
Aile içi şiddete maruz kalan kadın mağdurlar için yalnızca 54 sığınma evi bulunmaktadır. Bu
sayı, gerek sığınma evi sayısı bakımından gerek toplam yatak kapasitesi bakımından,
Kanunda 31 öngörülenin ya da ihtiyacın çok altındadır. Ara koruma ve önleme servislerinin
mevcudiyeti ve anılan servislere erişim, varolan talebin karşılanması amacıyla
desteklenmelidir.
İlk etapta kamu kurumlarının namus cinayetleri ve kadına karşı aile içi şiddet ile mücadele
konusunda Başbakanlık genelgesi ile birlikte bir ilerleme olsa da raporlama döneminde bu
konuda endişeler ortaya çıkmıştır. Kanunda öngörülmekle birlikte, İçişleri Bakanlığı
genelgesinde belirtilen yerel koordinasyon komiteleri 32 oluşturulmamıştır. Bu konuda kolluk
kuvvetleri ve İçişleri Bakanlığı’nın kamu yönetimi birimlerinde bilinç eksikliği olduğu
belirtilmektedir.
Sivil toplum örgütleri ile Hükümet arasında cinsiyetle ilgili konularda etkin bir diyalog
eksikliği bulunmaktadır.
29
Hükümet destekli bu proje AB fonlu bir projenin bir parçası olarak 2008 yazında yürütülmüştür. Proje
kapsamında 12795 kadınla görüşülmüştür. Raporun özeti Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü’nün sitesinde
yayınlanmıştır.
30
Başvuru numarası 33401/02. Türk otoritelerinin başvuranı ve annesini aile içi şiddetten koruma
başarısızlığıyla ilgili.
31
2005 Belediyeler Kanunu nüfusu 50.000 veya daha fazla olan belediyelerde kadınlar için sığınma evleri
kurulmasını öngörmektedir.
32
Genelge çerçevesinde, bu birimler yerel düzeyde oluşturulmalı ve valilik, polis, jandarma, belediye, yerel
diyanet birimleri, üniversiteler ve STK’lardan temsilciler içermelidir. Namus ve töre adına işlenen suçları
engellemeye katkıda bulunmaları beklenmektedir.
23
Genel olarak, kadın haklarını ve cinsiyet eşitliğini garanti altına alan yasal mevzuat
mevcuttur. Ancak, yasal çerçeveyi uygulamaya dönüştürmek ve ekonomik hayata katılım,
fırsat eşitliği, siyasi yetkilendirme ve eğitim hizmetlerine erişim konularında erkekler ve
kadınlar arasında dengesizliklerin giderilmesi amacıyla ilave önemli çaba harcanması
gerekmektedir. Aile içi şiddet, töre cinayetleri ile erken ve zorla yaptırılan evlilikler
Türkiye’nin bazı bölgelerinde hala ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Kadın hakları ve cinsiyet
eşitliği konularında gerek kadınların gerek erkeklerin daha fazla eğitim ve bilinçlendirmeye
ihtiyacı mevcuttur.
Çocuk haklarına ilişkin olarak, ilköğretimde cinsiyetler arasındaki dengesizlik 2007/2008’de
%2.3’ten 2008/2009’da yaklaşık %1’e düşürülerek yarıya indirilmiştir. Okul öncesi
eğitimdeki öğrenci sayısı %14 artarak, okul öncesi kayıtlarının oranı %33 yükselmiştir. Okul
öncesi eğitimdeki öğretmen sayısı da 2008 yılında 2007’ye oranla %14 oranında bir artış
göstermiştir. Milli Eğitim Bakanlığı, e-okul veritabanı ile okula devam etmeyen çocukları her
an belirleyebilmektedir.
2008 yılında yapılan Türkiye Demografi ve Sağlık Anketinin ilk sonuçlarına göre, bebek, 5
yaş altı çocuk ve çocuk ölüm oranlarında düşüş görülmüştür. Bebek ölüm oranı 1998-2003
dönemine göre %47 oranında düşerek 2003-2008 döneminde %1.7 olarak ölçülmüştür.
2005 Çocuk Koruma Kanununa göre, ülkenin 81 ilinde de çocuk mahkemeleri kurulması
gerekmektedir. Geçen yıl 40 olan bu mahkemelerin sayısı bu yıl 73’e yükselmiştir. Bunlar 81
ilden 33’ünde bulunmaktadır. Daha ciddi suçlamalarla ilgilenmekle görevli Çocuk Ağır Ceza
Mahkemeleri yalnızca 7 ilde bulunmaktadır.
Bununla birlikte, 15 yaşın altındaki çocukların yoksulluk oranı %0.9 oranında artarak 2007’de
%26.1’e çıkmıştır. Kırsal kesimde bu oran %42’lere kadar çıkmaktadır.
İlköğretim kayıtlarında bölgesel eşitsizlikler devam etmektedir: Ülkenin doğu ve batı
bölgelerinin bazı kısımları arasındaki fark %10’dan fazladır. İlköğretime kaydolma oranı
%96.5 33 iken bu oran orta öğretim kayıtlarında %58.5’e düşmektedir.
Yetkili ulusal kurumların kapasitesinin zayıf kalması nedeniyle çocuk işgücü ile mücadelede
ilerleme kaydedilememiştir. Etkin bir denetleme sistemi bulunmamaktadır. Sahadaki çocuk
işgücünü ortadan kaldırmak için sağlam bir yapı ve yeterli kaynaklarla desteklenen
bütünleşmiş bir anlayış hala benimsenmemiştir.
Çocuk yargısına ilişkin olarak, 2005 Çocuk Koruma Kanununa göre, 18 yaşın altındaki tüm
Türk vatandaşları çocuk olarak kabul edilmekte ve çocuk haklarından yararlanabilmektedir.
Ancak 2006 Terörle Mücadele Yasasında ve özellikle Ceza Kanununun 220. ve 314.
maddelerinde yapılan değişiklikler ile 15-18 yaş arası çocuklar yetişkin olarak
yargılanabilmektedir. Uygulamada, Ceza Kanununun değiştirilmiş 220 ve 314. maddelerine
dayanarak sözkonusu yaş grubuna giren çocuklar hakkında açılan davalarda artış görülmüştür.
Örneğin, özellikle Güneydoğu bölgesinde, gösterilere katılan reşit olmayanlar “terör örgütüne
üye olmak” suçlamasıyla karşılaşabilmekte ve bu nedenle orantısız, uzun hapis cezalarına
çarptırılabilmektedir. Hükümler genellikle, polis memurlarının somut kanıtlarla
desteklenmeyen ifadelerine dayanarak verilmektedir. Çocukların, tutuklanmalarından sonra
savcı önüne çıkarılana kadar kötü muameleye maruz kaldığı ve bu süre içinde avukatlarını
33
Bu oran geçen yıl yaklaşık %97 idi. Aradaki fark esas itibariyle Milli Eğitim Bakanlığı’nın veri toplamak için
kullandığı istatistik yöntemlerindeki değişmeden kaynaklanmaktadır.
24
görmelerinin engellendiği iddia edilmektedir. Çocuk mahkemelerinde çocuk savcılarının
olmaması ve hapishane koşulları da eleştiri konusu olmaktadır. Son olarak, çocukların
psikolojik değerlendirmesi, bu konuda yetkin eleman eksikliği nedeniyle gereği gibi
yapılamamaktadır.
Islahevlerinin kısıtlı kapasitesi nedeniyle, tutuklu yargılanan çocuklarının çoğunluğunun
yetişkin hapishanelerinde 34 tutulması endişe kaynağı olmaktadır. Islahevlerindeki fiziksel
koşulların ve sağlanan hizmetin kalitesinin artırılması gerekmektedir. Şartlı tahliye sisteminin
daha etkin kullanılması hapishanedeki çocukların sayısını azaltacaktır.
Genel olarak, idari kapasite, sağlık, eğitim, çocuk yargı sistemi ve çocuk iş gücü dahil olmak
üzere çocuk haklarına ilişkin tüm konularda çabaların daha da arttırılması gerekmektedir.
Reşit olmayanların yetişkin olarak yargılandığı ve orantısız cezalara çarptırıldığı davalar
endişe kaynağı olmaya devam etmektedir.
Sosyal olarak savunmasız ve/veya engelli kişiler konusunda, Türkiye BM Engelli Hakları
Sözleşmesini Aralık ayında onaylamıştır. Engelli kişilerin sorunlarını ele almak amacıyla
birçok kamu destekli proje başlatılmıştır.
Bununla birlikte, zihin sağlığı endişe unsurudur. Avrupa İşkenceyi ve İnsanlık Dışı veya
Aşağılayıcı Muamele ve Cezayı önleme Komitesi (CPT), zihin sağlığı yerinde olmayanların
haklarını korumak, özellikle şahsen veya vasi aracılığıyla tedaviyi reddetme olanağı sağlamak
amacıyla yasal düzenlemelerin yapılması gerekliliğini vurgulamıştır. Mahkemeler ve zihin
sağlığı kurumları, sözkonusu kurumlara irade dışı yerleştirme konusunda Medeni Kanun’da
yer alan hükümleri yeterli şekilde uygulamamaktadırlar. Tedavi programları, fiziki altyapı ve
eğitim konularında ilave çaba gösterilmesi gerekmektedir. Türkiye’de zihin sağlığı
kurumlarını bağımsız olarak denetleyecek bir kurum bulunmamaktadır.
Engelli veya zihin sağlığı sebebiyle bakıma muhtaç kişiler ve bunlara bakım koşulları
hakkında kapsamlı veriler bulunmamaktadır. Toplum temelli hizmetler kurumsallaşmaya
alternatif olarak yeterince gelişmemiştir. Engelli kişiler kamu hizmetlerine erişimde, mevcut
hizmetler hakkında bilgi sahibi olunmamasından veya fiziki engellerden dolayı sorun
yaşamaktadır. Yerel seçimler sırasında engelli kişilerin oy kullanabilmesi için gerekli
olanaklar sağlanmamış, Yüksek Seçim Kurulu’nun iki kararı, engellilerin oy kullanma
haklarını olumsuz yönde etkilemiştir.
İşçi hakları ve sendikalar hususunda, 1980 askeri darbesinden sonra işçi haklarının
kısıtlandığı Türkiye’de, 1 Mayıs’ın “İşçi ve Dayanışma Bayramı” olarak resmi tatil ilan
edilmesi ve işçi sendikalarına Taksim Meydanında gösteri yapma (az sayıda katılımcıyla) izni
verilmesi sembolik adımlar olmuştur.
Bununla birlikte, sendikalara ilişkin mevzuatı reforma tabi tutma çabaları sonuç vermemiştir.
Sendikal haklara ilişkin Anayasa hükümleri de dahil olmak üzere, halihazırdaki mevzuat
gerek özel gerek kamu sektörü için özellikle örgütlenme, grev ve toplu iş sözleşmesi
konularında AB standartları ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) sözleşmelerine uyumlu
değildir (Bkz. 19. Fasıl- Sosyal Politikalar ve İstihdam). Mevcut sendikal hakların
uygulamalarına getirilen kısıtlamalar (Bkz. örgütlenme özgürlüğü) ve sendika üyeliği
34
10 Temmuz 2009’da, 282’si hüküm giyen 2678 çocuk hapishanelerde bulunmaktadır.
25
nedeniyle işten çıkarmalar hususunda raporlar mevcuttur. Türkiye’de sosyal diyalog zayıftır.
Genel olarak, toplu iş sözleşmelerinden yararlanan işçi yüzdesi düşüktür.
Avrupa İşçi Sendikaları Konfederasyonuna üye Kamu Emekçileri Sendikaları
Konfederasyonu mensupları terörle mücadele operasyonu kapsamında tutuklanmıştır. (Bkz.
Doğu ve Güneydoğudaki durum)
Ayrımcılığın önlenmesi ilkesi Anayasa’da güvence altına alınmıştır ve bu ilke çeşitli
kanunlarla da teyit edilmektedir. Hükümet ayrımcılığın önlenmesine dair toplumsal
farkındalığı artırmış, okul yılının ilk dersini bu konuya ayrılmasına karar vermiştir.
Ancak yasal mevzuat AB müktesebatıyla yeterince uyumlu değildir (Bkz. 19. Fasıl- Sosyal
politikalar ve İstihdam). Lezbiyen, eşcinsel, biseksüel ve transseksüellerin (LGBT) cinsel
tercihleri nedeniyle işten çıkarıldığı ayrımcılık vakaları görülmüştür. “Alenen teşhircilik” ve
“genel ahlaka karşı işlenen suçlar” hakkındaki Türk Ceza Kanunu hükümleri zaman zaman
LGBT’ye karşı ayrımcılık yapmak amacıyla kullanılmaktadır. Kabahatler Kanunu sık sık
travesti ve transseksüelleri para cezasına çarptırmak için kullanılmaktadır.
Homofobi fiziksel ve cinsel şiddet vakalarıyla sonuçlanmıştır. Travesti ve transseksüellerin
öldürülmesi endişe verici bir durumdur. Mahkemeler, transseksüel ve travestilere karşı işlenen
suçların faillerine “haksız tahrik” ilkesini uygulamıştır.
Türk Silahlı Kuvvetleri eşcinselliği “psikoseksüel” bozukluk olarak tanımlamakta ve
eşcinselleri askerliğe elverişsiz olarak addetmektedir. Askere çağrılan kişilerin, eşcinsel
olduklarını beyan etmeleri halinde fotografik kanıt sunmaları gerekmektedir. Az sayıda
kişinin de aşağılayıcı tıbbi testlerden geçmeleri gerekmiştir.
Mülkiyet haklarına ilişkin olarak, raporlama döneminde Vakıflar Kanununun uygulaması
sorunsuz bir şekilde devam etmiştir. Vasiyetçi, bağışçı veya Hazine ya da Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün adına kaydedilmiş taşınmaz mülklerin gayrimüslim cemaat vakıfları adına
kaydedilmesi için 27 Ağustos 2009 son başvuru tarihiydi. Toplamda yapılan 1393 başvuru
Vakıflar Bölge Müdürlüklerince değerlendirilmektedir. Vakıflar Kanunu uyarınca, bir
gayrimüslim cemaat vakfı bağış yoluyla iki adet taşınmaz mülk elde etmiştir. Türk yetkililer
gayrımüslim cemaat vakıfları üyeleriyle birlikte Mor Gabriel Manastırını ziyaret ederek
mülkiyet konularında görüş alışverişinde bulunmuşlardır.
Ancak ne Vakıflar Kanunu ne de diğer yasal düzenlemeler (a) el konulan ve üçüncü kişilere
satılan veya (b) yeni mevzuatın kabul edilmesinden önce birleştirilen vakıfların mülkleri
konusunu ele almaktadır.
Süryaniler mülkiyet konusunda güçlüklerle karşılaşmaya devam etmektedir. Özel şahıslar ve
dini kurumları ilgilendiren birkaç dava devam etmektedir. Özellikle Mor Gabriel Süryani
Ortodoks Manastırı arazi mülkiyeti konusunda sorunlarla karşılaşmıştır. Rapor döneminde,
Manastır ve komşu köyler arasındaki yeni idari sınırların kadastro işlemlerine, Hazine’nin
Manastır tarafından kullanılan arazinin Devlete ait olduğuna dair iddialarına, kamu
ormanlarının Manastır’ın dış duvarları içinde kaldığı yönündeki Orman Genel Müdürlüğünün
iddialarına dair davalar devam etmiştir. Yerel yargı makamları Manastır’a sözkonusu
ormanlık araziyi “işgal ettiği” gerekçesiyle ceza davası açmıştır. Manastır ise tartışmalı
arazinin kendine ait olduğunu ve elinde bunu destekleyen idari ve vergilendirme belgeleri
olduğunu ileri sürmektedir. Bütün davalar devam etmektedir.
26
2009 yılının Mart ayında, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Türkiye’nin
Bozcaada’daki (Tenedos) bir Rum Ortodoks kilisesinin mülkiyet haklarını ihlal ettiğine
hüküm vermiştir. Mahkeme oybirliğiyle, başvuru sahibi vakfın kendisine ait arazi üzerindeki
taşınmaz malları adına kaydettirmesinin Türk yargı organları tarafından reddinin, Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesinin (AİHS) 1. Protokolünün 1. Maddesine aykırı bulmuştur. Aynı
şekilde, Ermeni vakıflarına ilişkin iki davada AİHM Türkiye’yi 1. Protokolün 1. Maddesini
ihlal etmekten suçlu bulmuştur. Türkiye, AİHM’nin yukarıda belirtilenlerden sonuncu
kararını uygulamıştır.
Yunan vatandaşlarınca mülkiyet miras edinme ve kaydettirmede karşılaşılan sorunlar,
diğerlerinin yanısıra özellikle değiştirilmiş Tapu Kanunu’nun Türk makamlarınca
uygulanması alanında, bildirilmeye devam etmektedir.
Bu konuda, AİHM, AİHS’nin
1.Protokolü’nün 1.maddesinin ihlal edildiğine hükmetmiş ve mülkün iadesine veya
başvuranların mali olarak tazmin edilmesine karar vermiştir.
Genel olarak, rapor sırasında Vakıflar Kanunu sorunsuz bir şekilde uygulamaya konmuştur.
Ancak, el konulan ve üçüncü kişilere satılan veya yeni mevzuatın kabul edilmesinden önce
birleştirilen vakıfların mülkleri hususu sözkonusu Kanun tarafından ele alınmamaktadır.
Türkiye’nin tüm gayrimüslim cemaatlerin mülkiyet haklarının tam olarak korunmasını
güvence altına alması gerekmektedir.
Azınlık Hakları, Kültürel Haklar ve Azınlıkların Korunması
Ülkede azınlıklara ilişkin konular hakkındaki tartışma ortamı gelişmiştir. Özellikle eğitim ve
eğitimde ayrımcılık üzerine akademisyenler ve sivil toplum kuruluşları tarafından birçok
rapor yayımlanmıştır. Ders kitaplarından ayrımcı ifadeleri kaldırmak amacıyla yapılan
çalışma devam etmektedir.
Ancak, Türkiye’nin azınlık haklarına yönelik yaklaşımı kısıtlayıcı kalmaktadır. Türkiye, BM
Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesine (ICCPR) taraftır. Ancak, azınlıkların hakları
konusunda ve BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesine (ICESCR) eğitim
hakkı konusunda koyduğu çekinceler endişe sebebidir. Türkiye, Avrupa Konseyi Ulusal
Azınlıkların Korunması için Çerçeve Sözleşmesi ve Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa
Şartı’nı imzalamamıştır.
Türkiye ile AGİT Milli Azınlıklar Yüksek Komiseri (MAYK) arasında azınlıkların kamu
hayatına katılımı ve azınlık dillerinde yayın konularında bir diyalog başlatılmasına ihtiyaç
vardır. Bu durum, Türkiye’nin uluslararası standartlara ve AB üye ülkelerindeki en iyi
uygulamalara uyumunu kolaylaştıracaktır.
Rum azınlık, Gökçeada (Imbros) ve Bozcaada (Tenedos) adaları dahil olmak üzere, eğitim ve
mülkiyet haklarıyla ilgili sorunlarla karşılaşmaya devam etmektedir. Çift müdürlük 35
uygulaması da dahil olmak üzere azınlık okullarının yönetimi, uygulamaya ilişkin bir
düzenleme yapılmasını bekleyen bir sorun teşkil etmektedir.
Sarı Gelin “Ermeni Sorununun İç Yüzü” adlı belgeselin okullardaki dağıtımı, Ermeni
cemaatinin okul çocuklarına ayrımcılığın öğretildiği gerekçesiyle şikayet etmesini müteakip,
35
Bu okulların Müdür Yardımcısı Milli Eğitim Bakanlığını temsil eden bir Müslümandır ve Müdürden daha çok
yetkiye sahiptir.
27
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından durdurulmuştur. Ancak sözkonusu belgesel dağıtıldığı
okullardan toplatılmamış, belgeselin yayınlatılması ve gösterilmesine ilişkin karar, münferit
okul makamlarına bırakılmıştır.
İsrail ordusunun Aralık 2008’de Gazze’ye müdahalesinin ardından, Musevi cemaatine karşı
nefret söylemi örnekleri ortaya çıkmıştır. Bahsekonu cemaatin, endişelerini açıklamasının ve
nefret söylemine ilişkin yürürlükteki yasal uygulamaların yetersizliği hakkında şikayet
etmesinin ardından Cumhurbaşkanı ve Başbakan anti-Semitizmi alenen kınamıştır.
Genel olarak, dil, kültür ve temel haklara saygı gösterilmesi ve korunması alanlarında Avrupa
standartlarıyla uyum henüz tam olarak sağlanmamıştır. Türkiye, azınlıklara ilişkin olarak
hoşgörünün geliştirilmesi ve azınlıkların topluma dahil edilmesi hususlarında sınırlı çaba
sergilemiştir.
Kültürel haklara ilişkin olarak, Ocak 2009’da TRT (devlet kanalı) günde 24 saat Kürtçe
yayın yapan TRT-6 kanalını işletmeye başlamıştır. Eylül ayında Yüksek Öğrenim Kurumu
(YÖK) , Kürtçe ve ülkede konuşulan diğer dillerde yüksek öğrenim sağlanmasını öngören bir
Türk Üniversitesinin (Mardin’deki Artuklu Üniversitesi), “Yaşayan Diller Enstitüsü” kurma
girişimini onaylamıştır. Devlet radyosu ağı Mart 2009’da Ermeni dilinde yayın yapmaya
başlamıştır.
TRT-6’nın açılış töreninde Başbakan birkaç kelime Kürtçe konuşmuştur. Yerel seçim
kampanyaları sırasında siyasetçiler ve siyasi partiler siyasi faaliyetlerde Kürtçeyi
kullanmışlardır. Siyasi Partiler Kanununa göre, siyasi hayatta Türkçe dışındaki dillerin
kullanımı yasadışı olmasına rağmen, sözkonusu olayların çoğunda yasal girişim
gerçekleştirilmemiştir. Kürt siyasetçileri aleyhine davet, tatil tebriki ya da yerel faaliyetlerde
Kürtçeyi kullanma gerekçesiyle açılan davaların çoğunun ardından alınan kararların
savcılarca temyize götürülmesine rağmen, sözkonusu davalar beraat kararıyla sonuçlanmıştır.
Güneydoğu bölgesindeki çeşitli şehirlerdeki valilikler, Kürtçe kamu hizmeti vermeye
başlamışlardır.
Bununla birlikte, siyasi hayatta Kürtçe kullandıkları gerekçesiyle Demokratik Toplum Partisi
(DTP) üyeleri aleyhinde verilen cezai mahkumiyet kararları halen beklemededir. Temmuz
2009’da siyasi partilerden sorumlu Yargıtay Başsavcı Yardımcısı birçok DTP üyesinin siyasi
dokunulmazlıklarının kaldırılması için başvuruda bulunmuştur. Suçlamalar arasında
TBMM’de Kürtçe kullanmak da bulunmaktadır. 2007’de Kürtçe belediye hizmeti verdiği
gerekçesiyle görevden alınan Sur Belediyesi (Diyarbakır Merkez) başkanı yeniden seçilmiştir.
Ancak anılan suçlamalar temelinde aleyhte cezai bir dava beklenmektedir.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Kanununda yer alan kısıtlamalar, özel yerel ve
bölgesel TV ve radyo programları için uygulanmaktadır. Kürtçe dilini öğreten eğitim
programlarına izin verilmemektedir. Kürtçe siyasi tartışmalar ve genel eğlence programlarının
özel televizyon kanallarında yayınlanması neredeyse mümkün değildir. Halihazırda Kürtçe
yayın yapan tek televizyon kanalı olan GÜN TV aleyhinde, kanalın yayınladığı Kürtçe
şarkıların sözleri, yerel seçim kampanyası ve diğer programlara ilişkin olarak açılan davalar
ve soruşturmalar devam etmektedir.
Anadilleri Türkçe olmayan çocuklar, Türk kamu eğitim sisteminde anadillerini
öğrenememektedirler. Üniversite eğitimi kapsamında, Kürtçe seçmeli dersler talep ettikleri
gerekçesiyle Afyon Kocatepe Üniversitesi’nden uzaklaştırılan 18 üniversite öğrencisi
28
tarafından yapılan başvuruya ilişkin olarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Türkiye’yi
suçlu bulmuştur. Mahkeme, öğrencilerin eğitim hakkının ihlal edilmiş olduğuna karar
vermiştir.
Türkçe bilmeyen kişilerin kamu hizmetlerine erişimini kolaylaştırmak için önlem
alınmamıştır. Yürürlükteki yasa gereği çeviri imkanı bulunmasına rağmen, bu durum
teamülde tutarlı bir şekilde uygulanmamaktadır. Cezaevi yönetimleri arasında çeşitlilik
göstermekle birlikte, cezaevlerinde Kürtçe konuşmak sorunlu olabilmektedir. (Bkz.
Cezaevleri)
Romanlara ilişkin olarak, İçişleri Bakanlığına ‘Türk kültürüne bağlı olmayan vatansız ve
Türk vatandaşı olmayan çingeneleri ve yabancıları sınırdışı etme hakkını’ veren ve Romanlara
karşı ayrımcılığı teşvik eden Yabancıların Türkiye’de İkamet ve Seyahatleri Hakkında
Kanunda Romanların lehine değişiklik yapılmasına yönelik bir adım atılmamıştır. Türkiye’nin
Romanların sorunlarına çözüm getirecek ve yeterli yasal koruma sağlayacak bir strateji
geliştirmesine ihtiyaç vardır. Türkiye Roman toplumu hükümetinin bu yönde atım atması
yönündeki telkinlerine rağmen, uluslararası bir girişim olan 2005–2015 “Çingenelerini
Kapsama On Yılı”na katılmamaktadır.
Romanlar, eğitime erişimde dışlanma ve marjinalleşme, sağlık hizmetlerinde ayrımcılık,
istihdam olanaklarından dışlanma, kimlik kartlarına sahip olmada zorluklar ve kamu işleri ve
kamu hayatına katılımdan dışlanma gibi sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır. İskan
konusunda Romanlar, çeşitli şehirlerde yürütülen kentsel dönüşüm programları kapsamında
yerleşik oldukları mahallelerin tahrip edilmesiyle karşı karşıya kalmaya devam etmektedir.
2008 baharında başlayan İstanbul Sulukule’deki Çingene mahallelerinin yıkılması çalışmaları
konusunda, Başbakanlık İnsan Hakları Komisyonu tarafından yürütülen soruşturmanın
sonuçları hala yayımlanmamıştır. Türkiye’ye gerçekleştirdiği ziyaret sonunda, Avrupa
Konseyi İnsan Hakları Komiseri tarihi Sulukule bölgesinde yaşam şartlarını iyileştirmeye
yönelik Türk makamları tarafından sürdürülen çalışmaları tasdik etmiştir. Ancak Avrupa
Konseyi, insan hakları standartlarına aykırı bir şekilde bahsekonu ailelere alternatif yerleşim
yeri sağlamaksızın gerçekleştirilen, evlerinden tahliye edilmesi olayları gibi Romanların
yerlerinden edilmeleri sürecine ilişkin kaygılarını dile getirmiştir.
Genel olarak Türkiye, özellikle Kürt dilinde yayın yapan TV kanalı TRT 6 yoluyla kültürel
haklar alanında ilerleme kaydetmiştir. Ancak, özel televizyon ve radio yayınlarında, siyasi
hayatta, eğitim ve kamu hizmetleriyle iletişim konularında kısıtlamalar devam etmektedir.
Türkçe dışındaki dillerin kullanımına ilişkin yasal çerçeve kısıtlayıcı yorumlara açıktır ve
uygulama tutarsızdır. Sık sık ayrımcı muameleye tabi olan Romanların durumunda herhangi
bir ilerleme kaydedilmemiştir. Alternatif iskan imkanları sağlanmadan Roman mahallelerinin
yıkımı devam etmektedir.
Doğu ve Güneydoğu’daki Durum
Raporlama dönemi süresince Türkiye, 2008 yılı sonu itibariyle şiddet eylemlerinde görülen
göreceli düşüşe rağmen, çok sayıda kişinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan terörist
saldırılara devamlı olarak maruz kalmıştır. Aralık 2008’de AB, Türkiye’nin insan haklarına,
temel özgürlüklere ve uluslararası hukuka gerekli önemi vererek sürdürmesi gereken terörle
mücadelesine desteğini yinelemiştir.
29
Cumhurbaşkanı’nın Irak ziyareti ile Kürt Bölgesel Yönetimi (KBY) ile gerçekleştirilen
yakınlaşma Kürt sorununda olası bir çözüm bulmaya yönelik olumlu bir ortam oluşturma
çabalarına katkı sağlamıştır. Bu konuda muhalefet ve sivil toplum dahil olmak üzere devlet
yetkililerinin ve siyasetçilerin katıldığı güçlü bir kamuoyu tartışması gelişmiştir. 2008 yazında
Hükümet Kürt sorununu barışçıl yollardan çözme anlayışıyla kapsamlı istişareler başlatmış,
bu amaçla kapsamlı bir plan hakkında açıklamalarda bulunmuş, ancak henüz içeriğine ilişkin
herhangi bir ayrıntı vermemiştir.
2008 yılının Mayıs ayında Türk Hükümetinin, bölgenin sosyo-ekonomik kalkınmasına
katkıda bulunması amacıyla Güneydoğu Anadolu Projesini tamamlama konusunda açıkladığı
plan ilave kaynaklar eklenmesiyle devam etmiştir. Resmi kaynaklara göre, GAP’ın toplam
kamu yatırımları içindeki oranı 2008 yılında %12 artmıştır. (2007 yılında %7,2) Yatırımlarda
sulama, karayolu taşımacılığı, sağlık ve eğitim alanlarına öncelik verilmiştir. GAP İdaresi’nin
genel merkezi Ankara’dan Güneydoğu’daki Şanlıurfa’ya taşınmıştır. GAP’a özel bir izleme,
değerlendirme ve raporlama mekanizması hakkında açıklamalar yapılmış, ancak henüz
kurulmamıştır.
Geçmiş yılların aksine, Mart 2009’daki Nevruz kutlamaları, genel olarak olaysız
gerçekleşmiştir. Bölgedeki valilikler kutlamalar için izin vermişlerdir. Polis kuvvetleri ve
eylemciler arasında büyük çatışmalar yaşanmamıştır.
Haziran ayında TBMM, gelecek 5 yıllık süre içerisinde, Türkiye-Suriye Sınırı’nın Mayından
Arındırılması hakkında Kanunu onaylamış ve anti-tank mayınlarının, gerektiğinde kamu
ihalesine de gitmek suretiyle, Savunma Bakanlığı gözetiminde temizlenmesini öngören bir
yasayı kabul etmiştir. Yasa belirli şartlarda, faaliyet gösterdiği alanda 44 yıla varan sürelerde
tarımsal faaliyetleri yürütme hakkı karşılığında özel firmaların da mayın temizleme
çalışmalarına katılmasına imkan tanımaktadır. Muhalefetteki CHP, sözkonusu yasanın
Türkiye’nin ulusal çıkarlarına aykırı olduğunu ileri sürmüş ve yasayı Anayasa Mahkemesi’ne
götürmüştür. Temmuz ayında Anayasa Mahkemesi, dosyayı incelenebilir bulmuş ve yasanın
bazı kısımlarını geçici olarak askıya almıştır. Ancak bu durum, mayın temizleme faaliyetlerini
etkilemeyecektir.
Ancak, terörizmin geniş bir tanımına imkan sağlayan terörle mücadele mevzuatının
uygulanması toplanma özgürlüğü ve ifade özgürlüğü gibi temel özgürlüklerin kullanımı
hususunda bölgede ölçüsüz kısıtlamaların doğmasıyla sonuçlanmıştır. Birçok olayda
sözkonusu yasa, özellikle Kürt sorunu olmak üzere şiddet içermeyen fikirlerin
cezalandırılması amacıyla tatbik edilmiştir. Nisan 2009’dan bu yana polis, terörist bir
yapılanma olan Kongra-Gel üyesi oldukları iddiasına dayanarak birkaç yüz DTP üyesi ve
yöneticisini tutuklamıştır. Benzer bir terörle mücadele operasyonu, PKK üyesi oldukları
gerekçesiyle KESK ve Eğitimsen adlı sendika örgütlerinin üyelerine karşı yürütülmüştür.
Şubat ayında Diyarbakır’daki bir ceza mahkemesi DTP’li bir milletvekilini bazı
konuşmalarından dolayı 18 aya mahkum etmiştir. Diğer DTP’li TBMM üyeleri Terörle
Mücadele Yasasını ihlal etmekle suçlanmışlardır ve mahkemede hazır bulunmaları için
bildirimde bulunulmuştur.
Kara mayınları gerek askeri personel gerek siviller için güvenlik açısından endişe kaynağı
olmayı sürdürmektedir. Anti personel mayınlarının patlaması sonucu güvenlik güçleri ve
sivillerden hayatını kaybedenler olmuştur. Türkiye, Anti-Personel Mayınların Kullanımının,
Depolanmasının, Üretiminin ve Devredilmesinin Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili
30
Sözleşme (Ottava Sözleşmesi) uyarınca, mayınlı alanlardaki antipersonel mayınlarını, 1 Mart
2014 tarihini geçmemek kaydıyla, en kısa sürede temizlemeyi taahhüt etmiştir.
Köy korucu sisteminin ortadan kaldırılması konusunda adım atılmamıştır. Köy korucularının
terörle mücadele esnasında insan hakları ihlalinde bulundukları yönünde raporlar mevcuttur.
Yerel seçimler esnasında yeni köy korucularının işe alındığına ilişkin bilgiler alınmıştır.
Genel olarak, devam eden terörist şiddetine rağmen, Hükümet Kürt meselesini, kültürel,
siyasi ve ekonomik boyutlarıyla, kamuoyunda tartışmaya açmıştır. Bu tartışmayı müteakip
somut önlemlerin alınması elzemdir. Suriye sınırındaki mayınların temizlenmesi ile ilgili yasa
diğer olumlu bir adımdır. Bununla birlikte, terörle mücadele mevzuatının geniş şekilde
yorumlanması temel hakların kullanımının gereksizce kısıtlanmasına yol açmıştır. Köy
korucuları sisteminin aşamalı olarak kaldırılması gerekmektedir.
Mülteciler ve Yerlerinden Edilmiş Kişiler
Terör ve terörle mücadele nedeniyle ortaya çıkan kayıpların tazmin edilmesi süreci ilerleme
kaydetmeye devam etmektedir. Şimdiye kadar, alınan başvuruların (361.000) yaklaşık %50’si
incelenerek sonuçlandırılmış, sonuçlanan başvuruların yaklaşık üçte ikisine olumlu cevap
verilmiştir. Kaynakların yetersizliği ve Zarar Tespit Komisyonlarının ağır iş yükü dolayısıyla
değerlendirmede ilerleme ve tazminat ödemeleri yavaş seyretmiştir.
Kentsel alanlardaki yerlerinden edilmiş kişilerin durumu kaygı unsuru olmaya devam
etmektedir. Ülke içinde yerlerinden edilmiş kişiler ekonomik ve sosyal dışlanmanın sıkıntısını
çekmekte ve sosyal, eğitim ve sağlık hizmetlerine ya çok az seviyede ya da hiç
ulaşamamaktadırlar. Yerlerinden edilmiş kişilerin geri dönüşlerini engelleyen bazı nedenler
mevcuttur. Bunlar arasında, başta güvenlik durumu ve mayınların varlığı olmak üzere, temel
altyapının mevcut olmayışı, sermaye eksikliği, kısıtlı istihdam imkanları ve köy korucu
sisteminin yarattığı tehdit yer almaktadır.
Hükümetin, yerlerinden edilmiş kişilerin durumunu ele almak üzere Van için hazırlanan pilot
eylem planını temel alan bir ulusal strateji geliştirme çalışmaları henüz tamamlanmamıştır. Bu
bağlamda, yerlerinden edilmiş kişilerden sorumlu dairelerin kurumsal kapasitelerinin
yetersizliği çözülmesi gereken bir sorun olmaya devam etmektedir. Yerlerinden edilmiş
kişilere yönelik politikaların geliştirilmesi sürecine sivil toplum daha fazla dahil edilmelidir.
Sığınmacılar tutuklu oldukları sırada prosedürel haklarına erişimde çeşitli kısıtlamalarla
karşılaşmaktadır. İltica konusundaki temel öncelikleri, herkes için (havaalanlarının transit
bölümlerinde de) iltica işlemlerine, adli yardıma ve UNHCR personeline adil, eşit ve sürekli
erişimin sağlanması, iltica işlemleri için bekleme süresinin kısaltılması ile kararlar için temyiz
yolunun açılması oluşturmaya devam etmektedir. İltica işlemlerine erişim eksikliği, yasaya
aykırı sınırdışı veya girişlerin reddedilmesi olaylarına yol açmıştır.
Genel olarak, yerlerinden edilmiş kişilerin tazmin edilmesi devam etmiştir. Ancak, hükümetin
yerlerinden edilmiş kişilerin durumunu ele alan genel bir ulusal stratejisi mevcut değildir.
Hükümetin yerlerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarını karşılamak için gösterdiği çabayı
arttırması gerekmektedir.
31
2.3. Bölgesel Konular ve Uluslararası Yükümlülükler
Kıbrıs
Türkiye, BM Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu çerçevesinde Kıbrıs-Rum ve Kıbrıs-Türk
toplumları liderleri arasında, BM çerçevesi içinde, ilgili BMGK kararları uyarınca ve Birliğin
üzerine kurulduğu ilkeler doğrultusunda Kıbrıs sorununun adil, kapsamlı ve yaşayabilir bir
çözüme ulaştırılması amacıyla süregelen kapsamlı müzakereleri desteklemeye devam
etmektedir. Ancak, 8 Aralık 2008 Konsey kararlarının da altını çizdiği gibi ve müzakere
çerçevesinde Türkiye’den, devam eden müzakereleri aktif olarak desteklemesi ve Kıbrıs
sorununun BM çerçevesi içinde, ilgili BMGK kararları uyarınca ve Birliğin üzerine kurulduğu
ilkeler doğrultusunda adil, kapsamlı ve yaşayabilir çözümü için uygun bir ortam yaratılmasına
katkı sağlamak amacıyla somut adımlar atması beklenmektedir.
AB, 11 Aralık 2006 tarihli Kobnsey sonuçları doğrultusunda, 21 Eylül 2005 tarihli bildirinin
içerdiği konulardaki ilerlemeyi izlemeye ve gözden geçirmeye devam edecektir.
Aralık 2006’daki Konsey kararından bu yana geçen süre zarfında, AB’nin muhtelif çağrılarına
rağmen 36, Türkiye Ortaklık Anlaşması’na Ek Protokolün uygulanması konusunda herhangi
bir ilerleme kaydetmemiş ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin gemilerine limanlarını kapalı tutmaya
devam etmiştir. Aralık 2008 Konsey kararlarında da belirtildiği üzere, Türkiye’nin Katma
Protokol’ün tam ve ayrımcılık yapılmadan uygulanmasını sağlama sorumluluğunu ivedilikle
yerine getirmesi gerekmektedir.
Türkiye, Kıbrıs Cumhuriyeti ile ikili ilişkilerin normalleştirilmesi hususunda bir ilerleme
kaydetmemiştir. Türkiye, Kıbrıs’ın muhtelif uluslararası örgüte ve Silah İhracatı Davranış
İlkeleri ve Çift Kullanımlı Malzeme konusundaki Wassenaar Düzenlemesi gibi düzenlemelere
üyeliğini veto etmeye devam etmektedir. Türk donanması, rapor döneminde, bir çok kez
Kıbrıs Cumhuriyeti için petrol arayan sivil gemileri engellemiştir.
Sınır Uyuşmazlıklarının Barışçı Yollardan Çözümü
Türkiye ve Yunanistan ikili ilişkilerin geliştirilmesine yönelik gayretlerine devam etmişlerdir.
İstikşafi görüşmelerin 41. turu Aralık 2008’de İstanbul’da yapılmıştır. Ancak ilerleme kısıtlı
olmuştur. İstikşafi görüşmeler 2002 yılından bu yana devam etmektedir.
Yunan karasularının genişletilmesi ihtimali karşısında Türkiye Büyük Millet Meclisi
tarafından 1995 yılında alınan “casus belli” kararıyla ilgili tehdit geçerliliğini korumaktadır.
