türkiye solundan portreler

Hazırlayanlar
Emir Ali Türkmen & Ümit Özger
TÜRKİYE SOLUNDAN
PORTRELER
dipnot yayınları
İçindekiler
Sunuş
Emir Ali Türkmen & Ümit Özger
7
Paramaz: Sosyalist Solun Yok Sayılmış Geçmişi
Kadir Akın
27
İştirakçi Hilmi: Kırmızı Yelekli A d a m
67
Hamit Erdem
Mustafa Suphi: İlk Komünistler Kuşağından
Bir Devrimcinin Portresi
Hamit Erdem
Ethem Nejat: Bir Meşrutiyet Aydını
Mehmet Salih Erkek
Şefik Hüsnü (Değmer): Ekim Devrimi'nden
Stalinizme TKP'nin Dönüşümü
Burak Gürel
101
135
171
171
Kerim Sadi: "İnsanlığın Büyük Müdafii"
Y. Doğan Çetinkaya - Kerem Ünüvar
185
Dr. Hikmet Kıvılcımlı: Trajedisinden Başka
201
Tanıl Bora
İsmail Bilen: Gecikmiş Yükselişten
Hızlandırılmış Çöküşe TKP
Burak Gürel
Mehmet Ali Aybar: Hep Sosyalizme Koşan Adam
Kıvanç Koçak
Behice Boran: Kahırlı Bir Yolun Ardından
Kalan Kuramsal Miras
Gökhan Atılgan
İdris Küçükömer: Doğal Olarak Komünist
Kerem Ünüvar
Sencer Divitçioğlu: Türklükle Marksizm
Arasında Bir Sosyal Bilimci
Barış Ünlü
235
253
.291
339
373
Mihri Belli: Devrim Mümkün ve Güncel
Mustafa Şener
391
Doğan Avcıoğlu: Geleneksel Aydınların Son Çığlığı
Gökhan Atılgan
425
Mahir C a y a n : Kuramsal İzleği ve Politik Mirası
Hamit Bozarslan
473
Deniz Gezmiş: Öğrenci Hareketlerinden "Halk
Savaşı"na Giden Yolda Bir Devrimcinin Portresi
Ateş Uslu
503
İbrahim Kaypakkaya: Bir devrimcinin
Tarihsel ve Sosyal Portresi
Hamit Bozarslan
537
Yazarlar Hakkında
553
S U N U Ş
Emir Ali Türkmen & Ümit Özger
Günümüzde Türkiye sosyalist hareketim teşkil eden unsurların düşünsel,
politik ve örgütsel kaynaklan -en belirgin haliyle- 1970'lerde şekillenmişse
de, bu topraklarda solun serüveni geç Osmanlı'dan başlayarak günümüze
uzanır. Bu tarihsel kesitte öne çıkan kimi aydın ve önderlerin solun düşün­
sel ve politik şekillenişine etkileri ise özel bir önem taşır. Soldaki birçok ya­
pının bu tarihsel kişilere atıfla anılması da -"Doktorcular", "Mihriciler",
"Aybarcılar", "Borancılar" vs - buna delalet eder.
Modern Türkiye'deki siyasal düşünce akımlarının ana kaynağının Genç
Osmanlılar/İtihat Terakki/Jön Türk hareketleri olduğu bilinmektedir. Sol
düşünce de tarihsel olarak kaynaklandığı yer bakımından burada bir istisna
teşkil etmez. Bu durum Türkiye'de sol söyleme içerilmiş olan milliyetçi­
lik/devletçilik gibi kimi ideolojik sızmaların da nedenidir. Mustafa Suphi ve
Ethem Nejat gibi komünistlerin doğrudan İttihat Terakki'den gelmeleri bu
tarihsel/ideolojik ilişkiyi organik olarak tamamlar. Bu "doğum lekesi" bir
yana, geç Osmanlı (modernleşme) döneminde belirmeye başlayan sol dü­
şüncenin, en etkili karşılığım, gayri Müslimler içinde bulduğu belirtilmeli­
dir.1 Osmanlı'daki ilk Marksist parti Ermenilerin kurduğu Sosyal Demokrat
Hmçak Partisi'dir. Bu duruma, gayri Müslimlerin Osmanlı'nın sosyo1
Bu konuda bkz. Mete Tuncay ve Erik Jan Zürcher (der.), Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosya­
lizm ve Milliyetçilik, İstanbul: iletişim Yayınlan, 2004; Kadir Akın, Ermeni Devrimci Paramaz, An­
kara: Dipnot Yayınlan, 2015; Afşin Burak Umar, Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaktsutyun) Kı­
sa Tarihi 1890-1915, Ankara: Lena Yayıncılık, 2015; aynca bkz. bu kitapta Kadir Akın'ın kaleme
aldığı "Paramaz: Sosyalist Solun Yok Sayılmış Geçmişi" başlıklı monografi.
