25 İNTER-AMERİKAN İNSAN HAKLARI SİSTEMİ
advertisement
Alişan Çapan, İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi (Tarihsel Gelişim ve Güncel Sorunlara Yeni Yaklaşımlar), Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014, ss. 25-44. (Hakem denetiminden geçmiştir.) İNTER-AMERİKAN İNSAN HAKLARI INTER-AMERICAN HUMAN RIGHTS SİSTEMİ SYSTEM (TARİHSEL GELİŞİM VE GÜNCEL (HISTORICAL PROGRESS AND NEW SORUNLARA YENİ YAKLAŞIMLAR) APPROACHES TO CONTEMPORARY Alişan Çapan PROBLEMS) * Özet: Bu makalenin amacı Inter- Amerikan Abstract: The aim of this article is to analyze İnsan Hakları Sisteminin güncel durumun the actual situation of the Inter – American analiz etmek ve kendisine özgü sorunsallarını Human Rights System and try to formulate formüle etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda, original elinizdeki çalışma, odağına Inter Amerikan problematics. In this respect the main focus of Sistemin bölgedeki insan haklarını geliştirme the present article is to find out by which misyonunu yerine means the Inter – American System can fulfill Latin its mission of promoting human rights in the Amerika’da ortaya çıkan yeni insan hakları region. The new human rights reality(ies) gerçekli(ği)kleri koruma mekanizmalarının, emerging söz konusu sistemin normatif temellerini redefinition of the protection mechanisms değiştirmeksizin without hangi getirebileceği araçlarla sorununu yeniden alır. tanımlanmasını zorunlu kılmaktadır. solutions in to Latin moderating its characteristic America the enforces normative foundations of the Inter – American Human Rights System. Anahtar Kelimeler: Inter-Amerikan İnsan Hakları Komisyonu, Yapısal İhlal, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar, Önleyici Tedbirler, Keywords: Grup Davası Human Economic, Inter–American Rights, Social Structural and Comission infringement, Cultural Preventive Measures, Class Action Dr., İstanbul Bilgi Üniversitesi Fakültesi, [email protected] * Hukuk 25 of Rights, Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi 4- Bahis Konusu Değişikliklerin Genel Olarak GİRİŞ Hukuk alanındaki hemen her incelemede olduğu gibi İnter–Amerikan İnsan Hakları Sistemi’ni değerlen- Sistemin Meşruiyetine Halel Getirmeyecek Şekilde Yapılmasına Yönelik Önerilerin Geliştirilmesi dirmek için kendi içinde çeşitli avantaj ve dezavantajları 5- Sonuç Bölümü olan farklı yaklaşımlardan hareket etmek mümkündür. Türkiye’de pek fazla araştırma konusu olmayan bu hak koruma sisteminin öncelikle tarihi gelişimi tutmak da mümkündür, komisyon kararlarının ya da I. İNTER – AMERİKAN İNSAN HAKLARI SİSTEMİNİN EVRİMİ VE GÜNCEL DURUMU mahkeme hükümlerinin üye devletler tarafından ne 1. derece yerine getirildiğini incelemek de. Bir başka Evriminden Kaynaklanan Birtakım Özellikler incelenebileceği gibi, sadece kurumlarına mercek yaklaşım pekala içtihat alanındaki son gelişmelere İnter-Amerikan yoğunlaşmak olabilir. Bu incelemede ise yukarıda İnsan İnsan Hakları Hakları Sisteminin Sistemi’nin evrimi incelendiğinde, bölgede insan haklarının korunmasına değinilen öğelere tamamen arkasını dönmeyen ancak farklı bir yaklaşım benimsenmiştir. İnter-Amerikan yönelik sürdürülen güncel tartışmalara ışık tutabilecek Öncelikle İnter- önemli yapısal özelliklere rastlanıldığı görülecektir Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin günümüzde içinde (Medina, 1988; Gonzales, 2001; Medina&Nash, 2007). Bu bulunduğu durumun analiz edilmesi ön görülmüş, bu nedenle konu ele alınırken öncelikle her türlü insan analizden yola çıkarak, sistemin bölgenin