Aralık 2008 Konsey kararlarına göre, Türkiye’nin net bir biçimde, gerekirse Uluslararası
Adalet Divanı’na başvurarak, BM Şartı’yla uyumlu olarak, iyi komşuluk ilişkileri ve
sorunların barışçıl şekilde çözümü taahhüdüne gerek duyulmaktadır. Bu kapsamda, Birlik, iyi
komşuluk ilişkileri ve sorunların barışçıl şekilde çözümünü olumsuz etkileyebilecek tehdit
veya eylemlerden kaçınılması çağrısında bulunmaktadır.
Yunan adaları üzerindeki uçuşlar dahil, Türkiye’nin devam eden hava sahası ihlalleri
konusunda Yunanistan tarafından önemli sayıda resmi şikayette bulunulmuştur.
36
21 Eylül 2005 tarihli bildiri, Aralık 2006, 2007 ve 2008 tarihli Konsey sonuçları.
32
Bölgesel işbirliği
Türkiye, Güney Doğu Avrupa İşbirliği Süreci (GDAÜ) ve Bölgesel İşbirliği Konseyi de dahil
olmak üzere, bölgesel girişimlere aktif olarak katılmaya devam etmektedir. Türkiye, Haziran
2009’dan beri, GDAÜ’nün yılda bir devreden Dönem Başkanlığı’nı yürütmektedir.
Diğer genişleme ülkeleri ve komşu üye devletlerle ikili ilişkiler olumlu bir gelişim
göstermektedir. Türkiye, Batı Balkanlar’da olumlu rol oynamaya devam etmektedir.
Bulgaristan ile ilişkiler olumlu seyretmektedir.
Uluslararası Ceza Divanı (UCD) hakkında Bkz.31. Fasıl – Ortak Güvenlik ve Dış Politikası
3. EKONOMİK KRİTERLER
Komisyon’un Türkiye’deki ekonomik gelişmeleri tahlil ederken yaklaşımı, Birliğe üyelik için,
işleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı ile Birlik içinde rekabet baskısı ve piyasa güçleriyle
baş edebilme kapasitesinin gerekli olduğuna ilişkin Haziran 1993 tarihli Kopenhag AB
Zirvesi Sonuçları’nı temel almaktadır.
3.1. İşleyen Bir Piyasa Ekonomisinin Varlığı
Ekonomik politikanın temel unsurları
Hükümet, hem Katılım Öncesi Ekonomik Programı (2009-2011), hem Orta Vadeli Planı
(2010-2012) birkaç aylık bir gecikmeden sonra sunmuş, bu nedenle mali programa devam
edilmesi hususu belirsiz kalmıştır. Hükümetin Eylül 2009 ortalarında ilan edilen Orta Vadeli
Planı, hem mevcut küresel kriz şartlarını hem de henüz gerçekleşmeyen bazı gelişmeleri
dikkate almıştır. 2008’in sonlarında ve 2009’un ilk yarısında kabul edilen çeşitli teşvik
paketlerinin etkinliği, daha güçlü bir mali çıpa, daha güvenilir bir çerçeve ile daha iyi iletişim
ve eşgüdümden istifade edebilir. Bu durum, büyümeye yeniden geçildiğinde ve Türkiye
mevcut mali teşvikten çıkmak amacıyla güvenilir ve zamanlı bir strateji sunmaya gereksinim
duyduğunda, daha da önemli olacaktır. Genel olarak, zorlu şartlarda ekonomi politikasının
temel unsurları üzerindeki uzlaşı muhafaza edilmiştir. Bununla birlikte, hükümetin ekonomik
politikaya ilişkin tutumuna olan güven, daha iyi bir planlama, eşgüdüm ve iletişimden
yararlanabilir.
Makro-ekonomik istikrar
Küresel krizin Türkiye üzerindeki olumsuz etkileri giderek belirginleşmiştir. Ancak, 2009
yılının ilk çeyreğinde zirveye ulaştıktan sonra neredeyse bütün ekonomik göstergeler 2099
yılının ilk yarısı itibarıyla ekonomik küçülmenin en düşük seviyeye indiğini göstermektedir.
Türkiye ekonomisinin büyüme hızı yıllık bazda, 2007 yılında yüzde 4.7 iken, 2008 yılında
yüzde 0.9 oranında gerçekleşmiştir. Küçülme 2008 yılının son çeyreği ile 2009 yılının ilk
çeyreğinde özellikle keskindir; zira GSYİH bu dönemlerde, bir önceki yılın aynı dönemlerine
kıyasla, sırasıyla yüzde 6.5 ve yüzde 14.3’lük oranlarda azalmıştır. Küçülmenin hızı 2009
yılının ikinci çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla yüzde 7’ye inerek keskin
biçimde yavaşlamış ve neticede 2009’un ilk yarısında yıllık küçülme yüzde 10.6 olarak
kaydedilmiştir. Kriz, ekonominin neredeyse bütün sektörlerini olumsuz etkilemiştir. Sanayi,
33
otomobil ve elektrikli aletler dahil olmak üzere iç ve özellikle dış talepteki büyük düşüşe bağlı
olarak özellikle sarsılmıştır. Sanayi üretiminde aşağıya giden eğilim Mart 2009 itibariyle
yavaşlamaya başlamıştır. Tüketicideki ve iş dünyasındaki güven, ayrıca sanayideki kapasite
kullanımı, ilk çeyreğin sonundan itibaren olumlu sinyaller vermeye başlamıştır. Talep
tarafında, özel tüketim ve bilhassa özel yatırım krizden ciddi şekilde etkilenmiştir. 2008
yılında, özel tüketim bir önceki yılın aynı dönemine oranla sadece yüzde 0.3 oranında
artarken, özel yatırım yüzde 4 oranında düşmüştür. 2009 yılının ilk yarısında, yatırımlardaki
yavaşlama keskin biçimde hızlanmış ve özel yatırım yüzde 32.5 oranında azalmıştır. Kamusal
tüketim, mali teşvik paketleri ile desteklenmiş ve 2008’de yüzde 1.9’dan, 2009’un ilk
yarısında yüzde 2.7’ye yükselmiştir. Özel tüketim, mali genişlemeye karşılık vermeye
başlamış, nitekim 2009 yılının ikinci çeyreğinde güçlü şekilde toparlanarak, 2009 yılının ilk
çeyreğindeki yüzde 10.2’lik düşüşle mukayese edildiğinde, 2009 yılının ikinci çeyreğinde bir
önceki yılın aynı dönemine kıyasla yüzde 1.2 oranında düşüş göstermiştir. 2008 yılındaki
yüzde 2.3’lük artıştan sonra, ihracat 2009 yılının ilk yarısında yüzde 10.6 oranında azalmıştır.
İthalatta ise daha fazla düşüş kaydedilmiştir. İthalattaki düşüş 2008 yılında yüzde 3.8 iken,
2009 yılının ilk yarısında, yıllık bazda 25.9’luk bir düşüş kaydedilmiştir. Hisse senetleri
keskin biçimde değer kaybetmiş, 2009 yılının ilk yarısına gelindiğinde yüzde 5 oranında
düşüş göstermiştir. Genel olarak, küresel ekonomik krizin ortaya çıkmasını takiben, iç ve
esasen dış talepteki kombine ve şiddetli düşüşün bir sonucu olarak, Türkiye ekonomisi
özellikle 2009 yılının ilk yarısında keskin biçimde daralmıştır.
Cari işlemler hesabı; enerji fiyatlarındaki ani düşüş ve azalan iç talebe bağlı olarak zayıf kalan
ithalat nedeniyle önemli bir ayarlamaya tabi tutulmuştur. Örtülü yüksek finansman ihtiyaçları
nedeniyle bir zamanlar ekonomi için temel risk teşkil eden cari açık, giderek daha az kaygı
unsuru olmuştur. Temmuz 2009’a gelindiğinde, cari açık GSYİH’in yüzde 1,5’u seviyesinde
seyretmiş, Temmuz 2008 itibariyle 23 milyar Avro seviyesinden yaklaşık 18 milyar Avro
seviyesine inerek gelişme göstermiştir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarında ABD Doları
cinsinden yaşanan son dönemdeki artışın devam etmesi, gelecek aylarda cari açık üzerinde
baskı yaratabilir. Küresel likiditedeki azalmaya rağmen, Türkiye, uluslararası sermaye
piyasalarına erişimini yeterli ölçüde sürdürmüş, dış yükümlülüklerini rahat şekilde
karşılayabilmiştir. Rapor döneminde, portfolyo girişleri adeta kurumuş, doğrudan yabancı
yatırımlar, GSYİH’nın yaklaşık olarak yüzde 1’i seviyesinde oldukça büyük bir oranda kalsa
da, neredeyse yarıya inmiştir. Ekonomik faaliyetlerdeki azalmaya rağmen, özel sektörün dış
borcunu çevirme oranı tatminkar seviyede seyretmiş ve Eylül 2009’a gelindiğinde tüm piyasa
beklentilerini aşmıştır. Ayrıca, geleneksel olarak kurdaki açıklanmamış akışlar için kullanılan
ödemeler dengesinin dengeleyici unsuru olan net hatalar ve eksiklikler kalemi, kümülatif
olarak 10 milyar Avro’ya ulaşmış ve dış finansman ihtiyaçlarının önemli bir bölümünü
karşılamıştır. Bahsekonu hatalar ve eksiklikler esas olarak, Türk hükümeti tarafından 2008
yılının sonunda kabul edilen bir yasayla kolaylaştırılan, varlık barışı düzenlemesini
yansıtmaktadır. Türkiye’nin dış borçları, 2008 yılının son çeyreğinden 2009 yılının ilk
çeyreğine kadar nominal değerlerde yaklaşık yüzde 5 oranında düşmüş olup, halihazırda
GSYİH’nın yüzde 40’ına tekabül etmektedir. Özel sektörün dış borçları toplam borcun üçte
ikisine karşılık gelmekte ve azalan bir eğilim izlemektedir. Uluslararası rezervler, yaklaşık
yüzde 5 oranında azalarak 50 milyar Avro’ya inmiş olup, halen ithalatın beş ayını
karşılamaktadır. Genel olarak, dış dengesizlikler önemli oranda giderilmiş, hem özel hem
kamu sektörü için dış finansmana erişim açık kalmıştır.
Ekonomik yavaşlama nedeniyle, işsizlik oranı 2008’in ortalarındaki yaklaşık yüzde 9.5
oranından, 2009’un ortalarına gelindiğinde ciddi şekilde yüzde 13’e yükselmiştir. İşsizlik,
genç nüfusta çok daha yüksek ölçülmüştür (15-24 yaş arası yaklaşık yüzde 24 civarında).
34
Uzun dönemli işsizler, iş arayanların yarısından daha fazlasını oluşturmaktadır. İstihdam
oranı, Haziran 2009’a kadar yüzde 1 azalarak yaklaşık yüzde 42.5 oranında gerçekleşmiştir.
Kadınların istihdamı ise 2008 yılında artmaya başlamıştır, ancak Haziran 2009 itibariyla
toplam çalışan nüfusun yüzde 24’ünden az bir seviyede ölçülerek yine oldukça düşük oranda
kalmıştır. Çok sayıda, ücretsiz çalışan aile işçisi tarım sektörünün karakteristiğidir. Bu durum,
istatistiksel olarak daha az bir işsizlik oranına neden olsa da, anılan sektörde ve genel olarak
ekonomide geniş kesimlerin eksik istihdamına işaret etmektedir. Çalışan nüfusun sayısı her
yıl yaklaşık 600.000 kişi artmaktadır. Bu durum, bilhassa mevcut kriz çerçevesinde, işgücü
piyasasının hazmetme kapasitesi için önemli güçlükler anlamına gelmektedir. Son dönemdeki
girişimlere rağmen, kısmen işgücü piyasasındaki katılıklar ile işgücü talebi ve arzı arasındaki
uyuşmazlık nedeniyle istihdam yaratılması güçlük arzetmektedir. Genel olarak, işgücü
piyasası koşulları giderek daha fazla meydan okuyucu bir duruma gelmiş ve işsizlik oranı
ekonomik faaliyetlerdeki keskin düşüşle birlikte ciddi biçimde yükselmiştir.
Yıllık enflasyon oranı, genelde enflasyon hedefleriyle uyumlu olarak, kısmen ise düşen enerji
fiyatları ve azalan iç talep nedeniyle, Ağustos 2009’da, bir yıl önceki yüzde 11.8 oranından,
yüzde 5.3 oranına gerilemiştir. İşlenmemiş gıda ve enerji dışarıda bırakıldığında, çekirdek
enflasyon Ağustos 2009’a gelindiğinde yüzde 2’ye düşmüştür. Buna ilaveten, 2009’un ilk
çeyreğinde Türk lirası önemli ölçüde –Avro karşısında yaklaşık yüzde 15- değer kaybetmiş
olmasına rağmen, döviz geçişleri bugüne kadar asgari olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankası (TCMB), Ocak 2006’da kabul edilen resmi enflasyon hedefleme rejimini devam
ettirmiş olup, büyük ölçüde iç ortamdan destek görerek, geçmiş yıllara kıyasla enflasyon
beklentilerini daha iyi kontrol altında tutmaktadır. TCMB, faizleri kümülatif 950 taban puanı
üzerinden yüzde 7.25 seviyesine indirerek (Kasım 2008-Eylül 2009 döneminde) – bu
müdahale faizleri görülmemiş ölçüde aşağı seviyelere getirmiştir- ve mali sisteme likidite
aktararak zamanlı ve uygun bir tarzda hareket etmiştir. Özel sektöre sağlanan kredi, kesin
olarak GSYİH’nın yaklaşık yüzde 28’inde kalmış, bu nedenle fiyat istikrarına önemli bir
tehdit olarak görülmemiştir. Genel olarak, temelde enerji girdilerinden kaynaklanan baskılar
ve daha önceden canlı olan ekonomik faaliyetlerin şiddetli biçimde düşmesi nedeniyle, Türk
lirası önemli ölçüde değer kaybetmesine rağmen, fiyat istikrarı önemli ölçüde gelişme
kaydetmiştir.
Mali tutum önemli ölçüde gevşetilmiş ve bütçe açığı 2008 yılında GSYİH’nın yüzde 2.2’sine
tekabül etmiştir (ESA 95, Nisan 2009 mali bildirimi), bu suretle 2008 mali hedefi yüzde 1’in
üstünde bir oranla kaçırılmıştır. 2009’un ilk sekiz ayında, merkezi bütçedeki gelirler yıllık
bazda neredeyse değişmemiştir. Hükümetin çeşitli mali canlandırma paketleri sunması
nedeniyle harcamalar yıllık bazda yüzde 21 oranında artmıştır. Canlandırma önlemlerinin bir
kısmı, hanelere ve yerel yönetimlere artan ölçüde transferler şeklinde tamamen harcamalardan
(örneğin yerel seçimlerin tarihine yakın dönemlerde) oluşmakta olup, vergi indirimi ve
yatırım şemaları gibi diğer önlemler krizin etkileriyle mücadeleye daha iyi odaklanmışlardır.
Esasen, vergi indirimi, Haziran’da sona eren üç aylık bir süre için (sonradan Eylül 2009’un
sonuna kadar uzatılmıştır) motorlu araçlar, beyaz eşya, mobilya, bilişim malzemelerine
yönelik azaltılmış veya sıfıra indirilmiş vergileri kapsamaktadır. Nakit açığı, Ocak-Ağustos
2008 dönemindeki küçük bir fazlalığa kıyasla, 2009 yılının aynı döneminde öngörülen
GSYİH’nın yüzde 3’üne ulaşmıştır. 2001 ekonomik krizinden itibaren takip edilen radikal
mali konsolidasyon sonucunda geçtiğimiz yıllarda ciddi miktarda düşen kamu borçları
(ESA95 tanımlaması) Aralık 2008’e gelindiğinde GSYİH’nın yüzde 39.5’u oranında genel
olarak sabit kalmış, ancak 2009’un ilk yarısında nominal anlamda hemen hemen yüzde 10
oranında artış göstermiştir. 2009 yılı bütçesi, Eylül 2009 Orta Vadeli Program’da ilan edildiği
gibi, nakit açığının GSYİH’nın yüzde 6.6’sına genişlemesini öngörmektedir. Ayrıca,
35
Hükümet Hazine’nin borç alma sınırını neredeyse beş kat artırmıştır. Genel olarak, krizle
mücadeleye dönük önlemler ekonomik gerilemeyi hafifletebilmişse de, geçmiş yılların mali
konsolidasyonu ile genel orta vadeli mali sürdürülebilirlikten sağlanan faydaları risk altına
alabilir.
Bütçelendirme sürecinin hesap verebilirliğini, verimliliğini ve şeffaflığını geliştirmeye
yönelik kilit unsurlar hala eksiktir. Özellikle, önceden duyurulan, tüm vergi idaresinin Gelir
İdaresi Başkanlığı altında birleştirilmesi düşüncesi hayata geçirilmemiştir. Sözkonusu
birleşme denetleme kapasitesini güçlendirebilir ve standart risk temelli denetleme
tekniklerinin artan ölçüde kullanımını kolaylaştırabilir, bu suretle şeffaflık arttırılır ve
kayıtdışılığın azaltılmasına yönelik ciddi destek sağlanabilir. Buna ilaveten, tarım
sektöründeki kayıpları finanse etmek için bütçe dışı fon ihdas edilmiştir. Genel olarak, mali
şeffaflığı artırmaya yönelik önlemler beklemeye alınmış, hatta tersine döndürülmüştür.
Geçen yıllar süresince, Türkiye güçlü bir istikrar programını başarıyla uygulamış, ayrıca
Türkiye ekonomisinin direnci, bankacılık, işletmelerin yeniden yapılandırılması, özelleştirme,
eğitim ve enerjiyi kapsayan, birçok kilit alandaki etraflı yapısal reformlardan faydalanmıştır.
Mevcut mali kriz Türk reel sektörünü ciddi şekilde sarsmış olmasına rağmen, daha önce
yapılan düzenleyici ve denetleyici reformlar meyvelerini vermekte olup, şu ana kadar
kapsamlı bir mali krize maruz kalınmamıştır. Ancak, krizin etkileriyle mücadele etmeye
yönelik olarak 2009 yılının başlarından itibaren harcamalarda artışa gidilmesi ile birlikte,
daha güçlü ve güvenilir mali çıpaların eksikliği belirsizliği artırmış olup, ekonomik iyileşmeyi
olumsuz yönde etkileyebilecektir. Mali konsolidasyon, devam eden kriz ve mali teşvik
önlemleri nedeniyle ters istikamete yönelmiştir. Genel olarak, mevcut politika karışımı geçen
aylarda etkinliğini kanıtlamış olmasına rağmen, makro-ekonomik istikrar daha güçlü mali
çıpaların yokluğunda savunmasız kalmaktadır.
Piyasa Güçlerinin Etkileşimi
Özel sektörün GSYİH’daki payı 2009 yılı ortası itibariyle neredeyse sabit olarak yaklaşık
yüzde 89’da kalmıştır. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, dört bölgesel elektrik dağıtım
şebekesinin özelleştirilmesi için ihale sürecini tamamlamıştır. Diğer taraftan, Danıştay
bunlardan bir tanesini iptal etmiş, bir diğeri ise yüklenicilerin finansmanı garanti altına
alamaması nedeniyle gerçekleşememiştir. Devlet bankalarının özelleştirilmesi konusunda
hiçbir ilerleme kaydedilememiştir. 2008 yılında, toplam özelleştirme geliri 4.92 milyar
Avro’ya (GSYİH’nın yaklaşık yüzde 1.5’i) ulaşmıştır. 2009’un ilk yarısında, özelleştirme
geliri yaklaşık yüzde 42 oranında azalarak 1.6 milyar Avro’ya tekabül etmiştir. Genel olarak,
piyasa güçlerinin etkileşiminin geliştirilmesinde bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Kötüye giden
dış şartlar nedeniyle daha yavaş bir hızda seyretmiş olsa da, özelleştirme konusunda gelişme
kaydedilmiştir.
Piyasaya giriş ve çıkış
2008 yılında, yeni kurulan firmaların sayısı yüzde 6 oranında azalmıştır. Aynı dönemde,
kapanan firmaların sayısı yüzde 40 artmıştır. Yeni lisanslar verilmediği için, bankacılık ve
sermaye piyasalarına giriş, birleşme ve satın almalarla sınırlı kalmıştır. Deniz ulaştırması,
sivil havacılık, yer hizmetleri, kara ulaştırması, radyo ve TV yayıncılığı, enerji, muhasebe ve
eğitim alanlarında yabancı mülkiyete yönelik sektörel kısıtlamalar devam etmiştir. Yeni
işyerlerinin kurulmasına yönelik işlemler konusunda bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Bazı
alanlarda gümrük işlemlerinin hızlandırılmasını teminen bir Tüzük yayımlanmıştır. Bununla
36
birlikte, lisans verme işlemleri, piyasadan çıkış ve iflas işlemlerinin verimliliği sözkonusu
olduğunda, sistem hala ağır işlemektedir. Lisans verme işlemleri nispeten uzundur. Örneğin,
lisansları ve izinleri elde etme, gerekli bildirimleri ve teftişleri tamamlama ve elektrik
bağlantılarını tedarik etmeyi de kapsayacak şekilde bir depo kurmak için 25 farklı işlem
gerekmektedir. Bir işletmeyi kapatmak ortalama 3.3 yıl sürdüğü için piyasadan çıkış güçtür.
İflas işlemlerinin etkinliği düşüktür. Davacılar müflis firmalardan alacaklarının yalnızca
yüzde 20.2’sini alabilmektedirler. Genel olarak, piyasadan çıkışta hala engeller bulunmakla
birlikte, yeni yasal mevzuatın kabul edilmesi piyasaya girişe olumlu tesir etmiştir. Bazı
sektörlerde yabancı mülkiyet üzerindeki kısıtlamalar devam etmektedir.
Yasal sistem
Mülkiyet haklarının düzenlenmesi de dahil olmak üzere, yeterince iyi işleyen bir yasal sistem
birkaç yıldır mevcuttur. Buna karşılık, yabancıların gayrimenkul edinimi hala bazı
kısıtlamalara tabidir. Geçtiğimiz yıl içinde önemli ilerleme kaydedilmemiştir. Ancak, taslak
bir Yargı Reformu Stratejisi Eylem Planı, 2009 yılının ortalarında hükümet tarafından beyan
edilmiş olup, anılan Plan devam eden reformun kapsamı ve hedefleri hakkında net öncelikler
ortaya koymaktadır. Türkiye’de bir gayrımenkulün tapuya kaydedilmesi altı işlem
gerektirmekte ve altı gün sürmektedir. Ticari sözleşmelerin uygulamaya konulması uzun bir
süreç gerektirmeye devam etmektedir, nitekim uygulama için 35 işlem gerekmekte ve bu
ortalama 420 gün sürmektedir. Ticaret mahkemeleri hakimlerinin uzmanlaşması yetersiz
görünmekte, bu durum uzun mahkeme süreçlerine yol açmaktadır. Bilirkişi sistemi, genel
kaliteyi yükseltmeksizin, paralel bir yargı sistemi gibi fonksiyon icra etmeyi sürdürmektedir.
Anlaşmazlıkların mahkeme dışı çözülmesi mekanizmalarının kullanımı düşük olmaya devam
etmektedir. Genel olarak yasal ortam, bilhassa mahkeme işlemleri, pratik sınırlamalar
yaratmakta ve daha iyi bir iş ortamının sağlanması önünde engeller yaratmaktadır.
Mali sektör gelişimi
Büyük ölçüde daha önceki yıllarda düzenleyici ve denetleyici yasal çerçevede yapılan belli
başlı iyileştirmeler nedeniyle, bankacılık sektörü küresel mali kriz karşısında kayda değer bir
direnç göstermiştir. Mali sektörün risk oranları güçlü olmaya devam etmiştir. Merkez
Bankası’nın likidite önlemleri ile kredi sınıflandırma ve ön tedarik hazırlığı ihtiyaçlarına dair
düzenlemeleri kolaylaştırması, sektöre fayda sağlamıştır. Sermaye yeterlilik oranı 2009
ortalarına kadar, AB yasal kriteri olan yüzde 12’nin de oldukça üzerinde gerçekleşerek, yüzde
18’de seyretmiştir. Geri dönmeyen krediler, 2009 yılı ortasına gelindiğinde, bir yıl önceki
oran olan yüzde 3’ten yüzde 4.9’a yükselmiştir. Düzenleyici makam tarafından yapılan stres
testleri, sektörün sağlam olduğunu, kısmen Hazine tarafından önerilen borç araçlarının geniş
çapta alınması yoluyla yeni güç koşullara gayet iyi uyum sağladığını göstermektedir. Şu ana
kadar mali sektörün en büyük parçasını oluşturan bankacılık sektörü, payını yüzde 70’den
yüzde 77’ye yükseltmiştir. Sigorta sektörünün görece büyüklüğü, yaklaşık olarak yatırım
fonlarının büyüklüğüne eşdeğer şekilde, küçük bir azalmayla yüzde 2.6 olarak kaydedilmiştir.
Özel Türk bankaları, toplam varlıklarda yüzde 34.5’luk bir paya sahip olmuştur. Yabancı
bankaların payı ise, bankacılık sektörünün varlıklarının yüzde 17.5’ini oluşturan yabancıların
borsadaki yatırımları hesaba katılarak yüzde 37.4’e ulaşmıştır. Mali aracılık, özellikle
bankacılık sektöründe 2008 yılında gelişmiştir, ancak 2009 yılının ilk yarısında büyük ölçüde
zayıflamıştır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın, 2008 yılı süresince ciddi oranda
düşmesi nedeniyle, toplam menkul kıymetler piyasasının kapitalizasyonu 195.3 milyar
Avro’dan (GSYİH’nın yüzde 39.6’sı) 84.6 milyar Avro’ya (GSYİH’nın yüzde 19.1’i)
düşmüştür. Bankacılık sektöründeki yoğunlaşma genel olarak sabit kalmıştır; zira ilk beş ve
37
ilk on bankanın sektördeki payı sırasıyla yüzde 60 ve yüzde 83 olarak gerçekleşmiştir. Genel
olarak, mali sektör, zorlu kriz şartlarında, daha önce yapılan reformlar sayesinde kayda değer
bir direnç göstermiştir.
3.2.
Birlik İçinde Rekabetçi Baskı ve Piyasa Güçleri ile Baş Edebilme Kapasitesi
İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı
Makro-ekonomik istikrar sınamadan geçmiş ve çetin ekonomik durgunluğa rağmen raporun
hazırlanması süresince büyük oranda muhafaza edilmiştir. Mali piyasalar üzerindeki baskı ve
mali çıpaların eksikliği iş ortamına bir miktar belirsizlik eklemiş, fakat aynı zamanda
ekonominin şoklara olan gelişmiş dayanıklılığını göstermiştir. Yatırım ortamı, özellikle tutarlı
ve bütüncül bir orta vadeli politika çerçevesinin eksikliğinde, küresel ekonomik ve mali
krizden olumsuz etkilenmiştir. Genel olarak, krizin ortaya çıkması piyasa mekanizmalarının
fonksiyonlarını yerine getirmesini tehdit etmemiş olup, Türkiye işleyen bir piyasa ekonomisi
olmayı sürdürmektedir.
İnsani ve fizikî sermaye
Sonuçlarda iyileşme gözlenmesine rağmen, eğitimin kalitesi Türkiye’de önemli bir sorun
olmaya devam etmektedir. Zorunlu eğitime (8 yıl) net kayıt oranı, neredeyse yüzde 10 artış
göstererek yüzde 97’nin üzerine çıkmıştır. Orta öğretimde net kayıt oranı yüzde 56’dan yüzde
58’e yükselmiştir. Üniversitelere net kayıt oranı yüzde 19’dan yüzde 20’ye yükselmekle
birlikte, uluslararası standartlara göre düşük kalmaktadır. Büyük ölçüde yetersiz öğretim ve
eğitimden kaynaklanan, işgücü piyasasındaki becerilerin arz ve talebi arasındaki
uyumsuzluğun giderilmesi hususunda az ilerleme kaydedilmiştir.
Toplam yatırım, GSYİH’ya oranı itibarıyla 2007’deki yüzde 21.5’dan, 2008 yılında yüzde
22.1’e küçük de olsa artış göstermiş, ancak kriz nedeniyle özel yatırımın çökmesinden dolayı
raporun hazırlanması süresinde ciddi oranda azalmıştır. Diğer taraftan, mali teşvik paketinin
bir sonucu olarak, kamu yatırımları 2009 yılının ilk çeyreğinde yıllık bazda yaklaşık yüzde 25
oranında artmıştır. Doğrudan yabancı yatırım girişleri, elektrik şebekesinin özelleştirilmesinin
de sayesinde, 2009 yılının ilk dört ayında görece olarak iyi seviyede devam etmiş, ancak bir
önceki yıla kıyasla yaklaşık yüzde 40 azalmıştır. Doğrudan yabancı yatırımlarının oluşumları
da aynı zamanda gelişmiş, üçte ikisinden fazlası kamu hizmetleri ve imalat alanlarına
gitmiştir. Yurtiçi tasarrufların oranı, özellikle hisse senetlerindeki değişikliğin olumlu etkisi
nedeniyle (GSYİH’nın yüzde 1.8’i) GSYİH’ya oran olarak 2007’de yüzde 15.6’dan, 2008’de
yüzde 16.4’e yükselmiştir. Uzun yıllardan beri altyapı yatırımları kamu maliyesini konsolide
etme ihtiyacı ve daha az öncelikli harcamaları kesmedeki başarısızlıktan dolayı zarar
görmüştür. Yetersiz altyapı, ekonomik faaliyeti giderek daha fazla etkilemektedir. Buna
karşın, 2007 ve 2008 yıllarında, özellikle ulaşım ve petrol boru hatları olmak üzere, altyapı
alanında -mütevazı olmakla birlikte- ilerleme kaydedilebilmiştir. En önemlisi, Nabucco
Hükümetlerarası Anlaşması Temmuz ayında imzalanmıştır. Nabucco, Hazar bölgesi ve
Ortadoğu’nun doğal gazını Türkiye ve Avrupa’ya taşıyacak olan bir doğalgaz boru hattı
projesi olup, hem Türkiye, hem AB’nin enerji güvenliği için stratejik önemi haizdir. Raporun
hazırlanma süresi içinde Ankara ve Eskişehir arasındaki hızlı tren hattı faaliyete geçmiştir.
Mevcut istisnai kriz koşullarına bağlı olarak yatırımcıların ilgisinin azalması, Ulusal
Kalkınma Planı (2007-2013) ve özellikle Güneydoğu Anadolu Projesi’nin uygulamaya
geçirilmesine zarar vermiştir. Genel olarak, ekonomik kriz, süreç için yeni bir güçlük teşkil
etse de, ülkenin insani ve fiziksel sermayesinin iyileştirilmesi yönünde bir miktar ilerleme
38
kaydedilmiştir. Nabucco Hükümetlerarası Doğalgaz Anlaşması’nın imzalanmış olması,
önemli bir ekonomik ve stratejik gelişmedir.
Sektör ve işletme yapısı
Düzenleme ve gözetleme kuruluşlarının bağımsızlığı büyük ölçüde korunmuştur. Enerji
sektöründe bir miktar ilerleme kaydedilirken, piyasaların serbestleştirilmesi tarım sektöründe
geliştirilememiştir. Ekonomideki yavaşlama nedeniyle tarımdan hizmet ve sanayi sektörlerine
sektörel kayma geçici olarak tersine dönmüşe benzemektedir. Aralık 2007 ve Aralık 2008
arasındaki dönemde, tarımın toplam istihdamdaki payı yüzde 24’den yüzde 24.6’ya
yükselmiştir. Hizmet sektörünün payı da yüzde 49.5’den yüzde 50.2’ye yükselmiştir. Diğer
taraftan, hem sanayi (yüzde 21’den, yüzde 19.7’ye) hem de inşaat (yüzde 5.5’den yüzde
5.4’e) sektörleri toplam istihdamda görece paylarında düşüş yaşamışlardır.
Küçük ve Orta Boy İşletmeler (KOBİ’ler) hakkındaki verilerin kalitesi ve yayımlanma sıklığı
zayıf kalmaya devam etmiştir. KOBİ’lerin finansmana erişimlerini iyileştirmek için birçok
yeni girişim başlatılmıştır. Buna karşın, KOBİ’lerin bankacılık sektöründeki toplam
kredilerdeki payları Aralık 2007’de yüzde 27.7 iken, Şubat 2009’da yüzde 22.8’e düşmüştür.
Kayıtdışılık, özellikle KOBİ’ler arasında olmak üzere, tüm kurumsal sektörlerde yaygın
olmaya devam etmiştir. Türkiye, kayıtdışı ekonomiyle mücadele etmek amacıyla kapsamlı bir
eylem planı kabul etmiştir. İlgili makamlar, Mayıs 2009’da yeni yasal düzenlemeyi
onaylamışlardır. Yeni düzenleme, KOBİ’leri destekleyen KOSGEB’in sadece imalat
sanayindeki KOBİ’leri değil, aynı zamanda ticaret ve hizmet sektöründe aktif işletmeleri de
desteklemesine imkan tanımakta; diğer taraftan ise, KOBİ’ler için yeni bir güvence fonu
teşvik paketlerinin bir parçası olarak yerini almakta ve mevcut krizin KOBİ’lerin finansmanı
üzerindeki etkisini hafifletmeyi amaçlamaktadır. Genel olarak, Türk hükümetinin birçok yeni
girişimine rağmen, ekonomik kriz KOBİ’lerin finans kaynaklarına erişimini güçleştirmekte ve
Türk ekonomisinin sektörel dönüşümünü yavaşlatmaktadır.
Devletin Rekabete Etkisi
Devlet yardımları alanında somut bir ilerleme kaydedilmemiştir. Karar alma sürecindeki
şeffaflığın düşük kalmaya devam etmesi nedeniyle bireysel kararların temelinin ve
tutarlılığının değerlendirilmesi güç olmaktadır. Buna ilaveten, birçok mali teşvik paketinin
açıklanmasını takiben, devlet yardımlarının büyüklüğü ve bazı kilit sektörler açısından önemi
ciddi şekilde artmıştır. Türk Ticaret Kanunu’nun kabul edilmesi bir kez daha ertelenmesine
rağmen, kurumsal sektörün şeffaflığı gelişme göstermiş ve muhasebe standartları
iyileştirilmiştir. Tahrifatın azaltılmasını teminen devlet yardımının ve destekleyici
politikaların şeffaf biçimde gözetlenmesi mekanizmasının mevcut olmamasının, ekonomideki
rekabet ve rekabet edebilirlik üzerindeki olumsuz etkileri devam etmektedir. Kamu alımı
politikalarının, düzenleyici yasal çerçevenin istisnaları tarafından zayıflatılmasına devam
edilmektedir. Genel olarak, devlet müdahalesi şeffaflıktan yoksun olmaya devam etmiş olup,
bu durum rekabeti ve rekabet edebilirliği olumsuz etkilemiş olabilir.
AB’yle Ekonomik Bütünleşme
Malların ve hizmetlerin ihracatının toplam değerinin GSYİH’ya oranı olarak hesaplanan Türk
ekonomisinin açıklığı, 2007 yılındaki orandan neredeyse hiç değişiklik göstermeden, 2008
yılında GSYİH’nın yaklaşık yüzde 48’ine tekabül etmiştir. Türkiye’nin diğer ülkelere, büyük
ölçüde doğu ve güney komşularına olan ihracatı yüzde 49 artarken, AB’ye olan ihracatı
39
yalnızca yüzde 5 oranında artmıştır. Bir önceki yıl kaydedilen yüzde 56’lık orana kıyasla,
Türkiye’nin ihracatının sadece yüzde 48’i AB’ye yönelmiştir. AB’den ithalat 2008 yılında
yalnızca yüzde 9 artarken, diğer ülkelerden ithalat yüzde 25 oranında artmıştır. Türkiye’nin
ticaretinde AB’nin payı, emtia fiyatı eğilimleri ve kur hareketleri gibi birçok faktöre bağlı
olarak yıldan yıla küçük değişiklikler göstermektedir. Bununla birlikte, AB’nin 2008’deki
payındaki düşüş, muhtemelen küresel krizin AB piyasalarındaki talebi göreceli olarak daha
sarsıcı şekilde etkilemesiyle ilişkilendirilebilir. Sonuç olarak, Türkiye AB piyasalarına daha
az bağımlı olmuş ve ticaretinin bir kısmını diğer komşu ülkelere doğru çeşitlendirmiştir. AB
ülkelerinden Türkiye’ye doğrudan yabancı yatırım girişi çok önemli boyutlarda olmaya
devam etmiş, oransal olarak 2008’deki toplamın yüzde 75’i seviyesinden, 2009’un ilk beş
ayında toplamın yüzde 88’ine yükselmiş, böylece Türkiye ile AB arasındaki güçlü bir
ekonomik karşılıklı bağımlılığa işaret etmiştir. Genel olarak, AB ile ticaret ve ekonomik
bütünleşme yüksek seviyelerde seyretmeye devam etmiştir. Türkiye kayda değer bir esneklik
göstermiş ve ticaretini yeni piyasalara doğru çeşitlendirerek krizin etkilerini kısmen
hafifletmiştir.
Reel ücretlerdeki gelişmelere dair yetersiz ölçüdeki bilgilere göre, birim emek maliyetleri
genel olarak işgücü üretkenliğiyle benzer bir hızda artış göstermişe benzemektedir. İhracat
fiyatı bağlamındaki rekabet gücüne ilişkin göstergeler önemli ölçüde gelişme kaydetmiş, zira
Türk lirası, Avro ve ABD Doları karşısında ciddi biçimde değer kaybetmiştir. Eylül 2009’a
gelindiğinde, Lira kuru, nominal anlamda yüzde 50 ABD Doları ve yüzde 50 Avro’dan oluşan
bir sepet karşısında yüzde 15 değer kaybetmiştir. Reel efektif anlamda ise, hem üretici hem
tüketici fiyatlarına dair gelişmeler için düzeltildiğinde, Lira yüzde 13 değer kaybetmiştir.
Genel olarak, Türkiye fiyat ve maliyet konusundaki rekabet gücünde ana ticaret ortakları
karşısında önemli kazançlar elde etmiştir.
4. Üyelik Yükümlülüklerini Üstlenebilme Yeteneği
Bu bölüm Türkiye’nin üyelik yükümlülüklerini üstlenebilme yeteneğini incelemektedir. Bu
yükümlülükler, antlaşmalar, ikincil mevzuat ve AB politikalarında ifadesini bulan AB
müktesebatından oluşmaktadır. Bölüm, Türkiye’nin müktesebatı uygulamaya ilişkin idari
kapasitesini de analiz etmektedir. Analiz, 33 müktesebat faslının listesi doğrultusunda
yapılandırılmıştır. Her bölümde, Komisyon’un değerlendirmesi, rapor döneminde kaydedilen
ilerlemeyi kapsamakta ve ülkenin genel hazırlık düzeyini özetlemektedir.
4.1. Fasıl 1: Malların Serbest Dolaşımı
Genel ilkeler alanında uyumda sınırlı ilerleme olmuştur. 2009’da kabul edilen Dış Ticarette
Standardizasyon Tebliği, ithalatta uygunluk değerlendirmesine tabi olan ürünlerin sayısını
daha da indirmiştir. Ancak, yeni mevzuat, önceden duyurulmaksızın, AB içinde serbest
dolaşımda olan üçüncü ülke menşeli ürünlere yönelik kısıtlamalar getirmiş ve ticaret önünde
engeller yaratmıştır. Bu tür ürünler, belgeye ve gerektiğinde gümrüklerde fiziksel kontrollere
dayalı uygunluk değerlendirmesi prosedürlerine tabi olup, bu uygulama Türkiye piyasasına
girişi geciktirmekte ve bazen engellemektedir.
Türkiye karşılıklı tanıma ilkesini henüz mevzuatına sokmadığından, hem eczacılık ürünleri,
kimyasallar, gıda maddeleri ve tekstil ürünleri gibi eski yaklaşım direktiflerinin geçerli olduğu
alanlarda; hem de uyumlaştırılmamış alandaki ticarette teknik engeller devam etmektedir.
Eski, yenilenmiş veya defolu olduğu düşünülen mallar ve ikinci el motorlu taşıtlar için lisans
40
gerekmektedir. Lisanslar bazen gerekçesiz olarak reddedilmektedir. Bu durum, bu tür
ürünlerin ithalatı önünde fiili bir yasak teşkil etmekte olup, Türkiye-AB Gümrük Birliği’ni
ihlal etmektedir.
Yatay önlemler konusunda bir miktar ilerlemeden bahsedilebilir. Standardizasyon alanında,
Türk Standartları Enstitüsü’nün (TSE) Avrupa standartlarını kabul etmesi devam etmiştir.
