kronik hastalıkların epidemiyolojisi

KRONİK HASTALIKLARIN
EPİDEMİYOLOJİSİ
Uz. Dr. Ayşe Emel ÖNAL
İstanbul Tıp Fakültesi Halk
Sağlığı Anabilim Dalı
Öğrenim Hedefleri
• Toplumda sık görülen kronik
hastalıkları,
• Bu hastalıkların
belirleyicilerinin dağılımını,
• Bu hastalıklardan korunma
yöntemlerini öğrenmek.
Uygulama Hedefleri
• Kronik hastalıklardan korunma
için toplumsal kaynakların
kullanılmasını sağlayacak
politikaların geliştirilmesini,
• Sağlık sistemleri içinde kronik
hastalıklar için kontrol
programlarının geliştirilmesini
sağlamak.
Kronik Hastalıklar
• Etyolojisinde genellikle genetik
özelliklerin de yer aldığı,
bazılarında infeksiyöz ajanların
da olduğu bir çok faktör sayılan,
yavaş ilerleyici özelliği olan ve
hiçbir zaman tam bir iyileşme
sağlanamayan hastalıklardır.
Kronik Hastalıkların
Epidemiyolojisi
• Kronik hastalıkların tanı ve
ayırıcı tanılarının yapılarak
sıklıklarının, belirleyicilerinin
dağılımının incelenmesi ve bu
sonuçların hastalıkların
kontrolunda kullanılması
çalışmalarına denir.
• Türkiye’de hastanelere yatan
hastaların üçte biri kronik
hastalıklar nedeniyle yatmıştır.
• Türkiye’de ölüm nedenleri
arasındaki ilk üç neden kronik
hastalıklardır.
Tablo 1.Türkiye’de Ölüm Nedenleri
(DİE 1999) ( 1 )
Ölüm Nedenleri
Kalp hastalıkları
Kanserler
Serebrovasküler hastalıklar
Pnömoniler
İshaller
Perinatal ölümler
Sayı
66 851
19 106
11 216
2 496
961
7892
Kazalar ve diğer hastalıklar
Açıklanamayan nedenler
Toplam
40 899
15 113
164 534
Yüzde
41
12
7
2
1
5
25
9
100
• Kronik hastalıkların sıklıkları
insidans ve prevalans hızları ile
belirlenir.
• Nedene özel ölüm hızları ve
fatalite hızları da hastalıklar
hakkında fikir verir.
Tablo 2. Değişik çalışmalara göre
Türkiye’de erişkin nüfusta bazı kronik
hastalıkların prevalansları (3-9)*
Hastalık
Hipertansiyon ( 30 yaş + )
%
12 – 38
İskemik kalp hastalıkları ( 30 yaş +)
3 –
Diyabetes mellitus ( 20yaş+ )
3.5 – 5
6.6
Depresyon ( 20 – 49 yaş )
23.0 – 27.0
Osteoartrit ( 50 yaş + de )
25.5 / 38.8
Astma ( 20 yaş + )
5.2 – 10.5
Kronik bronşit ( 20 yaş + )
7.1 - 17.7
*Kaynaklar tablodaki sıraya göre dizilmiştir.
Tablo 3.Türkiye’de kadınlarda görülen
kanserler ( SB 1998 ) (10 )
Organlar
İnsidans Organlar
İnsidans
100 000 de
100 000 de
Meme
Mide
Yumurtalık
Akciğer
4.8
1.6
1.5
1.0
Kolon
Endometrium
Rektum
Retiküloendotelyal s.