insan hakları hakkı koruma sistemi için geçerli olabilecek temel hedef alanındaki güncel ihtiyaçlarına cevap verme hedefini ortaya konacak, ardından bu veriden yola çıkarak İnter- sürdürebilmesi için yakın gelecekte hangi yaklaşımlar Amerikan İnsan Hakları Sistemi’ni değerlendirirken göz ışığında yenilenebileceği sorusunun yanıtı aranmıştır. önünde bulundurulması gereken kıstaslar belirlenecek İlerleyen bölümlerde de görülebileceği gibi incelemenin ve nihayet sistemin günümüzde arz ettiği durum temel önermesi Güney Amerika kıtasının insan hakları değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeyle bölgede yeni alanında önceki dönemlerden farklı ve yeni bir bir gerçeklikle karşı karşıya olduğu ve bu yeni gerçekliğin olduğumuzu, dolayısıyla da İnter-Amerikan İnsan beraberinde getirdiği sorunların (sistemin normatif Hakları Sistemi’nin bu yeni gerçekliğin beraberinde temellerine dokunulmaksızın) hak koruma mekaniz- getirdiği yeni sorunları çözebilmek için yeniden formüle malarının yeniden formüle edilmesi zorunluluğunu edilmesi gerektiğini ortaya koyabilmeyi umuyoruz. dayattığıdır. gerçekliğiyle karşı karşıya şekilde korunmasını sağlamak olabildiğince anlaşılabilir kılmak adına konu beş alt İnsan haklarının korunmasına yönelik bir hukuk sistemi başlık altında incelenecektir: değerlendirilirken çıkış noktası, herhangi bir hak İnsan Hakları Sisteminin koruma sisteminin temel hedefi olan, uluslararası Evrimi ve Güncel Durumu 2- Bölgede İnsan Hakları düzeyde tanınmış insan haklarından yararlanılmasının Alanında etkin bir şekilde garanti edilmesi hedefine uygun olup Yaşanan olmadığının Değişimler ve Bunların Doğurduğu İhlallere gelişmeler 3- Yeni bir İnsan Hakları Koruma Yaklaşımının Gerektiren değerlendirilmesi olması gerekir. Uluslararası insan hakları hukuku alanında yaşanan Farklı Yaklaşımlar Getirilmesi Zorunluluğu Geliştirilmesini hakları .1.1. Sistemin Amacı: İnsan haklarının etkin bir Bu ilk bakışta karmaşık görünebilecek önermeyi 1- İnter–Amerikan insan sonucunda varılan nihai nokta, insan haklarının korunmasının olabildiğince etkili kılınması Alanların olmuştur. Bu alanda atılan her adımda bireylerin Belirlenmesi haklarından azami ölçüde yararlanmalarının garanti 26 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 altına hak ihlallerine izin veriyordur. Bu gibi hak ihlallerinin katalogları ve garanti mekanizmaları, insan hakları devlet politikası sonucu ortaya çıktığı hallerde ulusal alanında hak üstü makamlar önünde yapılan değerlendirmenin ihlallerine cevap verecek şekilde yapılandırılmaya merkezinde, bireysel hak ihlali hallerinde olduğu gibi gayret edilmiştir. Dolayısıyla bahis konusu sistemlerin devlet genel anlamda insan hakları gerçekliğine bir bakışın yorumlanmasına ya da kapsamına ilişkin hukuki bir ifadesi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. tartışma değil, ihlal iddiasında ileri sürülen olguların 1.2. alınması hedeflenmiştir. karşılaşılan Hak Bu gerçeklere koruma ve sistemlerinin nedenle yaşanan insan hakları koruma başvurucu arasında bir hakkın gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespit edilmesi yer alır. etkililiğini Bu değerlendirirken dikkate alınması gereken unsurlar Uluslararası ile gibi hallerde ulusal üstü sistemlerin siyasi organlarının olaylara müdahalesi (insan hakları ihlaline sistemlerini yol açan davranışları değiştirme yeterliğine sahip ulusal değerlendirirken dikkate alınması gereken ilk unsur, bu kurumların eşitler arası bir baskıya maruz bırakılması sistemlerin aracılığıyla), uygulamadan yola çıkılarak