TSE bugüne kadar Avrupa Standartlar Komitesi’nin (CEN) ve Avrupa Elektroteknik
Standardizasyon Komitesi’nin (CENELEC) toplam 15.406 standardını kabul etmiştir. Ayrıca,
Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü’nün (ETSI) 350 standardını kabul etmiştir.
Geçen yıl %97,4 olan Avrupa standartlarına genel uyum oranı bu yıl %98,79’e çıkmıştır.
TSE, 86 operasyonel komite yürütmektedir. Ancak, CEN ve CENELEC’e tam üye olunması
çerçevesindeki yükümlülüklerle uyumlu TSE’nin yeni yapısını yansıtacak gözden geçirilmiş
bir kanun henüz kabul edilmemiştir.
Uygunluk değerlendirmesi bağlamında, onaylanmış kuruluşlarla ilgili ilave ilerleme
sağlanmıştır. 2008’de 6 onaylanmış kuruluşu olan Türkiye’nin halen, asansörler, gaz yakan
aletler, inşaat malzemeleri (çimento), basınçlı aletler, rekreasyon aletleri, oyuncaklar, kişisel
korunma malzemeleri ve makineler alanlarında 12 onaylanmış kuruluşu bulunmaktadır..
Akreditasyon alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Türk Akreditasyon Kurumu
(TURKAK), Avrupa Akreditasyon İşbirliği’nin (EA) üyesidir ve EA’nın 7 çoktaraflı
anlaşmasına taraftır. TURKAK ayrıca, Uluslararası Akreditasyon Forumu’na (IAF) üyedir ve
Uluslararası Laboratuar Akreditasyon İşbirliği (ILAC) ile bir karşılıklı tanıma anlaşması
bulunmaktadır. TURKAK’ın akreditasyon sayısı geçen yıla göre %61 oranında kaydadeğer
bir artış göstermiş ve 397’ye ulaşmıştır. TURKAK, iyi laboratuvar uygulamalarını gözetim
kurumudur. TURKAK’ın yapısının Avrupa akreditasyon sistemi ile daha da uyumlu hale
getirilmesini amaçlayan gözden geçirilmiş kanun henüz kabul edilmemiştir.
Yasal metroloji alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Ölçüm aletleri yönetmeliğinin
kapsamı dışında kalan aletler için, ölçülerin ve ölçüm aletlerinin tip onayına dair mevzuat
yayımlanmıştır. Aletler yönetmeliğini uygulayacak kurum henüz oluşturulmamıştır.
Piyasa gözetimi alanında sınırlı ilerleme olmuştur. Doğru ve tutarlı veri toplama için ortak bir
metod henüz kabul edilmemiştir. Ülkenin büyüklüğü gözönüne alındığında, risk analizleri de
dikkate alınarak, daha yüksek operasyonel bütçeler ve daha kapsamlı gözetim faaliyetleri
gerekmektedir. Gözetim faaliyetlerinin görünürlüğü düşüktür. Gözetim faaliyetlerinin hukuki
boyutları ve çeşitli ürün kategorilerinin test edilmesi dahil sürekli eğitim gereklidir. Bireysel
gözetim ajanslarının merkezi ve yerel ofisleri arasındaki eşgüdüm çoğunlukla problemlidir.
Ajanslar arasındaki eşgüdüm de, özellikle veritabanları alanında yetersizdir.
Genel olarak, yatay önlemler alanında uyum ileri düzeydedir. Ancak, piyasa gözetiminin etkin
uygulanması ve standardizasyon ve akreditasyon alanlarında ilave uyum için daha fazla çaba
gerekmektedir.
Eski yaklaşım müktesebatıyla ilgili olarak ilave ilerleme kaydedilmiştir. Motorlu taşıtlar ve
motorlu taşıtların salınımları, eczacılık ürünlerinin lisanslandırılması ve fiyatlandırılması,
insanların kullanımına yönelik eczacılık ürünlerinin ön-paketlemesi ve etiketlenmesi,
paketleme atıkları, tehlikeli ürünler, kimyasalların ve kozmetiklerin envanteri alanlarında
ilave uyum sağlanmıştır. Ancak, düzenleyici veri korunması ve 1 Ocak 2005 tarihinden önce
pazarlama izni verilen jenerik ilaçlar için yetkilendirme sistemi konularındaki sorun halen
41
çözülmemiştir. Sözde bekleyen jenerik uygulamalarına dair moratoryum 37 devam etmesine
rağmen; insanların kullanımına yönelik tıbbi ürünlerin lisanslandırılmasına ilişkin olarak
Nisan 2009’da kabul edilen değiştirilmiş yönetmelik dahil, Türkiye’nin kuralları, düzenleyici
veri korunması alanına yasal kesinlik getirememiştir. Türkiye, bu alanda Gümrük Birliği
yükümlülüklerini ihlal etmektedir. İthal alkollü içkiler için Tarım Bakanlığı’nca uygulanan
kontrol sertifikası ve zorunlu numune şartı halen yürürlülüktedir. Eski yaklaşım
müktesebatıyla uyum ileri düzeydedir, ancak tamamlanması için ilave çaba gerekmektedir.
Yeni yaklaşım ürün mevzuatı alanında uyum halihazırda ileri olduğu için sınırlı ilerleme
kaydedilmiştir. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, 2009 Aralık ayında yürürlüğe girmek üzere,
gözden geçirilmiş Makine Direktifi’ni aktaran önlemler almış ve elektromanyetik uyumluluk
yönetmeliğini değiştirmiştir. Bakanlık, asansörlerin işletimi ve bakımıyla ilgili bir yönetmelik
yayımlamıştır. Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kurumu, radyo ve telekomünikasyon terminal
cihazları alanında değişiklik getiren bir yönetmelik ve arayüzler için teknik özelliklerin
yayımlanması konusunda bir genelge yayımlamıştır. Aynı alanda uyumlaştırılmış standartlar
da yayımlanmıştır. Sağlık Bakanlığı, mıknatıs içeren oyuncakların teknik özelliklerini
güncelleştirmiştir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, inşaat ürünlerinin teknik özelliklerini
güncelleştirmiştir.
Usule ilişkin önlemler konusunda ilerleme kaydedilmemiştir.
Dış Ticaret Müsteşarlığı, uygulamada 339/93/AT sayılı Tüzüğü, Türk ulusal mevzuatına
aktarılmamış olsa da tebliğler yoluyla tatbik etmektedir.
Uyumlaştırılmamış alanda ilerleme yoktur. Karşılıklı tanıma ilkesi henüz Türk ticaret
mevzuatına girmemiştir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Aralık 2006’da kabul edilen
mevzuatla uygulamaya konulan, uyumlaştırılmamış alandaki inşaat ürünlerine G işareti
konulmasına dair kriterler hakkında Haziran 2009’da bir yönetmelik yayımlamıştır. 1
Temmuz 2010’dan itibaren, borular, kapı kaplamaları, soketler v.s. gibi uyumlaştırılmamış
alanda yeralan tüm inşaat ürünleri Türkiye’ye, olabilecek ulusal işaretlerin yanısıra G işareti
taşıyarak girecektir. AB’den gelen ürünler de aynı şarta tabidir. Üçüncü ülke menşeli ürünler
de dahil olmak üzere, AB içinde serbest dolaşımı bulunan ve Türkiye’ye tekrar ihraç edilenler
Türkiye’de uygunluk değerlendirmesi kontrollerinden geçirilecektir. Türkiye’nin G işareti
uygulaması, Gümrük Birliği hükümlerine aykırı olarak ticarete yeni bir teknik engel teşkil
etmektedir.
“Malların Serbest Dolaşımı” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GİDİK) tarafından 11
Aralık 2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da Avrupa
Konseyi tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs bayrağı
taşıyan veya uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların taşıdığı malların serbest
dolaşımı üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı
bütünüyle uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
Sonuç
Bu fasılda sınırlı ilerleme olmuştur. Mevzuat uyumu gayet ileri düzeydedir, ancak bazı
alanlarda ilave çaba gerekmektedir. Ayrıca, ticaret; uygunluk değerlendirmesi ve
standardizasyona ilişkin teknik engeller nedeniyle giderek daha fazla engellenmiştir. Pazar
37
1 Ocak 2005 tarihine kadar sunulmuş olan jenerik uygulamalar ve 1 Ocak 2001’den 1 Ocak 2005’e kadar
Gümrük Birliği’nde kayıt altına alınmış orijinal referans ürünlere atfen.
42
gözetiminde, ajanslar arası işbirliği dahil olmak üzere önemli eksiklikler mevcuttur.
Türkiye’nin, özellikle kalan ithal lisanslarını ve kullanılmış motorlu araçların ithali üzerindeki
engellemeleri kaldırarak, ulusal mevzuatına karşılıklı tanıma prensibini sokarak ve eczacılık
ürünlerinde veri koruma hükümlerini uyumlaştırarak, malların serbest dolaşımı alanında 1/95
sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’nı tam olarak uygulaması gerekmektedir.
4.2. Fasıl 2: İşçilerin Serbest Dolaşımı
İşgücü piyasasına erişim alanında, yabancıların çalışma izinlerine dair mevzuat, önceki
Cumhurbaşkanı Sayın Sezer’in vetosunun ardından 2007’den beri TBMM’de beklemektedir.
Türkiye, bilgi teknolojisi altyapısındaki ve Türkiye İş Kurumu’nun (İŞKUR) elektronik iş
bulma hizmetlerindeki zayıflıklar nedeniyle EURES (Avrupa İstihdam Hizmetleri) ağına
katılmaya hazır değildir.
Sosyal güvenlik sistemlerinin eşgüdümü alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Sosyal
Güvenlik Kurumu, AB finansmanlı projelerin yardımıyla, sosyal güvenlik sistemlerine ilişkin
bilgisini ve sistemlerin eşgüdümü için kapasitesini geliştirmeye devam etmiştir.
Avrupa sağlık sigortası kartı konusunda gelişme olmamıştır.
Sonuç
İşçilerin serbest dolaşımı alanında az ilerleme olmuştur. Uyum başlangıç aşamasındadır.
4.3. Fasıl 3: İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunumu Serbestisi
İş kurma hakkı ve hizmet sunumu serbestisi konularında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir.
İş kurma hakkı konusunda gelişme olmamıştır. Katılım Ortaklığı Belgesi’nde talep edilen
ayrıntılı bir uyum stratejisi henüz hazırlanmamıştır. AB üyesi bir ülkede kurulmuş bulunan
firmalar hala tescil, lisans ve izin şartlarına tabidir. Cinsiyet, milliyet, ikamet ve orantısız dil
gerekliliğinin yanı sıra eczacılar için geçerli olan orantısız dil gerekliliği ve “bir ofis” kuralı
gibi müktesebatla uyumsuz diğer şartlar hala yürürlüktedir.
Sınır ötesi hizmet sunumu serbestisi konusunda yeni gelişme olmamıştır. Bu alanda
müktesebat ile uyumsuz olan kayıt, lisans ve izin zorunlulukları halen devam etmektedir. AB
üyesi bir ülkede kurulmuş bulunan hizmet sunucuları, çalışma ve ikamet izni alabilmek için
bu gibi şartlara tabidirler. Hizmetler Direktifi ile uyum için herhangi bir adım atılmamıştır.
Yeni bir yönetmelik, çevre mühendisleri için milliyet şartını ve beraberinde Mimar ve
Mühendisler Odası’na zorunlu üyeliği şart koşmakta olup, bu durum müktesebatla uyumlu
değildir.
İş kurma hakkı ve hizmet sunumu hakkının kullanımı önündeki engellerin tespiti yapılmamış
ve bu tesbitin yapılması için bir yapı oluşturulmamıştır. İş kurma ve hizmetler alanında uyum
erken bir aşamadadır.
Posta hizmetleri alanında bir ilerleme kaydedilmemiştir. 2006’da hazırlanan ve yakın
geçmişte değişiklik yapılan taslak Posta Kanunu henüz kabul edilmemiştir. Mevcut yasal
43
tekel (ağırlık sınırlarına bakılmaksızın rezerve hizmet) aşamalı olarak kaldırılmamış ve
bağımsız bir düzenleyici kurum oluşturulmamıştır.
Rezerve ve rezerve olmayan hizmetler için uygun muhasebe yönteminin ve hesapların
ayrımının mevcut olmaması nedeniyle muhasebe sisteminde şeffaflık bulunmamaktadır.
Mesleki niteliklerin karşılıklı tanınması alanında ve bunun akademik niteliklerin
tanınmasından ayırdedilmesi konusunda ilerleme kaydedilmemiştir. Mevcut idari yapılar
sadece akademik niteliklerin tanınmasına imkan vermektedir. Karşılıklı tanıma hala bazı
düzenlenmiş mesleklere uygulanmaktadır. Milliyet ve dil şartları devam etmektedir. Yeni bir
yönetmelik, jeofizik mühendislerinin danışmanlık hizmeti sunmalarını milliyet şartına
bağlamıştır. Benzer şekilde, başka bir yönetmelik, Türk vatandaşı olmayan kimya
mühendislerinin kamu kurumlarına ve mahkemelere hizmet sunumunu engellemektedir.
Mesleki niteliklerin tanınmasına ilişkin 2005/36/AT sayılı Direktif’in uygulanması için bir
temas noktası henüz belirlenmemiştir.
Avukatlar, zehirli ürünler ve ticari temsilciler hakkındaki Direktiflerin uygulanması alanında
ilerleme olmamıştır.
“İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunumu Serbestisi” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi
(GİDİK) tarafından 11 Aralık 2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15
Aralık 2006’da Avrupa Konseyi tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan
biridir. Kıbrıs bayrağı taşıyan veya uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların
taşıdığı malların serbest dolaşımı üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu
fasla ilişkin müktesebatı bütünüyle uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
Sonuç
Genel olarak, hizmetler ve iş kurma alanında uyum halen erken bir aşamadadır. Posta
hizmetleri ve mesleki niteliklerin karşılıklı tanınması alanlarında hiçbir ilerleme olmamıştır.
4.4. Fasıl 4: Sermayenin Serbest Dolaşımı
Sermaye hareketleri ve ödemeler alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Bakanlar
Kurulu, Türk Lirası’nın korunmasına dair Tebliği değiştirmiş ve Merkez Bankası’nın
konvertibl para birimlerini belirleme ve bu tür para birimlerindeki işlemleri düzenleme
şartlarını kaldırmıştır. Bu değişiklik, finans kuruluşlarının yabancı döviz işlemleri
yapmalarını, tüm döviz kurlarında bankada mevduat hesabı açabilmelerini – ki daha önce bazı
AB üyesi ülkelerin para birimleri için sözkonusu değildi- mümkün kılmıştır. Temmuz
2008’de, ticari işlemlere ilişkin kredilerin kuralları hakkında ilave bir rahatlama olmuştur.
Ocak 2009’da, sigortacılık şirketlerinin teknik rezervlerine uygulanan iç varlık tutma şartını
kolaylaştıran önlemler alınmıştır. Türkiye, yabancı para birimi kredilerine ilişkin mevzuatında
değişiklik yapmıştır. Bunun sonucunda, şirketler şimdi yerli bankalardan vade ve miktar
kısıtlaması olmaksızın yabancı para birimiyle kredi alabilmektedirler. Ancak, Türkiye, gerçek
kişilerin dövize endeksli kredi çekme haklarını kaldırmıştır.
Yabancıların gayrimenkul edinimiyle ilgili Türk mevzuatı Avrupa Topluluğu’nu kuran
Antlaşma’nın 56. maddesiyle uyumsuz olmaya devam etmektedir. Türkiye’nin kabul ettiği
yeni uygulama yönetmeliği, Türkiye’de yabancı sermayeyle kurulan şirketlerin gayrimenkul
edinimine ilave kısıtlamalar ve ayrımcı önlemler getirmiştir. Başka ülkelerde kurulu yabancı
44
gerçek ve tüzel kişilerin, gayrimenkul edinimi alanında hiçbir ilerleme olmamıştır.
Müzakerelerde bu faslın açılmasının ardından, Türkiye henüz, müktesebatla uyumlu biçimde
yabancıların gayrimenkul ediniminin tedrici olarak serbestleştirilmesine dair bir Eylem Planı
sunmamış ve tedrici serbestleştirmeye ilişkin önemli ilerleme kaydettiğini göstermemiştir. Bu
iki husus, bu fasılda katılım müzakerelerinin kilit unsurlarıdır.
Katılım Ortaklığı Belgesi’nde belirtildiği şekilde, AB menşeli doğrudan yabancı sermaye
yatırımını etkileyen kısıtlamaların kaldırılması alanında ilerleme olmamıştır. Radyo ve
televizyon yayıncılığı, enerji, ulaştırma ve eğitim gibi alanlardaki sektörel yatırım
kısıtlamaları halen devam etmektedir. Türkiye’nin ödemeler sistemi mevzuatını müktesebatla
daha fazla uyumlu hale getirmesi gerektiği şeklinde Katılım Ortaklığı Belgesi’nde kayıtlı olan
öncelikte az ilerleme kaydedilmiştir. Merkez Bankası, kabul ettiği yeni bir uygulama
yönetmeliği ile bankaların, hem Türk Lirasıyla yapılan ulusal ödemelerde, hem de Avrupa
Ekonomik Alanı’ndaki hesaplara Avro ile yapılan sınır-ötesi transferlerde IBAN (uluslararası
banka hesap numarası) kullanması şartını getirmiştir.
Kara para aklama ile mücadele alanında ilerleme düzensiz olmuştur. Rapor döneminde,
Türkiye, mevzuatını müktesebatla ve Mali Eylem Görev Gücü’nün (FATF) tavsiyeleriyle
uyumlaştırma alanında ilerleme sağlamıştır. Türk makamları, Suç Gelirlerinin Aklanmasının
Önlenmesi Hakkındaki Kanun’un daha sıkı şekilde uygulanması için bir Eylem Planı
hazırlamışlar ve Kanun’u uygulamak için bazı yönetmelikler kabul etmişlerdir. Türkiye,
bankalar, sermaye piyasası aracıları, posta hizmetleri, sigorta ve emeklilik şirketleri için
uygunluk programları kurulması şartı getirmiştir. Şüpheli işlemler ve müşteri kimliğinin
belirlenmesini kapsayan alanlarda ilave uygulama yönetmelikleri kabul edilmiştir. Mali
Suçları Araştırma Kurulu (MASAK) ilave rehber ilkeler yayımlamıştır. Şubat 2009’da
Türkiye, FATF’ın 2007’deki üçüncü tur karşılıklı değerlendirme raporundan (KDR) sonraki
ilk izleme raporunu FATF’a sunmuştur. Bu rapor, KDR’de belirtilen eksikliklerin
karşılanması için Türkiye’nin aldığı önlemleri izah etmektedir. Türkiye, bilgi değişimi
alanında beş ülkeyle daha (Arnavutluk, Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya, Gürcistan,
Romanya, Suriye) mutabakat zabıtları imzalamıştır.
Türkiye, 2008 Kasım tarihli Bazı Varlıkların Milli Ekonomiye Kazandırılması Hakkındaki
Kanunu 30 Eylül 2009 tarihine kadar uygulamıştır. Bu Kanun, karapara aklama ve terörizmin
finansmanına karşı mevcut önlemleri zayıflatabileceği yönündeki endişeler nedeniyle
FATF’ın dikkatini çekmiştir. Türkiye’nin, bu Kanun çerçevesindeki işlemlerde karapara
aklamanın ve terörizmin finansmanının önlenmesine yönelik olarak ilave önlemler alması
gerekmektedir.
Türkiye, karapara aklamayla ilgili her alanda uygulama ve ilgili mevzuatı gerektiği şekilde
icraya yönelik idari kapasitesinde düzensiz de olsa bir miktar ilerleme kaydetmiştir.
MASAK’a bildirilen şüpheli işlemlerin 2007’de 2946 olan sayısı 2008’de 4924’e
yükselmiştir. Bildirilen işlemlerin çoğu, karapara aklamanın ana kaynağı bankacılık
sektöründe olmakla birlikte, bankacılık dışı sektörler de önemlidir. Terörizmin finansmanına
ilişkin olarak, 2007’de 144 bildirim olmuşken, 2008’de 228 şüpheli işlem bildirilmiştir. 42
Bildirim savcılığa intikal etmiştir (2007’de 43). Bunlardan 34’ü mahkemeye intikal etmiştir
(2007’de 22). MASAK; bankaların, sermaye piyasası aracılarının, sigorta ve emeklilik
şirketlerinin yükümlülüklerine uyum alanında rehber ilkeler yayımlamıştır. MASAK ayrıca,
kar amacı gütmeyen kuruluşlar için terörizmin finansmanının önlenmesi alanında rehber
ilkeler yayımlamıştır.
45
MASAK, denetçilere, hakimlere, savcılara ve zorunlu taraflara eğitim vermeye devam
etmektedir. Yargının ve kolluk kuvvetlerinin karapara aklamanın önlenmesi yeteneklerinin ve
terörizmin finansmanıyla mücadele mekanizmalarının geliştirilmesi için ilave çaba
gerekmektedir. Türkiye, Avrupa Konseyi Suç Gelirlerinin Aklanması, Aranması,
Zaptedilmesi ve Müsadere Edilmesi Sözleşmesi’ni (CETS 198) imzalamış, ancak henüz
onaylamamıştır.
Sonuç
Genel olarak, sermayenin serbest dolaşımı alanında bir miktar ilerleme olmuştur. Türkiye, bu
faslın müzakerelere açılması için Komisyon’a sermaye hareketleri, ödemeler ve karapara
aklamanın önlenmesi alanlarında eylem planları sunmuştur. Türkiye, sigortacılık mevzuatının
serbestleştirilmesi alanında ilerleme kaydetmiştir. Ancak, sermaye hareketleri ve ödemeler
alanında müktesebatla uyum sınırlı düzeydedir. Yabancıların gayrimenkul edinimleri önünde
hala engeller bulunmaktadır ve yeni bir uygulama yönetmeliği yabancı sermayeli şirketler için
ilave ayrımcı kısıtlamalar getirmiştir. Sektörel kısıtlamalar, AB menşeli doğrudan yabancı
sermaye yatırımlarını etkilemeye devam etmektedir. Karapara aklamanın ve terörizmin
finansmanının önlenmesi alanlarında ilerleme düzensiz olmuştur. Bu alanlarda Türkiye’nin
idari ve icra kapasitesi henüz gereken düzeyde değildir.
4.5 Fasıl 5: Kamu alımları
Kamu alımlarının genel ilkeleri alanında ilerleme olmamıştır. Yerli teklif sahipleri için yüzde
15 oranındaki fiyat avantajı halen mevzuatta yer almakta olup, Aralık 2008’de yayımlanan
Başbakanlık Genelgesiyle pekiştirilmiştir. Sözkonusu Genelgeyle, ihale makamları, Türk mal
ve hizmetlerini sunan teklif sahiplerine bu avantajı sağlamaları hususunda teşvik
edilmişlerdir. 2008’de, sözkonusu avantaj hükmü tüm ihalelerin yüzde 10’unda ve
yabancılara açık olan ihalelerin yüzde 15’inde kullanılmıştır. Genelgenin yayımlanmasının
ardından, 2009’un ilk çeyreğinde bu oran tüm ihaleler içinde yüzde 13,7’ye çıkmıştır. Bu
oran, mali açıdan büyük bir artış olan 1 milyar Avro’ya tekabül etmektedir.
Kamu kurumlarının mal ve hizmet alımlarına ilişkin olarak Kamu İhale Kanunu’na ilave
istisnalar getirilmiş ve araştırma-geliştirme projelerinin tüm alımları Kanun’dan muaf
tutulmuştur. Kamu İhale Kurumu’nun yayımladığı bir raporda, sözkonusu istisnalar
çerçevesinde yapılan alımların 2008’de yüzde 31,8 oranında arttığı belirtilmiştir. İstisnalar
kapsamındaki alımların değeri 2009’un ilk çeyreğinde iki kattan fazla ve belirli mal ve
hizmetleri sağlama alanında devlet girişimlerinin tekeli teyit edilmiştir.
Kamu ihaleleri alanında sınırlı ilerleme sağlanmıştır. Kamu ihalelerine ilişkin bilgiler,
internet ortamı dahil yaygın şekilde erişilebilir olup, bu durum yüksek oranda başvuru
yapılmasını sağlamaktadır. 2008’de yapılan bir mevzuat değişikliği, elektronik fiyat artırma,
dinamik satın alma sistemi ve önceden bildirim kavramlarını getirmiş ve AB direktiflerinin
tavsiye ettiği şekilde çerçeve anlaşmaların kapsamını genişletmiştir. Bu değişikliğin ardından,
Mart 2009’da uygulama yönetmelikleri yayımlanmıştır. Ancak, Türkiye’nin kamu alımları
mevzuatı muhtelif bakımlardan hala müktesebatla uyumlu değildir. Kamusal hizmetler, özel
sektörün özel ya da münhasır haklar kullanmasını kapsamaksızın, klasik kamu alımları
usullerine tabi olmaya devam etmektedir. İmtiyazların verilmesi ve kamu-özel ortaklıkları
alanlarında, iki yıldan fazla bir süre önce taslak kanunlar sunulmuş ve tartışılmış olsa dahi,
tutarlı bir yasal çerçeve bulunmamaktadır. Alımlar için 2009’un eşikleri ve mali sınırları AB
46
düzeylerinin üstünde olmaya devam etmektedir. Kamu alımları alanında uyum stratejisi henüz
sunulmamıştır.
İdari kapasite alanında iyi düzeyde ilerleme olmuştur. Kamu İhale Kurumu (KİK) ve Devlet
Planlama Teşkilatı’nın yeterli idari kapasitesi vardır. Bazı kurumsal değişiklikler üzerinde
halen çalışılmaktadır. KİK, bağımsızlığının artırılması, çıkar çatışması tehlikesinin azaltılması
ile danışma ve gözden geçirme fonksiyonlarının ayrılması amacıyla yeniden
yapılandırılmıştır. Maliye Bakanlığı, personel azlığına rağmen, kamu alımları politikasını
yönlendirmek ve tutarlılığını sağlamakla görevlendirilmiştir. Kamu alımları politikalarının
oluşturulması ve ilgili kanunların taslaklarının yazımında devlet kurumları arasında
eşgüdümün sağlanması şeklindeki bu sorumluluk, kanuni bir hükümle teyit edilmiş, böylelikle
katılım müzakerelerinin kilit önemdeki bir gerekliliği karşılanmıştır.
Diğer paydaşlar (ihale makamları ve ekonomik operatörler) bakımından, piyasa işlevselliği ve
rekabet edebilirlik çoğu sektörde tatmin edici düzeydedir.
Kanuni yollar direktiflerine uyumda sınırlı ilerleme sağlanmıştır. 2008’de yapılan değişiklik,
şikayet mekanizmalarının işleyişinin hızlandırılmasını durdurmanın başlangıcı olmuştur.
Ancak, bu değişiklik, AB içtihat hukukuna aykırı olarak, ihale makamının iptal ettiği ihalelere
karşı başvuru imkanını ortadan kaldırmıştır.
Sonuç
Bu fasılda, özellikle idari sorumlulukların verilmesi ve kanuni yollar direktiflerine uyum
alanlarında, bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Bazı ihale makamları iyi alım usulleri ortaya
koymaktadır. Ancak, uygulamanın iyileştirilmesi gerekmektedir. Mevzuat uyumu ve
kurumsal kapasite oluşumunu sağlamak için gerekli olan reformlara dair kapsamlı strateji
henüz tamamlanmamıştır. Mevzuatta bazı değişiklikler yapılmıştır. Genel hükümlere getirilen
istisnalardaki ve yerli tercihlerdeki artış Türkiye’yi müktesebattan uzaklaştırmakta ve kamu
ihalelerinde rekabet ve etkinliği azaltmaktadır.
4.6. Fasıl 6: Şirketler Hukuku
Şirketler hukuku alanında az gelişme kaydedilmiştir. Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve
TTK’nun Yürürlüğe Girmesi ve Uygulanması Hakkındaki Kanun 3 yıldır TBMM’de
bekletilmektedir. TTK kabul edilmeden ne şirketlere ilişkin bilgilerin elektronik olarak
yayımlanması ve sözkonusu bilgilere erişim mümkün olabilecek ne de elektronik ortamda
tescil işlemi yapılması imkanı olacaktır. Limited şirketlerin iç birleşmelerini ve bölünmelerini,
kamuya açılmış şirketlerin hissedarlarının belirli haklarının kullanımı ve devralma ihalelerini
ilgilendiren Sermaye Piyasaları Kanunu’nda yapılacak değişiklikler dahil, diğer taslak
kanunların kabulü, TTK’nun yürürlüğe girmesi şartına bağlıdır.
Şirket muhasebesi alanında az ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye Muhasebe Standartları
Kurulu (TMSK), Uluslararası Muhasebe Standartları (IAS) konusunda bazı yorum ve gözden
geçirmeleri yayımlamıştır. Kabul edilen standartlar listelenmiş şirketler için
uygulanabilmektedir. Türkiye Sermaye Piyasası Kurulu, listelenmiş şirketlere, IAS ve
Uluslararası Mali Raporlama Standartları (IFRS) doğrultusunda, AB’deki formata uygun
olarak yıllık ve üçer aylık mali bildirim yayımlama yükümlülüğü getirmiştir. Bu zorunluluk
sadece listelenmiş şirketlere uygulanmaktadır. Ancak, Türkiye’deki şirketlerin çoğunluğu
listelenmemiştir.
47
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) bankaların konsolide mali tablolarının
AB müktesebatıyla uyumlaştırılmaları amacıyla güncellenmiş bir genelge yayımlamıştır.
Tebliğe göre, tüm bağlı şirketlerin mali tabloları, finans kuruluşu olsun ya da olmasın, ana
şirketin konsolide mali tablosunda gösterilecektir.
TMSK, beş adet genç muhasebe standartları uzmanını işe almıştır. Yine de idari kapasitesi
zayıftır.
Denetleme konusunda ilerleme olmamıştır. Hukuki çerçeve halen hazırlanmaktadır. Halen
kanuni denetçiler ve denetim firmaları için bir kamu gözetim organı kurulmamıştır.
Sonuç
Genel olarak, rapor döneminde kaydadeğer bir ilerleme olmamıştır. Yeni TTK henüz kabul
edilmemiştir.
4.7. Fasıl 7: Fikri Mülkiyet Hukuku
Telif hakları ve ilgili diğer haklar alanında az ilerleme kaydedilmiştir. Kültür ve Turizm
Bakanlığı Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü, fikir ve sanat eseri kuruluşlarını
denetlemiştir. Müzik sektöründeki dört fikir ve sanat eseri kuruluşuyla bir işbirliği
protokolünün imzalanmasından sonra, oteller ve yayıncılarla lisans anlaşmaları imzalanmıştır.
Fikri Mülkiyet Hakları (IPR) bağlantılı teşekküller arasındaki uyum ve işbirliği daha da
iyileşmiştir. Kitap ve CD ile DVD gibi diğer kitle iletişim araçlarının korsanlığı ve
gayrimaddi malların telif haklarının ve diğer bağlantılı haklarının ihlali yaygındır. Türkiye’nin
icra kapasitesi halen geridir.
Sınaî mülkiyet hakları için yasal çerçeveye ilişkin bir miktar ilerlemeden söz edilebilir. Türk
Patent Enstitüsü (TPE), bürokrasinin azaltılması ve idari basitleştirmeler konusunda
Başbakanlık tarafından yürütülen çalışmaları takiben, patent, coğrafi işaretler ve sınaî
tasarımlara ilişkin yasal düzenlemelerin uygulanması için çıkarılan tüzüklerde muhtelif
değişiklikler yapmıştır.
Bazı TPE çalışanları dil ve hukuki konularda özel eğitim almışlardır. TPE ve fikri mülkiyet
hakkı sahipleri ve bunların temsilcileri arasında yapıcı bir diyalog tesis edilememiştir. Kötü
niyet ve benzer ticari markalar ile sınaî tasarımlar konusundaki sorunlar
çözümlenememektedir.
Sağlık Bakanlığı, Nisan 2009’da, insanların kullanımına yönelik eczacılık ürünlerinin
lisanslandırılmasına dair bir değişiklik yönetmeliği yayımlamıştır. Yönetmelik, kombinasyon
ürünlerle ilgili koşulları, sabit kombinasyonlara dair müktesebata uygun olarak düzenlemediği
cihetle, düzenleyici veri imtiyazı konusunda yasal kesinlik sağlamaya yardımcı olmamaktadır.
Yeni yönetmelik, pazar izni için yapılan başvuruda gerekli belge sayısını artırmak suretiyle,
pazar izni alma sürecini daha da ağırlaştırmaktadır. Genel olarak, yönetmelik, Sağlık
Bakanlığı’nın pazar izni verme ve düzenleyici veri imtiyazı konusundaki takdir yetkisi
kullanma hakkını genişletmektedir.
İcra alanında, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile Kültür Bakanlığı’nın eş başkanlığını yürüttüğü
üst düzey Fikri ve Sınaî Mülkiyet Hakları Koordinasyon Kurulu, Kasım 2008 ve Şubat
48
2009’da iki kez toplanmıştır. Kurul’un amacı, fikri mülkiyet haklarının korunması düzeyinin
iyileştirilmesi amacıyla ilgili kurumlar arasında işbirliğini teşvik etmektir. Hal böyle olmakla
birlikte, fikri mülkiyet hakkı sahipleri toplantılarda gerektiği üzere temsil edilmemişlerdir.
Fikri mülkiyet haklarını uygulamakla yükümlü Türk polisi, rapor döneminde korsancılıkla
mücadelede başarılı operasyonlar yürütmüştür. Yine de korsancılık ve sahtecilik büyük sorun
olmaya devam etmektedir. İcra birimlerinin sınaî mülkiyet hakları konusunda resen (exofficio) soruşturma açma yetkilerinin bulunmaması – halihazırda davalar sadece şikayet üzere
açılabilmektedir – ciddi bir zaafiyet nedenidir. Özellikle, resen (ex-officio) el koymalarda
sınır kontrolleri zayıftır. Türk Hükümeti, bu soruna çözüm bulma yönündeki gayretlerini, fikri
mülkiyet hakları konularıyla ilgili çevrelerle işbirliği içinde yoğunlaştırmalıdır.
Temmuz 2008’de Anayasa Mahkemesi, ticari markalarla ilgili kararnamedeki cezai
hükümleri, ticari marka ihlallerinin mevcut yasal düzenleme kapsamında
cezalandırılamayacağına işaret etmek suretiyle iptal etmiştir. Mahkemenin bu kararının
arkasında, suç ve cezaların kararnamelerle değil, sadece Parlamento tarafından kabul edilen
yasalarla düzenlenebileceği nedeni bulunmaktadır. Yasal boşluğu doldurmak için, Parlamento
Temmuz 2009’da Hükümet tarafından önerilen yeni bir kanun kabul etmiştir.
Bununla birlikte, yeni yasanın kabul edilmesine kadar geçen süre zarfında ve ortaya çıkan
yasal boşluk nedeniyle, sadece Ankara, İstanbul ve İzmir’deki özel fikri mülkiyet
mahkemelerinde görülen 3357 sahtecilik davasından 2861’inde failler suçsuz bulunmuşlardır.
Bu yasal boşluk, DTÖ üyelerinin en azından ticari marka ihlalleri davaları kapsamında cezai
yaptırım hükümleri kanunlaştırmalarını gerktiren Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları
Anlaşması’nın (TRIPs) 61. maddesinin ihlali anlamına gelmektedir.
Fikri mülkiyet hakları suçları için uygulanan bir cezai müeyyide olmaması, aynı zamanda
patentler, sınaî tasarımlar ve coğrafi işaretler gibi diğer sınai mülkiyet haklarıyla ilgili cezai
yaptırımları da -ki bu yaptırımlar Türkiye’de cidden zayıflamıştır- etkilemiştir. Yukarıda
belirtilen fikri mülkiyet hakları ihlalleri için geçerli olan cezalar sadece 31 Aralık 2008
tarihine kadar uygulanabilir olmuştur. Dolayısıyla mahkemeler, 1 Ocak 2009’dan itibaren
beraat kararlarına hükmetmeye başlamıştır. Patentler, sınaî tasarımlar ve coğrafi işaretlerin
ihlal edilmesiyle ilgili cezai müeyyideleri düzenleyen yeni taslak kanunlar Nisan 2009’da
Parlamento’ya gönderilmiş olup, halen Parlamento’da beklemektedir.
Şu ana kadar Türkiye, fikri mülkiyet hakları konusunda diyalog mekanizması kurulması için
Komisyon tarafından Nisan 2008’de yapılan öneriye istekli yaklaşmamıştır. Komisyon’la fikri
mülkiyet hakları konusunda bir diyalog mekanizması kurulması ve Türkiye’nin buna başarılı
bir şekilde katılması, bu faslın kapanış kriterlerinden birisini teşkil etmektedir.
Sonuç
Genel olarak, müktesebata uyum nispeten gelişmiştir. Fikri mülkiyet haklarıyla ilgili kamu
kurumları arasında eşgüdüm ve işbirliği ile bu kurumların uzmanlıkları artmıştır. Bununla
birlikte, yaptırımlar yetersiz kalmaktadır. Cezai müeyyideleri de kapsayacak şekilde fikri ve
sınaî mülkiyet haklarını düzenleyecek AB müktesebatıyla uyumlu ve güncel kanunların
kabulü çok önemlidir. Sınaî mülkiyet hakları alanında, özellikle uygulama ve yaptırımlar
konusunda ciddi yetersizlikler devam etmektedir. Türkiye bunları fikri mülkiyet hakkı
sahipleriyle yakın işbirliği içinde ele almalıdır. Türkiye’nin, Komisyon’un önerdiği şekliyle
fikri mülkiyet hakları konusunda bir diyalog mekanizmasına katılması çok önemlidir.
49
4.8. Fasıl 8: Rekabet Politikası
Türkiye, anti-tröst alanında ilave ilerleme kaydetmiştir. Devlet yardımları alanında ise az
ilerlemeden bahsedilebilir.
Şubat 2009’da Rekabet Kurumu, kartellere uygulanan para cezaları hakkında ve teşebbüslerin
Rekabet Kurumu’yla işbirliği yapmaları halinde para cezasından muafiyet ve cezada indirim
konularında bir mevzuat kabul etmiştir. Pişmanlık Yönetmeliği’nin uygulanması ve bu
yönetmelikten yararlanmak isteyenlerin bilgi taleplerine cevap vermek amacıyla Kurum
içinde özel bir birim kurulmuştur. Yatay işbirliği anlaşmaları ve de minimis kuralları
hususundaki müktesebatın aktarımı halen beklemektedir.
Rekabet Kurumu’nun idari ve işlevsel açıdan yeterli düzeyde bağımsızlığı ve çalışanlarının
eğitimine verdiği önem, yüksel idari kapasiteye sahip olmasına yardımcı olmaktadır. Kurum,
rekabet kuralarının uygulanması konusunda temiz bir sicile sahiptir.
Rekabet Kurumu’nun yaptırım kayıtlarına bakıldığında, 2008’de anti-rekabetçi anlaşmalar ya
da hakim durumun kötüye kullanılması durumunun sözkonusu olduğu 3 davada para cezasına
hükmedildiği görülmektedir. Bir önceki yılla karşılaştırıldığında, 2008’de Kurum tarafından
verilen toplam para cezaları %57 oranında artmıştır. 65 dava açılırken, Kurum 57 menfi tespit
ve bireysel muafiyet davasını (başka bir ifadeyle kabul edilen ihbarlar) sonuçlandırmıştır.
2009’un ilk yarısında Kurum esas olarak kimyasallar ve ilaç ve aynı zamanda demir ve çelik
sektörlerinde aktif olmuş ve 2 davada para cezası vermiştir. Danıştay içinde özel bir daire
kurulmuş olması rekabet kararlarının gözden geçirilmesini hızlandırmıştır. Temyiz
başvurularının sayısı %13,5 oranında azalmıştır.
Münhasır ve özel haklar barındıran kamu teşebbüsleri ve diğer teşebbüslere ilişkin kuralların
uyumunun sağlanması yönünde herhangi bir ilerleme kaydedilmemiştir.
Devlet yardımları mevzuatı kabul edilmemiş ve devlet yardımını izleyecek işlevsel olarak
bağımsız bir kurum kurulmamıştır. Çelik sektörüne devlet yardımı konusunda Türkiye
Haziran 2009’da “Ulusal Yeniden Yapılandırma Planı”nı sunarak ilerleme kaydetmiştir.