8 |
Türkiye Solundan Portreler
ekonomik yapısı içindeki yeri üzerinden bir açıklama getirilebilir elbette
ama sol düşüncenin kendini mazlumu/ezileni kucaklamakta gösteren poli­
tik ve tinsel etkisi de ihmal edilemez. Gelgelelim, sosyalist sol kendi tarihini
yazarken gayri Müslimlerin bu "kurucu" katkılarını atlamıştır. Bu yok say­
ma, yukarıda değindiğimiz ideolojik sızmalarla fevkalade ilgilidir.
Birinci Dünya Savaşı koşullarında, Osmanlı'dan aynlarak kendi bağım­
sız devletlerini kurmayı hedefleyen Ermeni sol hareketlerin "milli" bir mo­
tivasyonla hareket ettikleri vaki ise de, onlar "enternasyonal kurtuluş" hede­
fini de programatik perspektiflerine içermişlerdi. 15 Haziran 1915'te Beyazıt
Meydanı'nda arkadaşlanyla birlikte idam edilen Paramaz'ın mahkeme sa­
vunması sırasında "Bağımsız Ermenistan mı kurmak istiyorsunuz?" soru­
suna verdiği yanıt, onların enternasyonalist devrimciler olduklarını gösterir:
"Bizim için bir vatan yoktur. Biz sosyal demokratız. Biz sadece Ermenilerin
kurtuluşu için çalışmıyoruz, bütün insanlığın kurtuluşu için çalışıyoruz, bi­
zim vatanımız bütün dünyadır."
Müslüman/Türk unsur içinde sosyalist düşünceyi savunan ilk isimler­
den biri ise Hüseyin Hilmi'dir (namı diğer İştirakçi Hilmi/Sosyalist Hilmi).
Hüseyin Hilmi, kuruculanndan olduğu ve önderlik ettiği Osmanlı Sosyalist
Fırkası/Türkiye Sosyalist Fırkası ile örgütlü eylem içinde olmuş, başarılı işçi
grevleri ile 1 Mayıs gösterileri örgütlemiş, periyodik sosyalist yayınlar çı­
karmıştır. Ancak sosyalist sol Hüseyin Hilmi'yi de kendi tarihinin ve kay­
naklarının bir parçası olarak vurgulamaktan uzak durmuştur. Milliyet­
çi/devletçi etkilerin sonucunda gayri Müslim sosyalistleri belleğinden silen
sol, Hilmi söz konusu olduğunda ise, onu, sosyalistliğinden "şüphe" duya­
rak dışlamıştır. Lakin bu şüphenin -Hilmi'ye atfedilen nedenlerden başka-,
Osmanlı sosyal yapışırım, üretici güçlerin/işçi sınıfının gelişmişliği bakımın­
dan sosyalist düşünce ve siyasete uygun koşullan taşımadığım savunan
doktriner kaynaklan da vardır.2
•
4
•
1917 Ekim Devrimi genel olarak sosyalist düşünceye dünya ölçeğinde bir
meşruiyet zemini sağlamışsa da, uluslararası sosyalist hareketi bölen tartış­
malarda Lenin ve Bolşeviklerin lehine hegemonik mevzi kazandırmıştı. Ni­
tekim Marksizm, bundan sonra geniş bir kesim içinde, Sovyet deneyiminin
2
Bu konuda bkz. Foti Benlisoy ve Y. Doğan Çetinkaya, "İştirakçi Hilmi", Modern Türkiye'de
Siyasi Düşünce Cilt 8: Sol içinde, Murat Gültekingil (ed.), İstanbul: İletişim Yayınlan, 2007, s. 165183.