ihlallerin ortadan kalkmasına hizmet yapılandırıldıkları gerçeğidir. Bu zorunluluk bahis edecek olumlu bir tutum değişikliğinin sağlanabilmesi konusu sistemlerde kaçınılmaz olarak çeşitli çelişkilerin için yaşamsal önem taşır. ya da boşlukların doğmasına yol açmıştır. Bu Öte yandan münferit, bireysel hak ihlalleri hallerinin sistemlerin gelişimi farklı nedenlerden ötürü daha çoğunda, devletin uluslararası antlaşmalarla bağlı tutarlı bir manzara arz eden ulusal düzenlemelerin olduğunu, hukukun üstünlüğünün geçerli olduğunu, tersine, çoğu zaman insani aciliyetler ve bunlarla başa kısacası bu devletlerin aslında birer hukuk devleti olma çıkmak için düşünülmek zorunda kalınmış somut olaya iddiasında olduklarını görürüz. Bu hallerde insan karşı etkili olmak zorunluluğu arz eden çözümler hakları ihlalleri meydana gelmekle birlikte devlet, bağlamında şekillenmiştir (Novak, 2003). bütün kurum ve kuruluşlarıyla bahis konusu ihlallerin Bu nedenle insan hakkı koruma sistemleri daha çok şu karşısında yer almakta ve bunların gerçekleşmesi sorulara önlemek için gereğini yapma iradesini açıkça ortaya verilen cevaplar çerçevesinde inşa edilmişlerdir: a) b) koymaktadır. Dolayısıyla bu tip insan hakkı ihlalleri Ne gibi bir insan hakkı ihlalinin bertaraf hallerinde asıl olan, sorunun ülke içinde kamu edilmesi söz konusudur? güçlerinin ve kamuoyunun işbirliğiyle çözülmesidir. Hızlı ve etkili bir çözüme nasıl ulaşılır? Ancak insan hakları ihlallerinin iç hukuk sistemlerinde çözüme Bugüne kadar bu sorulara cevap aranırken çoğunlukla şu ayrımdan hareket edildiğini söylemek kavuşturulamaması hallerinde uluslararası sistemin hukuk ya da hukuk benzeri mekanizmaları yanlış devreye girer. Her iki mekanizmanın işleyişi de devletin olmayacaktır; Büyük ölçekli ve sistematik insan hakları iyi niyetinin varlığı üzerine kurulmuştur. İhlalin ihlallerine karşı oluşturulan koruma mekanizmaları ve meydana geldiği devlet ya uyuşmazlığı kendi içinde bunun yanında münferit (bireysel) insan hakları çözmeye çalışacak ya da uluslararası düzlemde dostane ihlallerine karşı oluşturulan önlemler. Uluslararası çözümlere varmaya çalışacaktır. Son çare şüphesiz aynı insan haklarını koruma sistemlerinin hemen hemen iyi niyet temelinde ulusal üstü makamların vardıkları tamamı bu iki temel gerçekliğe çözüm üretmek, her iki çözüme itaat etmek olmalıdır. ihlal tipinin özünü teşhis etmek üzere yapılandırılmıştır Yukarıda tanımlanan bu iki farklı insan hakkı ihlali tipi (Nash, 2005). ile mücadele etmek için İnter-Amerikan sistemi içinde Yaygın ve sistematik insan hakları ihlallerine rastlandığı iki temel uluslararası kontrol mercii oluşturulmuştur: durumlarda ya bizzat hükümet politikaları bu ihlallerin İnter-Amerikan İnsan Hakları Komisyonu ve İnter- yapılması sonucunu doğruyordur ya da hükümet resmi Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi. anlamda devlet ajanı olmayan üçüncü kişilerin hak 27 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi 1.3. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sisteminin yönelik uyguladıkları politikalara karşı hayli eleştirel Değerlendirilmesi bir tutum takındığı açıktır1. