advers etki ve akılcı ilac kullanımı

AKILCI İLAÇ KULLANIMI
Dr. Ayşe S. Şahin
AKILCI İLAÇ KULLANIMI (AİK)
Kişilerin klinik bulgularına ve bireysel
özelliklerine göre;
 uygun ilacı
 uygun süre ve dozda
 kendilerine ve topluma en düşük maliyetle
almalarını gerektiren kurallar bütünüdür.
Conference of Experts on the Rational Use of Drugs, World Health
Organization, Nairobi/Kenya 1985
AİK SÜRECİ
Reçeteleme öncesi süreç
Tedavi düzenleme ve reçete yazma
süreci
İlacın temin edilme süreci
İlacın kullanım süreci
İlacın imha süreci
SORUMLULUK SAHİBİ TARAFLAR
 Üretici
 Hekim
 Eczacı
 Hemşire
 Diğer sağlık personeli
 Hasta / hasta yakını
 Düzenleyici otorite
 Diğer (Medya, Akademi vb.)
DSÖ’nün tahminlerine göre;
 dünya genelinde ilaçların yarısından fazlası
uygun olmayan şekilde reçetelenmekte,
dağıtılmakta ya da satılmakta,
 yaklaşık yarısı akılcı olmayan şekilde
kullanılmakta,
 hastaların beklenenden azı kılavuzlara uygun
tedavi edilmektedir.
WHO. Promoting Rational use of Medicines: Core components. WHO Policy Perspectives on Medicines. Report
WHO/EDM/2002.3 Geneva
Refik Saydam Hıfzıssıhha Müdürlüğü tarafından
yapılan alan çalışmalarında;
 İlaç
kutu sayısı açısından bakıldığında tanıya
uygunluk bakımından yaklaşık % 50’sinin akılcı
olmadığı,
 İlaç
maliyetlerine bakıldığında ise yine %
50’sinin akılcı olmadığı ortaya çıkmıştır.
UYGUN OLMAYAN İLAÇ KULLANIM ŞEKİLLERİ-1
 Çoklu ilaç kullanımı (polifarmasi)
 İlaçların gereksiz ve aşırı kullanımı
 Klinik rehberlere uyumsuz tedavi seçimi
 Yeni ilaçların uygun olmayan tercihi
 İlaç kullanımında özensiz davranılması
(uygulama yolu, süre, doz…)
 Uygunsuz kişisel tedavilere başvurulması
UYGUN OLMAYAN İLAÇ KULLANIM ŞEKİLLERİ-2
 Gereksiz yere antibiyotik tüketimi
 Gereksiz yere enjeksiyon önerilmesi
 Gereksiz ve uygunsuz vitamin kullanımı
 Bilinçsiz gıda takviyesi ve bitkisel ürünlerin
kullanımı
 İlaç-ilaç etkileşimleri ve besin-ilaç
etkileşimlerinin ihmal edilmesi
AKILCI OLMAYAN İLAÇ KULLANIMI (AOİK)
 Hastaların tedaviye uyuncunun azalmasına,
 İlaç etkileşimlerine,
 Bazı ilaçlara karşı direnç gelişmesine
 Hastalıkların tekrarlamasına ya da uzamasına,
 Advers olay görülme sıklığının artmasına
 Tedavi maliyetinde artışa neden olur.
AKILCI İLAÇ KULLANIMI İLKELERİ
--Hastanın sorununun tanımlanması,
--Hekim tarafından doğru tanının konulması,
--Uygun ilaç(lar)ın seçimi,
--Tedavinin başarısı, yan etkiler ve hastanın
uyuncunun değerlendirilmesi
--Çoklu ilaç kullanımlarında etkileşimlerin
öngörülebilmesi
--Tedavinin gerçekleşebilirliği ve maliyetinin
değerlendirilmesi
TÜRKİYE’DE AİK İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR
 Sağlık Bakanlığınca (SB) akılcı ilaç kullanımı ile ilgili
ilk çalışmalar 1992 yılında başlatıldı.
 1992-1994 Hekimlerin ve halkın AİK ile ilgili bilgi ve
tutumlarının değerlendirilmesi için saha çalışmaları
yapıldı.
 1997’de gerekli insan gücünün yetiştirilmesi amacıyla
konuyla ilgili kişiler Hollanda’ya “Akılcı ilaç kullanımı
eğitici eğitimi” programına gönderildi.
 2002’de ilaç politikası geliştirme toplantısı yapıldı
Birinci basamağa yönelik tanı ve tedavi rehberleri
hazırlandı.