Sunuş
ve Lenin'in katkılarını içeren bir vurguyla "Marksizm-Leninizm" olarak
anılacak, dünya sosyalist hareketi içinde Marksizm-Leninizmin dışında ka­
lan politik/entelektüel akımlar ise kendilerine ayn birer alan açmaya çalışa­
caklardır.
Türkiye sosyalist hareketi de, kabaca ifade edersek, 1920 yılında Bakü'de
kurulan Türkiye Komünist Partisi'yle birlikte Marksist-Leninist çerçeveyi
kendisine esas almış, kaynağım ve meşruiyetini bu ideolojiye dayandırmış­
tır.
İlk genel sekreterliğini 1921 yılında Ethem Nejat ve diğer 13 arkadaşıyla
birlikte öldürülen Mustafa Suphi'nin yaptığı TKP, Türkiye'deki hemen he­
men bütün sol örgütlerin kendilerine başlangıç çizgisi olarak referans gös­
terdikleri bir örgüttür.3 Mustafa Suphi de istisnasız bütün sosyalist örgütle­
rin sahiplendiği birisidir. Ancak Mustafa Suphi'nin deneyimi de layığınca
değerlendirilmiş değildir. O, sol hareket açısından daha çok bir şehit olarak
yâd edilmiştir. İttihat Terakki'yle kısa süren ilişkisinden sonra Türkçü bir
parti olan Milli Meşrutiyet Fırkası'yla yoluna devam eden Suphi, Çarlık
Rusya sınırlarında sürgündeyken Marksizmi benimsemiş, daha 1914 yılında
devrimci faaliyetlere başlamıştır. Suphi'nin yoldaşı olan Ethem Nejafm
1918 yılında, üyesi olduğu Türk Ocaklan marifetiyle Almanya'ya gönderil­
mesi, orada Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nın kuruluşunda bulun­
duktan soma ülkeye sosyalist olarak dönmesi, milliyetçiliğin sol düşünceye
etkisinin de tarihsel izleğidir adeta. 1917 Ekim Devrimi'nin ve Spartakist ha­
reketinin etkileri, o sırada Almanya'da bulunan genç Türk aydınlarına da
tesir etmişti. Onlara tesir eden sosyalizm ise yukanda da değindiğimiz gibi
artık Ekim Devrimi ile onun önderi Lenin'in izlerini taşıyordu. İştirakçi
Hilmi'nin önderlik ettiği TSF'yi "ingiltere kapitalistlerinin entrikasıyla tees­
süs etmiş" olmakla itham eden Nejat, "Sosyal Demokrat Fırkası da Avrupa'daki sosyal demokrat fırkalarından daha çok sağ ve şuursuzdur" diye­
cektir. Nejat'm bu dışlayıcı tavn özellikle 60'lı ve 70'li yıllardaki sol içi tar­
tışma kültürünü belirleyen polemik üslubunu haber veriyor gibidir.
3
Burada sadece Aydınlık hareketini tenzih etmek gerekir. Onlar, TKFnin yurt dışında ku­
rulduktan sonra ülkede faaliyet gösterememesini ve Mustafa Suphi'lerin deneyim aktaracak ka­
dar mücadele fırsatı bulamadıklarını gerekçe göstererek kendi tarihlerini Şefik Hüsnü'nün ku­
rucusu olduğu -sonradan yine TKFye katılacak olan- Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası'ndan
başlatırlar ve TKFnin de Şefik Hüsnü'nün Genel Sekreterlik yaptığı dönemini refere ederler.