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin 1960 ilâ 70’li Doksanlı yıllardan itibaren Komisyon’un raporlama yılları kapsayan ilk döneminin, bölgede yaşanan yaygın yönteminde ve sistematik insan hakları ihlalleriyle damgalandığını gözlenmektedir. söylemek yanlış olmayacaktır (Medina, 1988). Bu raporlarının yanı sıra tematik raporlar hazırlamaya dönemde bölgede hüküm süren bir dizi sol ve sağ başlamış, İnter-Amerikan İnsan hakları Sistemi’ne dâhil eğilimli diktatörlüğün ortak özelliği, gerek iktidarda olan ülkelerde yaygın olarak gözlemlenen kimi ihlalleri kalmak gerekse uzun vadeli toplumsal projelerini konularına göre ele alma yoluna gitmiştir2. Tematik hayata geçirmek için sistematik şekilde insan hakları raporlarda ihlaller, münferit vakalara indirgemeyerek ihlallerine yol açacak yöntemler benimsemek olmuştur. ve ülke temelinde sınırlandırılmayarak, konulara göre Bu koşullar altında Komisyon’un 1960 bir değişimin Bu yaşanmaya dönemde başladığı Komisyon, ülke yer yer kültürel, hatta yapısal bir sistematik izlenmiş; yılından böylelikle bölgeye özgü insan hakları ihlalleri algısının başlayarak görevi, aslen bu yaygın ve sistematik insan genişlemesine hizmet edilmiştir. hakları ihlalleriyle mücadele etmek olmuştur. Şüphesiz bu süreç her şeyden önce bahis konusu ihlallere karşı Yine etkin bir sonuç alabilmek için daha çok uygulamaya belirttiğimiz bu ikinci dönemde, özellikle seksenli yıllar yönelik etmeyi boyunca, Komisyon ile Mahkeme arasındaki ilişkinin gerektirmiştir(Medina& Nash, 2007). Komisyon, bu hayli sorunlu olduğu söylenebilir. Bu iki kurumun yöntemlerle mücadele karmaşık bir yapı arz ettiğini yukarıda dönemde kıta genelinde yaşanan yaygın ve sistematik insan hakları ihlalleriyle mücadele etmenin bir yolu 1 Bu doğrultuda bkz. İnter-Amerikan İnsan Hakları olarak, “ülke raporları” hazırlama yoluna gitmiştir Komisyonu’nun (Gonzales, 2001). Bahis konusu raporlar, meydana gelen http://www.cidh.oas.org/annualrep/86.87sp/Indice.htm, olaylara dair gerçekleri tüm detaylarıyla ortaya koyma erişim nitelikleriyle bu özel ihlal tipi ile mücadele etmede en http://www.cidh.oas.org/annualrep/92span/indice.htm, uygun araç olarak kabul edilegelmişlerdir. erişim tm, olarak adlandırılabilecek seksenli ve doksanlı yılları dönemde her ne 26.06.2014), 1993 26.06.2014), (çevrimiçi (çevrimiçi 1996 (çevrimiçi erişim 26.06.2014) ve 1998 (çevrimiçi http://www.cidh.oas.org/annualrep/98span/Indice.htm, özellikle karmaşık bir dönem olarak nitelendirmek Bu 1986 http://www.cidh.oas.org/annualrep/96span/IA1996Indice.h İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin ikinci dönemi mümkündür. (İAİHK) erişim 26.06.2014.) yılları raporları. Aynı doğrultuda bkz. kadar aynı demokratikleşme sürecinde olan devletlerin sisteme Komisyonun 28/92 sayılı Arjantin (çevrimiçi http://www.cidh.org/countryrep/Argentina80sp/indice.htm teorik anlamda bir bağlılıkları olduğu söylenebilirse de, , erişim 26.06.2014) ; 29/92 sayılı Uruguay (çevrimiçi uygulamada ulusal üstü kontrol mekanizmalarıyla http://www.cidh.org/countryrep/Uruguay78sp/indice.htm, devletler arasında ciddi bir uyuşmazlığın gözlendiği erişim belirtilmelidir http://www.cidh.org/countryrep/Chile85sp/Indice.htm, (Gonzales, 2001). Bu uyumsuzluğu 26.06.2014) 36/96 sayılı Şili (çevrimiçi anlamak için dönemin siyasal iklimini doğru okumak erişim 26.06.2014) gerekir. Demokrasiye geçiş süreci bölgenin birçok http://www.cidh.org/countryrep/ElSalvador94sp/indice.ht ülkesinde çeşitli sorunları da beraberinde getirmiştir. m, erişim 26.06.2014) Raporları. Bunların önemli bir bölümü geçmiş dönemlere yayılan 2 ve 1/99 sayılı El Salvador (çevrimiçi Komisyon bu bağlamda kadın hakları, terörizm, yerli bir dizi insan hakları ihlalleri ile nasıl mücadele halklar, cezaevi koşulları gibi farklı konularda önemli edileceği noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda kabul edilebilecek raporlara imza atmıştır. Detayları için Komisyon’un bkz. yaşanan insan bazı ülkelerin