Sonuç
Genel olarak Türkiye, şirket birleşmeleri kontrol kuralları dahil, anti-tröst alanında yüksek
düzeyde uyum sağlamıştır. Türkiye rekabet kurallarını etkin bir şekilde uygulamaya devam
etmiştir. Rekabet Kurumu’nun idari ve işlevsel bağımsızlığı tatmin edicidir. Devlet yardımları
konusunda daha ileri yasal uyum sağlandığı söylenemez ve uzun zamandır bekletilen Devlet
Yardımları Kanunu halen askıdadır. AKÇT Serbest Ticaret Anlaşmasıyla Türkiye’nin
üstlenmiş olduğu yükümlülüklerin gereği olarak, çelik sektöründe AB devlet yardımı
disiplininin uygulanması ihtiyacı halen devam etmektedir. Bu fasılda uyum tam değildir.
4.9. Fasıl 9: Mali Hizmetler
Bankalar ve mali şirketler alanında az bir ilerlemeden bahsedilebilir. Bankacılık Düzenleme
ve Denetleme Kurumu (BDDK), küresel mali krizin olumsuz etkilerini gidermek amacıyla
bazı önlemler almış ve bankalardan sermaye tabanlarını güçlendirmeleri amacıyla karlarını
ellerinde tutmalarını talep etmiştir. BDDK aynı zamanda bankaların reel sektör kredilerini
50
yeniden yapılandırabilmelerini kolaylaştırmak için geçici kurallar ortaya koymuştur.
Parlamento, bankalara kredi borcu olup da zamanında ödemeyen müşterilerin (temerrüt
sonrası), bu borçları ödemeleri durumunda sicillerinin Merkez Bankası tarafından silinmesini
(sicil affı) öngören bir yasal düzenleme yapmıştır. Türkiye, hedef sermaye yeterlilik oranı
(%12) ve likidite düzenlemeleri uygulamalarını getirmiş ve menkul kıymetler muhasebe
ilkelerini değiştirmiştir. Sermaye yeterlilik hesaplamalarına operasyonel riskler eklenmiş ve
taslak kredi risk yönetimi standartları hazırlanmıştır. Bununla birlikte, BASEL II
Anlaşması’nın uygulanmasında ilerleme kaydedilmemiştir.
BDDK, biri Lüksemburg Finansal İzleme Kurumu, biri Birleşik Arap Emirlikleri Merkez
Bankası ve diğeri de Lübnan Bankacılık İzleme Komitesi’yle olmak üzere üç yeni mutabakat
zaptı imzalamış ve böylece imzalanan toplam Mutabakat Zaptı sayısı 19’a ulaşmıştır.
BDDK’nın denetleme ve uygulama kapasitesi, yeni geliştirilmiş bilgi sistemleri temelli
araçlar ve varolan sistemlerin geliştirilmesiyle güçlendirilmiştir. BDDK, eşgüdümü sağlamak
amacıyla, ayrı düzenleyici kurumlar tarafından izlenen finansal kuruluşların konsolide
denetim esaslarını tespit etmiştir. BDDK’nın organizasyonel yapısı ve her bir hizmet
biriminin sorumlulukları gözden geçirilmiş ve dört yeni birim kurulmuştur.
Türkiye’nin mevzuatı, bankalar ve finansal şirketler müktesebatıyla kısmen uyumludur.
Sigortacılık ve emekli aylıkları alanlarında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Yeni bir
Bakanlar Kurulu kararnamesiyle, Türkiye’de kayıtlı gemi ve yatların sadece Türk sigorta
şirketlerinden değil, aynı zamanda yurtdışında kurulmuş yabancı sigorta şirketlerinden de
sigorta hizmeti almalarına izin verilmiştir. Hazine, Sigorta Tahkim Komisyonu üyelerinin
minimum yeterliliklerini tespit eden bir uygulama yönetmeliği yayımlamıştır. Şahıslara ve
küçük şirketlere verilen kredilerin zorunlu ve ihtiyari sigortalarının sağlanmasına ilişkin
standartları belirleyen başka bir uygulama yönetmeliği de kabul edilmiştir. Hazine, yeni bir
uygulama yönetmeliği kabul ederek vakıflar ve sandıklar tarafından yürütülen özel emeklilik
sistemlerinin aktüeryal denetimini başlatmıştır. Hazine, motorlu araçlar zorunlu mali
sorumluluk sigortasında tarifelerin serbestleştirilmesi kapsamında teminatlı tarife üst limitini
%20’den %100’e çıkartmıştır. Ayrıca, Sigorta Tahkim Komisyonu faaliyete geçmiş ve 37
sigorta şirketi, tüketicilerle servis sağlayıcılar arasındaki anlaşmazlıkların mahkemeye
gitmeden çözüme ulaştırılması için kurulan yeni hakemlik mekanizmasına katılmıştır.
Ancak, gerek bankacılık sektöründe gerek bankacılık dışı finansal sektörde tedbir ve denetim
standartları güçlendirilmemiştir. Katılım Ortaklığı’nın bir başka önceliği olan sigortacılık ve
emekli aylıkları sektöründe bağımsız düzenleme ve denetleme kurumunun kurulması yönünde
herhangi bir gelişme olmamıştır. Türkiye, mali piyasa altyapısına ilişkin gereklilikleri geniş
ölçüde karşılamakla birlikte, sigortacılık alanında kısmi uyum sağlanabilmiştir.
Menkul kıymetler piyasası ve yatırım hizmetleri alanında bir miktar ilerleme sağlanmıştır.
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) borçlanma araçlarına ilişkin kotasyon koşulları hakkında
daha önceki yedi mevcut tebliği birleştiren bir tebliğ yayımlamış ve değiştirilebilir tahvilleri
yeni bir enstrüman olarak uygulamaya koymuştur. SPK firmaların hisselerinin fiyatlarını
etkileyebilecek özel durumların kamuya duyurulması hakkındaki tebliğini, yasal çerçevenin
müktesebatla uyumlaştırılması amacıyla gözden geçirmiştir. Tebliğ, şirketlere bu özel
durumların kamuya duyurulmasını erteleme hakkı vermiştir. Tebliğ aynı zamanda borsaya
kote edilmiş şirketlerin hisselerinin başlıca holdingler tarafından büyük oranda veya şirketin
yönetimini devralacak oranda alınmasına ilişkin bildirim hakkındaki kuralları Şeffaflık
Direktifi ile uyumlaştırmıştır. SPK yeni enstrümanları (teminatlar ve oy hakkı olmayan
51
hisseler) düzenlemek amacıyla ileride yayımlanabilecek bir tebliğ hazırlamıştır. Ayrıca, kamu
altyapı yatırımları projelerini finanse etmeye yardımcı olması beklenen altyapı yatırımları için
kote edilmiş şirketlerin kurulmasına izin veren bir tebliğ yayımlamıştır. Ayrıca, aracı
kurumların iç kontrol sistemleri, aracılık faaliyetleri ve türev araçların alım satımında belge
ve kayıt düzeni, yatırım ortaklıkları, yatırım fonları, altyapı gayrimenkul yatırım ortaklıkları
ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları, aracı kurumlarca yatırılan teminatın kullanım şekli
ve kaydileştirilmiş sermaye piyasası araçlarına ilişkin kayıtların tutulması hakkında ilke ve
esaslar konularında da tebliğler yayımlanmış bulunmaktadır.
Menkul kıymetler piyasaları ve yatırım hizmetleri (Finansal Araçlar Piyasaları Direktifi
(MIFID), yatırımcı tazminat programları, prospektüsler ve piyasa suistimalleri ve
devredilebilir menkul kıymet müşterek yatırım fonları (UCITS)) alanında ilerleme
kaydedilmemiştir.
Türkiye’nin menkul kıymetler piyasaları ve yatırım hizmetleri mevzuatı müktesebatla kısmen
uyumludur.
Sonuç
Sonuç olarak, mali hizmetler alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye’nin
mevzuatı mali hizmetlerin üç alt alanındaki müktesebatla kısmen uyumludur.
“Mali Hizmetler” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GIDIK) tarafından 11 Aralık
2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da Avrupa
Konseyi tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs bayrağı
taşıyan veya uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların taşıdığı malların serbest
dolaşımı üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı
bütünüyle uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
4.10. Fasıl 10: Bilgi Toplumu ve Medya
Elektronik iletişim ve bilgi teknolojileri alanında ilerleme olmuştur. Ağustos 2009 itibariyla
cep telefonu abonesi erişim oranı yüzde 89’dur. Sabit ve cep telefonu ağı altyapısı alanında
yeni özel yatırımlar yapılmıştır. 38 2009’un ikinci çeyreğinde, genişbant abone sayısı 6.2
milyona ulaşmıştır; ancak genişbant ve sabit telefon piyasasında alternatif operatörlerin payı
düşük kalmıştır.
5809 sayılı Elektronik İletişim Kanunu 2008 Kasım ayında kabul edilmiştir. Bu, Türkiye’deki
düzenleyici çerçevenin, özellikle izin kuralları ve düzenleyicinin görevleri bakımından, AB
müktesebatıyla uyumu bakımından önemli bir adımdır. Kanun’un kabulünün ardından,
Telekomünikasyon Kurumu elektronik iletişim müktesebatıyla daha fazla uyum sağlamaya
yönelik Tüzükler kabul etmiştir. Kanunda yapılan değişiklikler sabit telefon piyasasında
rekabet için gerekli koşulları yaratma potansiyeline sahiptir.
Cep telefonu piyasasındaki rekabeti koruma önlemleri bakımından ilerleme görülmektedir.
Cep telefonu piyasasındaki operatörlerarası bağlanım ücretleri rapor döneminde yüzde 30
oranında indirilmiştir. Ayrıca, Kasım 2008’de numara taşınabilirliği uygulamasının
38
Sabit ağ altyapısı alanında 628 milyon Avro yatırım yapılmıştır. Cep telefonu ağı altyapısında 1.190 milyon
Avro yatırım yapılmıştır.
52
başlamasının ardından, Ağustos 2009’a kadar toplam 6.2 milyon numara taşınmıştır. Sabit
telefon piyasasında numara taşınabilirliği Eylül 2009’da başlatılmıştır. 3G hizmeti lisansı
verilen üç cep telefonu operatörü, Temmuz 2009 itibariyle hizmet sağlamaya başlamıştır.
İnternet hizmetlerine uygulanan vergi yüzde 15’ten yüzde 5’e düşürülmüştür.
Ancak, Elektronik İletişim Kanunu, özellikle evrensel hizmet yükümlülüklerine dair hükümler
ve mevcut imtiyaz anlaşmalarında uygulanmayan izin kurallarının kapsamı bakımından
müktesebatla uyum içinde değildir. Ayrıca, Elektronik İletişim Kanunu’nda Önemli Piyasa
Oyuncusu rejimi (SMP) ve piyasa analiz usullerine ilişkin sağlam bir hukuki dayanak
bulunmamaktadır. Birincil ve ikincil mevzuatın, müktesebatın gerektirdikleri göz önünde
bulundurulmak suretiyle ayrıntılı şekilde gözden geçirilmesi, elektronik haberleşmeye dair
mevzuattaki kalan eksikliklerin tespit edilmesini mümkün kılacaktır.
Sabit telefon ve internet genişbant piyasasında rekabetin serbest bırakılması için ele alınması
gereken bazı konular bulunmaktadır. Yerel telefon için lisans koşulları artık işlemekte, ancak
numaralandırma planları ve bağlanım ücretlerine dair sorunlar sürmektedir. Ses ve genişbant
piyasalarındaki bağlanım şartlarının iyileştirilmesi ve bu stratejik piyasalarda rekabetin teşviki
önem taşımaktadır. Telekomünikasyon Kurumu ile Rekabet Kurumu arasındaki görev
dağılımının açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. Maliyet hesaplaması ile muhasebenin
ayırılması ilkeleri piyasadaki hakim operatörler tarafından tümüyle uygulanmamaktadır.
İletişim hizmetlerine uygulanan ve piyasanın düzenlenmesine dair idari masraflarla bağlantılı
olmayan yüksek vergilendirme bir sorun olmayı sürdürmektedir.
Bilgi toplumu hizmetleri bakımından, Türkiye’nin yasal çerçevesi ağ güvenlik
yükümlülükleri ve sibersuç alanlarındaki müktesebatla iyi şekilde uyumlaştırılmıştır. Bununla
birlikte, Türkiye Şartlı Erişime dayanan veya içeren Hizmetlerin Yasal Korunması Avrupa
Sözleşmesi’ne taraf değildir. Türkiye’nin e-ticaret alanındaki mevzuatı ve Elektronik İmza
Direktifi, müktesebatla uyumlu değildir. Bazı internet siteleri mahkeme kararıyla sıklıkla
engellenmekte; bu, internete erişim bakımından ifade özgürlüğüne saygıya dair daha güçlü
garantilere duyulan ihtiyacı ortaya koymaktadır. (Bkz. ifade özgürlüğüne dair bölüm)
Görsel ve işitsel medya politikası alanında, kamu yayıncısı (Türkiye Radyo Televizyon
Kurumu, TRT) 24 saat yayın yapan bir Kürtçe kanal (TRT 6) ve radyo istasyonu kurmuştur.
TRT ayrıca, günde iki kere yarım saat Ermenice yayın yapmaya başlamıştır (Bkz. Bu raporun
I. Bölümü altında yeralan kültürel haklar kısmı). Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun
(RTÜK) etkinliği arttırılmıştır. RTÜK tarafından alınan bütün kararlar internet sitesinde
yayımlanmakta olup, yayıncılarla danışma amaçlı bir forum tesis edilmiştir. AB Komisyonu
tarafından Üye Devletler için konulan hedef doğrultusunda, dijital dönüşüme dair bir yol
haritası kabul edilmiştir. RTÜK, müstakbel internet protokol televizyon operatörlerinin test
yayını yapmalarına izin vermiştir.
Buna rağmen, müktesebatla uyum alanında gelişme olmamıştır. Radyo ve Televizyon
İşletmelerinin Tesisi ve Yayınlarına dair Kanun, tanımlar, yetki, alım ve iletim özgürlüğü,
milliyet temelinde ayrım yapılmaması, Avrupa eserleri ve bağımsız eserlerin teşviki, önemli
olaylar ve yabancı sermaye ve televizyon işletmelerinin payının kısıtlanması gibi alanlarda
halen sorun yaratmaktadır. Yayıncılık sektörünün yönetimi bakımından, RTÜK frekansları
yeniden tahsis etmemiş olup, bu durum yayıncılık sanayiine zarar vermektedir. Ayrıca,
yıllardır başvurularının sonucunu bekliyor olmalarına rağmen bir düzineden fazla televizyon
kanalı lisanssız işletildikleri iddiasıyla kapatılmıştır. Türkçe’den başka dilde yayın yapan özel
53
kanallara yönelik zaman ve içerik kısıtlamaları ile çeviri zorunluluğu sürmektedir (Bkz. siyasi
kriterler ve kültürel haklar bölümleri). Yayıncılara göre, kısıtlamalar Kürtçe yayın yapmayı
teknik açıdan zorlaştırmakta ve ticari açıdan yaşayamaz kılmaktadır. Bunun sonucunda,
toplam altı özel yayıncının lisansı bulunmasına rağmen, 2009’da yalnızca bir televizyon ve iki
radyo istasyonu Kürtçe yayın yapmıştır.
Sonuç
Genel olarak, elektronik iletişim alanında Türkiye’nin ulusal mevzuatının AB çerçevesiyle
uyumlaştırılması yönünde ilerleme kaydedilmiştir. Ancak, birincil mevzuatın piyasa üzerinde
etkin tesir yaratabilmesini teminen ikincil mevzuatın kabulü ve uygulanması önem
taşımaktadır. Özellikle sabit telefon ve internet/genişbant piyasalarında olmak üzere, rekabet
alanında gelişme kaydedilmemiştir ve bu durum düzenleyici yükümlülüklerin etkin şekilde
uygulanmasının önemini ortaya koymaktadır. Bu, esasen bağımsız bir düzenleyici kurumun
görevidir. Görsel ve işitsel medya politikası alanında kısıtlı ilerleme sağlanmıştır.
4.11.Fasıl 11: Tarım
Ortak Tarım Politikası’yla (OTP) mevzuat uyumlaştırılmasında sınırlı ilerleme olmuştur.
Gelecekteki kurumsal yapısı için bir plan mevcut olmakla birlikte, Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı’nın yeniden yapılandırılması konusunda bir ilerleme kaydedilmemiştir.
Yatay konularla ilgili sınırlı ilerleme olmuştur. İyi derecede ilerleme sadece Tarımsal
Muhasebe Veri Ağı’nın (FADN) uygulanmasında sağlanmıştır. Dokuz ilde pilot FADN
sisteminin başarıyla denenmesine ilaveten, ilgili uygulama mevzuatıyla güçlendirilen
FADN’a ilişkin yasal çerçeve, kapsamlı FADN sistemi kurulması için doğru koşulları
oluşturmaktadır. Başta strateji kağıdının hazırlanması olmak üzere, tarımsal istatistikler
alanında ilerleme yavaş kalmıştır. AB gerekliliklerine uygun bir tarımsal alan
kimliklendirmesi ve çiftçi kayıt sistemi stratejisi hazırlanmasına yönelik olarak yakın
zamanda bir ilerleme kaydedilmemiştir.
Üretime bağlı tarımsal destek araçlarının artan önemi endişe kaynağı olmaya devam
etmektedir. Hükümetin doğrudan gelir destek sistemini kaldırma kararı Türk tarım
politikasını, reforme edilmiş OTP’den büyük ölçüde uzaklaştırmıştır. Belirli sektörlerle
bağlantılı fark ödemeleri, 2009’dan bu yana Türk tarımına mali desteğin temel aracı haline
gelmiştir. Toprak Mahsulleri Ofisi’nce (TMO) müdahale alımlarının ortadan kaldırılmasıyla,
fındık sektörü politikasında önemli bir değişiklik meydana gelmiştir. Üreticilere destek yerini,
üretimle bağlantılı ödemelere bırakmış olup, bu, fiyat destek önlemlerinden ayrılma anlamına
gelmiştir. Türkiye AB kaynaklı sığır eti, canlı hayvan ve hayvansal ürün ithalatı yasağına
ısrarla devam etmektedir. Bu durum, tarım ürünleri ticareti anlaşması altındaki ikili
yükümlülüklere ihlal oluşturmaktadır. Bunun ve ticaretteki diğer teknik engellerin
kaldırılması bu fasıldaki katılım müzakereleri için temel unsur olmaya devam etmektedir.
Ortak Pazar örgütlenmesindeki ilerleme, hububat alım satımı ile pirinç ve çeltik alım satımına
ilişkin uygulama mevzuatının kabul edilmesiyle sınırlı kalmıştır. Bu önlemle TMO, ulusal
mevzuatı, bu konudaki Komisyon tüzükleriyle belirli bir dereceye kadar yakınlaştırmış
olacaktır.
Kırsal kalkınmayla ilgili olarak Türkiye, IPARD (Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal
Kalkınma) programlaması ve IPARD için işleyen bir izleme ve değerlendirme sisteminin
54
kurulmasına ilişkin olarak ilave ilerleme kaydetmiş ve ilgili yasal mevzuat kabul edilmiştir.
IPARD Ajansı kurulmuştur. IPARD Ajansı’nın hizmet birimlerinin görevleri ve insan
kaynakları politikasını belirleyen uygulama mevzuatı kabul edilmiştir. Bununla birlikte, şu
ana kadar istihdam ve personelin eğitimine ilişkin çok sınırlı çaba gözlenmiştir. Ulusal
akreditasyonun bir yıldan uzun bir süre gecikmiş olmasından dolayı, IPARD fonlarının
önceden (ex-ante) denetim olmaksızın, yerel idare sistemi temelinde uygulanması için gerekli
olan tüm yapıların kurulmasına yönelik daha fazla çaba gerekmektedir. Akreditasyonun
gecikmesi Komisyon’un, ancak ulusal akreditasyondan sonra başlatılabilen yetki devri
sürecini başlatmasını engellemektedir. AB’nin Türkiye’ye IPARD desteğini tamamlayacak
olan Ulusal Kırsal Kalkınma Planı’nın hazırlığı konusunda ilerleme kaydedilmemiştir.
Kalite politikasında ilerleme gözlenmemiştir, organik tarım konusunda ise sınırlı ilerleme
olmuştur. Kalite politikasına ilişkin olarak Türkiye, Coğrafi İşaretler Yasası’nın gözden
geçirilmesi üzerinde çalışmaktadır. Bu alandaki mevcut mevzuat, ilgili müktesebattan temel
farklılıklar içermektedir ve daha fazla uyum sağlanması için olanak vardır. Organik tarımla
ilgili olarak Türkiye, Komisyon’a organik ürünlerin ithalatında üçüncü ülkelerle eşit listeye
dahil olma taleplerini destekleyici ilave bilgi sunmuştur.
“Tarım ve Kırsal Kalkınma” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GIDIK) tarafından 11
Aralık 2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da Avrupa
Konseyi tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs bayrağı
taşıyan veya uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların taşıdığı malların serbest
dolaşımı üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı
bütünüyle uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
Sonuç
Genel olarak, müktesebat uyumu sınırlı kalmaya devam etmektedir. IPARD yapılarının
akreditasyonu için kayan takvimler, AB standartlarına uygun kırsal kalkınma fonlarının
idaresi için işleyen idari ve kurumsal yapı ve prosedürlerin oluşturulmasındaki güçlükleri
ortaya koyarken, mevcut tarım destek politikaları ve stratejik siyaset oluşturma, giderek artan
bir şekilde OTP’den ayrılmaktadır. İkili taahhütlerin hilafına, canlı hayvan ürünlerinde
ticarete yönelik teknik engeller aciliyet arzeden konu olmaya devam etmektedir. Tarım
istatistikleri ve tarım alanları/çiftçi kayıtları alanlarında stratejilerin hazırlanmasındaki
ilerleme yavaştır. Genel olarak bu alandaki ilerleme sınırlı olmuştur.
4.12. Fasıl 12: Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası
Türkiye’nin gıda güvenliği alanındaki müktesebatın aktarımı ve uygulanmasında kaydettiği
ilerleme sınırlı kalmıştır. Bu fasla dair katılım müzakereleri bakımından önemli bir unsur olan
Gıda, Veterinerlik, Yem, Hijyen ve Resmi Kontroller Çerçeve Kanunu henüz kabul
edilmemiştir.
Veterinerlik politikası bakımından, müktesebatın aktarımında ve uygulanmasında sınırlı
ilerleme görülmüştür. Bununla birlikte, ithal kontrol sistemlerine dair mevzuat uyumunun
tamamlanması gerekmektedir. İstanbul’daki Sabiha Gökçen Havaalanı’ndaki sınır teftiş
noktası (STN) henüz tümüyle işler halde değildir. Sevkiyatın Atatürk Havaalanı’ndan
yönlendirilmesine dair sorunlar çözülmemiştir. Üç kara ve iki liman STN’sinin yapımı
tamamlanmış, ancak bunlar henüz faaliyete geçmemiştir.
55
Türkiye, büyükbaş hayvanların kimliklendirilmesi ve hareketlerinin kayıt altına alınması
sistemini müktesebatla tümüyle uyumlaştırma çabalarını sürdürmüştür. Sistem, işletmelerin,
hayvan pazarlarının ve mezbahaların kayıt altına alınması ve hareketlerin kontrolü
bakımından güçlendirilmiştir. Koyun ve keçi türü hayvanların kimliklendirilmesi ve kayıt
altına alınmasına dair uygulama mevzuatı yayımlanmış olup, Ocak 2010 itibariyle
uygulanacaktır. Ancak, sahada uygulama henüz başlamamıştır. Büyükbaş, koyun ve keçi türü
hayvanlar için uygun bir kimliklendirilme ve kayıt sistemi, bu fasıldaki katılım müzakereleri
bakımından kilit nitelikte bir unsurdur. Evcil hayvanların ticari hareketlerinin kontrolü
alanında herhangi bir ilerleme kaydedilmemiştir.
Türkiye, hayvan hastalıklarıyla mücadele alanındaki çabalarını sürdürmektedir. Çabalar, şap
hastalığına (FMD) odaklanmıştır. Yoğun aşılama ve Trakya ile Anadolu arasındaki hayvan
hareketlerinin sıkı şekilde kontrolü sonucunda Trakya’da şap hastalığı salgını görülmemiş,
Anadolu’daki rakamlarda ise ciddi düşüş kaydedilmiştir. Rapor döneminde kuş gribi (AI)
salgını görülmemiştir. Buna rağmen Türkiye, bilinçlendirme kampanyalarını sürdürmüştür.
Yalancı tavuk vebası hastalığıyla mücadeleye ve hastalıktan arınmış statüsünün ilanı için
bölümlendirmeye dair Tüzükler yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Trakya’nın brusella ve
tüberkülozdan arınmış statüsü elde etmesi çabalarını sürdürmüştür. Brusellayla ve büyükbaş
tüberkülozuyla mücadele yönetmelikleri yürürlüğe girmiştir. Ancak, sahada ilerleme
gözlenmemiştir. Hayvan sağlığı kontrollerine dair mevzuat tamamlanmamıştır. Bulaşıcı
süngersi ensefalopati (BSE) alanında gelişme kaydedilmemiştir. Türkiye, uluslararası
yükümlülüklerine uygun şekilde hayvan hastalıkları hakkında zamanlıca bildirimde
bulunmayı sürdürmüştür.
Türkiye, ulusal kalıntı izleme planının uygulanması ve izlenmesi ile veterinerlik tıbbi
ürünlerinin kontrolüne dair işlemleri uygulamaya başlamıştır. Müktesebatın gereklerini yerine
getirmek için kontrol edilmesi gereken bazı maddeler ulusal mevzuata eklenmiştir. Bununla
birlikte, başta laboratuarlar ve tüm maddelerin dahli olmak üzere bazı önemli konularda halen
eksiklikler bulunmaktadır.
Veterinerlik denetimlerinin ve kontrollerinin finansmanı alanında hiç ilerleme görülmemiştir.
Canlı hayvanlar ve hayvan ürünleri için ithal şartları halen AB uygulamalarına uygun değildir.
Sığır eti konusundaki fiili yasak sürmektedir (Bkz. 11. Fasıl). Türkiye, hayvan refahı ve
zootekni konularında ilerleme sağlamamıştır.
Gıda ve yem ürünlerinin piyasaya sürümüne dair sınırlı ilerlemeden bahsedilebilir. Bu
fasıldaki katılım müzakerelerinin önemli bir unsuru olan hijyen paketi henüz aktarılmamıştır.
Hijyen yönergeleri hazırlanmış ve çeşitli sektörlerde uygulanmaya başlanmıştır.
Mikrobiyolojik kıstaslara dair bir tebliğ yürürlüğe girmiştir. Ancak bu alandaki aktarımın
tamamlanabilmesi için düzenlemeler gerekmektedir. Farklı daireler ve kurumlar arasındaki
görev dağılımı halen net değildir ve bu durum resmi kontrollerde sorunlara yol açmaktadır.
Yoğun eğitim programları idari kapasitede gelişme sağlamıştır. Birimlerin akreditasyonu
amacıyla mevcut denetleme sistemi değerlendirilmiştir. Ancak, bu alanda kaydadeğer bir
ilerleme görülmemiştir. Ulusal Gıda Referans Laboratuarı’nı kuran Tüzük yürürlüğe girmiştir.
Yıllık teftiş ve izleme programları uygulanmış ve kapsamları genişletilmiştir. Türkiye, bu
fasıldaki katılım müzakerelerinin önemli bir unsuru olan tarımsal gıda tesislerinin
sınıflandırılmasını tamamlamıştır. Müktesebatla uyumu teyide muhtaçtır. Tarımsal gıda
tesislerinin AB hijyen koşullarıyla uyumlu hale getirilmesine dair esaslı bir faaliyette
bulunulmamıştır. Hayvan yan ürünleri alanında ilerleme görülmemektedir.
56
Etiketleme, sunum ve reklam, gıda katkıları ve saflık kıstasları, öz çözücüleri, hızla
dondurulmuş yiyecekler, özel beslenme amaçlı gıdalar, ışınlanmış gıdalar ve maden suyu
alanlarındaki mevzuatın uyumlaştırılması ve uygulanması bakımından yeni ilerlemeler
kaydedilmiştir.
Tatlandırıcılar, gıda ilaveleri, yeni gıdalar ve genetik olarak değiştirilen organizmalara (GDO)
dair önlemlerin aktarımı tamamlanmamıştır. Gıdayla temas eden malzemeler alanında sınırlı
ilerleme gözlenmiştir.
Genel gıda güvenliğiyle ilgili olarak, Türkiye’nin gıda ve yem için ulusal hızlı uyarı sistemi,
bildirimlerin etkin şekilde takibini teminen geliştirilmiştir. Bununla birlikte, ulaşan bildirim
sayısı, özellikle aflatoksin konusunda, önemli ölçüde yüksek düzeyde kalmaya devam
etmektedir.
Yem için özel kurallar ve hayvan yan ürünlerine dair herhangi bir ilerleme gözlenmemiştir.
Bitki sağlığı politikası alanındaki ilerleme sınırlı kalmıştır. Bitki koruma ürünleri alanındaki
uyum ilerlemiştir. Bitki koruma ürünlerinin reçeteyle satışına, bitki korumasında kullanılacak
kimyasalların kaydı ve izlenmesi ile bitki koruma ürünlerinin piyasaya sürümüne dair birer
yönetmelik yürürlüğe girmiştir. Biyolojik etkenlerin kaydı, ithali, üretimi ve kullanımını
düzenleyen bir tebliğ yürürlüğe girmiştir. Deneme bazlı bir bitki pasaportu sisteminin tesisine
dair hazırlık çalışmaları başlamıştır.
Tohum ve çoğaltım maddeleri alanındaki ilerleme kısıtlıdır. Tür kaydı ve tohum
sertifikalandırılması amaçlı yazılım sistemi oluşturulmuştur. Bitki sağlığı alanındaki
uluslararası anlaşmaların uygulanması konusunda bir gelişme olmamıştır.
Sonuç
Genel olarak, gıda güvenliği, veterinerlik ve bitki sağlığı alanında sınırlı ilerleme
gözlenmiştir. Çabalar sürdürülmekle birlikte, bu alandaki müktesebatın aktarımı ve
uygulanması henüz erken bir safhadadır. Bu fasıldaki uyumlaştırmanın sürdürülebilmesi
bakımından idari yapıların güçlendirilmesi kilit olacaktır.
4.13. Fasıl 13: Balıkçılık
Balıkçılık müktesebatına uyumda önemli bir ilerleme kaydedilmemiştir. Gözden geçirilmiş
Balıkçılık Kanunu henüz kabul edilmemiştir. Ortak balıkçılık politikasının tutarlı bir şekilde
uygulanması için gerekli olan idari yapıların yeniden yapılandırılmasında ilerleme olmamıştır.
Balıkçılık konusundaki sorumluluk hala çeşitli Bakanlıklar ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
(TKİB) içindeki değişik daireler arasında dağılmış durumdadır.
Kaynak ve filo yönetimi konusunda bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Dört yeni liman ofisi
kurulmuş, toplam sayı 34’e çıkmıştır. Balıkçılık Bilgi Sistemi (FIS) ilerletilmiştir, ancak
tamamen işlevsel halde değildir; yakalama ve boşaltma verilerinin toplanmasında daha fazla
ilerlemeye ihtiyaç bulunmaktadır. Her bir tekneye filo kayıt numarası tahsis edilmiştir. Tüm
tekneler FIS’le kayıt altına alınmış ve teknelere ilişkin tüm prosedürler bu sistem aracılığıyla
yürütülmüştür. FIS içinde seyir defterlerinin kayıtları başlamıştır. Deniz tarağı yavrularına
ilişkin kota uygulamaları pilot düzeyde FIS tarafından izlenmiştir. 15 metre ile 24 metre arası
57
uzunluktaki tekneler ile 15 metreden küçük teknelerin tonaj ölçümüne ilişkin mevzuata uyum
tamamlanmıştır. Ancak, uygulama için 15 m. ile 24 m. arası uzunluktaki tekneler için dört
yıllık geçiş süresi tanınmıştır. Stokların değerlendirilmesi alanında ilerleme olmamıştır,
Karadeniz’deki belli başlı balık stoklarına ilişkin veri toplaması ise hala yetersiz ve eksiktir.
Yapısal eylemler, denetleme ve kontrol, piyasa politikası ve devlet yardımlarına ilişkin
ilerleme olmamıştır.
Uluslararası anlaşmalar konusunda Türkiye, Atlantik Ton Balığının Korunması Uluslararası
Komisyonu (ICCAT) tarafından verilen toplam kotanın dağıtımı amacıyla orkinos için
bireysel kota sistemini getirmiştir. Türkiye kendi kotasının miktarına resmi olarak itiraz etmiş,
bununla birlikte buna ve çok yıllı doğu orkinos kurtarma planının diğer hükümlerine uymayı
taahhüt etmiştir. ICCAT yükümlülüklerine uyum için daha fazla önleme ihtiyaç
bulunmaktadır.
“Balıkçılık” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GIDIK) tarafından 11 Aralık 2006
tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da Avrupa Konseyi
tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs bayrağı taşıyan veya
uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların taşıdığı malların serbest dolaşımı
üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı bütünüyle
uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
Sonuç
Genel olarak, kaynak ve filo yönetimi ile uluslararası anlaşmaların uygulanması alanında bir
miktar ilerleme kaydedilmiştir. Bununla birlikte, bu fasıldaki mevzuat uyumunda ilerleme
olmamıştır. Türkiye, ortak balıkçılık politikasının uygulanması için idari yapıları henüz
kurmamıştır.
4.14. Fasıl 14: Ulaştırma Politikası
Karayolu taşımacılığında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye filo yenileme
takviminin daha etkin bir şekilde kolaylaştırılmasını ve eski araçların hizmet dışı
bırakılmalarını amaçlayan ikinci bir kararname yayımlamıştır. Türkiye Tehlikeli Maddelerin
Karayoluyla Uluslararası Taşınmasına İlişkin Avrupa Anlaşması’na (ADR) taraf olmaya
yakındır. Kara Ulaştırması Genel Müdürlüğü (KUGM) uygulama yönetmeliğinden sorumlu
birimin kapasitesini arttırmıştır. Bununla birlikte, ADR için denetim kapasitesi hala sınırlıdır.
Türkiye motorlu taşıtlarla ilgili olarak yola elverişlilik testleri için denetim tesisleri kurulması
görevini tamamlamıştır. Bununla birlikte, KUGM çalışanlar için kapsamlı teknik eğitim
gerektiren izleme ve denetim kapasitesinden yoksundur. Profesyonel yeterliliğin lisanslanması
ve onaylanması uluslararası karayolu ulaştırma operatörleri için tamamlanmıştır, yerli
operatörler için de tamamlanmaya yakındır. 2010 Haziran ayından itibaren zorunlu olacak
dijital takograf uygulaması başta olmak üzere, karayolu ulaştırması alanında AB teknik
gerekliliklerinin karşılanmasına yönelik az ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye dijital takograf
uygulamasından sorumlu olacak makamı henüz tayin etmemiştir. Karayolu ulaştırma sektörü
alanında uyum genel olarak ileri düzeydedir.
58
Demiryolu taşımacılığı alanında müktesebata etkin uyum yönünde ilerleme olmamıştır.
Demiryolu reform paketinin taslağı tamamlanmışsa da, kabul edilmesine ilişkin bir ilerleme
kaydedilmemiştir. Bu sektördeki hazırlık, çok erken bir aşamadadır.
Türkiye müktesebat kapsamına giren iç suyolu taşımacılığına sahip değildir.
Hava taşımacılığı alanında sınırlı gelişme kaydedilmiştir. Uçak içinde sıvı taşınması
konusunda yeni bir yönetmelik kabul edilmiştir. Antalya uluslararası havaalanında başlayan
uygulama deneme aşamasındadır. Kazanılan deneyim ışığında, sistem Türkiye’deki tüm
havaalanlarını kapsayacaktır. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü’nün (SHGM) uçak bakımı
alanında kapasitesi geliştirilmiştir. Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı’nın (EASA)
akreditasyonu temelinde SHGM, uçak bakım kurumlarına AB standartlarıyla uyumlu olarak
onay vermektedir. EASA ile ilişkiler 7 Temmuz 2009 tarihinde imzalanan bir çalışma
düzenlemesiyle resmi bir temele konmuştur. Türkiye Montreal Sözleşmesi’ne taraf olmuştur.
Haziran 2009’da yatay havacılık anlaşması konusunda ek görüşmeler yapılmıştır ve Topluluk
hukukuna göre temel şart olan Topluluk taşıyıcısının tanınması için bu konunun öncelikli
olarak devam ettirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, Türkiye, sivil-askeri eşgüdümüne dair
hususlar dahil olmak üzere, Tek Avrupa Havasahasına ilişkin müktesebata aşamalı olarak
uyum sağlamak için açık bir strateji geliştirmelidir. SESAR’ın Pan-Avrupa boyutuna
Türkiye’nin katılımı nihayet sağlanmıştır.
Hava trafik yönetimi bölgesel işbirliği eksikliğinden kaynaklanan sıkıntılara maruz
kalmaktadır. Türkiye ile Kıbrıs Cumhuriyeti arasındaki hava trafik kontrol merkezleri
arasındaki iletişim eksikliği Lefkoşa Uçuş Bilgilendirme Bölgesinde hava emniyetini ciddi
şekilde tehlikeye atmaya devam etmektedir. Komisyon ve Eurocontrol tarafından teknik bir
çözüm sunulmuştur ve ilgili taraflar arasında gecikmeksizin bir anlaşmaya varılması
gerekmektedir.
Deniz taşımacılığı alanında, az ilerlemeden bahsedilebilir. Yıllardır süren danışmalara
rağmen, denizcilik güvenliği çerçeve yasası kabul edilmemiştir. RO-RO yolcu gemileri
mevzuatı Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) seyir veri kayıt cihazı (VDR) gerekliliklerini
karşılayacak şekilde tadil edilmiştir. Gemi adamları Yönetmeliği’ne ek değişiklikler
yapılmıştır. Gemi adamlarının eğitim ve talimi için teknik kapasite geri kalmıştır. Tonaj
ölçümü konusunda yeni bir Yönetmelik uygulanmıştır. Acil müdahale kapasitesinin yanı sıra,
gemilerden kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için kurumsal kapasitenin geliştirilmesine
yönelik hazırlıklar henüz başlamamıştır.
SOLAS-78, SOLAS-88 ve Marpol’ün III. ve IV. eklerine ilişkin yönetmelik hazırlıklarında
bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Türk gemilerinin alıkonulma oranları daha da düşmüştür
(2008’de % 5.7). Türkiye Paris Mutabakat Zaptı’nın beyaz listesine geçmiştir. Denizcilik
emniyeti konusunda ilerleme olmamıştır. Denizcilik emniyeti alanında uyum ileri düzeydedir.
Piyasaya erişim ve gemi kayıt kuralları müktesebatla uyumlu değildir. Kombine ulaşım ve
uydu seyrüsefer alanlarında kaydadeğer bir gelişme olmamıştır.
Devlet yardımları konusunda gelişme kaydedilmemiştir. Türkiye’de devlet yardımlarını
düzenleyecek yerleşik kurum ve yasal çerçeve bulunmamaktadır.
“Ulaştırma Politikası” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GIDIK) tarafından 11 Aralık
2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da Avrupa
59
Konseyi tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs bayrağı
taşıyan veya uğradığı son liman Kıbrıs’ta olan gemi ve uçakların taşıdığı malların serbest
dolaşımı üzerindeki sınırlamalar devam ettiği müddetçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı
bütünüyle uygulayabilecek konumda olmayacaktır.
Sonuç
Ulaştırma sektöründe uyum sınırlı olmuştur. Kara ulaştırmasında, ilave uyum gözlenmiştir.
Bununla birlikte, uygulama kapasitesi hala geri kalmış durumdadır ve Türkiye özellikle dijital
takograf uygulamasına öncelik vermelidir. Demiryolu sektöründe ilerleme kaydedilmemiştir.
Hava ulaştırmasında sınırlı ilerleme olmuştur. Türkiye ve Kıbrıs Cumhuriyetindeki hava trafik
kontrol merkezleri arasında iletişim eksikliği hava emniyetini ciddi şekilde tehlikeye
atmaktadır. Türkiye, Avrupa hava sahasının bütünleşmesi çabalarının dışında kalmaktadır.