I 9
10 |
Türkiye Solundan Portreler
Aralarında Ethem Nejaf m da bulunduğu Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası'm
kuran aydınlar Türkiye'ye döndüklerinde İstanbul'daki Şefik Hüsnü de on­
lara katılacaktı. Daha sonraları TKP Merkez Komite üyeliğine seçilen, Milli
mücadele ve sonrasında Cumhuriyet'in kuruluş yıllarına gelindiğinde Ke­
malist hükümetin politikalarım anti-emperyalist ve anti-feodal olduklan ge­
rekçesiyle destekleyen Şefik Hüsnü, Kürt isyanlarım da gerici ve feodal te­
lakki ediyor, onların bastınlması hususunda da "Ankara'daki ilerici burjuva
yönetimi bu gerici feodal unsurlan tedip edebilir" sözleriyle hükümetin ya­
nında duruyordu. Emperyalizme ve "gericiliğe" karşı mücadelede burjuva­
zi ile işçi sımfımn müttefik olduğunu savunuyordu. Ancak bu tutum Kema­
listlerin dostluğunu kazanmayı getirmediği gibi, komünistleri hükümetin
baskısından kurtarmaya da yetmemiştir. Nitekim, ironik bir şekilde, Kürt
isyanlarına karşı çıkarılan Takrir-i Sükûn yasasma dayanılarak TKP'nin ya­
yın organları kapatılmış, partinin birçok üyesi tutuklanmış, aralarında Şefik
Hüsnü'nün de bulunduğu bazılan ise yurtdışına kaçmıştı. Şefik Hüsnü, bu
dönemde toplanan üçüncü kongrede partinin genel sekreterliğine getirildi.
Şefik Hüsnü'nün sekreterliği döneminde parti bir dönem -Komintern'e pa­
ralel olarak- Kemalist hükümete karşı eleştirel bir tutum takındıysa da, bu
siyaset -yine Komintern'e endeksli olarak- uzun sürmedi. Hatta İkinci
Dünya Savaşı'nın ayak seslerinin duyulduğu sıralarda Komintern tarafın­
dan partinin Türkiye içindeki faaliyetlerine son verildi.
SSCB'nin Milli Mücadele yıllannda TBMM Hükümeti'yle ittifak politi­
kası izlemesi, Cumhuriyet kurulduktan sonra çıkan Kürt isyanlan karşısın­
da ona desteğini sürdürmesi ve ikinci Dünya Savaşı yıllarındaki Halk Cep­
hesi siyaseti TKP'yi belirlemişti. Türkiye sosyalist hareketine Meşrutiyet
dönemindeki köklerinden miras kalan sosyalist düşüncenin ontolojik olarak
dışladığı fikir ve politikalar SSCB/Komintern'in Türkiye siyasetiyle iyice pe­
kişmişti. Türkiye solunda bu dönemin eleştirisine ilişkin çalışmalar ise
"Sovyetler'i ve Komintern'i yanıltan Şefik Hüsnü"yü itham ederek, Komin­
tern ve SBKP'yi bu eleştirilerden muhaf tutmuştur.
f 4
»
Hikmet Kıvılcımlı -klişe sayılabilecek bir tabirle- Türkiye sosyalist hareke­
tinde özel bir yere sahip olan biridir. Onun "özeTTiği gerek TKP içinde ge­
rekse bu partiden kovulduktan sonra yürüttüğü örgütlü politik faaliyetten
olduğu kadar, çeşitli konularda yazdığı onlarca broşür ve kitaptan da kay­
naklanır. Hayatının önemli bir bölümünü (22,5 yıl) hapishanelerde geçiren
Sunuş
I 11
Kıvücımlı'nın yazdığı eserler, konulan bakımından Osmanlı ve İslâm tari­
hinden edebiyata, Marksist/sosyalist teoriden Türkiye devriminin stratejik
ve taktik sorunlarına kadar geniş bir yelpazeye yayılır. Özellikle sol içinde
girdiği polemiklerde belirgin olan yazılarındaki kendine has üslubunun ki­
şiliğine kattığı renkliliği, Milli Mücadele döneminde Yörük Ali Efe çetesinin
saflannda komutan olarak bulunmasından Vatan Partisi'ne kadar gelen bi­
yografisinin çizgileri tamamlar.
1930'lann başmda Elazığ'da cezaevindeyken yazdığı Yol adlı 9 kitaplık
seride kendi ifadesiyle "İdeoloji, Sosyal Gelişim, Parti Tarihi, Strateji Planın­
da, Burjuvazi, Proletarya, Köylülük ve Milliyet ve Taktik problemleri ayrıntı
ve eleştirileriyle ele alınıyordu".4 Ancak bu önemli eser yazıldığı tarihten
otuz yılı aşkın bir zaman sonra gün yüzüne çıkacaktı. Türkiye kapitalizmi­
nin özgül ve evrensel çizgilerine dair derinlikli bir analiz sunan eserin ya­
yımının gecikmesinde en hayıflanılası nokta ise Kürt meselesini ve Ermeni
soykırımını konu etmiş olmasıdır. Zira bu meseleler 1930'larda -ve sonra­
sında, uzun bir süre- solda da tabu idi. Burada Kurdistan meselesini bir
sömürgecilik durumu olarak ele aldığı hatırlandığında bu gecikmenin sos­
yalist hareketten eksilttikleri daha da belirginleşecektir.