 2002-2003 SB tarafından ülke genelinde
hekimlere yönelik “Akılcı Farmakoterapi
Eğitimleri” düzenlendi
 2003/2004 DSÖ‘ nün yayınladığı AİK ile ilgili
rehberler Türkçe yayınlandı ve AİK
eğitimlerinde kullanılmaya başlandı.
 Akılcı ilaç kullanımı eğitimleri tıp, eczacılık,
sağlık bilimleri fakültelerinin eğitim
programına alındı.
2010 tarihinde SB İEGM bünyesinde
Kullanımı Şube Müdürlüğü’ kuruldu.
‘Akılcı
İlaç
SB’nın yeniden yapılanması sonrasında Türkiye İlaç ve
Tıbbi Cihaz Kurumu bünyesinde “Akılcı İlaç Kullanımı
ve İlaç Tedarik Yönetimi Dairesi” ne bağlı Akılcı İlaç
Kullanım Birimi olarak faaliyetlerini yürütmektedir.
2012-2013 SGK ile Marmara Ü. “AİK’e Yönelik Alt Yapı
Oluşturma ve Geliştirme Projesi” ni gerçekleştirdi.
SB tarafından “Akılcı İlaç Kullanımı Ulusal Eylem Planı
2014-2017” hazırlandı. Hekim, eczacı, yardımcı sağlık
personeli, halk ve ilaç sektörü için faaliyetler
planlandı.
“AİK yapılanması ve koordinasyon” başlığı
altında faaliyetler planlandı.
 Akılcı ilaç ile ilgili çalışmaların yürütülmesi
yapılanmanın tamamlanması ve güçlendirilmesi
hedefiyle merkez yapının desteklenmesi
 İl temsilciliklerinin yeniden yapılandırılması
 Hastanelerde bulunan AİK ekiplerinin yeniden
oluşturulması, görev ve sorumluluklarının belirlenmesi
“HEKİM” başlığı altında toplam 29 faaliyet
planlandı.
 Hekimler için AİK uygulamaları ile ilgili
bilgilendirme materyallerinin oluşturulması,
 Tıp ve diş hekimliği fakültelerinin eğitim
müfredatına AİK ile ilgili ders ve staj
programlarının eklenmesi,
 Asistan hekimlerin eğitimine AİK ‘in
eklenmesi,
 Bilimsel toplantılarda AİK konusuna yer
verilmesi,
 E-reçete sisteminde ilaçların yan etki ve
etkileşimlerinde uyarı verebilen bir sistem alt
yapısının oluşturulması vb.
 Reçete Bilgi Sisteminin işlerliğinin artırılması
“Eczacı” başlığı altında 17 faaliyet planlandı.
 Hastane eczacılarına ve serbest eczacılara
yönelik meslek içi eğitimlerin planlanması ve
uygulanması
 Eczacıların ilaçlarla ilgili bilgilere ulaşabileceği
yazılım geliştirilmesi ve kullanıma sunulması
Yardımcı sağlık personeli başlığında 12
faaliyet planlandı.
Yardımcı sağlık personeli yetiştiren
programların eğitim müfredatına AİK ile
ilgili ders ve stajların eklenmesi
Aile hekimliği ve toplum sağlığı
merkezlerinde çalışan yardımcı sağlık
personellerine yönelik hizmet içi
programlarında AİK konusunun işlenmesi
“Halk” başlığı altında 23 faaliyet planladı.
 AİK ile ilgili tanıtım etkinlikleri ve eğitim
seminerleri düzenlenmesi
 Çocukların için yaşlarına uygun olacak şekilde
AİK konusunda bilgilendirme yapılmasının
sağlanması
 Bitkisel ilaçların bilinçsiz kullanımı ile ilgili AİK
kapsamında farkındalık oluşturulmasının
sağlanması
“İlaç Sektörü” başlığı altında 13 faaliyet
planlandı.
Ürün tanıtım temsilcilerine yönelik kayıt
sisteminin oluşturulması ve AİK
konusunu da içeren yeterlilik eğitimi
verilmesi
Hemşirelik Uygulamalarında AİK İlkeleri
--Hakkında yeterli bilgi sahibi olmadığı ilaçları
uygulayacaksa; ilacın kısa ürün bilgisini, kullanma
talimatını dikkatle okumalı ve gerektiğinde
hekime ya da eczacıya danışmalıdır.
-- Çalıştığı kuruluşta/serviste daha sık kullanılan
ilaçlar hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olmalıdır.
Ulusal düzeyde temel ilaç listelerinde yer alan
ilaçlar hakkında yeterli bilgiye sahip olmalıdır.