Deniz ulaştırması sektöründe ilerleme sınırlı olmuştur, Türkiye’nin Paris Mutabakat Zaptı’nın
beyaz listesine geçmesi Türkiye’nin bayrak devleti olarak iyi performansını teyid etmektedir.
Kirliliğin önlenmesi ve acil durum müdahalesi kurumsal kapasitelerinin geliştirilmesi
gerekmektedir. Hava ve denizcilik sektörlerinde uluslararası sözleşmelere taraf olma yönünde
hiç ilerleme olmamıştır.
4.15. Fasıl 15: Enerji
Arz güvenliği alanında bir miktar ilerlemeden bahsedilebilir. Nabucco boru hattı projesine
ilişkin hükümetlerarası anlaşma Temmuz 2009’da imzalanmıştır. Bununla birlikte, petrol
stoklama düzenlemelerini kolaylaştıracak ajans kurulmamıştır.
İç enerji piyasasında, elektrik alanında önemli ilerlemelerden bahsedilebilir. Türkiye
başarıyla elektrik piyasasını kapsamlı bir reforma tabi tutmuştur ve aşamalı olarak rekabete
açmaktadır. Türkiye, 2008 ortalarından itibaren devlet enerji şirketleri için maliyete dayalı
fiyatlandırma mekanizması getirmek suretiyle, elektrik sektörü için sağlam bir ekonomik ve
mali temel oluşturma yönünde önemli bir adım atmıştır. Elektrik piyasası için ek hizmetlere
ilişkin uygulama yönetmeliği ile yeni bir dengeleme ve uzlaştırma yönetmeliği kabul
edilmiştir. Yeni bir dengeleme ve uzlaştırma yönetmeliği kabul edilmiştir ama henüz
uygulanmamıştır. Geçen yıl maliyet temelli fiyatlandırma mekanizmasının kabulünün
ardından, perakende elektrik fiyatlarına üç ayda bir ayarlamalar yapılmıştır. Tüketici olma
eşiği 480,000 kWh’e düşürülmüştür, ki bu % 50 piyasa açılımına denktir. Rapor döneminde,
toplam 140 MW kurulu güç kapasitesinde 11 santral özelleştirilmiştir. Hisselerin % 100 pay
satışı yöntemiyle blok olarak satılmasıyla elektrik dağıtım varlıklarının özelleştirilmesi devam
etmiş ve iki bölgesel dağıtım tesisinin özelleştirilmesi tamamlanmıştır. İki bölge için süreç
son aşamasına gelmiştir. Kayıt dışı elektrik kullanımı ve elektrik kayıp oranı % 14
civarındadır.
Doğalgaz sektörü alanında sınırlı ilerlemeden sözedilebilir. Birkaç bölgede özel şirketlere gaz
dağıtım imtiyazı verilmesi şeklinde olumlu gelişmeler yaşanmıştır. Bununla birlikte, piyasa
yapısına ilişkin pek çok konu, iletim faaliyetlerinin arz faaliyetlerinden ayrıştırılması ve
şebekeye erişim kuralları hala beklemededir. BOTAŞ’tan özel sektöre 4 bcm ithalat
sözleşmesi transfer süreci, toptan gaz ticareti faaliyeti yaratma konusunda yetersiz kalmış ve
esas itibarıyla ana gaz ihracatçısının yararına olmuştur. Doğalgaz Piyasası Kanunu ile
piyasadaki gelişmeler arasındaki artan uyumsuzluk, yasanın esaslı bir şekilde gözden
geçirilmesini gerektirmektedir. Doğal gaz altyapısı daha da genişletilmiştir, halen ülkenin %
60
80’ini kapsamaktadır. Altmış dört şehir gaz şebekesine bağlanmıştır. Gaz depolaması
yatırımları hazırlanmakta olup, talep ve arz dengesine yardımcı olması beklenmektedir.
Türkiye’nin Enerji Topluluğu Antlaşması’na katılmasına yönelik müzakereler Eylül 2009’da
başlamıştır. Gerek iç elektrik ve gaz piyasası, yenilenebilir enerji kaynakları ve enerji
verimliliği açısından, gerek enerjiyle bağlantılı çevre konuları açısından Türkiye’nin Enerji
Topluluğu’na girmesi özellikle anlamlı olacaktır.
Devlet yardımları konusunda gelişme olmamıştır. Devlet yardımlarının izlenmesi için bir
makam kurulması amacıyla birkaç taslak yasa Parlamento’ya sunulmuş ancak daha sonra geri
çekilmiştir.
Yenilenebilir enerji alanında iyi ilerlemeden bahsedilebilir. Rüzgar enerjisi (rüzgar temelli
enerji için lisans başvurularının teknik değerlendirmesini açıklığa kavuşturan) ve jeotermal
kaynakların kullanımına ilişkin uygulama yönetmelikleri kabul edilmiştir. Rapor döneminde
elektrik üretimine uygun altı jeotermal alan özelleştirilmiştir. 2008 sonu itibarıyla Türkiye
elektriğinin % 17’sini yenilenebilir enerji kaynaklarından üretmektedir. Elektrik sektörü için
gözden geçirilmiş strateji kağıdı, 2020 itibarıyla ülkenin elektriğinin % 25’inin yenilenebilir
kaynaklardan üretilmesi ve aynı yıl itibarıyla 20,000 MW rüzgar enerjisi kapasitesi
oluşturulması hedefini belirlemiştir. Aynı tarih itibarıyla elektrik tüketiminin iki katına
çıkmasının beklendiği dikkate alınarak, bu hedef kaydadeğer çaba gerektirecektir.
Enerji verimliliğinde rapor edilebilir bazı ilerlemeler sağlanmıştır. Enerji performansı ve
binaların yalıtımı konusunda uygulama yönetmelikleri kabul edilmiştir. Enerji ve enerji
kaynaklarının verimli kullanımı ve küçük ve orta ölçekli girişimlerin enerjinin verimli
kullanımı konularında ilave uygulama yönetmelikleri de kabul edilmiştir. Enerji güvenliğinin
arttırılması amacıyla enerji verimliği konusunda kamuoyunun bilincinin arttırılması ve iklim
değişikliğiyle mücadele çabaları devam ettirilmeli ve çerçeve mevzuat, müktesebatın
gereklilikleriyle uyumlu hale getirilmelidir.
Nükleer enerji, nükleer güvenlik ve radyasyondan korunma alanlarında sınırlı
ilerlemeden sözedilebilir. Türkiye, 4,800 MW kurulu güç kapasiteli olacak ilk nükleer
santralinin kurulması için yüklenici seçim ihale prosedürlerini tamamlamaktadır. Verilen tek
teklif değerlendirilmekte olup, Bakanlar Kuruluna onay için sunulacaktır. Nükleer santrallerin
güvenliği için özel ilkeler ve tasarım ilkeleri konusunda uygulama yönetmelikleri kabul
edilmiştir. Araştırma reaktörleri konusunda, özel güvenlik ilkeleri, olağanüstü olayların
bildirimi ve raporlaması, kayıt ve raporlama konularında uygulama yönetmelikleri kabul
edilmiştir. Türk tarafının açıklamalarına dayanarak, yüksek aktiviteli mühürlü radyoaktif
kaynakların ve sahipsiz kaynakların kontrolüne ilişkin müktesebatın iç hukuka geçirildiği
varsayılmaktadır. Nükleer santral sahalarına ilişkin uygulama mevzuatı da kabul edilmiştir.
Bununla birlikte, Türk Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) hem düzenleyici hem işlevsel
görevleri yerine getirmeye devam etmektedir. Türkiye nükleer güvenlik ve radyasyondan
korunma Topluluk Programı’na katılmamaktadır. Kullanılmış Yakıt Yönetimi Güvenliği ve
Radyoaktif Atık Yönetimi Ortak Sözleşmesi’ne de taraf olmamıştır.
Sonuç
Enerji sektöründe bir miktar, ancak düzensiz ilerleme kaydedilmiştir. Yenilenebilir enerji,
enerji verimliliği ve elektrik piyasası alanlarındaki gelişmeler cesaret vericidir. Bununla
61
birlikte, doğal gaz, nükleer enerji, nükleer güvenlik ve radyasyondan korunma konularında
Türkiye’nin kendi mevzuatını ve stratejilerini uygulaması gerekmektedir.
4.16. Fasıl 16: Vergilendirme
Dolaylı vergilendirme alanında düzensiz ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye’nin KDV
mevzuatı, müktesebat ile kısmen uyumludur. Yapı, muafiyetler, özel uygulamalar ve indirimli
oran uygulamaları ve bu bağlamda özellikle toptan ve perakende satışlara ilişkin farklı KDV
oranlarında daha ileri düzeyde uyum gerekmektedir.
Özel tüketim vergisi alanında, ithal tütün ve alkollü içeceklerde ayrımcı vergilendirmenin
aşamalı olarak tamamen kaldırılması yönünde açık bir kilometre taşı olan 18 Mayıs 2009
tarihli Eylem Planı’nın kabul edilmesiyle bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Bununla birlikte,
tütün ve tütün ürünleri üzerindeki özel tüketim vergisinin yapısına dair Türk mevzuatı ile
müktesebat arasındaki farklılıklarda bir değişiklik olmamıştır. Türkiye, kıymet esaslı (ad
valorem) oranlar uygulamaktadır ve spesifik özel tüketim vergileri unsuru bulunmamaktadır.
Tütün Fonu ayrımcıdır. Sadece ithal edilen tütün ve sigaraya, yerli ürünlere uygulanmayan
özel bir vergi uygulamaktadır. Alkollü içeceklerle ilgili olarak kayda değer ilerleme
sağlanmıştır. 18 Mayıs 2009 tarihli Eylem Planı ile uyumlu olarak, oransal vergiler 6 Nisan
2009 tarihinde kabul edilen ve 14 Nisan 2009 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlüğe giren
Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile tamamen kaldırılmış ve arda kalan ayrımcı
vergilendirmenin tamamen ortadan kaldırılması amacıyla karşılıklı olarak kabul edilebilir
belirli bir aşama içinde yeni özel vergi oranları konulmuştur. Türkiye, henüz iç piyasa
hareketleri ve mali antrepolar için gümrük vergilerinin askıya alınması rejimini getirmemiştir.
Doğrudan vergilendirme alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Asgari ücret
üzerindeki vergi yükü azaltılmış ve gelir vergisi dilimleri indirilmiştir. Gelir Vergisi Kanunu,
gözden geçirilmiştir. Türkiye’nin İşletme Vergileri İçin Uygulama Kuralları’nın ilkelerine ters
düşecek herhangi bir önlem almaktan kaçınması gerekecektir.
İdari işbirliği ve karşılıklı yardım alanlarında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Gelir
idaresinde kurulan mükellef hizmetleri çağrı merkezi, mükellef hizmetleri merkezi ve büyük
mükellef vergi dairesi tam kapasite çalışır vaziyettedir. Kayıt dışı ekonomiye karşı verilen
mücadelede olumlu gelişme mevcuttur. Kayıt dışı ekonomiyle mücadele eylem planı, 2010
yılı itibarıyla faaliyetlerle birlikte kabul edilmiştir. Bu plan, KDV iadesi risk-analiz projesi ile
KDV usulsüzlüklerine karışmış kişilerin daha iyi kontrolüne ilişkin e-gümrük sistemini
içermektedir. Gelir İdaresi, bu planda belirtilen faaliyetlerin değerlendirilmesinden ve
izlenmesinden sorumludur.
Türkiye, operasyonsal kapasite ve bilgisayar kullanımında ilave ilerleme
gerçekleştirmiştir. İl vergi dairelerinin bilgisayara geçişi tamamlanmış ve vergi idaresi, Türk
IT sistemleriyle AB ve Üye Ülkelerin IT sistemleri arasında bağlantı sağlamak amacıyla IT
sistemleri geliştirmektedir.
Sonuç
Bu fasılda, mevzuat uyumunu geliştirmeye yönelik, özellikle alkollü içkiler üzerindeki
ayrımcı vergilendirmenin tamamen kaldırılması yönünde ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye’nin
vergi sistemi, KDV, özel tüketim vergileri ve doğrudan vergiler alanlarında büyük oranda AB
müktesebatının yapısını izlemektedir. Ancak, tam uyum öncesinde bazı farklılıkların
62
giderilmesi gerekmektedir. Vergi idaresinin modernizasyonu, mükelleflere sunulan hizmetin
iyileştirilmesi ve vergi gelirlerinin arttırılması suretiyle devam etmiştir. Kayıt dışı ekonomiyle
mücadele alanında olumlu gelişmeler kaydedilmiştir.
4.17. Fasıl 17: Ekonomik ve Parasal Politika
Para politikası alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Hazine Müsteşarlığı, sigorta,
mükerrer sigorta ve özel şirketlerin sadece yerli değil, yabancı bonoları da kendi teknik rezerv
ihtiyaçları için teminat olarak sunmalarına imkan veren uygulama tüzüğü yayımlamıştır. Bu,
mali piyasalara ayrıcalıklı erişimin kamu sektörü için yasaklanması yönünde olumlu bir
gelişme olmuştur. Merkez Bankası, mali piyasalardaki likiditeyi güvenceye almak için bazı
tedbirler kabul etmiştir. Türkiye’nin bu alandaki yasal mevzuatı müktesebatla yeterince
uyumlu değildir. Merkez Bankası’nın yapısı, tam bağımsızlığı güvenceye almamaktadır.
Hükümet ve Merkez Bankası enflasyon hedefini birlikte tespit etmeye devam etmektedir.
Milli paranın ismi değiştirilmiş, yeniden Türk Lirası’na dönülmüş, yeni kağıt ve madeni
paralar 1 Ocak 2009 tarihinden geçerli olmak üzere piyasaya sunulmuştur. Bu, YTL’nin
Ocak 2005’te kullanılmaya başlanmasının ardından gelen geçiş dönemini izlemiştir.
Ekonomik politika alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Hükümet, IMF ile yeni bir
Stand-by anlaşması düzenlemesine ilişkin devam eden müzakerelerden kaynaklanan bir süre
gecikmenin ardından, 2009-2011 dönemi için katılım öncesi ekonomik programı AB
Komisyonu’na sunmuştur. Küresel ekonomik ve mali krize rağmen makro ekonomik istikrar
genel olarak korunmuştur. Makamların, para ve mali politikaları rahatlatmış olan hızlı
müdahaleleri, ekonomik küçülmenin bazı olumsuz etkilerinin azaltılmasına yardımcı
olmuştur. Hükümet, küresel mali ve ekonomik krize cevap verebilmek için daha ziyade
tüketim vergi kesintisi, büyük yatırımlar ile bazı bölge ve sektörlerdeki yatırımlar için vergi
kolaylığı, KOBİ’ler için sıfır faizli kredi, Türklerin dışarıda tuttukları tasarruflarını
getirmelerinin teşvik edilmesi ve istihdamı arttırıcı teşviklerden oluşan bazı mali ve destek
tedbirlerini kabul etmiştir. TBMM, istihdam yaratmayı teşvik eden bazı tedbirleri sunarken,
İşsizlik Sigorta Fonu’nun özellikle Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde altyapı yatırımları için
kullanılmasına imkan sağlayan bir yasayı kabul etmiştir. Aynı zamanda, mali rahatlama,
önceki yılların mali konsolidasyon yararlarını –zamanlıca çekilmezse- tehlikeye atabilir.
Güvenilir mali planların yokluğu, yatırım iklimine bazı belirsizlikler katmıştır. Zorlu
koşullardan ötürü yavaş ilerlese de, yapısal reformlar özellikle enerji sektöründeki
özelleştirmelerle devam etmiştir. Ekonomik politikaların formüle edilmesi ve uygulanması,
pek çok kurumu ve görevi tek bir Başbakan Yardımcısı uhdesinde toplayan hükümet
değişikliğine kadar, bölünmüş olarak devam etmiştir.
Sonuç
Ekonomik ve parasal politika alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Makro-ekonomik
politika çerçevesi değişen küresel ekonomik şartları yansıtmıştır. Para politikası alanında
müktesebata uyum tamamlanamamıştır. Yasal çerçevede, hala, örneğin Merkez Bankası’nın
tam bağımsızlığı, kamu sektörünün parasal finansının yasaklanması ve kamu sektörünün mali
piyasalara ayrıcalıklı erişiminin yasaklanması hususları gibi noksanlıklar mevcuttur.
4.18. Fasıl 18: İstatistik
İstatistik altyapısı alanında iyi ilerleme kaydedilmiştir. 2007-2011 Resmi İstatistik Programı
yeniden güncelleştirilmiştir. Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜIK) eşgüdüm rolünü ile idari
63
kapasitesini geliştirmesi alanlarında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye İstatistik
Kurumu Kanunu gözden geçirilmiştir. Kanun, şimdi bütün istatistik paydaşlarının TUİK’e
veri sağlamasını gerekli kılmış ve bu yükümlülüğe uymayanlara yeni idari cezalar
getirmiştir. Bir başka madde, dış ticaret verilerinin yayılmasında pasif gizlilik ilkesini
getirmiştir. İlave olarak, TUİK, YÖK ve Sağlık Bakanlığı’yla işbirliği protokolleri
imzalamıştır. Sınıflandırma ve kayıtlar alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. İş
demografisi konusunda faaliyetler başlamıştır. Avrupa Topluluklarında Ekonomik
Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflandırması’na geçiş sürmektedir. Ancak, Türkiye hala, bu fasılda
katılım müzakereleri için kilit önemde olan çiftlik kaydı sistemlerinin kurulması alanında
kaydedilen ilerlemeye ilişkin ayrıntılı tanımlama sunmamıştır.
Sektör istatistikleri alanında iyi ilerleme kaydedilmiştir. Devlet hesaplarına ilişkin bir
çalışma grubu kurulmuştur. Bu grup, genel devlet hesapları ve vergi bildirimleri konularında
uyumlu tablolar hazırlamayı hedeflemektedir. Türkiye, Avrupa Hesap Sistemi ESA 95’e
uygun olarak temel ulusal hesap göstergelerini zamanlıca üretme konusunda da ilave ilerleme
sağlamıştır. Ancak, Türkiye hala bu fasılda katılım müzakereleri için kilit nitelikteki unsur
olan ulusal hesapların derlenmesi için kullanılan metodolojinin ayrıntılı tarifini sunmamıştır.
Türkiye, tarımsal istatistikler konusunda çiftlik yapısı, mahsul üretimi ve hayvansal üretime
ilişkin üç yeni araştırma sonucunu yayımlamıştır. Türkiye’nin AB şartları doğrultusunda
tarımsal istatistiklerin sağlanması için metodolojik ve örgütsel yapılarla uyum sağlamasını
gerekli kılan Katılım Ortaklığı önceliği konusunda bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Nüfus ve
göç istatistikleri konusunda Türkiye yıllık nüfus verisi yayımlamaya başlamış ve ulusal bir
veri tabanı tesis etmiştir. Türkiye, kamu sağlığı istatistikleri konusunda, ölüm istatistiklerinin
nedenlerinin niteliğini geliştirmek amacıyla yeni bir ölüm sertifikası kabul etmiştir. İş
istatistikleri alanında TUİK kısa vadeli istatistikleri daha da geliştirmiştir.
Sonuç
İstatistik alanında iyi düzeyde ilerleme sağlanmıştır. İstatistik Kanunu gözden geçirilmiş ve
TUİK istatistik sisteminin koordinasyonunun güçlendirilmesi amacıyla ilave adımlar atmıştır.
Özellikle toplumsal ve iş istatistikleri gibi sektör istatistiklerinde iyi ilerleme
gerçekleştirilmiştir. Ulusal hesaplar, tarımsal istatistikler ve çiftlik kayıt istatistiklerine ilişkin
ilave çabaya gerek duyulmaktadır.
4.19. Fasıl 19: Sosyal Politika ve İstihdam
İş hukuku alanında müktesebatın aktarılmasına ilişkin rapor edilecek bir ilerleme olmamıştır.
İş Kanunu’nun 39 sınırlı kapsamı ve bir dizi direktifin aktarımı ele alınmayı beklemektedir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve bağlı kuruluşlarının idari kapasiteleri henüz yeterli
değildir. Çocuk işçiliğine karşı mücadelede bazı çabalar ortaya konulmuştur, ancak, devam
eden bu sorunun giderilmesi için ilave kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. İş Kanunu alanında,
Türkiye yeterince hazır değildir.
Çalışma sağlığı ve güvenliği alanında bir miktar ilerleme olmuştur. Eğitim ve farkındalığı
arttıran faaliyetlerden dolayı müktesebat bilgisi gelişmiştir. Ancak, işyerinde işçilerin çalışma
sağlığı ve güvenliğine ilişkin Çerçeve Direktif’in aktarımına ilişkin yasal yetersizlik önemli
bir eksikliktir. Diğer hususların yanında, kamu sektöründe çalışanlar hala sağlık ve güvenlik
yasası tarafından kapsanmamaktadır. Mesleki hastalıklara ve kazalara ilişkin veri toplama
39
İş Kanunu, diğer hususların yanında, işletmelere veya tarımdaki kuruluşlara ve 50 işçiden az istihdam eden
ormancılığa, üç kişiden az işçi çalıştıran çırak ve zanaatçı işletmelere uygulanmamaktadır.
64
sisteminin daha fazla güçlendirilmesi gerekmektedir. En güncel resmi istatistiklere göre,
2007 40 yılında 80,602 mesleki kaza meydana gelmiştir. Kayıt dışı ekonomide yaşanan kazalar
rapor edilmemektedir. İdari kapasiteye ilişkin olarak, İş Teftiş Kurulu, ilave personelin işe
alımı ve eğitilmesi yolları da dahil olmak üzere güçlendirilmiştir. Bununla birlikte, yasanın 41
uygulanmasının etkin bir şekilde gözetlenmesinin garanti edilmesi bakımından işçi başına
düşen müfettiş sayısı yeterli değildir. Bu alandaki hazırlıklar sürmektedir.
Sosyal diyalog alanında az ilerleme olmuştur. 1 Mayıs’ın 28 yıldan sonra ‘‘İşçi ve
Dayanışma Günü’’ olarak yeniden kabul edilmesi cesaret verici bir adım olmuştur. Sendikalar
mevzuatının reformu birkaç yıldır beklemektedir. Tam sendikal haklar Türkiye’de henüz
yerleşmemiştir. Mevcut yasal çerçeve, özellikle gerek özel gerek kamu sektörleri için
örgütlenme, grev ve toplu görüşme hakkı konularında AB standartları ve ILO Sözleşmesi’yle
uyumlu değildir. ILO Uzmanlar Komitesi Türkiye’ye bu reformları kabul etmesi çağrısında
bulunmuş ve hükümete yardımcı olmak amacıyla yüksek düzeyli bir iki taraflı misyonun
örgütlenmesini önermiştir. Sanayiler arasında, sektör düzeyinde ve kurumsal düzeyde sosyal
diyalog zayıf kalmaya devam etmektedir. Genelde, toplu iş sözleşmelerinden yararlanan
işçilerin oranı düşüktür 42. Üçlü sosyal diyalog kanallarının, özellikle Ekonomik ve Sosyal
Konsey’in güçlendirilmesi gerekmektedir. Sosyal diyalog alanında Türkiye yeterince hazır
değildir.
İstihdam politikası alanında, özellikle ekonomik ve mali krizin olumsuz etkilerini azaltmak
amacıyla bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. İstihdamı canlandırmak için diğer şeyler yanında
kısa süreli iş döneminin altı aya kadar uzatılmasına ilişkin bir dizi önlem Ağustos 2009’da
kabul edilmiştir. Bu, 2008 yılında kabul edilmiş olan ‘‘İstihdam Paketi’’ altında düzenlenen
istihdam yaratılmasına dönük teşvikleri tamamlamaktadır. Genel bir istihdam stratejisi
olmadığından, etkinin görülmesi gerekmektedir. Kayıt dışı ekonomiyle mücadeleye öncelik
verilmiştir. Hükümet, bir dizi teşvik ve hukuki yaptırımı içeren bir eylem planı kabul etmiştir.
Ancak, eylem planının ölçülebilir hedeflerden yoksundur ve kayıt dışı çalışmanın
ölçülmesinin yöntemi ve göstergelerinin daha da geliştirilmesi gerekmektedir. Her ne kadar iş
gücü katılımı yıllardan beri ilk defa 43 arttıysa da, istihdam oranı ve iş gücü katılımı düşük
seviyededir (Ekonomik bölüme bakınız.). Sosyal ve ekonomik krizin de etkisiyle iş piyasası
olumsuz etkilenmiştir. İşsizlik, hızlı bir şekilde 2009’un ikinci çeyreğinde %13.6’ya
ulaşmıştır. Gençlerin işsizliği 2009’un ikinci çeyreğinde %24.9’a çıkmıştır. Bunun sonucu
olarak, Türkiye İş Kurumu’nun (İŞKUR) hizmetlerine talep hızlı bir şekilde artmıştır.
Ancak, bu insan kaynaklarındaki orantısal artışla karşılanamamıştır. Türkiye’nin PROGRESS
Topluluk Programı’na katılımına ilişkin yasa yürürlüğe girmiştir. İstihdam Öncelikleri
Politikaları’na ilişkin Müşterek Değerlendirme Belgesi’nin sonuçlandırılmasına yönelik bir
ilerleme rapor edilememiştir. Bu alandaki hazırlıklar erken bir safhadadır.
Avrupa Sosyal Fonu (ESF) hazırlıklarında iyi ilerleme kaydedilmiştir. İnsan kaynaklarının
geliştirilmesine ilişkin IPA operasyonel programının idaresinden sorumlu Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı bünyesinde kurulan operasyon yapısı ilave personel istihdam etmekte ve
eğitim sağlamaktadır. IPA idaresinin ve kontrol sisteminin yerelleştirilmesi amacıyla, Türk
40
Metal ürünleri üretiminde ( makine hariç) kaza vakaları en yüksektir. Kot pantolonu taşlama işyerlerindeki
yetersiz çalışma koşullarından kaynaklanan ölümcül silikoz vakaları meydana gelmeye devam etmiştir.
41
591 iş müfettişi mevcuttur. Bunun 306’sı sosyal müfettiş ve 285’i çalışma sağlığı ve güvenliği müfettişidir.
Çalışanların sayısı 19,500,000 civarındadır( memurlar hariç) Bu rakama göre, 1 müfettişe 32,994 kişi
düşmektedir. Geçiş ekonomileri için ILO standartlarında 1 müfettişe 20,000 işçi düşmektedir.
42
2007 ve 2008 yıllarında sonuçlandırılan toplu iş sözleşmeleri istihdamdaki 21,194,000 işçiden 694,474’ünü
kapsamaktadır (%3’ü).
43
Sıraya göre %41.7 ve % 46.39
65
makamlarına yetki aktarımı süreci sonuçlandırılmış ve ilgili bir finans anlaşması
imzalanmıştır. Kadın, genç ve kayıtlı istihdamın teşviki, hayat boyu öğrenme aktiviteleri ve
kızların okul kayıt oranlarının arttırılmasına ilişkin faaliyetler, IPA’nın insan kaynaklarının
geliştirilmesine ilişkin operasyonel programı çerçevesinde desteklenecektir. Bu alandaki
hazırlıklar sürmektedir..
Sosyal içerme alanında az ilerleme olmuştur. Açlık riski olan nüfus oranı çok yüksektir.
Ahiren yapılan (2007) Açlık Araştırması’na göre Türk nüfusunun %18.56’lık kesimi açlık
sınırının altında yaşamaktadır. 2006’dan bu yana az bir artış vardır. Kırsal alanlarda
yaşayanların açlık riski göreceli olarak şehirlerde yaşayanlardan daha yüksektir. Açlık;
çalışan nüfus, özellikle gündelik/mevsimlik işçiler, ücretsiz aile çalışanları, kendi için
çalışanlar ile geçimlik tarımda çalışanlar arasında yüksek seviyededir. Zira sosyal yardımlar
eksik ve çocuklar orantısız açlık riskine maruzdur. Sosyal içerme ve açlığın denetimine
ilişkin ulusal mekanizmalar zayıftır. Ortak Sosyal Koruma ve Sosyal İçerme (JIM)
Mutabakatı’nın sonuçlandırılması alanında ilerleme olmamıştır. Bu alandaki hazırlıklar erken
bir aşamadadır.
Sosyal koruma alanında ilerleme olmamıştır. Sosyal güvenlik tarafından sigortalı insanların
oranı %80’in altındadır ve bu rakam düşmektedir. Etkin planlama, koordinasyon ve sosyal
korunma tedbiri, sosyal yardım ve sosyal hizmet hala yetersizdir. Bu durum, çoğu zaman
hizmet ve sosyal yardımların objektif ve şeffaf kriterler 44 olmadan keyfi dağıtıma yol
açmaktadır. Bu sorunlara çözüm bulması beklenen sosyal yardım ve primsiz ödemelere
ilişkin taslak yasa henüz kabul edilmemiştir. Sosyal korumanın dışında bırakılmışlara yönelik
yeni sosyal güvenlik reformunun etkisi henüz belli değildir. Bu alandaki hazırlıklar erken bir
aşamadadır.
Ayrımcılıkla mücadele alanında gelişme kaydedilmemiştir. Kanunda, doğrudan veya dolaylı
ayrıma ilişkin bir tanım mevcut değildir. Irk veya etnik köken, din veya inanç, sakatlık, yaş
ve cinsiyet yönelimi temelindeki ayrımcılığa ilişkin müktesebat henüz aktarılmamıştır.
Müktesebatın gerektirdiği Eşitlik Birimi Türkiye’de mevcut değildir. Bu alanda hükümet dışı
kesimlerle diyalogun geliştirilmesi gerekmektedir. Bu alandaki hazırlıklar çok ileri bir
aşamada değildir.
Eşit fırsatlar alanında bir miktar ilerleme olmuştur. Parlamento’da Kadın ve Erkek Fırsat
Eşitliği Komisyonu kurulmuştur (Siyasi kriterler-Ekonomik ve sosyal haklara bakınız). Bu
Komisyon, cinsiyet eşitliği alanında gelişmeleri izleyecek, taslak yasalara ilişkin görüş
açıklayacak ve Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası anlaşmalara uyum sağlanması için
ihtiyaç duyulacak yasal çalışmaları belirleyecektir. Ayrıca, TBMM Başkanlığı tarafından
kendisine havale edilen kadın–erkek eşitliği ihlalleri ve cinsiyet temelli ayrımcılık iddialarını
inceleyecektir. Türkiye, 2008-2013 cinsiyet eşitliği ulusal eylem planını kabul etmiştir.
Ancak, plan insan ve mali kaynaklara ilişkin olarak bir bilgi içermemektedir. Bununla birlikte,
kadınların iş piyasasına katılımı, AB Üyesi Ülkeleri ve OECD ülkeleri arasında en düşük
seviyededir. Cinsiyete dayalı ücret farkı sürmektedir 45. Müktesebatın gerektirdiği Eşitlik
Birimi hala Türkiye’de mevcut değildir. Bu alandaki hazırlıklar devam etmektedir.
44
Devlet Denetleme Kurulu raporu bu sorunları kabul etmekte ve yoksulluğun tanımıyla birlikte, sosyal
yardımların miktarı ve çeşidine ilişkin daha iyi bir tanım tavsiyesinde bulunmakta, bu alandaki farklı kurum ve
kuruluşların tek çatı altında toplanmasını ve ortak bir veri tabanının kurulmasını önermektedir.
45
ILO’nun Mart 2009 ‘‘ Kadınlar için Küresel İstihdam Trendleri’’ Raporu’na göre, Türkiye’de imalatta
çalışan erkekler kadınlara oranla iki kat daha fazla kazanmaktadırlar.
66
Sonuç
Genel olarak, Türkiye, sosyal politikalar ve istihdam alanında sınırlı ilerleme göstermiştir.
Kadın ve Erkek Fırsat Eşitliği Parlamento Komisyonu’nun kurulması olumlu bir adımdır.
Avrupa Sosyal Fonu’na katılım hazırlıkları hızlandı. Bununla birlikte, iş kanunu, işyerinde
işçilerin çalışma sağlığı ve güvenliği ile ayrım gözetmemeye ilişkin mevzuat AB
standartlarına uymamaktadır. AB Standartlarına ve ILO Sözleşmesine göre tam sendikal
hakların sağlanması yönünde gelişme kaydedilememiştir. Kadınların iş piyasasına katılımı
düşük seviyededir. Kayıtdışıyla mücadele çabaları arttırılmalıdır. Nüfusun önemli bir oranı
ve özellikle çocuklar yoksulluk riskine maruzdur. Ortak Sosyal Korunma ve Sosyal İçerme
Mutabakatı ve İstihdam Önceliği Politikalarına ilişkin Ortak Değerlendirme Belgesi’nin
sonuçlandırılması için gerekli dikkat gösterilmelidir. Sosyal Politika ve istihdam alanında
müktesebatın etkin uygulanması için idari kapasitenin güçlendirilmesi gerekmektedir.
4.20. Fasıl 20: İşletme ve Sanayi Politikası
Türkiye, işletme ve sanayi politikası ilkelerine ilişkin olarak ilave ilerleme kaydetmiştir. AB
politikası ilkelerini gözeterek 2009-2013 için bir sanayi strateji belgesi hazırlamıştır. Bu
belgenin hazırlanması ve üzerinde mutabık kalınması sürecinin ve belgenin eylem planının,
sanayi politikasının müteakiben uygulanabilmesine imkan verecek şekilde tamamlanması
gerekmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, şirketler ve sektörler hakkında geniş bilgiler
içeren ve politika analizi ile dizaynı için sağlam temel oluşturan bir girişimci veri sistemi
kurmuştur. İş ortamının geliştirilmesine katkıda bulunan temel bir kamu-özel sektör girişimi
olan Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Koordinasyon Konseyi (YOİKK), çalışmalarını
sürdürmüş ve bu defa 2009 yılını kapsayan üçüncü eylem planını kabul etmiştir. Kayıtdışı
ekonomiyi hedef alan bir hükümet Eylem Planı Şubat 2009’da kabul edilmiştir. Sözkonusu
Eylem Planı, resmi ekonomide faaliyet gösteren kayıtlı şirketler lehine bazı özel tedbir ve
teşvikler içermekte, kayıtsız faaliyetler için yaptırım önlemleri ile kamusal ve kurumsal uzlaşı
oluşturulmasına yönelik bilincin arttırılmasını da kapsamaktadır. Türkiye’nin, YOİKK eylem
planları hakkında çeyrek dönemlik ilerleme raporları yayımlamak ve sanayi stratejisinin
uygulanmasını izlemek üzere ilave personel atamak gibi, politika stratejilerinin ve eylem
planlarının takibini ve izlenmesini geliştirmeyi planladığına dair bazı mütevazı işaretler
mevcuttur.
İş ortamının iyileştirilmesine yönelik bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Bunlar arasında
şirket kurma ve gümrük işlemlerinin hızlandırılmasına yönelik düzenlemeler mevcuttur.
Ancak lisans verme prosedürleri ile pazardan çıkış ve iflas işlemlerinde zorluklar sürmektedir.
Hükümet tarafından, sanayi ve küçük-orta ölçekli şirketler için farklı türlerde vergi avantajları
getiren çeşitli kriz mukabele paketleri kabul edilmiştir. Ayrıca, ekonomik krize karşılık
olarak, şirketlerin, kriz sırasında işyeri kapatmak yahut işçi çıkarmak yerine çalışmaya devam
etmelerine yardımcı olmak üzere kısa mesai hakkında bir yönetmelik kabul edilmiştir.
İşletme ve sanayi politikası araçları konusunda bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Küçük
ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) tarafından
yeni borçlanma programları sunulmuştur. Kuruluş kanununda yapılan bir değişiklikle,
KOSGEB’in görev alanı hizmet sektörü de dahil tüm işletmeleri kapsayacak şekilde
genişletilmiştir. Rekabet Edebilirlik ve Yenilik Çerçeve Programının (CIP) onay süreci Ocak
2009’da tamamlanmıştır. AR&GE harcamalarında, özel sektör payının arttığı kaydadeğer bir
yükseliş kaydedilmiştir. Ticari işlemlerde geç ödemelerle mücadele konulu 2000/35 sayılı
Direktife uyumun tamamlanmasına yönelik ilave bir ilerleme kaydedilmemiştir.
67
Sektörel politikalar konusunda bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Sanayi ve Ticaret
Bakanlığı otomobil sektörü için bir strateji hazırlamıştır. Türkiye, Çelik Sektörü Ulusal
Yeniden Yapılandırma Planını gözden geçirmiştir. Gözden geçirilmiş plan, tüm sektörden
ziyade, devlet yardımlarından yararlanan şirketlere odaklanmaktadır.
Sonuç
Türkiye, tamamlanması ve yayımlanması gereken yeni bir sanayi stratejisi ve yeni sektörel
stratejiler hazırlanması başta olmak üzere, bu fasılda ilave ilerleme kaydetmiştir. İşletme ve
sanayi politikası destek araçları daha geniş biçimde mevcuttur ve iş ortamında bazı
iyileşmeler kaydedilmiştir. Politika stratejileri ve eylem planlarının takip ve izlenmelerinde
mütevazı bir ilerleme kaydedilmiş olmakla birlikte, bunların daha da güçlendirilmesi
gerekmektedir. Genel itibariyle, Türkiye, işletme ve sanayi politikası alanında müktesebata
yeterli düzeyde uyum sağlamıştır.
4.21. Fasıl 21: Trans-Avrupa Ağları
Ulaştırma ağları alanında ilerleme kaydedilmiştir. Ulaştırma Bakanlığı 2009-2013 için
stratejik planını yayımlamıştır. Öncelikler, Ulaştırma Altyapısı İhtiyaç Değerlendirmesinde
(TINA) yer verilen tavsiyelerle uyumludur. Projeler için yapılmakta olan hazırlıklar çekirdek
ağ projeleri bakımından yeterince ilerlemiştir. Ancak, uzun vadeli yatırım için bir ana plan
henüz hazırlanmamıştır. Ulaştırma altyapısının türüne göre sınıflandırılmış güvenilir bir
ulaştırma veri sisteminin geliştirilmesi konusunda önemli ilerleme kaydedilmesi
beklenmektedir.
Enerji ağları alanında, Avrupa Topluluğu, AB’de daha güçlü bir rekabetçi elektrik ve gaz
pazarı yaratmaya ve arz güvenliğini iyileştirmeye yönelik proje hazırlıklarını
desteklemektedir. Temmuz 2009’da Türkiye Nabucco doğal gaz boru hattına ilişkin
Anlaşmayı imzalamıştır. Bu proje, AB, Türkiye ve bölge ülkeleri arasında enerji alanındaki
işbirliğini geliştirmeye ve enerji kaynakları çeşitlendirmesine yönelik önemli bir stratejik
adım olmuştur. Bilhassa Nabucco Hükümetlerarası Anlaşmasının hızlı bir şekilde
uygulanması suretiyle Güney Gaz Koridorunun zamanlıca tamamlanması, AB’nin yüksek
enerji güvenliği önceliklerinden biri olmayı sürdürmektedir. Anlaşmanın hedefi, ortak bir
düzenleyici çerçeve kurmak ve gerekli yatırım kararlarını kolaylaştırmaktır.
Türkiye-Yunanistan-İtalya doğalgaz boru hattı enterkonektörünü faaliyete geçirmeye yönelik
teknik hazırlıklar devam etmektedir.
Elektrik ağları konusunda ise, Bulgaristan, Suriye, Irak, İran, Azerbaycan ve Gürcistan ile
bağlantılar yapılmıştır. Türkiye’nin Avrupa Güç Ağı UCTE (Avrupa Elektrik İletimi
Koordinasyon Birliği) ile senkronizasyonuna yönelik hazırlıklar ileri aşamadadır. Türkiye,
Avrupa çıkarlarına yönelik AB Projeleri içinde öncelikli bağlantılar 4 (Yunanistan-Balkan
ülkeleri UCTE sistemi) ve 9’un (Akdeniz Elektrik Ringi) tamamlanmasına katkıda bulunan
birkaç projeye öncelik vermektedir.
Telekomünikasyon ağları alanında bir miktar ilerleme rapor edilebilir. Türkiye, Rekabet
Edebilirlik ve Yenilik Çerçeve Programı altında yer alan bilgi ve iletişim teknolojileri
politikası destek programının katılımcısı olmuştur.