1938 yılındaki Donanma Davası'nda 15 yıl hapse mahkûm olan Kıvıl­
cımlı cezaevinde meşhur Tarih Tezi üzerine çalışmış, dışan çıktığında "ori­
jinal ve evrensel" bir tarih teorisi önermiştir. Kendi sağlığında Tarih-DevrimSosyalizm adıyla bir kısmı yayımlanan Tarih Tezi, Kıvılcımlı'nın bütün haya­
tı boyunca ürettiği eserlerinin adeta teorik çerçevesini teşkil eder. Kıvılcım­
lı'nın, bilimsel değeri tartışma götürmez olan bu eseri siyasi saiklerle kaleme
almış olması dikkate değerdir.
Hikmet Kıvılcımlı'nın genelde din, özelde İslama yaklaşımı da onu Tür­
kiye solunda müstesna kılar. 1957 yılında Eyüp Sultan Meydanı'nda yaptığı
konuşma hakkında "dini siyasete alet etftiği]" için dava açılmış ama mah­
keme sürecinde iddianame "komünizm propagandası" ithamına evrilmiştir.5 1935 yılında Karl Marx'tan çevirdiği Gündelikçi İş ile Sermaye adlı kitabın
arkasında yayımlayacağını duyurduğu eserlerin arasında "Din Tarihinin
Materyalizmi" ile "İslâm Tarihinin Materyalizmi" de vardır.6
4
Akt. Ahmet Kale, Kıvılcımlı Külliyatı, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2014, s. 215.
Bkz. Hikmet Kıvılcımlı, Eyüp Sultan Konuşması, İstanbul: Sosyal tnsan Yayınlan, 2011.
6
Bunlardan İslâm Tarihinin Materyalizmi adını verdiği çalışmasının hazin akıbetini Kıvılcımlı'dan öğreniyoruz: "1939 [1938] Yavuz davasında gerek Osmanlı, gerek "İslâm Tarihinin
5
12 |
Türkiye Solundan Portreler
• • •
Farklı sol örgütlerin kendilerine öncül olarak seçtikleri tarihsel TKP'nin dı­
şında -yaşadığı tüm kesintilere rağmen- organik olarak kendisini sürdür­
müş olan bir TKP'den söz etmek yine de mümkündür. Bu organik devamlı­
lığın gösterenlerinden birisi erken dönem kadroların parti içindeki sürekli
varlığı, diğeri ise SSCB'nin icazetidir -TKP, "komünist meşruiyeti" "dünya
sosyalist sisteminin lideri" SSCB-SBKP tarafından tanınmış ve onlar tarafın­
dan destek görmüş bir partidir. Öyle ki, TKP'nin kurulduğu tarihten itiba­
ren kendini örgütsel olarak var etme veya edememe durumlan SSCB'nin
Türkiye politikasıyla önemli ölçüde ilgilidir.
TKP 1970'li yıllara kadar yurtdışı bürosu dışmda ülke içinde etkili bir
varlık gösterememiştir. 1970'li yıllara gelindiğinde ise Türkiye'nin kitlesel
sol hareketlerinden biriydi artık. Partinin 1973'ten sonraki döneminin simge
ismi ise 1922'den beri parti üyesi olan İsmail Bilen'di. Bilen, daha 1928 yılın­
da Merkez Komite üyeliğine getirilmişti. 1929 yılında parti içinde ortaya çı­
kan hizipleşmede önce muhalif kanatta yer alan Bilen, Komintern'in muha­
lif kanada ruhsat vermemesi üzerine parti yönetiminin saflarına geçti. Bu
andan sonra da hep SSCB'nin icazetine göre davranacaktı.