--Genel farmakodinamik ve farmakokinetik ilkeler,
ilaç uygulama yolları ve farmasötik şekiller
konusunda, ilacın terapötik aralığı hakkında bilgi
sahibi olmalıdır.
-- İlaçların kontrendike olduğu durumlar hakkında
genel olarak bilgi sahibi olmalıdır. Özellikle ilaç
uygulaması sırasında bu bilgilere gereksinim
duyduğunda, ilacın kısa ürün bilgisi/kullanma
talimatı bilgilerinden yararlanmalı, hekimden
yardım almalıdır.
--Çalıştığı birimde ilaçların muhafaza edildiği
yerlerin nem, ısı ve ışığa duyarlılık, hijyen
koşulları gibi özelliklerine dikkat etmelidir.
İlaç muhafaza edilen odalar, dolaplar, ilaç
kutuları vb.nin güvenliğini sağlamalıdır. Bu,
özellikle kontrole tabi ilaçlar ve reçeteleri
açısından çok daha önemlidir.
-- İlaç uygulama genel prensiplerinin
gerektirdiği şartları eksiksiz yerine
getirmelidir.
-- İlacın uygulanacağı yerin fiziksel
özelliklerinin uygulama işlemi için uygunluğuna
dikkat etmelidir.
--İlaç uygulaması ile ilgili özetlenebilecek
8 “doğru”ya aşırı özen gösterilmelidir.
8 Doğru (8 D) İlkesi
-Doğru
-Doğru
-Doğru
-Doğru
-Doğru
-Doğru
-Doğru
-Doğru
Hasta
İlaç
İlaç Şekli/Formu
Doz
Zaman
Yol
Kayıt
Yanıt
--Hasta ve hasta yakınını uygulama öncesinde,
tedavi uygulaması hakkında bilgilendirmelidir.
-- Reçetedeki/istem formundaki bilgileri
kontrol etmelidir. Benzeri bilgilerin kontrolü
elektronik ortamdaki istemler için de uygun
şekilde yapılmalıdır.
--İlaç uygulaması öncesinde hastanın hastalığı
ve kullanmakta olduğu diğer ilaçlardan haberdar
olmalıdır.
--Uygulanma öncesinde ilacın son kullanma
tarihine bakmalıdır.
-- İlacı, hijyen koşullarına azami dikkat
göstererek hazırlamalıdır.
--İlaçların hekimin önerdiği
ticari/jenerik adı, dozu, veriliş yoluna
bağlı kalarak kullanmalı, hekimin
bilgisi/onayı dışında herhangi bir farklı
uygulama yapmamalıdır.
-- Uygulama sonrası hastayı işlemin
sonucundan haberdar etmelidir.
--Kontamine
atıkları güvenli biçimde
atmalı/atıldığından emin olmalı,
prosedürlere eksiksiz uymalıdır.
--İlaç uygulama saatlerinin besinlerle
etkileşme riski taşıyıp-taşımadığına
dikkat etmeli, gerektiğinde hekimin
bilgisi dâhilinde yemek ya da ilaç
uygulama saatlerinde değişikliğe
gitmelidir.
-- İlaç uygulaması sırasında ve sonrasında
olası karşıt etkilere karşı dikkatli
olmalıdır.
--İlaç tedavisi sırasında etkisizlik yönünde
tespitleri olursa, bunları hekime
iletmelidir. Bu bakımdan hemşirenin,
hastaya ilacın hangi amaçla verildiğini
bilmesi gerekir. İlacın işlevini biliyor
olması, bu bakımdan oldukça önemlidir.
-- Evde bakım yapan hemşirelerin daha sık
karşılaşabildiği konulardan biri de reçetesiz
satılan ilaç/ürün kullanılmasıdır. Bazen
hastanede yatan hastalarda da benzeri sorunla
karşılaşılabilir. Bu şekildeki kullanımların yol
açacağı etkileşim vb. sorunlar konusunda
dikkatli olmalıdır. Sık tüketilen bu tür
ilaç/ürünler hakkında bilgi sahibi olmalıdır.
--Yatan hastanın, taburcu olurken kullanmakta
olduğu/doktorunun talimatıyla kullanacağı
ilaçları varsa, hastanın bunları yanına aldığından
emin olmalı ve gerekli hatırlatmayı yapmalıdır.