68
Sonuç
Türkiye, Trans-Avrupa ağları alanında bir miktar ilerleme kaydetmiştir. Özellikle Nabucco
boru hattının kurulmasına ilişkin hükümetlerarası anlaşmayı imzalamıştır. Ancak, çekirdek ağ
öncelik projelerinin açıkça tanımlanması ve güvenilir ulaştırma verilerinin ulaştırma altyapısı
türüne göre sınıflandırılmasının geliştirilmesi için ilave çabalar gereklidir.
4.22. Fasıl 22: Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu
Yasal çerçeve konusunda bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Türkiye’nin IPA Çerçeve
Anlaşması Aralık 2008’de yürürlüğe girmiş olup, (AB Uyum Politikasının öncü bileşenleri III
ve IV de dahil) IPA yardımlarının Türkiye’de uygulanmasının yasal zeminini sağlamıştır. III.
ve IV. bileşenler altında Stratejik Koordinatörün resmen atanması da dahil olmak üzere IPA
kapsamındaki kurumların resmen atanmalarına ilişkin Başbakanlık Genelgesinin
tamamlanması gerekmektedir. Kalkınma Ajanslarının proje ve faaliyetlerinin desteklenmesine
ilişkin uygulama mevzuatı Kasım 2008’de yürürlüğe girmiştir.
Kurumsal çerçeve konusunda ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye, IPA’nın III. ve IV.
bileşenlerinin uygulanmasına yönelik kurumsal yapılanma ve uygulama prosedürleri tatmin
edici biçimde tamamlamıştır. Bu durum, her iki bileşenin idaresinin, Türk makamlarının
belirli bir zaman dilimi içinde yerine getirmeleri gereken bazı şartlar temelinde, 2009
Temmuz ayında Türkiye’ye verilmesi ile sonuçlanmıştır. Böylelikle, olgun proje eksikliği
nedeniyle ertelenen Ulaştırma Operasyonel Programı hariç, tüm programların finansman
anlaşmaları Ağustos/Eylül’de imzalanabilmiştir. IPA Stratejik Koordinatörü olarak, Devlet
Planlama Teşkilatı, Uygulama Birimlerinin temsilcilerinden ve IPA fonlarının yönetimine
dahil yatay kurumlardan (Ulusal Yetkilendirme Görevlisi (NAO) / Hazine, Merkezi Finans ve
İhale Birimi (CFCU) ve Ulusal IPA Koordinatörü) müteşekkil teknik bir komite kurmuştur.
Komite, dört operasyonel programın (ulaştırma, çevre, bölgesel rekabet edebilirlik ve insan
kaynakları gelişimi) düzgün biçimde uygulanmasını teminen üç ayda bir toplanmaktadır.
NUTS-II tipi tüm bölgelerde Kalkınma Ajansları oluşturulmuştur. 2009 yılı ulusal bütçesinde
kalkınma ajansları için yaklaşık 125 milyon Avro değerinde toplam bütçe ayrılmıştır. İlgili
yerel ve bölgesel paydaşlar, münferit kalkınma ajanslarının bütçelerinin oluşturulmasında yer
almakta, ancak kalkınma ajanslarına evsahipliği yapacak illerin seçimine dahil
olmamaktadırlar. Seçim kriterleri açık olmayıp, süreç yeterince şeffaf değildir.
İdari kapasitede sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. IPA’nın uygulanmasında yer alan merkezi
kurumları güçlendirmeye yönelik eğitim ve teknik yardımlar sürmüştür. Ulusal Yetkilendirme
Görevlisinin ofisi Komisyon’un tavsiyelerine uygun olarak yeniden organize edilmiş ve yeni
personel istihdam edilmiştir. Ancak tüm operasyonel programlarda risk tehdidi barındıran
uygulamalar, Merkezi Finans ve İhale Birimi (CFCU) ve Uygulama Birimi olarak belirlenmiş
bakanlıklar arasında daha etkili bir işbirliğini, müdahil kurumların kurumsal kapasitelerinin
daha da güçlendirilmesini ve daha süratli ihale açma ve sözleşme yapma da dahil olmak
üzere, program ve proje uygulamasının hızlandırılmasını gerekli kılmaktadır. İdari kapasite,
bölgesel düzeyde zayıf kalmıştır.
Programlama ve program uygulamasına yönelik bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Çevre
operasyonel programı için sağlam bir proje oluşturulmuştur. Ayrıca, bölgesel rekabet
edebilirlik operasyonel programı ve insan kaynaklarını geliştirme operasyonel programı
69
bağlamındaki teklif çağrıları, bu programlar kapsamındaki kullanıma müsait fonların
hazmedilebilmeleri için iyi bir temel yaratmıştır. Teklif çağrısı işlemleri ve çevre projelerinin
geliştirilmesine belediyelerin dahil edilmeleri suretiyle bölgesel ve yerel paydaşların katılımı
önemli oranda artırılmıştır. Ulaştırma operasyonel programının uygulamaya hazırlıktaki
başarısı az olmuştur. Tek ana hızlı tren altyapısı projesinin hazırlıkları ciddi biçimde
gecikmiştir. Türk makamları ve Komisyon aktif biçimde, yeterince olgun ve program stratejisi
ile uyumlu alternatif projeler aramaktadırlar.
İzleme ve değerlendirme konularında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Uygulama Birimlerini
ve Devlet Planlama Teşkilatını biraraya getiren çalışma grubu tarafından entegre yönetim veri
sistemi (MIS) konusunda ilave çalışma gerçekleştirilmiştir. Tüm operasyonel programlar için
sektörel izleme komiteleri zamanında toplanmaya devam etmişlerdir.
Mali yönetim ve kontrol alanında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Bu görevler halen geçici
olarak Merkezi Finans ve İhale birimi (CFCU) tarafından sürdürülmektedir. Her Bakanlıkta
mali yönetim ve kontrol konularıyla ilgilenecek birimler oluşturulmuştur. Ancak, eğitimden
geçirilerek bu birimlere atanacak olan personel, halen proje döngüsünün diğer boyutlarında
(programlama, çalışma şartnamesinin hazırlanması vb) çalışmaktadırlar. Mali yönetim ve
kontrol alanında ihale açma ve sözleşme yapma sorumluluklarını en geç 2011 ortasında
CFCU’dan devralabilmelerini teminen Uygulama Birimleri içinde kapasite inşası süreçlerinin
önemli oranda hızlandırılması gerekmektedir.
Sonuç
Türkiye bu fasılda bir miktar ilerleme kaydetmiştir. Bu ilerleme, özellikle IPA III ve IV
bileşenlerinin uygulanmasına yönelik yasal ve kurumsal çerçevenin nihai hale getirilmesi ve
yerel ve bölgesel paydaşların proje hattının hazırlıklarına ve ilave kalkınma ajanslarının
oluşturulmasına müdahil edilmeleri şeklinde gerçekleşmiştir. İdari kapasitenin her düzeyde
daha da güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Türkiye IPA fonlarını kaybetmemek için,
özellikle ulaştırma sektöründe proje hattını güçlendirmek durumundadır. IPA tedbirlerinin
idaresi ve kontrolünü desteklemek için yönetim veri sistemi (MIS) kurulmasının nihai hale
getirilmesi gerekmektedir. Genel itibariyle, Türkiye’nin bu fasılda müktesebatla uyumu
sınırlıdır.
4.23
Fasıl 23: Yargı ve Temel Haklar
Yargı alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. (Bkz. siyasi kriterler, raporun 1. bölümü.)
Yargının bağımsızlığı konusunda, aday hakim ve savcıların seçimine ilişkin, Hakimler ve
Savcılar Kanunu’nda yer alan prosedür hakkında endişeler devam etmektedir. Bu alandaki
temel eleştiri, seçim kriterlerinin sübjektif yoruma açık olmasıdır. Yasal düzenlemenin bazı
hükümlerinin iptali için iki muhalefet partisi tarafından Anayasa Mahkemesi’nde açılan dava
sürmektedir.
Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun 46 oluşumu veya adli müfettişlerin 47 raporlama
zinciri konularında hiçbir ilerleme olmamıştır. Yüksek Temyiz Mahkemesi kararıyla Van
askeri mahkemesine aktarılan Şemdinli davası sürmektedir. 2006 yılında davadan sorumlu
46 Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun oluşumu yargının bütününü temsil etmemektedir; sadece Yüksek Temyiz Mahkemesi ve
Danıştayın üst düzey üyeleri bu Kurulun üyeleridir.
47 Hakimler ve savcıların performanslarını değerlendirmekle sorumlu adli müfettişler Yüksek Kurul’a değil, Adalet Bakanlığı’na bağlıdır.
70
sivil savcı Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun kararıyla bu görevden alınmıştı. Bu
orantısız karar Yüksek Kurulun 48 bağımsızlığının sorgulanmasına sebep olmuştur.
Zaman zaman, üst düzey yargı mensupları, askeri üst düzey yetkililer ve bir hakimler ve
savcılar birliği mahkemelerin ve yargı üyelerinin üzerinde baskı olarak değerlendirilebilecek
mahiyette açıklamalar yapmışlar ve önemli davalarda yargının tarafsızlığını riske atmışlardır.
Yargının profesyonelliği ve ehliyeti alanında Adalet Bakanlığı ve Adalet Akademisi
tarafından hakim, savcı 49 ve cezaevi görevlilerinin eğitimi yapılmıştır. Adalet Akademisi’ne
yeni bir Direktör atanmıştır. Ancak, bölgesel düzey de dahil olmak üzere, Adalet Akademisi
tüm hakimler için güçlü ve bağımsız bir eğitici haline gelmemiştir.
Yargının etkinliği alanında, ulusal yargı ağı projesinin (UYAP) 50 mahkeme usulleri üzerinde
olumlu sonuçları olmuştur. Edinilen bilgiye göre avukatlar da Mart 2007’den itibaren sistemi
artan oranda kullanmaktadırlar, ancak, küçük şehirlerde sisteme erişimde sorunlar olduğu
bildirilmiştir. Anlaşmazlıkların çözümüne alternatif bir yöntem olarak arabuluculuk, yaygın
olarak kullanılmamaktadır; bu, yargı aktörleri ve kamuoyunun ilgili kesimlerinin bu alandaki
farkındalığının artırılmasına ihtiyaç bulunduğunu göstermektedir. Aleyhe dava ikame
edilmesi ve çapraz sorgulama gibi Ceza Usul Kanunu hükümleri pratikte yeterli oranda
kullanılmamıştır.
1 Mayıs 2009 itibarıyla toplam 7,081 yargıç (1 Mayıs 2008’de bu sayı 6,914’tür) ve 4,040
savcı (1 Mayıs 2008’de bu sayı 3,917’dir) vardır. Aynı gün itibarıyla yargıç ve savcılara
ilişkin boş kadro sayısı yüksek olmuştur: 1 Mayıs 2008’deki 4,166’ya kıyasla sayı 3,875
olmuştur. 2008’de Adalet Akademisi’ndeki eğitimlerini tamamlamalarının ardından 470
hakim ve savcı atanmıştır. Aynı yıl, 3 sınav sonucunda 1390 sivil hakim ve 167 aday idari
hakim Adalet Akademisi’ne girmiştir. 2009’un ilk yarısında 200 hakim daha işe alınmıştır.
2008’de 2000 yardımcı personel işe alınmıştır. Sonuç olarak, adli personelin işe alımında
ilerleme kaydedilmesine rağmen, yargı alanındaki boş kadro sayısı yüksek kalmıştır.
Bölgesel İstinaf Mahkemelerinin kurulması konusunda bir gelişme kaydedilmemiştir. Kanun
uyarınca, bunların Haziran 2007’de operasyonel hale gelmiş olmaları gerekmekteydi. Bu
mahkemelerin sayısı ve üyeleri, faaliyetleri için gereken ve zamanlıca aktarılacak maddi ve
insani kaynaklar konusunda nihai karar verilmesi gerekmektedir.
Hükümet Ağustos 2009’da yargı reformu stratejisini kabul etmiştir. Bu, hem stratejinin
kabulü öncesinde gerçekleştirilen danışma süreci hem de stratejinin gelecekteki reformlar için
doğru yönü işaret eden nitelikteki içeriği çerçevesinde olumlu bir adım teşkil etmiştir. Adalet
Bakanı 2008 baharında bu konuda bir taslak sunmuş, taslağın sunulmasının ardından sivil
toplum dahil ilgili taraflarla danışmalar yapılmıştır. Yüksek Mahkemeler dahil olmak üzere,
Hakimler ve Savcılar çeşitli vesilelerle taslağı ele almışlardır. Taslak, ayrıca, görüş alınması
amacıyla Bakanlığın internet sitesine konulmuştur. Strateji kapsamlı olup, yargı bağımsızlığı,
tarafsızlığı, etkinliği ve verimliliğine ilişkin konuları, profesyonelliğin ve idare sisteminin
güçlendirilmesini, yargıya güvenin artırılmasına yönelik önlemleri, yargıya erişimin
48 Şemdinli davası 2005 yılında Türkiye’nin Güneydoğusu’ndaki Şemdinli ilinde bir kişinin ölümü birkaç kişinin de yaralanmasıyla
sonuçlanan bombalama olayıyla ilgilidir. Konuya bakan sivil savcı iddianamesini Mart 2006’da yayınlamıştır. İddianamedeki suçlamalar
üst düzey askeri komutanları da kapsamıştır. Genelkurmay Başkanlığı iddianameyi eleştirmiş ve Anayasal sorumluluk taşıyanları harekete
geçmeye çağırmıştır. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu görevden alma kararını Nisan 2006’da vermiştir.
49 Bu, iki yıl hizmet öncesi ve sürekli hizmet içi eğitimi ifade eder.
50 UYAP bir bilgi sistemidir, e-adalet sistemidir.
71
kolaylaştırılmasını ve hapishane sisteminin iyileştirilmesi konularını içermektedir. Stratejinin
uygulanması amacıyla bir eylem planı da kabul edilmiştir.
(Bkz. 2.1 Demokrasi ve Hukuk Devleti)
Yolsuzlukla mücadele alanında sınırlı ilerleme olmuştur (Bkz. Siyasi kriterler –raporun 1.
bölümü) Ceza Kanunu ve Kabahatler Kanunu’na değişiklik getiren yeni Kanun GRECO
tavsiyelerini göz önüne almakta, Türk mevzuatını uluslararası sözleşmelerle uyumlaştırmakta,
kara paranın aklanmasına ilişkin Mali Eylem Görev Gücü’nün (FATF) tavsiyeleriyle birlikte
OECD Rüşvet Sözleşmesi’nin gereklerini uygulamaya geçirmektedir.
Hükümet, Başbakanlık Teftiş Kurulu’nun eşgüdümünde, diğer Devlet kurumlarının
katılımıyla, STK’lar dahil olmak üzere ilgili taraflarla ulusal yolsuzlukla mücadele stratejisini
hazırlamak amacıyla kapsamlı danışmalar yürütmüştür.
Almanya’daki Deniz Feneri adlı hayır örgütüne karşı geçen yıl açılan dolandırıcılık davası
kapsamında Türkiye’deki soruşturma devam etmiştir. Başlıca şüphelilerin Türkiye’deki
varlıkları dondurulmuştur. Mahkemelere iddianame sunulmamıştır.
Yolsuzluğun önlenmesi ve yolsuzlukla mücadeleye ilişkin yöntem ve önlemleri ele almak
üzere, yerli ve uluslararası akademisyenleri, uzmanları ve yetkilileri bir araya getiren
“Yolsuzlukla Mücadele ve Yolsuzluğun Önlenmesi” konulu bir seminer düzenlenmiştir.
Seminerdeki tartışmalarda, yolsuzlukla ulusal ve uluslararası düzeyde mücadele yöntemleri,
soruşturma yöntemleri, farkındalık oluşturma faaliyetleri, siyasi partilerin finansmanı ve başta
basın ve STK’lar olmak üzere, sivil toplumun rolü üzerine odaklanılmıştır.
Siyasi partilerin ve seçim kampanyalarının finansmanına ilişkin, şeffaflığı artıracak olan,
mevzuatın kabulü konusunda ilerleme kaydedilmemiştir. Seçim kampanyalarının finansmanı
denetlemekle yetkili bir Devlet Kurumu bulunmamaktadır.
(Bkz. 2.1.Demokrasi ve Hukuk Devleti).
Temel haklar alanında biraz ilerleme kaydedilmiştir (Bkz. siyasi kriterler ve 19. fasıl:
“Sosyal Politika ve İstihdam”)
Türkiye Temel Haklar Ajansı’nın çalışmalarına katılım yönünde resmi niyetini beyan etmiştir.
İnsan haklarını izleyen ve güçlendiren kurumlarla ilgili gelişme kaydedilmemiştir; bunlar
bağımsızlıktan ve kaynaktan yoksundur. Ombudsman kurumunun oluşturulması konusunda,
Anayasa Mahkemesi Aralık 2008’de verdiği kararda, Anayasa’da açıkça zikredilmeyen
kurumların kurulmasının idarenin bütünlüğüne zarar vereceğini ve Parlamento’nun böyle bir
kurumu oluşturma konusunda yasal gücü olmadığını belirtmiştir. Ombudsmanlığın kurulması
için gerekli Anayasal değişiklik halen kabul edilmemiştir.
İşkencenin gayrı insani, küçük düşürücü davranış veya cezalandırmanın yasaklanması
alanında Hükümet işkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaki yasal güvencelere
uyum alanında sınırlı çaba göstermiştir. İşkence ve kötü muamele iddiaları ve bunları
yapanların cezasız kalması endişe verici olmaya devam etmektedir. İşkenceye karşı BM
Sözleşmesi’nin İhtiyari Protokolü’nün onay sürecinin tamamlanmasının beklemede olmasına
bağlı olarak, tutukevlerinin denetimini yapmak üzere bağımsız ulusal önleyici bir mekanizma
bulunmamaktadır.
72
Özel hayata ve aile hayatına saygı alanında ve özellikle kişisel verilerin korunması alanında,
Türkiye’nin mevzuatını 95/46/EC sayılı Direktif başta olmak üzere verilerin korunmasına
ilişkin müktesebatla uyumlaştırılması ve bu çerçevede veri korunmasını denetleyecek tam
bağımsız bir makam kurması gerekmektedir. Türkiye’nin ayrıca hem Kişisel Verilerin
Otomatik İşlem Sürecinde Korunması Hakkında Avrupa Sözleşmesi’ni (CETS No:108), hem
de bu sözleşmenin Denetleyici Makamlar ve Sınırötesi Veri Akışına İlişkin Ek Protokolü’nü
(CETS No 181) onaylaması gerekmektedir. Telefon dinleme olaylarının fazlaca kullanıldığı
rapor edilmiş ve bunlara ilişkin kayıtlar basında yayımlanmıştır.
Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü alanında, Hükümet hem Alevilerle hem gayrımüslim dini
topluluklarla diyalog başlatmıştır. Ancak, hala belli bazı sorunlarının çözülmesi
gerekmektedir. Alevilerin ve gayrımüslim dini toplulukların gereksiz kısıtlamalara tabii
olmaksızın hareket edebilmeleri için AİHS ile uyumlu yasal bir çerçevenin hala oluşturulması
gerekmektedir.
Basın özgürlüğü ve çoğulculuğu da dahil ifade özgürlüğü alanında, TCK’nın 301. maddesi
artık ifade özgürlüğünü kısıtlamak için sistematik olarak kullanılmamaktadır. Ancak, Ceza
Kanunu’nun başka maddeleri uyarınca, bu konuda adli kovuşturmalar bulunmaktadır. Türk
hukukunda ifade özgürlüğünün AİHS ve AİHM kararlarıyla uyumlu şekilde kullanılmasına
yönelik güvenceler yeterli değildir. Basın üzerindeki siyasi baskılar ve yasal belirsizlikler
pratikte basın özgürlüğünü etkilemektedir.
Siyasi parti ve sendika kurma hakkı dahil, toplanma ve dernekleşme özgürlüğü alanında,
derneklere ilişkin yasal çerçeve genel olarak Avrupa standartlarıyla 51 uyumludur. Ancak,
dernekler, bazı durumlarda adalete intikal eden ve faaliyetleriyle orantılı olmayan
incelemelerle karşı karşıya kalmaktadır. Siyasi partilerin kapatılmasına dair yasal hükümlerin
değiştirilmesi konusunda ilerleme kaydedilmemiştir.
Sosyal olarak korunmasız ve engelli kişilerin durumu ve ayrımcılığın önlenmesi ilkesi
alanında, Türkiye Aralık 2008’de engelli kişilerin hakları konulu BM Sözleşmesi’ni
onaylamıştır. Ancak, fiziksel engeller ve konu hakkındaki bilinç eksikliği nedeniyle, engelli
kişiler hizmetlere erişim sorunu yaşamaktadırlar. Akıl sağlığı konusu endişe verici bir alan
olup, Türkiye’de akıl sağlığı kurumlarını denetleyecek bağımsız bir kurum yoktur.
Ayrımcılığın önlenmesi Anayasa’da yer almakta ve bazı kanunlarla desteklenmektedir.
Ancak, yasal çerçeve AB müktesebatıyla yeterli oranda uyumlu değildir (Bkz.19.fasıl: “Sosyal
Politika ve İstihdam”). Türk Ceza Kanunu’nun “teşhircilik” ve “kamu ahlakına aykırı suç”
konulu hükümleri bazen, lezbiyen, gay, biseksüel, travesti ve transgender topluluğa (LGBTT)
ayrımcılık amacıyla kullanılmaktadır. Homofobi fiziksel ve seksüel şiddete yol açarken
mahkemeler bazen transseksüel ve travestilere karşı suç işleyenlerin lehine “haksız
provokasyon” ilkesini uygulamıştır.
Eğitim hakkına ilişkin olarak, İlköğretimde kız-erkek farkı yarı yarıya azalmış, 2007/2008’de
%2,3 iken 2008/2009’da %1 olmuştur. İlköğretim öncesi kayıt sayısı 2007’den 2008’e %14
oranında artmış ve toplamda oranı % 33’e yükselmiştir. İlköğretim öncesi alanda görevli
öğretmen sayısı da 2007’den 2008’e %14 oranında artmıştır. E-okul veritabanı Milli Eğitim
Bakanlığının kaç çocuğun okul dışında olduğunu tespit etmesini ve bu çocuklara erişimini
51 Bu sendikalarla ilgili değildir: örgütlenme, toplu sözleşme ve grev hakkına ilişkin mevcut Türk mevzuatı AB standartlarına uygun
değildir. (19. fasıl: “Sosyal Politika ve İstihdam”)
73
sağlamıştır. Ancak, ilköğretimde kayıtlılık bakımından bölgesel farklılıklar devam etmektedir:
ülkenin bazı batı ve doğu bölümleri arasında %10’dan büyük farklılıklar bulunmaktadır.
Ortaöğretime devam eden öğrenci sayısı açısından bakıldığında, ortaöğretimdeki net kayıt
oranı, ilköğretimdeki %96.5’tan 52 %58.5’a düşmektedir.
Mülkiyet hakkı bağlamında, Şubat 2008 tarihli Vakıflar Yasası raporlama döneminde düzgün
şekilde uygulanmıştır. Ancak, bu Yasa, kabul edilmesinden önce el konularak üçüncü
taraflara satılan veya birleştirilen vakıf mülklerine ilişkin sorunları çözmemektedir.
Süryaniler mülk konusunda güçlükler yaşamaya devam etmiştir. Gerek özel şahısları gerek
dini kurumları ilgilendiren açılmış davalar bulunmaktadır. Özellikle Mor Gabriel Süryani
Ortodoks Manastırı toprak mülkiyeti konusunda güçlüklerle karşılaşmıştır. Türkiye tüm
gayrimüslim dini cemaatlerin mülkiyet hakkına tam saygı gösterilmesini sağlamalıdır.
Cinsiyet eşitliği ve kadın hakları bağlamında, genel olarak yasal çerçeve mevcuttur. (Bkz. 19.
Fasıl: Sosyal Politika ve İstihdam). Ancak, yasal çerçevenin hayata geçirilmesi ve özellikle
ekonomik katılım ve imkân, siyasi güçlenme ve eğitime erişim alanlarında kadın ve erkek
arasındaki farkın kapatılması için önemli ilave çabalar gösterilmesi gerekmektedir. Aile içi
şiddet, namus cinayetleri ve erken yaşta zorla evlilik ülkenin bazı bölümlerinde ciddi sorun
teşkil etmeye devam etmektedir. Kadın hakları ve cinsiyet eşitliği konularında hem kadınların
hem erkeklerin eğitilmesi ve farkındalığın artırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Çocuk hakları bağlamında, idari kapasite, sağlık göstergeleri, eğitim ve çocuk yargı sistemi
ile çocuk işçiliği dahil çocuk haklarını ilgilendiren tüm alanlarda ilave çaba gösterilmesi
gerekmektedir. 15-18 yaşları arasındaki çocukların yetişkin olarak yargılanmaları ve orantısız
cezalar almaları endişe vericidir.
Özgürlük ve güvenlik ile adil yargılanma hakkı bağlamında, kentsel bölgelerde yargıya erişim,
nispeten kolayken, kırsal kesimlerde, özellikle ülkenin Güneydoğusunda sorunlar yaşanmıştır.
Terörle Mücadele Kanunu kapsamında gösterilerde yeraldıkları için gözaltına alınan 15-18
yaşları arasındaki çocuklar gözaltına altına alınır alınmaz bir avukata erişememişlerdir. Genel
olarak, etkin yasal yardım sınırlı düzeyde kalmış ve bazı ceza sanıkları temsil edilmemiştir.
Sanıkların ücretsiz yasal yardım imkanı konusundaki farkındalıklarının artırılması
gerekmektedir.
Azınlık hakları ve kültürel haklar bakımından, özellikle Kürtçe yayın yapan TV Kanalı TRT6’nın başlaması çerçevesinde Türkiye biraz ilerleme sağlamıştır. Bununla birlikte, Türkçe
dışındaki dillerin özel TV ve radyo yayınlarında, siyasi hayat, eğitim ve kamu hizmetlerindeki
temaslarda kullanılmasında kısıtlamalar devam etmiştir. Türkçe dışındaki dillerin
kullanılmasına ilişkin yasal çerçeve kısıtlayıcı yorumlara açık olup uygulamasında
tutarsızlıklar görülmektedir. Sıklıkla ayrımcı muameleye maruz kalan ve durumlarında hiç
ilerleme olmayan Romaların, yaşadıkları mahallelerin yıkımı, alternatif yerleşim
sağlanmaksızın, devam etmektedir.
Genel olarak, Yargı bağlamında biraz ilerleme kaydedilmiştir. Hükümet tarafından tüm ilgili
taraflarla yapılan danışma sürecinin ardından kabul edilen Yargı Reformu Stratejisi olumlu bir
adımdır. Personelin ve kaynakların artırımı amacıyla alınan önlemler de olumlu olup, devam
etmesi gerekmektedir. Ancak, özellikle yargının bağımsızlığı, tarafsızlığı ve etkinliği
konusunda endişelere cevap verilmesi gerekmektedir. Yolsuzlukla mücadelede mevzuatın
52 Bu sayı geçen sene yaklaşık %97 olmuştur. Aradaki yarım puanlık fark daha ziyade Milli Eğitim Bakanlığı tarafından veri toplamak için
kullanılan istatiksel yöntemde yapılan değişikliğin bir sonucudur.
74
güçlendirilmesi ve pek çok alanda etkili olan yolsuzlukla mücadele bakımından gerekli
kurumsal düzenlemenin yapılmasında sınırlı bir ilerleme olmuştur. Ulusal Yolsuzlukla
Mücadele Stratejisinin kabul edilmesi ve etkin olarak uygulanması çok önemlidir. Temel
haklara ilişkin olarak, özellikle kültürel haklar alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir,
Birkaç alanda Hükümet, inisiyatif almaya başlamış ve böylelikle sorunların çözümüne yönelik
uygun ortamın oluşmasına katkı sağlamıştır. Ancak, bu çabaların AİHM ve AİHS içtihadınca
güvence altına alınan temel haklara tam saygının sağlanması için devam etmesi
gerekmektedir.
4.24. Fasıl 24: Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
Göç ve iltica konularında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Ekim 2008’de Göç ve İltica
Mevzuatı ve İdari Kapasitesini Geliştirme ve Uygulama Ofisi kurulmuştur. Sözkonusu ofis
İçişleri Bakanlığı Müsteşarına bağlı olup, entegre sınır yönetimi (IBM) konusunda, göç ve
iltica ile mevzuat uyumuna ilişkin Ulusal Eylem Planı (NPAA) doğrultusunda çalışmalar ve
projeler yürüterek, yasal ve idari yapılar için analizler yapmaktadır. Bu Ofisin kaynakları,
görevlerine oranla son derece sınırlı kalmaktadır.
Göç ve İltica Görev Grubu, mevcut mevzuatın yeknesak uygulanması konusunda kilit bir rol
oynamaktadır. Görev gücü yeni büronun eşgüdümü altında 2007 yazından sonra ilk kez Mayıs
2009’da toplanmıştır.
Bu alanda önemli bir yasal gelişme rapor edilmemiştir. Sosyal Sigorta ve Genel Sağlık
Sigortası Yasasına ilişkin yeni yasanın kabulü neticesinde, mülteciler ve göçmenlerin Sosyal
Dayanışma Fonuna erişimi sınırlı kalmıştır. Ancak, İçişleri Bakanlığına göre mültecilerin
ihtiyaçları, Bakanlığın Yabancılar, Sınır ve Güvenlik Dairesinin bütçesinden
karşılanmaktadır.
Türkiye, düzensiz göç konusunda çok önemli bir transit ve hedef ülke durumundadır. 2008
yılında, 65.737 yasadışı göçmen Türk kolluk kuvvetleri tarafından yakalanmış, bu durum
2009 yılının ilk altı ayında 15.701 yasadışı göçmen ile devam etmiştir. Bu rakam, 2007 yılı ile
karşılaştırılınca küçük bir artışa işaret etmektedir (toplam rakam 2007 yılında 64,290 idi).
Yakalanan kaçakçı sayısında da artış görülmüş, 2007’de 1.242 kişi yakalanmışken, bu sayı
2008’de 1.305 kişi olmuştur. Yakalananların büyük çoğunluğu (1.235 kişi) Türk vatandaşıdır.
290 kişilik 53 ilave kapasiteyi içeren iki yeni ünitenin açılması ve toplam 2,881 kişiye hizmet
edebilecek bir kapasiteye ulaşılmasına rağmen, yasadışı göçmenlere kalacak yer tahsisi
kapasitesi düşük kalmaktadır.
2008 yılında 11.248 yeni mülteci ile 2007 yılındaki rakam neredeyse ikiye katlanmıştır
(5.831). 11.248 mülteciden 6.877’si Iraklı, 1.997’si İranlı, 1.571’i Afgan, 396’sı Somalili ve
407’si diğer ülkelerin vatandaşlarıdır. 2007 yılıyla karşılaştırıldığında, bu yıl rakamlarda
Afganlıların %210¸ Iraklıların %194 ve İranlıların %15 arttığı, Somalililerin ise %145
azaldığı görülmektedir. Türk hükümeti 2008 yılında, tanınan göçmenler, “geçici mülteciler”
veya “konuklar” dahil tüm mültecilerin temel ihtiyaçlarını karşılamak için 1,1 milyon dolara
tekabül eden bir harcama yapmıştır.
Kaynak ülke bilgileri ile iltica dosyaları idari sistemini kurma konusunda çalışmalar
sürmektedir.
53
5 Aralık 2008’de 150 kişi kapasiteli Bitlis, 13 Mart 2009’da 140 kişi kapasiteli Adana.
75
Her ne kadar düzenli bir şekilde olmasa da Türk makamları, korunmaya muhtaç olanları tespit
amacıyla, yakalanan kaçak göçmenleri tarama faaliyetine başlamıştır.
Yüksek miktarda göç akını Türk mülteci ve göç sistemine yük getirmektedir. Dolayısıyla, bu
sistemin yeniden organize edilmesi ve kaynak ülkelerle geri kabul anlaşması imzalanması kilit
önem taşımaktadır. Türkiye; Pakistan, İran ve Libya ile geri kabul anlaşması müzakerelerine
devam etmiştir. Ancak, rapor döneminde Afganistan ile geri kabul anlaşması konusunda bir
ilerleme kaydedilmemiştir. Türkiye ile AT Geri Kabul Anlaşması imzalanması AB’nin
önceliklerinden biridir. Türkiye, 2006 Aralık ayından buyana tıkalı olan resmi müzakerelerin
başlamasını kısa süre önce kabul etmiştir. Türkiye ile AT Geri Kabul Anlaşması
sonuçlandırılana kadar ve AB Konseyi kararlarıyla uyumlu olarak, halihazırda mevcut ikili
anlaşmalar uygulanmalıdır.
Türkiye, Mültecilerin Statüsüne ilişkin 1951 Sözleşmesi ve ilgili 1967 tarihli Protokol’e
ilişkin coğrafi sınırlamasını korumaktadır. Her yıl önemli sayıda insanın ihtiyacını karşılamak
için yüksek-nitelikli hazırlık çalışmaları ile yeterli kapasitede uygun düzenlemeler
bulunmamaktadır. Göçmen ve mültecilerin kabul, tarama ve kalacak yer ihtiyaçları için altı
merkezlik bir ağ, kaçak göçmenler için iki merkez ve bu merkezlerin usul ve yönetimine
ilişkin kurallar kurulması konusunda sınırlı bir ilerleme mevcuttur. Göçmen ve mülteciler için
özel eğitim müfredatı ve eğitimli personelin sistemde tutulması mekanizmaları
bulunmamaktadır.
İltica konusunda temel öncelikler; iltica prosedürlerine herkes için adil, eşit ve tutarlı erişim,
hukuki yardıma ve UNHCR personeline erişim, iltica prosedürüne ilişkin bekleme sürelerinin
azaltılması ve kararların yargısal denetimine erişim olmaya devam etmektedir.
Her altı ayda bir yüksek miktarda ikamet izni ücreti ödemesi şeklinde devam eden zorunluluk,
bu yüklü ödemelerin ve cezaların ödenmemesi halinde UNCHR tarafından tanınan
mültecilerin yeniden yerleşim ülkesine gitmelerini engellemektedir. Bu ödemeleri yapma
yükümlülüğü, son derece hassas durumda olan bireylere veya bu miktarda paraya sahip
olmaları yasal olarak mümkün olmayan ve beraberlerinde kimse bulunmayan reşit olmayan
kişilere de uygulanabilmektedir.
Vize politikasında biraz ilerleme olmuştur. Türkiye vize yükümlülüğü konusunda tüm AB
vatandaşlarına yeknesak bir politika uygulamamaktadır. Halihazırda 15 AB üyesi devlet
vatandaşının Türkiye’ye giriş için vize alma zorunluluğu bulunmaktadır. Bu vizeler Türkiye
hududunda alınabilmekte, başvuranın vatandaşlığına bağlı olarak, bir aydan üç aya kadar
geçerli olabilme ve tek veya birden çok giriş hakkına olanak tanıyabilmektedir. Diğer 12 üye
devlet vatandaşları, 90 güne kadar süreli ziyaretler için vize zorunluluğundan muaf
tutulmaktadır.
Türkiye gönüllü olarak pozitif ve negatif AB vize listelerini uygulamayı sürdürmektedir. Bu
kapsamda, Nisan 2009 yılında Brunei Darussalam vatandaşlarına vize muafiyeti getirmiştir.
Bölgesel yaklaşım çerçevesinde Türkiye, bazı Güney-Doğu Avrupa ülkeleri vatandaşlarını
vizeden muaf tutmaktadır. Son olarak Kosova ile ikili vize muafiyeti anlaşması akdetmiştir.
Etiket ve pul-tarzı vizeler hudutlarda halen verilmektedir. Havaalanı transit vizeleri ile yüksek
güvenlikli yeni Türk vize etiketlerinin devreye sokulması ise halen gerçekleşmemiştir.
Türkiye’nin vizelerin, pasaportların ve seyahat belgelerinin güvenlik özelliklerini geliştirmesi
76
ve bunları AB güvenlik özellikleri ve standartlarına uydurma yönündeki çabalarına devam
etmesi gerekmektedir. Özellikle bu belgelere biyometrik ayırt edicilerin yerleştirilmesi
konusu önemlidir. Benzer şekilde, ikamet izinlerinin güvenlik özelliklerinin geliştirilmesi de
hayatiyet arzetmektedir.
Vize ve pasaport prosedürleri konusunda, Dışişleri Bakanlığı’nın mevcut ve müstakbel
konsolosluk personeli için İçişleri Bakanlığının ilgili personelinin de katılımıyla ortak eğitim
seminerleri düzenlenmiştir. Ancak eğitim, belge güvenliği konusuna yeterince
odaklanmamıştır. Mayıs 2009’dan beri çoğu Türk Dış Temsilcilikleri, Türkiye’ye girişi
yasaklanan kişilere ilişkin Dışişleri Bakanlığı veritabanı “Konsolosluk.net”e bağlanmıştır.
“Konsolosluk.net”, başvuruların daha hızlı ve güvenli işlenmesi amacıyla bilgi paylaşmak için
polis veritabanı olan “Polnet” ile bağlantı halindedir.
Dış sınırlar ve Schengen açısından sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Göç ve ilticayla ile ilgili
yeni büronun kurulmasının ardından yeniden yapılandırılan Dış Sınırlar Görev Gücü, Ocak
2009’dan beri iki ayda bir toplanmaktadır. Sınır geçiş noktalarının (BCP) modernizasyonu
sürmektedir. Polis Akademisi’ndeki hudut güvenlik eğitimi alanındaki özel bölüm 48
öğrenciyle eğitime başlamıştır.
IBM’e ilişkin Ulusal Eylem Planının uygulanması ve açık yol haritasının belirlenmesi
konusunda sınırlı bir ilerleme sağlanmıştır. Planın uygulanmasını denetleyecek resmi bir
mekanizma da bulunmamaktadır. Hudutlarda etkin ve eşgüdümlü risk analizleri ile birlikte
hudut makamlarındaki kalite idare birimleri önem arzetmektedir.
Hudut idaresi alanında görev yapan kurumlar arasında işbirliği, özellikle polis ve gümrük
muhafız makamları arasında zayıftır. Hudut kontrol görevlerini icra etmek üzere İçişleri
Bakanlığı altında yeni bir sivil, askeri olmayan, hudut hukuk icra organı kurulması için daha
fazla adım atılması gerekmektedir. Türkiye üzerinden gerçekleşen yasadışı göç dalgası göz
önünde tutulduğunda, komşu ülkelerle sıkı bir hudut işbirliği temel önemi haizdir. Türkiye,
FRONTEX ile bir çalışma düzenlemesi akdetmeye yönelik çaba göstermiştir.
Cezai ve hukuki konularda adli işbirliği alanında hiçbir ilerleme kaydedilmemiştir. Rapor
dönemi boyunca Türkiye tarafından cezai konularda karşılıklı yardımlaşma için 1.761 talep
alınmış olup bunlardan 251’i işleme tabi tutulmuştur. Bu dönemde ayrıca, kişi hallerine ilişkin
işbirliği konusuna giren ilave 1.898 talep alınmış, bunlardan 662’si işleme tabi tutulmuştur.
Temas noktası olarak atanan Türk görevlilerin sayısı ikiden beşe çıkmıştır. Türkiye, Avrupa
Konseyi Siber Suçla Mücadele Sözleşmesini henüz imzalamamıştır. EUROJUST ile işbirliği
anlaşması imzalanması konusunda hiçbir adım atılmamıştır.
Türkiye polis işbirliğine ilişkin temel tüm sözleşmelere taraf olup, bu işbirliğine bölgesel ve
uluslararası seviyede aktif olarak katkıda bulunmaktadır. Uluslararası standartlara uygun etik
kodlar, hukuk icra makamlarının eğitim programlarına dahil edilmiştir. Mart 2009’da il ve
ilçe belediye sınırlarında polis ve jandarmanın görevlerini gözden geçiren ve yeniden
tanımlayan bir yönetmelik yayımlanmıştır. Türkiye polis işbirliği alanında, Lübnan ile Kasım
2008’de, İspanya ile Nisan 2009’da olmak üzere, iki adet ilave ikili anlaşma imzalamıştır.
Ancak kişisel verilerin korunması konusunda yeterli mevzuat eksiğine bağlı olarak, bu alanda
uluslararası işbirliği ve Europol ile operasyonel işbirliği anlaşması sıkıntılı olmayı
sürdürmektedir.