hakları yakın ihlallerinin geçmişlerinde yargılanmasına (çevrimiçi 26.06.2014) 28 www.cidh.org/pais.esp.htm, erişim Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 uyum içinde çalışması zaman almış, aralarında doğan bahis konusu “yeni gerçekliği” anlaşılabilir bir şekilde ciddi anlaşmazlıklar sistemin uyumlu bir şekilde tarif etmekten geçer. Kanımızca bu yeni gerçekliği üç gelişmesine engel olmuştur. Komisyon yıllar boyunca ana unsur üzerinden tarif etmek olanaklıdır: bazı nizalı davaları Mahkeme’ye yollamaktan özellikle kaçınmış3; buna karşılık Komisyon’un Mahkeme hiyerarşik de 1- Sistemin çözüm üretmek zorunda olduğu yeni kendisini olarak bir insan hakları ihlali türünün varlığı, üstünde konumlandırarak usuli işlemlerini düzeltmekten geri 2- İnsan hakları alanında ulusal üstü ve ulusal durmamıştır (Medina, 1988). Keza benzer şekilde iki koruma sistemleri arasında yeni bir ilişki kurum arasındaki çekişme yönetmeliklerde yapılan türünün tanımlanması, değişikliklerin koordine edilmesi konusuna kadar 3- Başvurucuların sisteme dair yeni bir algı sıçramıştır. geliştirmeleri. Nihayet bu ikinci dönemi, mahkemenin arka arkaya Ancak bu üç unsurun bir araya gelmesiyle insan verdiği bir dizi kararla sistemin bireysel hak ihlalleri haklarının karşısında sağlayabileceğinin oluşturmak mümkün olacaktır. Dolayısıyla işe bu gözlenmeye başlandığı bir dönem olarak kayıtlara unsurların her birini daha yakından incelemekle geçmesi açısından olumlu değerlendirilmek gerekir. başlamak yerinde bir tercih olarak görünmektedir. etkili bir koruma Mahkeme içtihadındaki bu gelişme, doksanlı yıllarda korunmasına dair yeni bir perspektif 1. Yeni bir İnsan Hakları İhlali Türü: Yapısal Hak Peru’ya ilişkin davaların hemen tamamında ve iki binli İhlalleri yılların başında Kolombiya kaynaklı çocuklara ve yerli halklarına ilişkin davalarda bir adım daha ileri gitmiş; Daha önce de belirttiğimiz gibi uluslararası insan bireysel başvuruların kapsamının ötesine geçilerek, yeni hakları koruma sistemleri içinde yer alan İnter- açılımlar sergilediği gözlenmeye başlanmıştır. Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin bugüne kadar “yaygın ve sistematik” ile “bireysel ve münferit” olmak Şüphesiz bu açılımlar, İnter-Amerikan İnsan Hakları üzere Sistemi’nin makalenin ilerleyen bölümlerinde “Yeni İnsan güncel Hakları Gerçekliği” sorunsala uygun olarak yeni işaret etmesi açısından son ihlal türü Kanımızca ile mücadele günümüzün ettiği giderek karmaşıklaşan gerçekliği içinde, Güney Amerika’nın üretme kendine özgü koşulları dikkate alındığında artık noktasında hatırı sayılır bir birikim oluşturmaya başladığına temel gözlenmektedir. adlandırdığımız çözümler iki “Yapısal” olarak adlandırabileceğimiz üçüncü bir ihlal derece türünden söz etmek mümkün, hatta ondan da öte önemlidir. zorunlu hale gelmiştir. II. YENİ BİR GERÇEKLİK Bahis konusu ihlallerin karakteristik özelliği, toplumun ihlalleri belirli gruplarının (çocuklar, yerli halkları, göçmenler, alanında yeni bir gerçeklikle karşı karşıya olunduğu ve kadınlar bu gruplara örnek olarak gösterilebilir) temel İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin bu yeni hak ve özgürlüklerinin ihlali sonucunu doğuran ya da gerçekliğin doğurduğu sorunlara da çözüm üretmek mümkün sorumluluğunu taşıdığı, bir süredir dillendirilen bir (kurumsallaşması) olmasıdır. Üstelik ihlale yol açan bu görüştür. yerine hukuki ve siyasi yapılar, aynı zamanda kültürel bir getirebileceğini tartışmanın yolu da her şeyden önce temel üzerinde yükselmektedir ki bu da bahis konusu Güney Amerika kıtasında Şüphesiz bu insan hakları sorumluluğu nasıl kılan unsurun, devletin yapılanması ihlallerin sürdürülebilmesine yardımcı olmakta, çoğu zaman bu korumasız grupların maruz kaldıkları hak Mahkeme, 1979 yılında görev yapmaya başlamış, buna karşılık Komisyon’un Mahkeme’ye ilk davayı yollaması 1986 yılını bulmuştur. Bu konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Medina, 1990: 439-464. 