türkiye – çin ilişkilerinde doğu türkistan problemi

TÜRKİYE-ÇİN
İLİŞKİLERİNDE
UYGUR PROBLEMİ
Salih Tınmaz
A- İKİ ÜLKENİN ÖNEMİ
Türkiye ve
Çin’in
Yükselişi
İki ülkenin
tarihindeki
benzerlikler
b- İlişkilerin Genel Değerlendirmesi
Siyasi
Ekonomik
İkili
İlişkiler
Kültürel
Askeri
TEORİLER AÇISINDAN UYGUR SORUNU
• U. İ. teorilerinde Batıya bağlılık
• İbn-i Haldun
• Realist Yaklaşım – Çinli araştırmacıların bu konuda daha çok
kullanma taraftarı olduğu teori
• Yapısalcı Yaklaşım – Social Theory of International Politics –
identity (kimlik)
• Türkiye’nin Çin politikasının teorik bir çerçeveye
oturtulmamış olma eksikliği çekmesi
TÜRKLERİN BÖLGE İLE OLAN BAĞI
 M.Ö. 300’den M.S. 1 . Yüzyıl sonuna kadar Büyük Hun
İmparatorluğu
 M.S. 430’da Göktürk Devleti kuruldu.
 744 yılından sonra Uygur Türkleri bölgeye gelmişler, 840
yılında Karahanlılar kurulmuştur.
 1212’de Karahanlılar yıkılmıştır.
 Sonrasında Türkler Moğol hakimiyeti altına girmişlerdir.
(Cengiz Han)
TÜRKLERİN BÖLGE İLE OLAN BAĞI
 1750-1862 yılları arasında bölgeye ciddi Çin akımları olmuş,
fakat 1863’te baskılara rağmen Kaşgar merkezli bir Uygur
devleti yeniden kurulmuştur. (Sultan Abdülaziz’in destekleri)
 1884 yılında yeniden Çin tarafından işgal edilmiş ve ilk defa
bölgenin Çince’de bugünkü adı olan Xinjiang 新疆 (yeni sınırlar)
kelimesi kullanılmıştır.
TÜRKLERİN BÖLGE İLE OLAN BAĞI
• Uygurlar isyanlar sonrasında 1933 yılında Doğu Türkistan
İslam Cumhuriyeti’ni kurdular. (öncesinde 1914’te Enver Paşa
tarafından Umur-u Şarkiye Teşkilatı’nın kurulması ve
bölgedeki faaliyetleri)
• 1944 yılında Şarki Türkistan Cumhuriyeti kurulmuştur.
• 1949’da Ç.H.C. Kurulduktan sonra bölge yeniden Çin
sınırlarına dahil olmuştur.
UYGURLAR ARASINDAKI İHTİLAF
• 1930’lardan sonra 3’e bölünme:
• Çin’e katılmak isteyenler: Burhan Şehidi, Kasım Kurbani
• Rusya’ya katılmak isteyenler: Seyfeddin Azizi, Abdulkerim Han
Mahdum
• Milliyetçiler (bağımsızlık isteyenler): Mesut Sabri Baykuzi,
Muhammed Emin Buğra (1965), İsa Yusuf Alptekin (1995) -- -(3 Efendiler)
• Mehmet Rıza Pekin (2010)
UYGUR GÖÇLERİ
• 1954 yılından sonra ilk dalga.
• 1961 yılından sonra ikinci dalga
• 70’li yılların sonlarından sonra üçüncü dalga
• Türkiye yardımlarını kesinlikle bir siyasi kart olarak değil, bir
milliyetçilik tepkisi ve insani yardım olarak yapmıştır. (Yitzhak
Shichor)
TÜRKİYE VE BAĞIMSIZLIK HAREKETLERİ





1933-1944 kurulan devletler (destek yok)
1938 sonrası (destek yok)
1990 yılına kadar cüzi destekler
1990-1996 aktif destek
1998 yılında 56. hükümet-gizli genelge
SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKİYE’NİN
UYGUR BAĞIMSIZLIK HAREKETLERİNE
DESTEK POLİTİKASI
• İki Kısım:
• 1- 1990-1996 doğrudan destek dönemi
1991 İ.K.Ö., siyasilerle görüşme, Turgut Özal, 1992 -1993
Kongreler
• 2- 1996 sonrası ilişkilerin düzelme süreci, Çin’in taleplerini
karşılama
TÜRKİYE’NİN ÇİN’E ‘İYİ NİYETLERİ’
 Çin’in terörist ilan ettiği dernekleri kapatmak
 Çin listelerindeki bağımsızlık yanlılarını ülke sınırlarına
sokmamak
 Uygurların yurtdışında kurdukları sürgün hükümetlerini
kabul etmemek ve yöneticiler ile hiçbir ilişkisi
bulunmamak
 Gösterilere izin vermemek
 İzinsiz göstericileri gözaltına almak
TÜRKİYE’NİN UYGUR POLİTİKASINI
ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ANALİZİ
Mustafa Aydın – Structural Conjunctural Variables
Structural: Osmanlı Mirası, Coğrafi
Konum, Kemalizm
BAŞLICA FAKTÖRLER
 1- Jeopolitik Konum Faktörü:
 Türkiye’nin İstikrar Sorunu,
bölgenin Büyük Güçlerin
çıkarlarını ilgilendirmesi
(Amerika-Rusya- Avrupa).
Dolayısıyla Türkiye ister
istemez kendini bu ülkeler ile
daha çok iletişimde kalma
ihtiyacı hissediyor.
 Türkiye’nin Çin civarındaki
ülkeler ile ilişkilerinin zayıf
olması
BAŞLICA FAKTÖRLER
• 2- Tarih Faktörü:
• Tarihteki Türklerin devamı niteliğinde olmak
• Bölge insanı ile aynı kan, dil, din, kültüre sahiplik
• Türkiye’nin tarihteki batılılaşma tecrübeleri, doğu ülkeleri ile
ciddi bir yakınlaşma sağlamasına engel teşkil etmiştir.
• Aynı zamanda Kore Savaşı Çin’de derin izler bırakmıştır.
BAŞLICA FAKTÖRLER
 3- Yöneticilerin İdeolojileri:
 Yurtta Sulh, Cihanda Sulh düşüncesi ve Laikliğin vurgulandığı
dış politika
 4- Türkiye’nin Çin’den beklentilerinin olması:
 Ticari dengesizlik, BM Güvenlik Konseyi’nde Daimi Üyelik,
Askeri teknoloji alımı
 5- Uluslararası Sistem: Türkiye’nin Çin ile yakınlaşmasını
Uygur Sorunu ile engelleme