77
Organize suçla mücadele konusunda sınırlı bir ilerleme kaydedilmiştir. Tanık Koruma
Kanunu’nun uygulama yöneltmeliği Kasım 2008’de kabul edilmiştir. İki adet uygulama
yönetmeliği kabul aşamasındadır. Tanık koruma programları halen uygulanmaktadır. Haziran
2008’de Türk polis kuvvetleri içinde bir Tanık Koruma Birimi kurulmuştur. Kaçakçılık ve
Organize Suçlarla Mücadele birimi içinde suç gelirleriyle ilgilenen özel ünitenin kapasitesi
genişletilmiştir.
Ulusal ölçekte DNA ve Parmak izi veritabanı için yasal bir çerçeve oluşturma konusunda
ilerleme sağlanmış ve adli tıp kurumuna yapılan yatırım artmıştır. Organize suça karşı
stratejinin, en iyi AB uygulamasına uygun olarak güncellenmesi ve özel bir eylem planı ile
takip edilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu alanda kanunun icrasına ilişkin istatistiklerin
kalitesi ve güvenilirliği önem arzetmektedir.
İnsan kaçakçılığı ile mücadelede bir miktar ilerlemeye işaret edilebilir. Türkiye, Mart 2009’da
İnsan Kaçakçılığına Karşı Eyleme ilişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesini imzalamıştır. 2008
yılında toplam 253 insan kaçakçısı yakalanmış, 120 mağdur teşhis edilmişti. Ağustos 2009’a
kadar ise, 258 kaçakçı yakalanmış, 67 mağdur tespit edilmiştir. Ceza Kanunu’nda, 2005
yılında yapılan insan kaçakçılığına daha ağır cezalar öngören değişikliğin ardından, insan
kaçakçılarıyla mücadelede savcılık soruşturması sayısındaki artış devam etmiştir. 2008’de
toplam 273 kaçakçılık şüphelisi kovuşturulmuştur. Bu sayı, 2007’deki 160 şüpheliye oranla
ciddi bir artıştır. İnsan kaçakçılığı ile mücadelede kurumsal kapasite, özellikle hakimlerin,
savcıların ve kolluk kuvvetlerinin eğitimi yoluyla daha da güçlendirilmiştir. Dışişleri
Bakanlığı tarafından koordine edilen İnsan Kaçakçılığı ile Mücadelede Ulusal Görev Gücü
düzenli olarak toplanmaya devam etmiştir. IOM, sivil toplum örgütleri, hukuk icra makamları
ve kaynak ülkelerdeki ilgili kurumlarla işbirliği içinde, mağdurların gönüllü geri dönüşü
sağlanmıştır (2008’de 78 vaka olmak üzere, 2005-2008 arası toplam 543 vaka). Bununla
birlikte, görev gücünün yapısını ve yetkilerini güçlendirmek önem arzetmektedir. İnsan
kaçakçılığını izlemek için tutarlı bir istatistiki sistem bulunmamaktadır. Ayrıca, mevcut resmi
istatistiklere göre, kaçakçılığa maruz kalmış kişilerin tespitinde ve bunların koruma ve destek
mekanizmalarına yönlendirilmelerinde bir düşüş yaşanmaktadır.
Rapor dönemi boyunca, bu alanda önemli bir yasama faaliyeti gerçekleşmemiştir. Avrupa
Konseyi’nin İnsan Kaçakçılığına Karşı Eylem Sözleşmesi halen onaylanmamıştır. İnsan
Kaçakçılığıyla Mücadeleye ilişki İkinci Ulusal Eylem Planı’nın kabul edilme süreci iki yıldır
askıdadır. Halihazırda Uluslararası Göç Örgütü (IOM) tarafından işletilen 157 ücretsiz acil
yardım hattının sürdürülebilirliği ve ilgili kamu makamına devri acilen ele alınması gerekli bir
konudur. Ankara ve İstanbul’da insan kaçakçığı mağdurları için halen sivil toplum örgütleri
tarafından idare edilen iki merkezin mali yapısının sürdürülebilirliği garanti altında değildir.
Türkiye’nin ayrıca, önleme tedbirleri ve kaçakçılık mağdurlarının korunması çabalarını
arttırması gerekmektedir. (Para aklamayla mücadele için 4. Fasıla bakınız)
Terörizmle mücadele konusunda, terörizmin finansmanıyla ilgili olabileceğinden şüphe
edilen işlemlerin tespiti konusunda uygulama mevzuatı kabul edilmiştir. Mali Suçlar
Araştırma Kurulu (MASAK) 2008’de şüpheli işlemelerle ilgili 228 rapor almıştır. Bu sayı
2007 yılında 144’tür. Eylül ayında Türkiye ve AB’nin kaygılarını karşılıklı olarak daha iyi
anlamaya ve görüş alışverişinde bulunmaya yönelik bir Terörizmle Mücadele Troika
toplantısı gerçekleştirilmiştir. Ancak Türkiye, Nükleer Terörizm Eylemlerinin Önlenmesine
dair Uluslararası Sözleşme ile Terörizmin Önlenmesine ilişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesini
henüz onaylamamıştır. Mali Eylem Görev Gücü’nün (FATF), terörizmin finansmanına,
78
özellikle terörist malvarlığının dondurulması ve bunlara el koyulması ile elektronik para
transferine yönelik dokuz özel tavsiyesine uyum sınırlıdır.
Uyuşturucu ile mücadelede bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Koordinasyon kurulu ve
bilimsel komite üç ayda bir toplanmaya devam etmiştir. Aksaray, Edirne, Kırklareli,
Kırıkkale, Kütahya, Osmaniye, Sakarya, Sinop, Tunceli, Yozgat ve Kastamonu’da il bazında
bir dizi eylem planı kabul edilmiştir. Kasım 2008’de uyuşturucuyla mücadele ve uyuşturucu
talebini düşürme ile ilgili Meclis Komisyonu bir rapor yayımlayarak, kurumsal ve yasal
çerçeveyle ilgili bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Türk makamları, 39.191 kg haşhaş ve 15.447
kg eroini de içeren toplam sekiz yakalama gerçekleştirmiş, kontrollü teslimat alanında ortak
eylem devam etmiştir.
Ekim 2008’de Ulusal Reitox Odak Noktası geliştirilerek, doğrudan Türk polisinin Kaçakçılık
ve Organize Suçlarla Mücadele birimine bağlı bir bölüm haline getirilmiştir. Ancak, birimin
insan kaynakları kapasitesi göreceli olarak zayıf olup, özerk bir bütçesi de bulunmamaktadır.
Türkiye’nin, Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı Gözlem Merkezi’ne (EMCDDA)
katılımına ilişkin anlaşma henüz onaylanmamıştır. Uyuşturucu arzının azaltılması ile talebin
azaltılması arasında dengeli bir yaklaşım kurulamamıştır. Önleme, tedavi ve rehabilitasyon
tesislerinin daha fazla geliştirilmesi gerekmektedir.
Gümrük İşbirliği konusunda bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Gümrük Müsteşarlığı, idari ve
operasyonel kapasitesini güçlendirme konusunda çaba göstermiş olmasına rağmen fiziki
kontrollerin oranının ciddi olarak düşürülmesinde az ilerleme sağlanması sonucunda, AB
gerekliliklerine uygun risk yönetimi sisteminin uygulanması zorlaşmıştır. Transit ve tarife ile
ilgili AB Sistemlerine (NCTS) IT bağlantısı sağlamak için çaba gösterilmiş (TARIC ile kota
ve gözlem sitemi) ancak Müsteşarlık bir IT stratejisi benimsememiştir.
Gümrük kurallarının yeknesak uygulanmasını sağlamak için, bölgesel ofislerdeki gümrük
memurlarının eğitimini iyileştirmek konusundaki çabalar yetersiz kalmıştır. Türkiye, AB
gümrüklerinde ele geçirilen taklit ürünlerin ana tedarikçilerinden biri olup, ithalat ve ihracatta
fikri mülkiyet hakları kontrolleri uygulama kapasitesinden yoksundur.
Avro sahteciliği için 32’nci fasıla bakınız.
Sonuç
Adalet, özgürlük ve güvenlik konusunda düzensiz bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Türkiye,
Schengen ve dış sınırlar konusunda sınırlı bir ilerleme sağlamıştır. Göç ve iltica konusunda da
sınırlı bir ilerleme rapor edilebilir. Mülteci sayısındaki süratli artış, sistemin yeniden
düzenlenmesi çabalarını sürdürmeyi gerektirmektedir. AT-Türkiye Geri Kabul Anlaşmasına
ilişkin olarak, Türkiye son olarak Aralık 2006’dan beri tıkanan müzakerelerin yeniden
başlamasını kabul etmiştir. Türkiye FRONTEX ile bir çalışma düzenlemesi akdetme
konusunda çaba göstermiştir. Vize politikası konusunda biraz ilerleme görülürken, ceza ve
hukuk alanında adli işbirliği konusunda hiçbir ilerleme sağlanamamıştır.
4.25 Fasıl 25: Bilim ve Araştırma
Bilim ve araştırma politikasında iyi bir ilerleme kaydedilmiştir. KOBİ’ler, yenilik ve ileri
teknoloji alanında faaliyet gösteren girişimciler ve sanayinin uluslararası araştırma işbirliği
79
faaliyetleri için mevcut destek programlarının etkinliğini arttırmak amacıyla, Ar&Ge destek
programlarına dair üç yönetmelik güncellenmiştir.
Ar&Ge politikalarının oluşumuna dahil olan tüm ilgili taraflar ve çeşitli Bakanlıkların
altındaki tüm kurumlar arasında eşgüdümü sağlamak amacıyla bir Devlet Bakanı atanmıştır.
Ar&Ge’ye ulusal destek seviyesi son yıllarda ciddi bir artış göstermiş ve ekonomik krize
rağmen sürdürülmüştür. Özellikle 2009 yılında, Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumuna
(Tübitak) ilave 100 milyon Avro tahsis edilmiş, böylece 2009 bütçesi %36 arttırılmıştır.
Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu’nun (TÜBİTAK) idari kapasitesinin alınan yeni
elemanlarla güçlendirilmesi, Türkiye’nin 7. Çerçeve Programı’nın idari yapılarına daha sık
katılımına olanak tanımıştır. Türkiye’nin ayrıca çok iyi işleyen bir Ulusal Temas Noktası Ağı
bulunmaktadır.
2009 Haziran ayında TÜBİTAK dergisinin özel bir sayısı Darwin’e ve evrim teorisine
ayrılmış; böylelikle Mart ayında bu konuya dair özel sayının yayımının ertelenmesi kararını
müteakip ortaya çıkan tartışma sona ermiştir.
Türkiye’nin araştırma ve teknolojik gelişim için 7. Çerçeve Program’a (7.ÇP) katılımı
gelişmiştir. En başarılı alanlar bilgi-iletişim teknolojileri, nano-maddeler, ulaştırma, gıda,
biyoteknoloji ve güvenliktir. 2007-2008 Eylem Planı, 7.ÇP’nin sunduğu araştırma
olanaklarına dair bilgi paylaşımının geliştirilmesi ve AB’yle birlikte araştırma yapmanın
önemine dair bilincin arttırılması bakımından çok faydalı olmuştur. Eylem Planı’nın 20092010 dönemi için güncellenmesine dair Komisyon’la görüşmeler, Türkiye’nin 2009 Ağustos
ayında taslak önerisini göndermesinin ardından başlamıştır.
Türkiye’nin 7. Euratom Araştırma Çerçeve Programı’na ortak olmasına dair süreç, Konsey’in
taslak Bilim ve Teknoloji (B&T) anlaşmasına dair yetkilendirmesiyle birlikte ve ortaklığın
2010 itibariyle gerçekleştirilmesi hedefiyle başlatılmıştır.
Ortak Araştırma Merkezi’yle (OAM) etkin işbirliği, Türk araştırmacıların OAM çalıştaylarına
ve üst düzey toplantılara katılımı, OAM projelerine ve ağlarına dahli ve OAM kurumlarında
görevlendirilmesi şeklinde sürdürülmektedir.
Avrupa Araştırma Alanına (AAA) entegrasyon bağlamında, Türkiye AB Bilimsel ve
Teknik Araştırma Komitesi’nde (Crest) gözlemcidir ve diğer AAA idari yapılarına da
gözlemci aday göstermiştir. Türkiye’nin başta araştırmacıların hareketliliği ve araştırmaya
yatırım olmak üzere ulusal düzeyde aldığı çeşitli önlemler, Avrupa Araştırma Alanı’nın
hedeflerine katkıda bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye, Bilimsel ve Teknik Araştırma (COST),
Avrupa Uzay Ajansı (ESA), Avrupa Bilim Vakfı (ESF), Rekabet ve Yenilik Programı (CIP),
Avrupa Moleküler Biyoloji Konferansı (EMBC) ve EUREKA gibi diğer Avrupa girişimlerine
de etkin şekilde katılmaktadır. EUREKA’da 2007 yılında 28. sırada yeralan Türkiye, 2008
yılında 38 üye ülke arasında 12. olmuştur. Türkiye, AB’nin Batı Balkan ülkeleri, Doğu
Avrupa, Orta Asya ülkeleri, Karadeniz bölgesi ve Akdeniz ülkeleriyle araştırma eşgüdümü
gibi uluslararası işbirliği faaliyetlerine iyi şekilde dahil olmuştur. Türk öğrenci ve
araştırmacıların Marie Curie burslarını kazanmadaki başarı oranı artmıştır.
Türkiye, yenilik ve ileri teknoloji alanlarında çalışan KOBİ’lerin işbirliğine dayalı araştırma
ve kalkınma projelerini desteklemeyi amaçlayan Eurostars 169. Madde Girişimi’nde
yeralmaktadır.
80
Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun Aralık 2008’deki 18. toplantısında kararlaştırıldığı
üzere, uluslararası araştırmacıların Türkiye’de uzun süreli kalışları veya daimi yerleşimleri
için hareketliliği teşvik etmek ve kolaylaştırmak amacıyla bir eşgüdüm komitesi kurulmuştur.
Sonuç
Genel olarak, AB’ye katılım ve Avrupa Araştırma Alanı’na entegrasyon açısından iyi ilerleme
kaydedilmiştir. Türkiye’nin 7. Çerçeve Programı’na katılımındaki başarı oranı artmaktadır.
Ancak, bu konuda daha fazla gelişme kaydedilebilir.
4.26. Fasıl 26: Eğitim ve Kültür
Eğitim, öğretim ve gençlik alanında, rapor döneminde iyi ilerleme kaydedilmiştir.
Hayatboyu Öğrenim ve Gençlik Programlarına mevcut bütçeyi fazlasıyla aşan ölçüde burs
başvurusu yapılmıştır. Geçtiğimiz bütçe döneminde Türk Ulusal Ajansı, yalnızca merkezi
olmayan faaliyetler için 7000’in üzerinde proje başvurusu ve bireysel hareketlilik başvurusu
almış, faydalanıcılarla 2000’in üzerinde hibe anlaşması imzalamıştır. Geniş bir coğrafyanın
kapsanması bir kez daha sağlanmıştır. Türkiye’nin katkısını zamanında ödemesi, programın
sorunsuz şekilde başlatılmasını mümkün kılmıştır. Ulusal Ajans’ın idari kapasitesini
geliştirmeyi amaçlayan kanun Parlamento tarafından kabul edilmiştir. Türkiye, Eğitim ve
Öğretim 2010 çalışma programı için belirlenen ortak AB kriterlerine dair ilerleme
kaydetmeye devam etmiş, yetişkinlerin hayatboyu öğrenime katılımı dahil tüm kriterlere
ilişkin performansını geliştirmiştir. Erken çocukluk eğitimine katılım da artmaya devam
etmiştir. Türkiye’nin AB ortalamasının üzerinde olan matematik, bilim ve teknoloji mezunları
sayısı, 2000 yılından bu yana toplam büyüme bakımından AB kriterlerine halihazırda
ulaşmıştır. Türkiye, diğer alanlarda AB ortalamasının büyük ölçüde altında bir performans
sergilemekte olmakla birlikte, 2000’den bu yana ciddi bir ilerleme kaydetmiştir.
Hükümetin kızların eğitimini ülke çapındaki kampanyalarla teşviki, ilk ve orta öğretimde
cinsiyetler arasındaki eşitsizliğin kaydadeğer ölçüde azaltılmasına kakı sağlamıştır. 2007 ile
2008 arasında, ilköğretimdeki cinsiyetler arası eşitsizlik yarı yarıya azaltılarak yüzde 1’e
inmiş, ortaöğretimde ise beşte bir oranında azaltılarak yüzde 4’e düşmüştür. Buna rağmen
hem erkekler hem de -daha çok- kızlar bakımından, eğitime erişim konusundaki yüksek
bölgesel farklılıklar sürmektedir.
Yüksek öğrenim alanında, büyük çoğunluğunun düzgün tesislere ve öğretim elemanına
ihtiyacı bulunmakla birlikte, yirmi üç yeni üniversite açılmıştır. Türkiye, Bologna Süreci’nin
uygulanması konusunda ileri bir seviyededir. Ancak, önceden edinilmiş eğitimin tanınmasına
dair gerek ulusal gerek kurumsal/program düzeyinde herhangi bir usul bulunmamaktadır.
Geleceğe dair sınamalar arasında dış garanti sisteminin geliştirilmesi ve yüksek öğrenime
erişimin yaygınlaştırılması bulunmaktadır.
Yüksek Öğrenim Kurulu, meslek liseleri ve teknik liselerin mezunları için üniversiteye giriş
ve yerleştirme sınav sonuçlarında 1998’den beri uygulanan katsayı sistemini kaldırmaya karar
vermiştir. 2010’dan itibaren uygulanacak olan yeni sistemin, meslek liseleri ve teknik liselerin
mezunlarına yüksek öğrenime girişte eşit fırsat vermesi beklenmektedir. Bu, muhtemelen
meslek liselerine kayıt oranını arttıracaktır. Ancak, geçtiğimiz on yıl içinde yapılan
müdahalelere rağmen, mesleki orta eğitimin kalitesinin halen geliştirilmesi gerekmektedir.
81
Geçtiğimiz on yıl içinde yapılan müdahalelere rağmen, mesleki orta eğitimin kalitesinin halen
geliştirilmesi gerekmektedir. Mesleki Yeterlilikler Kurumu’nun eşgüdümünde kurulan
“sektörel meslek standartlarının geliştirilmesi, beceri ve bilginin sınanması ve sertifikasyonu”
merkezleri, STK’larla ve özel sektör örgütleriyle işbirliği halinde bilgi ve beceri sınavları için
meslek standartları ve altyapı geliştirmeye başlamıştır. Türkiye’nin Avrupa Yeterlilikler
Çerçevesi’ne bağlı olacak ve her türlü eğitim, öğretim ve yeterliliklere uygulanacak bir ulusal
yeterlilikler sistemi kurmak için çabalarını sürdürmesi gerekmektedir.
Kültür alanında da sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye, Topluluğun Kültür Programı’na
katılmayı sürdürmüştür. İstanbul’un 2010 Avrupa Kültür Başkenti olmasına yönelik
hazırlıklar da yönetim komitesinin önemli üyelerinin istifalarına rağmen sürdürülmüştür. 2010
yılına dair faaliyet programı sonuçlandırılmıştır.
Türkiye, Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması ve Desteklenmesine ilişkin UNESCO
Sözleşmesi’ni imzalamış, ancak henüz onaylamamıştır.
Sonuç
Özellikle cinsiyet farkının daha da azaltıldığı ve Türkiye’nin AB ortak kriterlerine ilişkin
performansını geliştirmeyi sürdürdüğü eğitim alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir.
Türkiye’nin eğitim ve kültür alanındaki çabalarını sürdürmesi gerekmektedir.
4.27. Fasıl 27: Çevre
Yatay mevzuat alanında iyi ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye Kyoto Protokolü’nü
onaylamıştır. Çevresel Etki Değerlendirme Direktifi (ÇED) büyük oranda aktarılmıştır.
Ancak, kamusal ve sınır ötesi istişare usulleri tam olarak uyumlaştırılmamıştır. Çevre
Kanununun petrol, jeotermal kaynaklar ve maden aramalarının çevresel etki
değerlendirmesinin dışında bırakılmasına ilişkin bazı hükümleri, Anayasa Mahkemesi
tarafından çevrenin korunmasını iyileştirmek amacıyla iptal edilmiştir. Türkiye, Espoo ve
Aarhus Sözleşmelerine taraf değildir. Emisyon Ticareti Direktifi iç hukuka aktarılmamıştır.
Sera gazı emisyon ticareti planı henüz oluşturulmamıştır. Stratejik Çevre Analizi (SÇA)
Direktifi’nin aktarılması erken bir aşamadadır. Çevre sorumluluğu, halkın katılımı ve halkın
çevre konularında bilgiye erişimine ilişkin müktesebatın aktarılması konusunda hiçbir
ilerleme kaydedilmemiştir. Türkiye, Topluluk sivil korunma mali aracına katılımına ilişkin
mutabakat muhtırası üzerinde müzakerelere de henüz başlamamıştır.
Hava kalitesi konusunda sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye, hava kalitesi çerçeve
mevzuatı ve alt direktiflerine ilişkin mevzuat kabul etmiştir, ancak müktesebata uyumu teyide
muhtaç olmayı sürdürmektedir. Ancak, bölgesel hava kalitesi direktifinin uygulanması için
gerekli idari kapasite yeterli değildir. Marmara’da temiz hava merkezi henüz kurulamıştır.
Ozona zararlı maddelerin ticareti ile belirli sıvı yakıtların kükürt oranına dair mevzuat
hakkında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Uçucu organik bileşen emisyonları ve ulusal
emisyon tavanları konusundaki müktesebata dair mevzuata ilişkin bir ilerleme olmamıştır.
Atık yönetimi alanında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Paketleme atıklarıyla ilgili yeni
mevzuat kabul edilmiştir. Uygulamaya ilişkin olarak, geçen yıl kabul edilen elektrikli ve
elektronik cihazlarda bazı tehlikeli maddelerin kullanımının kısıtlanmasına dair yönetmeliğin
etkileriyle ilgili olarak AB firmalarının şikayetleri olmuştur. Firmalar yeni mevzuatın ticaret
82
için zorluklar yarattığını ileri sürmektedirler. Toprak doldurma ve maden atıklarıyla ilgili
direktiflere ilişkin bir ilerleme olmamıştır.
Su kalitesi alanında ilerleme kaydedilmemiştir. Genel uyum düzeyi düşük kalmaktadır. Su
yönetimine ilişkin kurumsal çerçeve akarsu havzası temelinde düzenlenmemiştir. Su
konularına ilişkin sınır aşan istişareler başlangıç aşamasındadır.
Doğanın korunması alanında ilerleme kaydedilmemiştir. Yaşam alanlarının kaybedilmeye
devam edilmesi endişe kaynağıdır. Potansiyel Natura 2000 alanlarının listesi henüz
derlenmemiştir. Doğanın korunmasına ilişkin bir çerçeve yasa ile kuşlar ve yaşam alanlarına
ilişkin uygulama mevzuatının kabul edilmesi tekrar ertelenmiştir. Bir ulusal bio-çeşitlilik
stratejisi ve eylem planı kabul edilmeyi beklemektedir. Doğanın korunmasıyla bağlantılı
politika alanlarındaki mevzuat özel ilgi gerektirmektedir.
Endüstriyel kirlenmenin kontrolü ve risk yönetimi konusunda sınırlı ilerleme
kaydedilmiştir. Türkiye, Seveso II Direktifi’nin bazı hükümleri ve Büyük Bacalı Tesisler ile
Atık Maddelerin Yakılmasına İlişkin Direktife uyum sağlamıştır. Ancak, mevzuata aktarma
ve uygulama kapasitesinin genel seviyesi düşük kalmıştır. Entegre izin sisteminin uygulamaya
konulması henüz erken aşamadadır.
Kimyasallar alanında iyi ilerleme kaydedilmiştir. Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin
Stokholm Sözleşmesi’nin imzalanmasına dair mevzuat kabul edilmiştir. Şu konularda
yönetmelikler kabul edilmiştir: kimyasalların envanter ve kontrolü; tehlikeli madde ve
preparatlara ilişkin güvenlik bilgi kağıtlarının derlenmesi ve dağıtımı; bazı tehlikeli madde ve
preparatların üretim, pazarlama ve kullanımının kısıtlanması ve tehlikeli madde ve
preparatların sınıflandırılması, paketlenmesi ve etiketlenmesi. Ancak, genel olarak iç hukuka
aktarım düzeyi düşük kalmıştır. Etkin uygulama için kapasite yetersizdir.
Genetiği değiştirilmiş organizmalar konusunda hiçbir ilerleme kaydedilmemiştir.
Gürültü alanında uyum oldukça ileri düzeydedir. Gürültü haritalarının ve eylem planlarının
hazırlanması başlangıç aşamasındadır.
İdari kapasite alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Çevre teftiş sisteminin etkinliğinin
arttırılmasını teminen, çevre müfettişlikleri, çevre yönetim birimleri ve onaylanmış denetim
şirketleri için usul ve ilkelerin tanımlanması vasıtasıyla çevrenin korunmasını geliştirmeyi
amaçlayan bir yönetmelik kabul edilmiştir. Ancak, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü her ne
kadar Çevre ve Orman Bakanlığı’na bağlanmış olsa da, hedefleri henüz Bakanlığınkilerle
uyumlu bir çizgiye getirilmemiştir. Bir ulusal çevre ajansı kurulmasına yönelik hiçbir ilerleme
kaydedilmemiştir. Doğayı koruma sorumluluğu çeşitli yetkili kuruluşlar arasında açık bir
şekilde paylaştırılmamıştır. İlgili makamlar arasında tüm seviyelerde eşgüdüm de dahil olmak
üzere, idari kapasitenin daha fazla güçlendirilmesi gerekmektedir. Çevrenin korunmasının
diğer politika alanlarına temel görüş olarak dahil edilmesi ve yeni yatırımların çevre
müktesebatıyla uyumlu olmasının sağlanması erken bir aşamadadır. Madencilik Kanunu,
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nü kuran Kanun ve turizm mevzuatı gibi bazı mevzuat,
doğal alanlar için halen ana endişe kaynağıdır.
Sonuç
83
Türkiye, kimyasallar ve Kyoto Protokolü’nü imzalamak suretiyle yatay mevzuat alanlarında
ilerleme kaydetmiştir. Atık, hava kalitesi, endüstriyel kirlilik ile risk yönetimi ve kimyasallar
alanlarında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Ancak, genel uyum düzeyi yetersizdir.
Türkiye, su kalitesi, doğanın korunması ve genetiği değiştirilmiş organizmalar alanlarında
ilerleme kaydetmemiştir. ÇED usullerinin tam olarak tesis edilememiş olması ÇED
Direktifinin uygulanmasında ve yürürlüğe konulmasında ilave iyileşmeleri engellemektedir.
4.28. Fasıl 28: Tüketicinin ve Sağlığın Korunması
Türkiye tüketicinin korunması alanında az ilerleme kaydetmiştir.
Tüketici hareketi zayıflığını sürdürmektedir. Mevcut sivil toplum kuruluşları arasındaki
işbirliği ve ortaklık sınırlı olup, sivil toplum kuruluşları mali kaynak eksikliği çekmektedirler.
Devlet organlarıyla ilişkileri zayıftır. Hükümet tarafından paydaş olarak yeterince dikkate
alınmamaktadırlar. Bu alandaki hazırlıklar devam etmektedir.
Ürün güvenliği ile ilgili konularda az ilerleme sağlanmıştır. Farklı piyasa gözetim
kurumlarının güvenlik testi uygulamalarının uyumlaştırılması amacıyla, ürünlerin piyasa
gözetimi hakkındaki Yönetmelik tadil edilmiştir. Ancak, güvenli olmayan ürünlere karşı
önleyici önlemler asgari düzeyde uygulanmaktadır. Piyasa gözetim faaliyetlerinin etkinliğinin
arttırılması ve riskli ürünler kavramının kamuoyunda işlenmesi gerekmektedir. Genel ürün
güvenliği mevzuatının gözden geçirilmesi ihtiyacı belirgindir. Bu, fasla dair katılım
müzakereleri bakımından kilit unsurdur. Bu alanda hazırlıklar ilerlemektedir.
Güvenlik-dışı konularda, tüketiciyi koruma kanunu taslağına son hali verilmiştir. Bu, fasla
dair katılım müzakereleri bakımından anahtar unsurdur. Ticari reklam ve promosyonlar için
ilkeler ve uygulayıcı kurallar hakkındaki Yönetmelik, yanıltıcı ve şaşırtıcı reklamların
önlenmesi ve banka kredilerinin teşviki kampanyalarının düzene konulması amacıyla tadil
edilmiştir. Ancak, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’ndaki yasal olarak kalifiye eleman sayısı
ihtiyacın gerisinde kalmaya devam etmektedir. Tüketici Konseyi’nin tavsiye niteliğindeki
kararlarının takibi yapılmamaktadır. Tüketici mevzuatı mahkemeler ve hakem kurulları
tarafından her zaman tutarlı bir şekilde yorumlanmamakta ve anlaşılmamaktadır. Hakemlik
mahkemelerinin uzmanlaşma seviyesi halen düşüktür. Genel olarak, ilgili paydaşlar
arasındaki eşgüdüm ve işbirliği ne yeterli ne de tutarlıdır. Bununla birlikte, bu alanda
hazırlıklar ilerlemektedir.
Kamu sağlığı alanında, Türkiye bir miktar ilerleme kaydetmiştir.
Tütün alanında iyi ilerleme sağlanmıştır. Özellikle yüksek katranlı tütün ürünleri ve
çiğnenebilir tütün ürünleri olmak üzere, tütün ürünlerine ilişkin müktesebata yasal uyum
tamamlanmıştır. Bu, fasla dair katılım müzakereleri bakımından kilit unsurdur. Tütün
reklamlarına dair müktesebatla tam uyum bir yönetmelik vasıtasıyla gerçekleştirilecektir.
Tütün müktesebatının uygulanması ileri düzeydedir ve idari kapasite oluşturulmaktadır.
Türkiye, tütün ürünlerinde AB’nin resimli uyarılarını kullanmak için 29 Mayıs 2009’da bir
lisans anlaşması imzalamıştır. Buna ilaveten, Türkiye’nin dumandan arındırılmış ortamlara
yönelik çabaları, bar, pub, otel, kulüp, kafe ve restoranlarda 19 Temmuz 2009 itibarıyla
kapsamlı bir sigara yasağının yürürlüğe konulmasına yol açmıştır. Bu alandaki hazırlıklar ileri
düzeydedir.
84
Bulaşıcı hastalıklar alanında, Türkiye bir miktar ilerleme kaydetmiştir. Mevzuatın
uygulanmasına ilişkin olarak, alan epidemiyolojistleri belirli hastalıklarda erken teşhis ve
kontrol önlemleri hakkında eğitilmişlerdir. Elektronik ağ kurulması konusunda, teknik eğitim
verilmesi ve klinik mikrobiyoloji laboratuarlarının teçhizatla donatılması sayesinde ilerleme
sağlanmıştır. Bağırsak hastalıkları için deneme niteliğinde bir erken uyarı ve mukabele
sistemi ülkenin geri kalanına teşmil edilmek üzere geliştirilmiştir. Bulaşıcı hastalıkların
gözetim ve kontrolünün güçlendirilmesi için idari yapıların izlemesi gereken ilke ve usulleri
belirleyen 2009-2013 dönemi ulusal stratejik planının tadil edilmesi sayesinde müktesebata
uyum alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Kontrol önlemlerinin ve gözetimin etkin
eşgüdümünü ve uygulanmasını teminen planlama, izleme ve değerlendirme birimleri olarak
hizmet verecek komite ve komisyonlar da buna dahildir. Ulusal Kamu Sağlığı Enstitüsü’nün
kurulmasıyla ilgili hiçbir ilerleme kaydedilmemiştir. Bu konuda bir kanun taslağı
hazırlanması gerekmektedir. Bu alandaki hazırlıklar iyi yönde ilerlemektedir.
Türkiye kan konusunda iyi ilerleme kaydetmiştir. Bir yönetmelikle kan alımı, muhafazası ve
aktarımı birimleri için bir kalite sistemi oluşturulmasına yönelik standart ve şartlar ortaya
konulmuştur. Bu alandaki yasal uyum iyi ilerlemektedir, ancak mevzuatın uygulanması için
gerekli idari kapasitenin daha fazla güçlendirilmesi gerekmektedir. Bu alandaki hazırlıklar
ilerlemektedir.
Doku ve hücre alanında hiçbir ilerleme kaydedilmemiştir. Ulusal Hücre Eşgüdüm Merkezi
TÜRKÖK’ün işler hale getirilmesi için hazırlıklar sürdürülmektedir. Bu alanda hazırlıklar
başlamıştır.
Akıl sağlığı konusunda az ilerleme kaydedilmiştir. Sağlık Bakanlığı, Sosyal Hizmetler ve
Çocuk Esirgeme Kurumu’nun katılımıyla bir ortak çalışma grubu kurulmuştur. Grup, Dünya
Sağlık Örgütü’yle birlikte toplum temelli hizmet verilmesine dair bir model üzerinde
çalışmaktadır. Ancak, Türkiye akıl sağlığı alanında halen sınırlı kaynaklara sahiptir. Toplum
temelli hizmetlerin, kurumsallaşmaya alternatif teşkil edecek şekilde geliştirilmesi hayati
önemi haizdir. Bu alanda, çocuklara ve genç insanlara yönelik sağlık hizmeti verilmesi için
özel çaba gösterilmesi gerekmektedir. Akıl sağlığı eylem planı henüz tamamlanmamıştır. Bu
alandaki hazırlıklar erken bir aşamadadır.
Sağlığın sosyo-ekonomik belirleyici etkenleri alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir.
2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması’nın ön sonuçları 65 yaş üstü kesimin şimdiye
kadarki en yüksek düzeyine çıktığını ortaya koymuştur. Doğurganlık oranı 1978 ve 2008
arasında 4,33’den 2,15’e düşmüştür. Sağlık hizmetlerine erişim bağlamında, annelerin %
92’si son hamilelikleri sırasında doğum öncesi bakım almış ve doğumların % 90’ı hastane
veya sağlık merkezinde gerçekleştirilmiştir. Kanser kontrolü alanında ilerleme kaydedilmiştir.
Ulusal kanser kontrol programı 2009-2015 döneminde göğüs ve rahim kanserlerini önleme ve
bu kanserlerle savaşma konusunda açık aşamalar belirlemiştir. Program, 2012 yılına kadar
nüfusun % 70’inin taramadan geçirilmesini öngörmektedir. Ancak, rahim kanseri taramasına
başlama yaşı (ulusal tarama standartlarında teklif edildiği haliyle) kanser taramasına ilişkin
Konsey Tavsiye Kararı’nda savunulan yaş aralığıyla uyumlu değildir. Göğüs ve rahim
kanserinde tarama standartlarına ilaveten, kolorektal kanser için de ulusal tarama standartları
yayımlanmış ve toplum temelli tarama başlamıştır. Ulusal Kanser Enstitüsü henüz
kurulmamıştır. Bu alandaki hazırlıklar devam etmektedir.
85
Sonuç
Genel olarak, tüketicinin ve sağlığın korunması alanlarında bir miktar ilerleme sağlanmıştır.
Tatmin edici bir yasal uyum seviyesine ulaşılmıştır. Tüketicinin korunması alanında, özellikle
güvenlik-dışı konularda ve genel olarak tüketicinin korunmasını teminen daha fazla çaba
gösterilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Kamu sağlığı alanında, özellikle tütün kontrolü ve
bulaşıcı hastalıklar konusunda idari kapasitenin güçlendirilmesi bakımından bir miktar
ilerleme kaydedilmiştir. Kan ve kan bileşenleri, doku ve hücre alanlarında müktesebata
uyumun tamamlanması için hazırlıklar devam etmektedir. Ancak, mevzuat yakınlaştırması ve
kamu sağlığı alanında uygulama için gerekli kurumsal kapasite henüz tam olarak
oturmamıştır.
4.29. Fasıl 29: Gümrük Birliği
Gümrük mevzuatı alanında bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye yeni bir gümrük
kanunu kabul etmiş ve mevzuatını yenilenmiş AB Gümrük kurallarıyla daha fazla
uyumlaştırmıştır. Türk Gümrük İdaresi’nin bu kanunu uygulanabilir kılmak için uygulayıcı
kurallar kabul etmesi gerekmektedir. Fikri Mülkiyet Hakları mevzuatı, henüz müktesebatla
tam olarak uyumlaştırılmamış olsa da, iyileştirilmiştir. Serbest bölgelerle ilgili kanun serbest
ticaret bölgelerini Türkiye’nin gümrük alanına dahil edecek şekilde tadil edilmiştir. Ancak,
serbest ticaret bölgelerindeki faaliyetlerin bütünüyle gümrük usullerine tabi olmaması ve yeni
kanunun serbest bölgelerde tüketilebilecek veya kullanılabilecek mallar için müktesebatta
olmayan muafiyetler getirmesi nedeniyle, müktesebata uyum henüz tamamlanmamıştır. Giriş
noktalarında gümrüksüz satış mağazalarına izin veren ve Türkiye’nin Gümrük Birliği
yükümlülükleriyle tam olarak uyumlu olmayan gümrük muafiyeti mevzuatında ilerleme
kaydedilmemiştir. İzin sonrası incelemeleri ve riskli usullerin kontrolü konularında uygulayıcı
hükümler yayımlanmıştır. AB’ye ihraç edilecek işlenmiş tarım ürünleri üretimi için üçüncü
ülkeler menşeli eşyanın ithalatıyla bağlantılı olarak gümrük vergisi iadesini yasakladığı
cihetle, dahilde işleme düzenlemeleri AB müktesebatıyla uyumlaştırılmıştır.
İdari ve işlevsel kapasite konusunda bir miktar ilerleme kaydedilmiştir. Teçhizat (tarayıcı)
ve personel alımı sayesinde Türkiye’nin uygulama kapasitesi güçlendirilmiştir. Ancak, risk
analizi sisteminin kullanımı daha da iyileştirilmesi mümkün olup, fiziki kontroller halen çok
sık tatbik edilmektedir. Türkiye, AB gümrük makamları tarafından el konulan taklit ürünlerde
başlıca kaynak ülkelerden biri olmaya devam ettiği cihetle, ithalat ve ihracat bakımından fikri
mülkiyet hakları mevzuatını uygulama bağlamında özel çaba gösterilmesi gerekmektedir.
İthalat ve ihracat beyanları usulünde tamamıyla otomasyona geçilmiştir. Yeni bilgisayar
destekli transit sistemi ve tarife bağlantılı sistemler (TARIC ve kota ve gözetim sistemleri)
geliştirilmesine dair projeler ilerlemekte olduğu cihetle, AB sistemleriyle IT bağlantısının
kurulmasına yönelik ilerleme sağlanmıştır. Türkiye, resmi bir IT stratejisi olmamasına karşın,
gümrük idaresinin otomasyon seviyesini yukarı çekmeye devam etmiştir.
Türkiye ve Rusya arasında yükleme öncesi bilgi değişimini öngören bir protokol
imzalanmıştır. Suriye ve Güney Afrika ile gümrük işbirliği anlaşmaları onaylanmıştır.
“Gümrük Birliği” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GİDİK) tarafından 11 Aralık
2006 tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da AB Konseyi
tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs’ta kayıtlı veya uğradığı
son liman Kıbrıs olan gemi ve uçaklar tarafından taşınan malların serbest dolaşımına ilişkin
86
sınırlamalar devam ettikçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı bütünüyle uygulayacak
konumda olmayacaktır.
Sonuç
Türkiye, AB ile Gümrük Birliği sayesinde gümrük mevzuatı alanında yüksek bir uyum düzeyi
yakalamıştır. Ancak, serbest ticaret bölgeleri, fikri mülkiyet hakları ve gümrük vergisi
muafiyeti gibi bazı alanlarda AB müktesebatıyla daha fazla uyum sağlanması gerekmektedir.
Giriş noktalarında Gümrük Birliği’nin kapsamına giren ürünlerin gümrüksüz satışı
uygulamasının kaldırılması gerekmektedir. Türkiye idari kapasite konusunda ilerleme
kaydetmiştir, ancak, bir yandan yasal ticareti kolaylaştırırken, diğer yandan fiziki kontrollerin
sayısını azaltmak ve insan kaynaklarını serbest bırakmak amacıyla kolaylaştırılmış usuller ve
risk-temelli kontrollerden daha fazla yararlanmak için çaba gösterilmesi gerekmektedir. Taklit
mallarla mücadele konusu endişe kaynağı olmayı sürdürmektedir. Fikri, sınai ve ticari
mülkiyet haklarının uygulanması için özel çaba gösterilmesi önem taşımaktadır.