3 ihlallerini görünmez kılmaktadır. Dolayısıyla bu “yapısal” hak ihlallerine karşı yürütülecek mücadele 29 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi hukuki ve siyasi olduğu kadar kültürel bir boyut da gruba ise özgürlüğünden yoksun bırakılanları örnek içermek zorundadır. gösterebiliriz5. “Yapısal” olarak nitelendirdiğimiz bu hak ihlallerine Bu konuda değineceğimiz son unsur, hakların ihlal yakından bakıldığında şu temel tespitleri yapmanın edilmesine mümkün olduğu görülecektir. Her şeyden önce bu bağlantılıdır. kategoride yer alan hak ihlallerinin devletin kurumsal haklarının aşırı derecede zayıf, ihlale açık durumda yapılanmasıyla yakından ilintili olduğu söylenebilir. olması, Devletin kurumları ve ön gördüğü işleyiş usulleri, yükümlülüğünü ortaya çıkarmakta, bu durumun telafi toplumun belirli bir kesiminin haklarının devlet tarafından Toplumun devletin bu belirli alanlarda verilen tepkiyle kesimlerinin harekete bazı geçmesi ihlal edilmesi için kamu gücü tarafından organize bir faaliyet edilmesine cevaz vermekte, kolaylaştırmakta ya da en yürütülmesi zorunluluğu doğmaktadır. Bu gibi hallerde azından bu ihlalleri gerektiği gibi engellememektedir. devlet Bu noktada münferit bir ihlalden değil; toplumun hatırı önlemlerin hak ihlallerine uygun zemin oluşturan sayılır bir kesimini etkileyen ihlallerden bahsettiğimizin ortamı değiştirmekten uzak oluşu yapısal bir ihlale altını çizelim. Öte yandan devletin bu grupların işaret etmektedir6. haklarını ihlal etmek doğrultusunda bir planı hatta makamlarının Şüphesiz eğilimi olduğundan söz edilemeyecek olsa da var olan yukarıda atıl ana kalması ya da unsurlarından alınan hareketle tanımlamaya çalıştığımız “yapısal ihlal” kategorisi, kurumsal yapılanma bu tür ihlallere yol açmaktadır. diğer hak ihlali tiplerinin varlığını dışlamamakta, hele Bu tip ihlallerin ikinci bir özelliği, hakları ihlal edilen hele bunların aşıldığı anlamına gelmemektedir. Tam özneler temelinde karşımıza çıkmaktadır. Genelde tersine, bu yeni ihlal türü bölgede yaşanan insan hakları “yapısal” rahatlıkla ihlallerini daha kapsamlı bir şekilde tanımlama amacını tanımlanabilir ve ayırt edilebilir bir kesiminin haklarını gütmekte, bir nevi tamamlayıcı işlev görmektedir. etkileyecek, hatta bahis konusu ihlaller, kişilerin bizzat Bireysel / münferit hak ihlalleri halihazırda İnter- belirli bir gruba ait oldukları için gerçekleşecektir . Amerikan hak ihlalleri, toplumun 4 İnsan Hakları sisteminin, özellikle de Mahkeme’nin çalışmalarında merkezi bir önemi haizdir. Yapısal hak ihlallerinin üçüncü özelliği, sübjektif bir öğe Yaygın ve sistematik hak ihlalleri kategorisine gelince, olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tip hak ihlalleri maalesef bölgede halen Mahkeme tarafından çözüme gerçekleştiğinde toplum bir bütün olarak belirli bir kavuşturulması gereken bu tip hak ihlallerini yansıtan grubun haklarının ihlal edilmesi olgusuna mesafe vakalar mevcudiyetini korumaktadır7. koymaktadır. Bu durum, kimi zaman karşı çıkmayarak ihlali görmezden gelme şeklinde tezahür edebileceği gibi, kimi hallerde de belirli bir grubun haklarının Bu, kadınlara karşı şiddet vakalarında ciddi bir şekilde karşılaşılan bir durum olmuştur. Bkz. İAİHK, Meksika’nın Ciudad Juarez kentinde kadın haklarının durumu: Şiddete ve ayrımcılığa maruz kalmama hakkı OEA/Ser.L/V/II.117 Doc. 1 rev. 1, de 7 Mart 2003. 