Deri
Kemik iliği
Serviks
uteri
1.0
1.0
0.7
Karaciğer
Primeri bilinmeyen
Diğerleri
Toplam
0.7
0.6
0.6
0.6
0.3
0.4
5.4
20.6
Tablo 4. Türkiye’de erkeklerde görülen
kanserler ( SB 1998 ) (10 )
Organlar
Akciğer
Mide
Mesane
Gırtlak
Deri
Kemik iliği
Retiküloendotelyal
sistem
İnsidans Organlar
9.9
Beyin
2.8
2.4
1.9
1.3
1.3
1.2
Kolon
Rektum
Karaciğer
Prostat
Diğerleri
Toplam
İnsidans
0.9
0.9
0.8
0.7
0.1
7.5
33.8
Tablo 5. Hollanda’da bazı nedene özel ölüm hızları
( 1982-1991) ve yetersizlik hızları ( 1987/ 88 ) ( 11 )
Hastalık ve yaş Nedene özel
Nedene özel
Ölüm hızı – Binde Yetersiz.hızı Binde
Erkek
Kadın Erkek
Kadın
Kalp hastalığı
15-44
45-64
65+
Artritler
15-44
45-64
0.1
3.1
22.0
0.0
1.1
13.7
1.3
17.7
33.3
2.0
16.2
30.2
0.0
0.0
0.0
0.0
11.4
51.3
18.6
71.1
• Kronik hastalıkların toplumdaki
belirleyicilerinin dağılımı, rutin
epidemiyolojik sürveyans ile
kayıtlardan veya epidemiyolojik
çalışmalardan elde edilen
verilerin istatistik yöntemlerle
analizi ile saptanır.
• Yaş, cins, etnik grup, sosyo ekonomik durum, alışkanlıklar
gibi kişi özellikleri ile,
• Ülkeler arası, ülke içi, kırsalkentsel dağılış gibi yer
özellikleri ile,
• Yüzyıllar, yıllar, mevsimler gibi
zaman özellikleri ile hastalık
arasındaki ilişkiler araştırılır.
• Yaşam biçimindeki
değişiklikler, çevre
faktörlerinin değişmesi,
doğuşta beklenen yaşam
ümidinin artması gibi
nedenlerle Türkiye’de ve
gelişmiş – gelişmekte olan
birçok ülkede kronik
hastalıklar onyıllar içinde artış
göstermiştir.
Tablo 6. Hollanda’da 1989-1992’de 16 yaş ve üstü
nüfusta bazı kronik hastalıkların prevalansı ( 12 )
Kronik Hastalıklar
Kas-iskelet sistemi hastalıkları
%
17.5
Akciğer hastalıkları
5.9
Nörolojik hastalıklar
3.3
Kalp hastalıkları
2.3
Diyabet
2.3
Kanser
0.8
Tablo 7. Türkiye’de 0 – 16 yaş grubu çocuklarda
bazı kronik hastalıkların prevalansı ( 13 )
Hastalık
%
Bodurluk
9.1
Asthma
7.5
Düşük kilo
5.2
Kanama eğilimi
1.2
Görme azlığı
1.0
İşitme azlığı
2.0
Mental retardasyon
2.1
Epilepsi
0.5
Ortopedik sakatlık
0.4
• Yaşlıların % 60 – 90 ında bir
veya daha fazla kronik hastalık
saptanmaktadır. Kronik
hastalıkların da etkisiyle
yetersizlik ve handikaplar yaş
ilerledikçe artmaktadır.
• Dolayısıyla yaşlı ve çok yaşlı
nüfusu olan ülkelerde üçüncül
korunma hizmetlerinin önemi
artmaktadır.
Tablo 8. ABD’de yaşlılarda bazı kronik
hastalıkların prevalansı ( 15 )
Hastalıklar
%
Hipertansiyon
57.8
Artritler
53
Serebrovasküler hastalık
33.1
Depresyon
35.9
Demans
47.8
Diyabet
28.6
Koroner arter hastalığı
29.1
Konjestif kalp hastalığı
Osteoporoz
18.9
13.6
Tablo 9. Türkiye’de kanser olgularının yaş
ve cinsiyete göre dağılımı ( SB 1998 )( 10 )
Yaş
grupları
0
1-4
5-14
15-24
25-44
45-64
65 +
Toplam
insidans
100 000 de
0.0
4.1
3.7
4.5
15.1
87.3
188.0
Erkek
insidans
100 000 de
0.1
3.9
4.4
4.7
15.0
118.4
296.8
Kadın
insidans
100 000 de
2.9
2.9
4.2
16.8
64.1
112.3
• İnfeksiyon hastalıklarında tek
bir infeksiyöz ajan veya onun
toksik ürünlerinin gösterilmesi
etken ve kaynağın
belirlenmesinde yeterli olmasına
karşılık kronik hastalıklarda
etken ve kaynağın belirlenmesi
güçtür.