4.30. Fasıl 30: Dış İlişkiler
Ortak ticaret politikası alanında sınırlı ilerleme kaydedilmiştir.
Türkiye’nin AB’nin ortak ticaret politikasıyla uyum düzeyi yüksektir. Ancak, 1 Ocak
2009’dan bu yana, Türkiye’nin yeni ithalat düzenlemelerinin bir parçası olan dış ticarette
standardizasyona dair tebliğler, AB içinde serbest dolaşımda olan ve Türkiye’ye ATR
belgeleriyle ihraç edilen üçüncü ülkeler menşeli mallara kısıtlamalar getirmiştir. Bu malların
gümrük noktalarında belgelendirme veya fiziki kontroller temelinde uygunluk değerlendirme
usullerine tabi olması, Türk pazarına girişlerini geciktirmekte ve engellemektedir. Buna
ilaveten, Türkiye ithal tekstil ve giyim ürünlerinin Türkiye Tekstil İhracatçıları Birliği’nden
sertifika almaları zorunluluğunu getiren bir mevzuat kabul etmiştir. Sözkonusu iki önlem,
Gümrük Birliği mevzuatının çözüme kavuşturulmamış ihlallerinin yanı sıra, ikili ticari
ilişkileri bozmaktadır. Buna ilaveten, son yıllarda herkese karşı geçerli (erga omnes) koruma
önlemlerinin artan biçimde kullanımı AB ile ticari ilişkileri olumsuz etkilemektedir.
Türkiye’nin genel tercihler sisteminin (GTS) uyumunda son derece sınırlı ilerleme
kaydedilmiştir. Türk sisteminin coğrafi ve ürün bakımından kapsama alanının halen AB’nin
GTS’yle uyumlaştırılması gerekmektedir.
Dünya Ticaret Örgütü bünyesinde AB ile eşgüdüm genel olarak tatmin edici düzeydedir,
ancak Doha Kalkınma Gündemi’nin bazı alanlarında, özellikle tarım müzakereleri ve ticaretin
kolaylaştırılması konularında iyileştirmeler yapılması mümkündür. Bu husus, bir dereceye
kadar, Türkiye’nin OECD’deki tutumları bakımından da geçerlidir.
Şirketlere verilen orta ve uzun vadeli ihracat kredilerine ilişkin bir miktar ilerleme
kaydedilmiştir. Çift-kullanımlı malların kontrolü konusunda hiçbir ilerleme olmamıştır.
Üçüncü ülkelerle ikili anlaşmalar konusunda ilave bir ilerleme olmamıştır. AB’nin ikili
anlaşmalarına uyum düzeyi tatmin edici olmaya devam etmiştir. Türkiye Karadağ, Sırbistan
ve Şili ile serbest ticaret anlaşmaları imzalamıştır.
87
Türkiye kalkınma politikası ve insani yardım alanlarında bir miktar ilerleme kaydetmiştir.
Türkiye’nin resmi kalkınma yardımları 2008 yılında GSYİH’nin % 0,1’ine tekabül edecek
şekilde 557 milyon Avro’yu bulmuştur. Bu alandaki uyum tatmin edici düzeydedir.
“Dış İlişkiler” faslı, Genel İşler ve Dış İlişkiler Konseyi (GİDİK) tarafından 11 Aralık 2006
tarihinde Türkiye’ye ilişkin olarak kabul edilen ve 14/15 Aralık 2006’da AB Konseyi
tarafından onaylanan kararların kapsadığı sekiz fasıldan biridir. Kıbrıs’ta kayıtlı veya uğradığı
son liman Kıbrıs olan gemi ve uçaklar tarafından taşınan malların serbest dolaşımına ilişkin
sınırlamalar devam ettikçe, Türkiye bu fasla ilişkin müktesebatı bütünüyle uygulayacak
konumda olmayacaktır.
Sonuç
Türkiye Gümrük Birliği sayesinde bu alanda yüksek bir uyum düzeyi yakalamıştır, ancak
uyum, özellikle DTÖ’deki tutumların eşgüdümü bakımından henüz tamamlanmamıştır. Uzun
bir süreden bu yana devam eden bazı ticareti bozucu unsurlar henüz çözülememiş olup,
Gümrük Birliği’nin düzgün işleyişini bozmaya devam etmektedir.
4.31. Fasıl 31: Dış, Güvenlik ve Savunma Politikası
Türkiye ile AB arasındaki düzenli siyasi diyalog, Irak, İran, Güney Kafkasya, Pakistan,
Afganistan, Ortadoğu barış süreci ve Balkanlar gibi her iki tarafı da ilgilendiren uluslararası
konuları kapsamayı sürdürmüştür (Bkz. Diğer genişleme ülkeleri ve Üye Ülkelerle komşuluk
ilişkileriyle ilgili olarak, Siyasi Kriterler bölümü.)
Irak’la ilişkiler konusunda, AB’nin terör örgütleri listesinde yer alan PKK’nın sınırötesi
terörist faaliyetleri Türkiye için bir güvenlik sorunu teşkil etmeye devam etmektedir. Türkiye,
Kürdistan bölgesel yönetimi de dahil olmak üzere Irak makamlarıyla yakın resmi temaslarını
korumuştur. Genel olarak ikili ilişkilerde iyileşme sürmüştür. Üst düzey ikili toplantılar
yoğunlaşmıştır. Irak Cumhurbaşkanı 2009 Mart ayında İstanbul’da yapılan 5. Dünya Su
Forumu’na katılmıştır. Türkiye Cumhurbaşkanı Mart ayında Irak’a niteliği itibariyle 33 yıldan
bu yana bir ilk teşkil eden bir resmi ziyarette bulunmuştur. Türkiye, Irak ile Suriye arasındaki
gerilimlerin azaltılması çabalarında önemli bir rol oynamıştır.
İran ile ilişkiler konusunda, Türkiye, sadece ikili düzeyde değil, aynı zamanda bölgesel
istikrar açısından İran’ı bölgede önemli bir ortak olarak görmektedir. Türkiye, İran’ın nükleer
programıyla ilgili AB tutumunu desteklemektedir. Türkiye Cumhurbaşkanı, İranlı muadili ile
Mart ayında Tahran’da yaptığı görüşmede, İran’ı bölgede yapıcı bir rol oynamaya ve nükleer
anlaşmazlık konusunda uluslararası toplum tarafından önerilen fırsatları değerlendirmeye
davet etmiştir.
Güney Kafkasya’yla ilişkilerle ilgili olarak, Türkiye Cumhurbaşkanının 2008 Eylül ayında
Ermenistan’ı ziyaretini müteakip, iki ülke aralarındaki çalışma ziyaretlerinin ve üst düzey ikili
ziyaretlerin sayısını arttırmış ve ikili ilişkilerini normalleştirme yönünde önemli mesafe
almışlardır. Ağustos ayında, iki taraf, diplomatik ilişkilerin kurulmasını ve ikili ilişkilerin
geliştirilmesini öngören iki protokolü imza ve onay için hazırlamak üzere iç siyasi
istişarelerini altı hafta içerisinde tamamlamayı kararlaştırmışlardır. Rapor dönemi süresince
Türkiye Ermenistan ile kara sınırını kapalı tutmuştur.
88
Türkiye Ortadoğu barış sürecinde oynadığı yapıcı rolü sürdürmüştür. 2008 Aralık ayına
kadar, Türkiye, 2009 Ocak ayında Gazze’deki çatışmaları takiben sona eren İsrail ile Suriye
arasındaki dolaylı görüşmelerde arabuluculuk yapmıştır. Türkiye arabuluculuk çabalarını
sürdürme isteğini beyan etmiş, ancak taraflar görüşmelere yeniden başlamayı kabul
etmemişlerdir. Gazze ihtilafı sırasında, Türkiye, İsrail’in askeri operasyonlarıyla ilgili
endişelerini güçlü bir şekilde ifade etmiş ve bir ateşkese varılmasında aktif rol oynamıştır.
Türkiye, diplomatik faaliyetler ve UNIFIL’e katılımı vasıtasıyla Lübnan’da istikrarın tesisine
katkıda bulunmaya sürdürmektedir.
Türkiye Afganistan ve Pakistan’ı yakınlaştırmaya yönelik değerli çabalarını sürdürmüştür.
Türkiye, NATO’nun Uluslararası Güvenlik Yardım Gücü’ne (ISAF) katılmayı sürdürmekte
ve sivil ve askeri kapasite gelişimine katkıda bulunmaktadır. Türkiye, Afganistan ve Pakistan
ile birlikte bazen diğer komşu ülkelerin de dahil oldukları bir dizi üçlü zirve düzenlemiş ve
dördüncü Afganistan Bölgesel Konferansı’na (RECCA) önümüzdeki yıl ev sahipliği yapmayı
önermiştir. Bunlara ilaveten, Türkiye Özel Temsilcilerin toplantılarına (bölgedeki ABD ve
Avrupalı temsilcilerle birlikte) düzenli olarak katılmıştır.
Türkiye, Afrika’da 15 yeni büyükelçilik açılması süreci de dahil olmak üzere, Afrika
ülkeleriyle ilişkilerini yoğunlaştırmaya devam etmektedir. Parlamentonun 2009 Şubat ayında
verdiği yetkiyi müteakip, Türkiye, BM öncülüğündeki korsanlıkla mücadele koalisyonuna
katılmak üzere Aden Körfezi’ne bir gemi göndermiştir.
Türkiye’nin ortak dış politika ve güvenlik politikası (ODGP) açıklama, beyan ve
girişimlerine geniş katılımı devam etmiştir. Türkiye, rapor dönemi süresince AB tarafından
kabul edilen toplam 128 beyandan 99’una katılmıştır. Türkiye, Afrika ile ilgili bazı konulara
ilişkin açıklamalar ile örneğin Özbekistan, Suriye, İran ve Yemen ile ilgili beyanlarda
belirtilen AB tutumuna katılmamıştır.
Kısıtlayıcı önlemlere ilişkin belirtilebilecek özel bir gelişme bulunmamaktadır.
Kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesine ilişkin olarak, Türkiye mevcut tüm
uluslararası düzenlemelere taraftır.
Türkiye, Konvansiyonel Silahlar ve Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknolojilerin İhracat
Kontrolüne İlişkin Wassenaar Düzenlemesi gibi belirli tedarikçi gruplara üyelik konusundaki
tutumunu AB tutumuyla uyumlaştırmamıştır (Bkz. Çift kullanımlı mallara ilişkin olarak, 30 .
Fasıl-Dış İlişkiler).
Uluslararası örgütlerle işbirliği alanında, Türkiye Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nü
imzalamamıştır. Türkiye 2010 yılına kadar BM Güvenlik Konseyi’nde geçici üye olarak yer
alacaktır. Türkiye ve İspanya’nın 2005 yılındaki ortak girişimleri olan BM destekli
Medeniyetler İttifakı’nın ikinci forumu Nisan ayında İstanbul’da yapılmıştır.
Güvenlik önlemlerine ilişkin özel bir gelişme bulunmamaktadır (Gizli bilgi).
Türkiye, Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası (AGSP) çerçevesinde, AB tarafından
Bosna Hersek’te yürütülen askeri misyona (EUFOR/ALTHEA) katkıda bulunmayı
sürdürmektedir. Türkiye ayrıca, AB tarafından Bosna Hersek’te yürütülen EUPM polis
misyonu ile Kosova’daki EULEX misyonuna destek vermektedir. Türkiye, AGSP alanındaki
işbirliğini güçlendirmeyi arzulamakta; öte yandan, AB’yle bir ikili güvenlik anlaşması
89
akdedilmesi ve Avrupa Savunma Ajansı’yla idari düzenlemeler hususlarında yaşanan
tıkanıklık nedeniyle AGSP içindeki konumuyla ilgili hoşnutsuzluğunu dile getirmektedir.
Ancak Türkiye, “Berlin +” düzenlemelerinin ötesinde AB-NATO ilişkileri konusunda, tüm
AB Üye Devletlerini kapsayacak AB-NATO işbirliğine itiraz etmeyi sürdürmektedir. Bu
durum, özellikle AGSP sivil misyonları çerçevesinde AB-NATO işbirliği bakımından sorun
yaratmaktadır.
Sonuç
Türkiye’nin AB’nin Ortak Dış ve Güvenlik Politikası’yla uyumu devam etmiştir. Türkiye
Güney Kafkasya ve Ortadoğu gibi bölgelerde istikrarın tesisine katkıda bulunan olumlu bir rol
oynamayı sürdürmüştür. Türkiye, bölgesel Kürt yönetimiyle temaslar dahil, Irak’la diplomatik
ilişkilerini güçlendirmiştir. Ermenistan’la ilişkilerin normalleştirilmesine yönelik diplomatik
çabalarda önemli mesafe alınmıştır.
Türkiye, AGSP’ye esaslı katkılarda bulunmakta ve AGSP faaliyetlerine daha fazla dahil
olmayı istemektedir. Ancak Türkiye, tüm AB üyesi devletleri kapsayacak AB-NATO
işbirliğine itiraz etmektedir. Türkiye, Wassenaar Düzenlemesi’ne üyelik konusundaki
tutumunu AB tutumuyla uyumlaştırmamıştır.
4.32. Fasıl 32: Mali Kontrol
Müktesebata uyumun ileri düzeyde olduğu Kamu İç Mali Kontrolü (KİMK) alanında sınırlı
ilerleme kaydedilmiştir. Mevcut birincil ve uygulama mevzuatı 2008 yılında tadil edilmiş
olup, KİMK’in uygulanması için gerekli temel koşulları karşılamaktadır. 2009 yılı içerisinde
bir dizi uygulayıcı mevzuat kabul edilmiştir 54. Maliye Bakanlığı, 209 idari birimde her biri
eğitimden geçirilmiş ve sertifika almış 803 iç denetçi kaydettirmiştir. Bütçe harcama
birimlerinde daha fazla mali görevli istihdam edilmiş olup, hâlihazırda merkezi hükümet
idaresinde 461 uzman mali görevli bulunmaktadır 55.
Ancak, 2002 KİMK siyasa belgesi ve ilgili eylem planının, özellikle iç denetim ve teftişe dair
roller ile İç Denetim Eşgüdüm Kurulu ve iç denetimler için Merkezi Uyumlaştırma Biriminin
(MUB) rollerine ilişkin olarak güncelleştirilmesi gerekmektedir. Kamu iç denetim mesleğinin
optimum gelişimini sağlamak için MUB’un yeri konusunda bir karar verilmesi gerekmektedir.
İç denetim birimlerine personel alımı konusuna eğilinmesine ihtiyaç vardır. Maliye
Bakanlığı’nın reform sürecindeki yönlendirme rolünün güçlendirilmesi gerekmektedir.
Dış denetimle ilgili hiçbir ilerleme olmamıştır. Türk Sayıştayının görev alanını genişleten ve
ilgili uluslararası standartlarla uyumlaştıran Dış Denetim Kanunu 2005 yılında parlamentoya
sevk edilmiştir. Kanun henüz kabul edilmemiştir.
AB’nin mali çıkarlarının korunması konusunda az ilerleme kaydedilmiştir. Şüpheli
sahtecilik vakalarının değerlendirilmesi ve soruşturulmasına ilişkin olarak, Avrupa
Sahtecilikle Mücadele Ofisi (OLAF) ile Başbakanlık Teftiş Kurulu (BTK) arasındaki işbirliği
54
Kamu iç kontrol standartlarıyla uyum için eylem planı rehberi (4 Şubat 2009); Kamu iç denetçi sertifikalarının
iptal edilmesine ilişkin ilke ve usuller (13 Ocak 2009); İç denetçi adaylarının seçilmesine ilişkin usul ve ilkelere
dair tebliğ (5 Nisan 2009).
55
Ayrıca, mali hizmet uzmanlığı pozisyonu için sınavı geçen 231 aday kamu idarelerinin strateji geliştirme
birimlerine (SGB) atanmaya hak kazanmıştır.
90
iyi düzeydedir. Ancak, Başbakanlık Teftiş Kurulu Sahtecilikle Mücadele İşbirliği
Yapılanması (AFCOS) olarak henüz resmen belirlenmemiş olup, işlevsel bağımsızlığının da
daha fazla geliştirilmesi gerekmektedir. Yalnızca Başbakanlık Teftiş Kurulu’nu değil, aynı
zamanda Kurulda önleme, tespit etme ve izleme işlevlerini yerine getirecek bir ağın
kurulmasını içerecek şekilde, AFCOS için ulusal hukukta yasal bir dayanak oluşturulması
gerekmektedir.
Avrupa Topluluklarının Mali Çıkarlarının Korunması Sözleşmesi’nin (PIF Sözleşmesi) ve
Protokolleri’nin uygulanmasına ilişkin hiçbir gelişme olmamıştır. Sözleşmenin uygulanma
durumu Türk makamlarınca yeterince izlenememektedir.
Avro’nun sahteciliğe karşı korunması konusunda önemli ilerleme kaydedilmiştir. 1 Ocak
2009’dan itibaren geçerli olmak üzere “Yeni Türk Lirası”ndaki “Yeni” ifadesi kaldırılmıştır.
Yeni paralar basılırken, Türkiye madeni paraları Avro madeni paralarıyla mevcut
benzerlikleri ortadan kaldıracak şekilde yeniden düzenlemiştir. Ancak, ulusal analiz merkezi,
ulusal madeni para analiz merkezi ve ulusal merkezi büro olarak faaliyet gösteren kurumlar
kurumsallaşmayı ve AB kurumlarıyla sürdürülebilir işbirliğini tesis edecek şekilde resmen
görevlendirilmemişlerdir. Mevzuatta, sahte paraları dolaşımdan çekmeyen kredi kuruluşlarına
ve Avro madeni paralarına benzer metal ve madeni paralara karşı bir yaptırım
bulunmamaktadır.
Sonuç
Genel olarak, uyumun oldukça ileri düzeyde olduğu mali kontrol alanında sınırlı ilerleme
kaydedilmiştir. Kamu Mali Yönetimi ve Kontrolü (KMYK) Kanunu’nun uygulanmasına
ilişkin mevzuat yürürlüktedir, ancak iç kontrole ilişkin bazı değişiklikler henüz yapılamamış
olup, KİMK siyasa belgesinin ve eylem planının gözden geçirilmesi henüz
tamamlanmamıştır. Dış denetimleri ilgili uluslararası standartlarla aynı çizgiye getirecek Dış
Denetim Kanunu henüz kabul edilmemiştir. Sahtecilikle mücadele işbirliği yapılanmasının
geliştirilmesi gerekmektedir. Bu alanda çok önemli bir gelişmeyi, Türkiye’nin Türk madeni
paralarını Avro madeni paralarıyla benzerlikleri ortadan kaldıracak şekilde yeniden
düzenlemesi ve basması teşkil etmiştir.
4.33. Fasıl 33: Mali ve Bütçesel Hükümler
Bu fasılda ilave ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye’nin gümrük politikası, KDV sistemi, ulusal
muhasebesi ve GSMH hesaplamalarının dayandığı temel ilke ve kurumlar, AB’nin öz
kaynakları sistemiyle büyük oranda uyum içindedir. Müktesebatın ilgili fasıllarına (gümrük,
vergilendirme, istatistik ve mali kontrol) uyum, özellikle Avrupa Muhasebe Sistemi (ESA 95)
bağlamında devam etmiştir.
Öz kaynaklar müktesebatı üyelikle birlikte doğrudan uygulanabilirliği haizdir ve bu nedenle iç
hukuka aktarım gerektirmemektedir. Ancak, doğru hesaplama, toplama, ödeme ve öz
kaynakların kontrolünü ve öz kaynak kurallarının uygulanması hususunda AB’ye bilgi
verilmesini teminen eşgüdüm yapıları ve uygulama kurallarının oluşturulması gerekmektedir.
Ayrıca, özellikle tarım, gümrükler, vergilendirme, istatistik ve mali kontrol alanlarında daha
güçlü bir idari kapasiteye ihtiyaç olacaktır. AB’nin mali çıkarlarının korunmasını teminen,
gümrük vergisi ve KDV sahteciliğiyle mücadele için etkili araçlar oluşturulması
gerekmektedir.
91
Sonuç
Bu alandaki müktesebat katılımla birlikte doğrudan uygulanabilirliği haizdir. Türkiye’nin
müktesebatın temel ilke ve kurumlarıyla uyumu oldukça ileri düzeydedir. Ancak, zaman
içerisinde etkili eşgüdüm yapıları, idari kapasite ve uygulayıcı kuralların oluşturulması
gerekecektir. Bu alandaki hazırlıklar erken bir aşamadadır.
92
İstatistiki veri, 14 Eylül 2009 itibarıyla
Türkiye
Temel Veriler
Nüfus (Bin)
Ülkenin Toplam Yüzölçümü (km2)
Not
Ulusal Hesaplar
Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla (GSYİH) (milyon ulusal para birimi)
GSYİH (milyon Avro)
GSYİH (kişi başına Avro)
GSYİH (Satın Alma Gücü Paritesine (SGP) göre kişi başına)
SI: GSYİH (Kişi başına SGP’ye göre, AB-25=100)
SI: GSYİH Büyüme Hızı (Sabit fiyatlarda ulusal para, geçen yıla göre % değişim)
SI: İstihdamda büyüme (Ulusal Hesaplar, geçen yıla göre % değişim)
Emek verimliliğinde büyüme: çalışan kişi başına GSYİH’de Büyüme (geçen yıla göre %
değişim)
SI: Birim emek maliyetinde büyüme (Ulusal hesaplar, % değişim)
SI: Emek Verimliliği (Çalışan başına SGP cinsinden GSYİH, AB-25=100)
Ana sektörler itibariyle gayrısafi katma değer (%)
Tarım
Sanayi
İnşaat
Hizmetler
Nihai tüketim harcamaları, GSYİH içindeki payı itibariyle (%)
Gayrisafi sabit sermaye oluşumu GSYİH içindeki pay itibariyle (%)
Envanterdeki değişme, GSYİH içindeki pay itibariyle (%)
Mal ve hizmet ihracatı, GSYİH’ye nispeten (%)
Mal ve hizmet ithalatı, GSYİH’ye nispeten (%)
Not
Sanayi
Sanayi üretim hacmi endeksi (2000=100)
1)
1999
2000
2001
65 787 66 889 67 896
783 562 783 562 783 562
2002
68 838
783 562
2003
69 770
783 562
2004
2005
70 692 71 610
783 562 783 562
2006
72 520
783 562
1999
2000
2001
104 596 166 658 240 224
233 424 289 446 219 816
3 684
4 504
3 375
7 000.0 7 600.0 7 000.0
39.1
39.9
35.5
-3.4
6.8
-5.7
2.1
-0.4e
-1.0e
2002
350 476
243 570
3 690
7 000.0
34.3
6.2
-1.8e
2003
454 781
269 322
4 027
7 000.0
33.9
5.3
-1.0e
2004
2005
2006
559 033 648 932 758 391
314 304 387 655 419 013
4 640
5 652
6 036
8 100.0 9 100.0 10.100.0e
37.3
40.4
42.5
9.4
8.4
6.9
3,0e
1.4e
1.3e
2007
69 689b
783 562
2008
70 586
783 562
2007
843 178
472 879
6 731b
11 100.0b
44.7b
4.7
1.1e
2008
950 098
501 109
7 050
11 400.0e
45.5e
0.9
1.8e
-5.4
7.2e
-4.7e
8.1e
6.3e
6.1e
6.9e
5.5e
3.3e
26.4
48.8
:
53.1e
:
48.9e
:
48.9e
:
49.5e
:
53.8e
:
57.9e
:
61.8e
:
62.9e
-0.9e
:
64.0e
10.7
25.4
5.6
58.3
80.7
18.9
0.2
19.4
19.3
10.8
24.6
5.4
59.2
82.2
20.4
0.4
20.1
23.1
9.4
23.8
4.7
62.1
80.8
15.9
-0.9
27.4
23.3
11.4
23.2
4.6
60.8
80.8
16.7
0.9
25.2
23.6
11.1
23.5
4.5
60.8
83.5
17.0
0.6
23.0
24.0
10.7
23.0
5.0
61.3
83.2
20.3
-1.0
23.6
26.2
10.6
23.0
5.0
61.3
83.5
21.0
-1.0
21.9
25.4
9.4
22.9
5.4
62.4
82.9
22.3
-0.2
22.7
27.6
8.5
22.3
5.4
63.7
83.7
21.8
-0.4
22.3
27.5
8.5
21.9
5.2
64.4
82.6
19.9
1.9
23.9
28.4
Not
1999
:
2000
100.0
2001
91.3
2002
99.9
2003
108.7
2004
119.3
2005
128.7
2006
136.3
2007
143.6
208
140.5
Enflasyon oranı
SI: Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) (Toplam, geçen yıla göre % değişim)
Not
1999
64.9
2000
54.9
2001
54.4
2002
45.0
2003
25.3
2004
10.6
2005
8.2
2006
9.6
2007
8.8
2008
10.4
Ödemeler Dengesi
Ödemeler Dengesi: Cari Hesap Toplamı (milyon Avro)
Ödemeler Dengesi Cari Hesap: Ticaret Dengesi (milyon Avro)
Ödemeler Dengesi Cari Hesap: Net hizmetler (milyon Avro)
Ödemeler Dengesi Cari Hesap: Net gelir (milyon Avro)
Ödemeler Dengesi Cari Hesap: Net cari transferler (milyon Avro)
Hükümet Transferleri kısmı (milyon Avro)
Net Yabancı Doğrudan Yatırım (DYY) (milyon Avro)
Yurtdışına Yabancı Doğrudan Yatırım (milyon Avro)
Not
1999
-868
-9 168
7.039
-3 319
4 580
330
129
-605
2000
-10 741
-23 882
12 316
-4 333
5 158
221
121
-942
2001
4 198
-3 755
10 201
-5 583
3 335
224
3 188
-555
2002
-662
-6 758
8 339
-4 816
2 573
526
1 013
-185
2003
-6 643
-11 925
9 292
-4 912
902
257
1 107
-441
2004
-11 601
-18 278
10 288
-4 509
898
252
1 612
-627
2005
-17 794
-26 516
12 276
-4 722
1 169
485
7 208
-855
2006
-25 401
-32 607
11 015
-5 329
1 520
495
15 184
-736
2007
-27 547
-34 079
10 112
-5 212
1 632
590
14 665
-1 537
-28 233
-36 080
11 906
-5 423
1 364
495
10 615
-1 758
93
Rapor düzenlenen ülkenin AB-27’deki DYY’si (milyon Avro)
Rapor Edilen Ülkedeki Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY) (milyon Avro)
AB-27’nin Rapor düzenlenen ülkedeki DYY’si (milyon Avro)
:
735
:
:
1 063
:
:
3 743
:
:
1 198
:
:
1 548
:
:
2 239
:
:
8 063
:
:
15 920
:
:
16 202
:
0
12 373
2
Kamu Maliyesi
Genel Hükümet Açığı/ Fazlası, GSYİH’ye nispeten (%)
SI: Genel Hükümet Borcu, GSYİH’ye nispeten (%)
Not
1999
:
:
2000
:
42.9
2001
-33.0
77.6
2002
-12.9
73.7
2003
-11.3
67.3
2004
-4.5
59.2
2005
-0.6
52.3
2006
-0.1
46.1
2007
-1.2
39.4
208
:
:
Mali Göstergeler
Tüm ekonominin gayrısafi dış borcu, GSYİH’ye nispeten (%)
Tüm ekonominin gayrısafi dış borcu, toplam ihracata oranı itibariyle (%)
Not
1999
41.7
214.3
2000
44.7
222.4
2001
57.7
210.4
2002
56.2
222.8
2003
47.3
205.5
2004
41.2
175.0
2005
35.2
161.1
2006
39.4
173.7
2007
38.4
172.1
2008
:
:
2)
8 635
12 205
8 965
9 291
13 188
15 762
38 978
38 616
44 644
3)
41 324
51 591
37 253
36 325
47 398
59 415
150 152
160 193
201 366
4)
42 950
30 856
79.8
86.1
85.5
0.447
121.4e
24 253
54 207
44 492
56.0
51.2
38.2
0.575
100.0
25 331
38 973
26 977
95.5
78.8
62.2
1.102
46.8e
22 660
38 041
20 035
49.6
53.7
53.9
1.440
40.1e
26 949
50 488
29 025
36.1
42.8
40.3
1.695
40.4e
28 134
63 411
43 328
22.0
29.1
23.6
1.777
39.3e
27 654
164 302
83 772
15.1
23.8
19.9
1.677
43.6e
44 277
171 832
100 358
15.8
19.0
21.5
1.809
39.1e
48 116
215 308
140 157
17.3
20.1
22.3
1.789e
44.5e
52 058
203 840
214 473
138 301
16.1
19.7
22.9
1.896
:
52 442
1999
38 351
24 964
-13 387
112.6
58.0
55.4
2000
59 444
30 182
-29 263
103.0
56.4
52.4
2001
46 256
35 062
-11 194
100.7
56.0
47.9
2002
54 478
38 137
-16 341
100.1
56.6
49.8
2003
60 163
41 679
-18 484
100.0
58.0
50.6
2004
78 528
50 891
-27 637
102.0
57.9
49.3
2005
93 410
58 849
-34 560
99.3
56.4
45.2
2006
111 096
68 020
-43 076
96.0
56.1
42.6
2007
123 959
78 126
-45 833
103.5
56.3
40.3
136 438
89 522
-46 917
96.9
47.9
37.0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
15.4
14.1
13.7
13.5
13.2
12.9
12.6
12.6p
12.8
34.9
68.7
72.8
31.5
69.0
73.1
28.4
69.4
73.5
25.6
69.8
73.9
23.1
70.1
74.3
20.9
70.5
74.6
18.9
70.9
75.0
17.5
71.1
75.3
16.7
71.2
75.6
Para Arzı: M1 (banknot, madeni para, gecelik mevduat, milyon Avro)
Para Arzı: M2 (M1 artı iki yıla kadar vadeli mevduat, milyon Avro)
Para Arzı: M3 (M2 artı pazarlanabilir araçlar, milyon Avro)
Mali kurumların ülke mukimlerine verdikleri toplam kredi (konsolide) (milyon Avro)
Faiz oranları: Günlük oran, yılda (%)
Borç faiz oranı (bir yıl vadeli), yıllık (%)
Mevduat faiz oranı (bir yıl vadeli), yıllık (%)
Avro kurları: dönem ortalaması – 1 Avro = … ulusal para
Efektif Döviz Kuru Endeksi (2000=100)
Rezerv değerleri (altın dahil) (milyon Avro)
Dış Ticaret
İthalat miktarı: Tüm mallar, tüm ortaklar (milyon Avro)
İhracat miktarı: Tüm mallar, tüm ortaklar (milyon Avro)
Ticaret Dengesi: Tüm mallar, tüm ortaklar (milyon Avro)
Dış ticaret dönemleri (ihracat fiyat endeksi/ithalat fiyat endeksi, 1998=100)
AB-27’ye yapılan ihracatın toplam ihracat içindeki payı (%)
AB-27’den yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı (%)
5)
6)
Not
7)
Nüfus
Not
Doğal büyüme oranı: Doğal Değişim (doğumlardan ölümlerin çıkarılması suretiyle) (1000 kişi
başına)
Bebek ölüm oranı: 1 yaşından küçük çocuk ölümlerinin 1000 doğuma oranı.
Ortalama Ömür, Doğumda: Erkek nüfus (yıllar)
Ortalama Ömür, Doğumda: Kadın nüfus (yıllar)
İşgücü Piyasası
Ekonomik faaliyet oranı: (15-64) 15-64 arası ekonomik olarak aktif nüfus (%)
SI: İstihdam Oranı: (15-64) 15-64 arası istihdam edilen nüfus (%)
15-64 arası istihdam edilen erkek nüfus (%)
15-64 arası istihdam edilen kadın nüfus (%)
Not 1999
55.2
50.8
72.7
28.9
94
2000
52.4
48.9
71.7
26.2
2001
52.3
47.8
69.3
26.3
2002
52.3
46.7
66.9
26.6
2003
51.1
45.5
65.9
25.2
2004
51.5
46.1
67.9
24.3
2005
51.3
45.9
68.2
23.7
2006
51.1
45.9
68.0
23.8
2007
49.8
44.6
66.8
22.8
39 927
:
16.0
71.4
75.8
2008
50.6
44.9
66.6
23.5
SI: 55-64 arası istihdam edilen nüfus (%)
Ana sektörler itibariyle istihdam
Tarım
Sanayi
İnşaat
Hizmetler
SI: İşsizlik oranı: İşsiz emek gücü oranı (%)
İşsiz erkeklerin işsizlik içindeki payı (%)
İşsiz kadınların işsizlik içindeki payı (%)
25 yaşın altındaki işsizlerin toplam işsizlik içindeki payı (%)
SI: Uzun dönem işsizlik oranı: uzun dönem istihdam edilemeyen işgücünün payı (%)
39.3
36.4
35.9
35.3
32.7
33.1
30.8
30.1
27.1
27.4
40.2
17.2
6.2
36.5
7.7
7.7
7.6
15.0
2.1
36.0
17.7
6.3
40.0
6.5
6.6
6.3
13.1
1.3
37.6
17.5
5.2
39.7
8.4
8.7
7.5
16.2
1.7
34.9
18.5
4.5
42.1
10.3
10.7
9.4
19.2
2.9
33.9
18.2
4.6
43.4
10.5
10.7
10.1
20.5
2.5
34.0
18.3
4.7
43.0
10.3
10.5
9.7
19.7
4.0
29.5
19.4
5.3
45.8
10.3
10.3
10.3
19.3
4.1
27.3
19.7
5.7
47.3
9.9
9.7
10.3
18.7
3.5
23.5
20.8
5.9
49.8
10.3
10.0
11.0
20.0
3.1
23.7
21.0
5.9
49.5
11.0
10.7
11.6
20.5
2.9
Sosyal Uyum
Ortalama aylık nominal maaş ve ücretler (ulusal para birimi)
Reel maaş ve ücret endeksi: Endeksin TÜFE’ye oranı (2000=100)
SI: 18-24 arası orta ve lise öğrenimini tamamlamamış ve halihazırda eğitim ya da öğrenim almayan nüfus oranı (%)
Not 1999
:
:
:
2000
:
:
58.8
2001
:
:
57.3
2002 2003 2004 2005
372.1 492.0 529.4 595.4
:
:
:
:
54.8 53.0 54.6 51.3
2006
:
:
50.0
2007
:
:
47.8
2008
:
:
46.1
Hayat Standardı
1000 kişiye düşen özel araç sayısı
1000 kişiye düşen cep telefonu aboneliği
Not 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
8) 61.9 66.1 66.8 66.8 67.4 76.4 80.6 84.7
116.8 225.2 269.5 338.8 399.7 491.0 609.0 726.2
2007
92.9b
889.3b
2008
96.3
932.5
Altyapı
Demiryolu ağı yoğunluğu (işler durumdaki hatlar, 1000km2 başına)
Otoyol uzunluğu (bin km)
Not 1999
11.1
1.7
2000
11.1
1.8
2001
11.1
1.9
2002
11.0
1.9
2003
11.1
1.9
2004
11.1
1.9
2005
11.1
1.8
2006
11.1
2.0
2007
11.1
2.0
2008
11.1
2.0
Yenilik ve araştırma
SI: İnsan kaynaklarına (eğitim) yapılan harcamanın GSYİH’ye oranı
SI: Gayrisafi iç araştırma ve geliştirme harcamaları, GSYİH’ye oranı
SI: İnternete erişim olan hane oranı (%)
Not 1999
2.7
0.6
:
2000
2.6
0.6
:
2001
2.3
0.7
:
2002
2.8
0.7
:
2003
3.0
0.6
:
2004
3.0
0.7
7.0
2005
3.1
0.8
8.0
2006
3.0
0.8
:
2007
3.3
0.7
18.9
2008
3.0
:
24.5
Çevre
SI: Toplam sera gazı emisyonları, CO2 karşılığı (ton, 1990=100)
SI: Ekonominin enerji yoğunluğu (2004 referans yılı olmak üzere 1000 Avro GSYİH başına petrol eşdeğeri kg)
SI: Elektrik tüketiminde yenilenebilir enerjinin payı (%)
SI: Karayolu nakliyesinin toplam nakliye içindeki payı (%)
Not 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
151.0 165.0 154.0 159.0 168.0 174.0 184.0 196.0
290.9 295.2 293.2 286.8 291.5 279.2 267.1 273.3
29.5 24.3 19.1 25.6 25.2 30.9 24.7 25.5
94.8 94.3 95.3 95.5 94.6 94.4 94.4e 94.3
2007
219.0
282.0
19.1
:
2008
:
:
17.3p
:
Enerji
Tüm enerji ürünlerinin birincil üretimi (bin TOE)
Ham petrolün birincil üretimi (Bin TOE)
Kömür ve linyitin birincil üretimi (Bin TOE)
Doğal gazın birincil üretimi (Bin TOE)
Tüm enerji ürünlerinde net ithalat (Bin TOE)
Gayrısafi iç enerji tüketimi (Bin TOE)
Elektrik üretimi (Bin GWh)
Not
95
1999
27 659
3 087
13 284
665
46 028
74 275
116.4
2000
26 047
2 887
12 487
582
54 291
80 500
124.9
2001
24 576
2 679
12 282
284
49 536
75 402
122.7
2002
24 281
2 564
11 360
344
54 234
78 331
129.4
2003
23 783
2 494
10 777
510
60 505
83 826
140.6
2004
24 332
2 389
10 532
644
63 232
87 818
150.7
2005
24 549
2 395
11 213
816
67 266
91 074
162.0
2006
26 580
2 284
13 087
839
73 256
99 642
176.3
2007
27 453
2 241
14 797
827
80 596
107 625
191.6
2008
:
:
:
:
:
:
198.6
Tarım
Mal ve hizmetlerin tarımsal üretim hacmi endeksi (üretim fiyatları, önceki yıl=100)
Kullanımdaki toplam tarım arazisi (Bin hektar)
Hayvancılık: Büyükbaş (Bin baş, dönem sonu)
Hayvancılık: Domuz (Bin baş, dönem sonu)
Hayvancılık: Koyun ve keçi (Bin baş, dönem sonu)
Çiftliklerde süt üretimi ve kullanımı (Toplam süt, bin ton)
Toprak mahsulleri: tahıl (Pirinç dahil) (Bin ton, hasılat)
Toprak mahsulleri: şeker pancarı (Bin ton, hasılat )
Toprak mahsulleri: sebze (Bin ton, hasılat)
Not
9)
1999
94.7
39 180
11 054
3
38 030
:
28 749
17 102
22 083
2000
104.2
38 757
10 761
3
35 693
:
32 108
18 821
22 357
2001
93.3
40 967
10 548
3
33 994
:
29 426
12 633
21 930
2002
108.5
41 196
9 803
4
31 954
:
30 686
16 523
23 698
2003
98.0
40 645
9 788
7
32 203
:
30 658
12 623
24 018
2004
101.6
41 210
10 069
4
31 811
:
33 957
13 517
23 215
2005
106.9
41 223
10 526
2
31 822
:
36 471
15 181
24 320
2006
:
40 496
10 871
1
32 260
:
34 642
14 452
24 017
2007
:
39 505
11 037
2
31 749
:
29 256
12 415
25 676
SI: Yapısal gösterge
: = mevcut değil
p: geçici
e: tahmini
b: seride bozulma
1. Göller dahil.
2. 2005 Aralık ayından önce, M1 dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatı içermektedir (YTL). 2005 Aralık ayından itibaren M1 dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatı içermektedir (YTL ve
yabancı para)
3. 2005 Aralık ayından önce M2, M1’i ve vadeli mevduatı içermektedir (YTL). 2005 Aralık ayından itibaren M2, M1 ve vadeli mevduatı içermektedir (YTL ve yabancı para)
4. 2005 Aralık ayından önce M3, M2’yi ve mevduat stoku (vadeli/vadesiz) içermektedir. 2005 Aralık ayından itibaren M3, M2’yi ve repo işlemlerinden elde edilen fonları ve para piyasası
fonlarını (B tipi likit fonları) içermektedir.
5. İşletmelere bir yıldan uzun süreli krediler için aylık verilerin ortalaması,.
6. Bir yıl veya daha uzun süreli olmak üzere, aylık verilerin ortalaması.
7. 2003 referans yıl olmak üzere ISIC Rev. 3’e göre hesaplanmıştır.
8. 2004’den itibaren veri kaynağı Kamu Güvenliği Genel Müdürlüğüdür.
9. Mandaların sayısı dâhil değildir.
96
2008
:
39 073
10 860
2
29 568
:
29 287
15 488
27 214