Komintern, ikinci Dünya Savaşı yıllarında icra ettiği Halk Cephesi siya­
seti gereği yurtiçindeki faaliyetine son verdiği TKP'ye kadrolarını CHP ve
Halkevleri gibi kurumlara dahil etmesini salık vermişti. TKP bu siyasete
uygun olarak İsmet inönü hükümetini deslekleyen bir politika izliyordu.
1937'de TKP'nin Komintern temsilciliğine getirilen Bilen, bu dönemde vuku
bulan Dersim isyanının bastınlması konusunda hükümete destek veren bir
yazı kaleme aldı. Hükümetin Nazilerle yakınlaştığı dönemde ise -yine
SSCB'nin etkisiyle- TKP, hükümete sert eleştiriler yöneltti. Bilen de bu dö­
nemde hükümeti eleştiren yazılar yazdı.
1960'lı yıllara gelindiğinde partinin faaliyeti yeniden başladı. Ancak bu,
örgütlenme çabası ve perspektifini içeren bir pratiği içermiyordu. Bu dö-
Maddesi" üzerine olan el yazmalan gizli polisçe birer suç belgesi imişçe gaspedildi. Ve bir daha
o el yazmalarının tek tük, eksik taslaklarından başka izini tozunu bulamadık. Hele Kur"an-ı Kerim'i satır satır izleyerek özenle temiz ettiğimiz 'İslam Tarihinin Maddesi' kitabının birinci cildi,
bağırta çağırta yok edildi. Söz verilmişken, yıllarca sonra bulunamadığı gerekçesiyle geri veril­
medi." Akt. Ahmet Kale, "Önsöz", Hikmet Kıvılcımlı, Allah Peygamber Kitap, İstanbul: Bilim ve
Ge-lecek Kitaplığı, 2013, s. 7-8. Kıvılamlı'nın İslâm üzerine olan tezlerini içeren notlan ise Allah
Peygamber Kitap adıyla ilk kez 1999 yılında yayımlandı.
Sunuş
| 13
nemde partinin yönetici kadrolarından bir Dış Büro oluşturulmuş, Bilen de
bu Dış Büro'da yer almıştı. 1973'teki "Atılım" dönemine kadar partinin faa­
liyetleri Bizim Radyo'nun yayınlan ile çeşitli periyodik yayınların çıkanlmasından ibaretti.
1973 yılında İsmail Bilen'in genel sekreterliğe getirilmesiyle, TKP'de Bi­
len dönemi başlamış oldu. Bu dönem onun 1983'teki ölümüne kadar sürdü.
12 Mart darbesiyle bastmlan 1970 öncesi kitlesel sol harekette varlık göste­
remeyen TKP'nin 70'lerde ülke içinde örgütlenmesi, yine 68 hareketinin
içinden gelen bir grup gencin teşebbüsüyle gerçekleşti. 1970 yılında çıkar­
maya başladıklan Partizan adlı derginin etrafında örgütlenen bu gençler
kendilerini TSMB (Türkiye Sosyalist Mücadele Birliği) olarak adlandınyorlardı. İşçi sımfı içinde çalışmayı ve burada örgütlenmeyi esas alıyor, örgüt­
lenme çalışması yaptıklan her fabrikada ayn bir işçi gazetesi çıkanyorlardı.
TSMB üyesi gençler 1972-74 arsı dönemde TKP'nin uzun süredir ülkeyle
bağlan kopmuş olan yurt dışındaki önder kadrolanyla temasa geçtiler ve bu
kadroların ülke içindeki başkaca tekil ilişkileriyle de bir araya gelip TKP ör­
gütlenmesinin temelini attılar — aralanndan birçoğu partinin Merkez Komi­
te üyeliği görevini de üstlenecekti. Süreç içinde büyük kitleleri mobilize
eden İlerici Gençlik Derneği (İGD), İlerici Kadınlar Derneği (İKD) gibi yasal
örgütler kurdular ve DİSK başta olmak üzere ülkedeki birçok önemli sendi­
ka ve derneğin yönetimine gelip, politikalarına yön verdiler. Bu dönemde
Atılım adlı politik bir yaym ile Ürün adında teorik bir dergi çıkardüar. Parti
artık Türkiye'nin en kitlesel örgütlerinden biriydi.