AİK uygulamalarında Hemşirenin Mesleki
ve Yasal Sorumluluğu
Hemşirelik Yönetmeliği
Hemşirelik Yönetmeliğinde değişiklik
yapılmasına dair yönetmelik
Hastane hizmet Kalite standartları; AİK ile
ilgili kılavuz
Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği
Beşeri Tıbbi Ürünlerin Güvenliliğinin İzlenmesi
ve Değerlendirilmesi Hakkında Yönetmelik
Hemşirenin tedavi ve ilaç uygulamalarıyla ilgili sorumlulukları 8 Mart 2010
tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Hemşirelik Yönetmeliği’nde şu şekilde
ifade edilmiştir:
“Hemşireler; tıbbî tanı ve tedavi planının uygulanmasında; hekim
tarafından, acil durumlar dışında yazılı olarak verilen tedavileri uygular,
hastada beklenmeyen veya ani gelişen durumlar ile acil uygulanması
gereken tanı ve tedavi planlarında müdavi hekimin şifahi tıbbi istemini
kabul eder. Bu süreçte hasta ve çalışan güvenliği açısından gerekli
tedbirleri alır. Hastaya lüzumu halinde uygulanmak üzere hekim
tarafından reçete edilen tıbbî talepleri bilimsel esaslara göre belirlenen
sağlık bakım, tanı ve tedavi protokolleri doğrultusunda yerine getirir.
Tıbbi tanı ve tedavi işlemlerinin hizmetten faydalanana zarar vereceğini
öngördüğü durumlarda, müdavi hekim ile durumu görüşür, hekim işlemin
uygulanmasında ısrar ederse durumu kayıt altına alarak hekimin yazılı
talebi üzerine söz konusu işlemi uygular. Tıbbî tanı ve tedavi
girişimlerinin hasta üzerindeki etkilerini izler, istenmeyen durumların
oluşması halinde gerekli kayıtları tutarak hekime bildirir ve gerekli
önlemleri alır. Tüm uygulamalarını kayıt altına alır (Madde 6).”
19 Nisan 2011 tarihli Resmî Gazete’de yayınlanan
“Hemşirelik Yönetmeliği’nde Değişiklik Yapılmasına
Dair Yönetmelik”te ise uzman hemşire tanımı
eklenmiş; görevleri;
“Hastalara uygulanan tıbbi tanı ve tedavi işlemlerine
ilişkin karşılaşılan kritik durumlarda, uygun kararın
verilmesinde hemşirelere danışmanlık yapar, meslekî
gelişimleri açısından hemşirelere yardımcı olur. Hasta
ve ailesinin eğitimini planlar. Hastaları, bakım ve
tedavi yöntemleri ile olası yan etkileri hakkında
bilgilendirir. Hastaların güncel ve güvenilir sağlık
bilgisine ulaşmasını sağlar” olarak tanımlanmıştır.
FARMAKOVİJİLANS
pharmakon (ilaç)+vigilans (uyanık olmak)
İlaç güvenliliği ile ilgili sorunların saptanması,
izlenmesi, değerlendirilmesi, kısa ve uzun
dönemde ortaya çıkması olası ters ilaç
reaksiyonlarının (TİR) önlenmesi ya da en aza
indirilmesi ile uğraşan çalışma alanı
İlaç güvenliliği izlemi
A.B.D.’de
Yılda yaklaşık 100 000 kişi ilaç yan etkileri
nedeniyle hayatını kaybetmektedir.
Yılda 2 milyona yakın kişi ilaç yan etkileri
nedeniyle hastanelere başvurmaktadır.
TİR: Bir ilacın onaylanmış tıbbi amaçlarla
normal dozlarda kullanımı sırasında ortaya
çıkan zararlı ve genelde amaçlanmamış tesiri
A-tipi TİR: ilacın normal dozda alınmasıyla
kullanım amacını oluşturan farmakolojik etkinin
artmasına veya kullanım amacı dışındaki
etkilere bağlı olarak gelişebilir.
B-tipi TİR: Öngörülemeyen, doza bağlı olmayan,
olağandışı ve potansiyel olarak tehlikeli
olabilen reaksiyonlar
C-tipi TİR: İlaçların uzun süre çok sayıda
hastada rutin kullanılmaları halinde saptanan
tesirler.
Ciddi TİR: Ölüme, hayati tehlikeye, hastaneye
yatmaya veya hastanede kalma süresinin
uzamasına, kalıcı veya belirgin sakatlığa, iş
göremezliğe, konjenital anomaliye veya doğumsal
bir kusura neden olan ters ilaç reaksiyonları
Ters olay: Bir ilacın uygulanmasından sonra ortaya
çıkan istenmeyen ve tedavi ile nedensel ilişki
bulunma şartının mutlaka aranmadığı olumsuz
durum
Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM)
Advers etki bildirim formu
Advers Etki Bildirim Formu