• Kronik hastalıklar çok sayıda
etkenle maruziyet sonucu
oluştuğu gibi, maruziyetin
dozu ve süresi de önemlidir.
• Bu durum kronik hastalıklarda
sağlam kişiye, etkene ve
bulaşma yollarına yönelik
birincil korunmayı da
güçleştirmektedir.
• Birincil korunmada hava
kirliliğinin azaltılması, çalışma
şartlarının iyileştirilmesi,
beslenme alışkanlıklarının
düzenlenmesi, sigara ve
alkolden uzaklaşma, spor
yapma…..gibi önlemler
sayılabilir.
Tablo 10. ABD’de çeşitli kanser nedenlerine göre
kanser vakaları ve ölümlerinin yüzdeleri ( 1 )
Yeni vakalar
Neden
Sigara
Alkol ve sigara
Mesleki
İlaçlar
İonizan radyasyon
Güneşışığı
İnfeksiyöz ajan
Toplam yüzde
Erkek
Kadın
30
4
5
<1
1
10
3
<54
20
2
2
<1
1
10
5
<41
Toplam kanser
Ölümleri
30
3
4
<1
1
2
5
46
• İkincil korunma hastalığın
başlangıç döneminde tanınması
amacıyla bireyleri periyodik
sağlık muayenelerinden
geçirirken veya toplum
muayenelerinde tarama
testlerinin kullanılmasıdır.
Tarama ( Screening )
• Hızla uygulanabilen testler
ve muayeneler ile sağlıklı
görülen bir toplumda,
hastalık olasılığı bulunan
kişilerin ayrılmasıdır.
Tablo 11. Bazı kanserler için
kullanılan tarama testleri
Mesane kanseri
Rektal tuşe +Prostat Spesifik
Antijen
Sistoskopi
Meme kanseri
Muayene+mamografi
Serviks kanseri
Servikal sitoloji
Kolon kanseri
Dışkıda kan
Prostat kanseri
Hepatoselüler karsinoma Ultrasonografi + alfafetoprotein
Over kanseri
Ultrasonografi +CA-125
Tablo 12. Sık görülen kronik hastalıklarda
kullanılan tarama testleri
Hipertansiyon
Koroner kalp hastalığı
Diyabetes mellitus
Anemi
Depresyon
Demans
Kan basıncı ölçümü
Anket + EKG
Kan şekeri ölçümü
Hemoglobin tayini
Depresyon ölçekleri
Bilişsel performans testleri
Osteoporoz
Epilepsi
Glokom
Kemik mineral dansitesi ölçümü
Anket + EEG
Tonometri
Bir hastalığa tarama testlerinin
uygulanabilmesi için :
• Hastalık önemli bir sağlık
sorunu ( sık görülen, öldüren,
sakat bırakan ) olmalıdır.
• Hastalığın doğal seyri iyi
bilinmelidir.
• Hastalığın preklinik dönemi
bilinmelidir.
• Hastalık kriterleri belirlenmiş
olmalıdır.
• Hastalığın bilinen bir tedavi
yöntemi olmalıdır.
• Hasta bulma çalışmaları sürekli
olmalıdır.
Bir hastalığa uygulanacak
tarama testi
•
•
•
•
•
Uygulaması basit
Toplum tarafından kabul edilir
Ucuz
Tutarlı
Duyarlı ve seçici olmalıdır.
Testin Tutarlılığı
• Testin tekrarlanan ölçümlerde
aynı veya benzer sonucu
vermesi,
• Testin farklı kişiler tarafından
uygulandığında da aynı
sonuçları vermesi demektir.
Testin Duyarlılığı ve Seçiciliği
• Testin duyarlılığı testin aranan
hastalığı bulma gücüdür.
• Testin seçiciliği testin gerçekte
sağlam olanları bulma gücüdür.
Kaynaklar
• 1-Wallace RB, Doebbeling BN ( Editor ) Public
Health & Preventive Medicine. Appleton & Lange,
Stamford, Connecticut, 1998.
• 2-Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlık
İstatistikleri 1995. Yayın No:579,1996.
• 3-Tanır F, Karaömeroğlu Ö, Apan E ve ark. Adana
Doğankent Beldesi’ndeki 35 – 54 yaş grubunda
hipertansiyon ve demografik özellikler. V. Ulusal
Halk Sağlığı Kongresi Kitabı,İstanbul, 1996, sayfa :
588 – 590.
• 4-Aycan S. Gölbaşı’nda 30 yaş üstü kişilerde anjina
pektoris sıklığı ve koroner arter hastalığı risk
faktörlerinin dağılımı.IV. Ulusal Halk Sağlığı
Kongresi Kitabı, Didim, 1994, sayfa : 611 – 613.
• 5-Bağrıaçık N. Diabetes Mellitus: Tanımı, tarihçesi,
sınıflaması ve sıklığı. Diabetes Mellitus ( Editör :
Hasan İlkova ) İ.Ü.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli
Tıp Eğitimi Komisyonu Yayın No: 4, Deonta, İstanbul,
1997, sayfa : 11.
• 6-Bekaroğlu M. ( Editör ) Depresyon. III. Anadolu
Psikiyatri Günleri. İnkilap Matbaacılık, Trabzon, 1995,
sayfa : 26.
• 7-Dequeker J, Johnell O and The MEDOS Study
Group. Osteoarthritis protects against femoral neck
fracture: The MEDOS Study Experience. Bone : 14,
S51- S56,1993.
• 8-Gülmez İ, Çetinkaya F, Öztürk Y. ve ark. Kayseri
kırsal kesiminde astma prevalansı. V. Ulusal Halk
Sağlığı Kongresi Kitabı, İstanbul, 1996, sayfa 601-604.
• 9-Çetinkaya F, Gülmez İ, Öztürk Y. ve ark. Kayseri
kırsal kesiminde kronik bronşit prevalansı. V. Ulusal
Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, İstanbul, 1996, sayfa :
605 – 608.
• 10-Türkiye Sağlık İstatistikleri 2000. Türk Tabipleri
Birliği Yayın No: 001/ 2000, Ankara 2000.
• 11-Nusselder WJ, Velden K, Sonsbeek JLA at al.
The elimination of selected chronic diseases in a
population : The compression and expansion of
morbidity. American Journal of Public Health 86 : 2
: 187 – 194, 1996.
• 12-Picavet HSJ, Bos GAM. The contribution of six
chronic conditions to the total burden of mobility
disability in the Dutch Population. American Journal
of Public Health, 87 : 10 : 1680 – 1682, 1997.
• 13-Ro-CODEC, Köroğlu E ( Proje Yöneticisi ).
Çocuklarda kronik hastalıkların sıklığı tarama
çalışması. MedicoGraphics, Ankara, 1997.
• 14-Beers MH, Fink A, Beck JC. Screening
recommendations for the elderly. American Journal
of Public Health, 81 : 9 : 1131-1140, 1991.
• 15-Wieland D, Lamb V, Wang H at al. Participants
in the Program of All-Inclusive Care for the Elderly
( PACE ) Demonstration : Developing DiseaseImpairment-Disability Profiles. The Gerontologist,
40 : 2 : 218-227, 2000.