5 ihlaline yol açan durumun açıkça onaylanması şeklinde kendini gösterebilmektedir. İlk gruba çocukları, ikinci Bu bağlamda hayli geliştirilmiş bir yoruma ulusal bir yargı kararında rastlıyoruz. Kolombiya Anayasa Mahkemesi T-153/1998 ile T-025/2004 sayılı kararlarında “Anayasal Olmayan Koşullar” kavramını ortaya koymuş, bu gibi hallerde devletin alacağı önlemlerin kilit unsur olduğunu ifade etmiştir. 6 Mahkeme son yıllarda verdiği kararlarda eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağı kavramları üzerinden tam da bu noktaya işaret etmektedir. Bu doğrultuda kararlara bir örnek için bkz. Fermin Ramirez davası 2005 (çevrimiçi http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1358, erişim: 26.06.2014) 4 Örnek olarak 2005 ilâ 2006 yılına ait şu vakaları hatırlatmak yeterli olacaktır. Moiwana Topluluğu vs. Surinam 2005 (çevrimiçi http://www.forestpeoples.org/topics/legal-humanrights/publication/2010/case-moiwana-village-v-suriname7 30 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 Son olarak her yeni kavramsallaştırma çabasında 2. Ulusal ile Bölgesel Hak Koruma Sistemleri olduğu gibi yapısal hak ihlalleri kavramının kullanışlı Arasındaki Etkileşim olup olmadığının sorgulanması gerektiğini ifade İnsan Hakları alanında yeni bir gerçekliğe işaret eden etmeliyiz. Nihayetinde böyle bir kavramsallaştırmanın ikinci basit bir entelektüel çaba olmanın ötesine geçtiği oranda önemli gelişme, ulusal üstü hak koruma sistemleri ile ulusal hak koruma mekanizmalarının konunun uzmanları için bir anlam ifade edeceği günümüzde giderek yoğunlaşan etkileşimidir. ortadadır. Bu soruya klasik hak ihlali kategorilerinin sınırlarını aştığı ve bahis konusu hak ihlallerini çözüme Yirminci yüzyılın sonundan başlayarak yirmi birinci kavuşturmakta tanıdığı yüzyılın ilk yıllarına uzanan süreçte uluslararası takdirde olumlu cevap vermek gerekir. Bu bağlamda hukukun insan hakları alanında ortaya koyduğu yaygın kategorisine normatif ve içtihadi gelişimin, ulusal hukuk düzenlerini baktığımızda devletin bu ihlallerin meydana gelmesi giderek daha çok etkilemeye başladığını, bununla için etmesi bağlantılı olarak da temel hak ve özgürlüklerin gerekliliğinin varlığıyla karşılaşırız. Oysa “yapısal” kavramsal temellendirmesine yönelik tartışmalara yeni olarak adlandırdığımız ihlal kategorisinde böyle bir unsurlar kattıklarını söyleyebiliriz. devlet planının varlığını ortaya koyma zorunluluğu Uluslararası hukukta yaşanan bu normatif ve içtihadi yoktur; hak ihlalini gösteren sonuca işaret etmek yeterli yaratım sürecinin İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi olacaktır . üzerinde de ciddi etkileri olmuştur. Bu bağlamda Bireysel ya da münferit hak ihlallerine gelince bu vurgulanması gereken temel etki, Avrupa hukukunda kategoride yer alan ihlal vakalarında da bir ya da birden gerçekleşen fazla kişinin kamu ajanlarının işlem ya da eylemleri uluslararası hukukun aynı alanda gösterdiği kuramsal nedeniyle hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini ve içtihadi gelişimi yakından takip eden Latin Amerika görürüz. Bu gibi hallerde kurumsal ya da kültürel Anayasacılık hareketi üzerinde olmuştur. Bahis konusu anlamda tayin edici bir durum söz konusu değildir. etkinin en yoğun gözlemlendiği alan ise Latin Amerika Dolayısıyla kurumsal bir tepkiden çok, bireysel bir ülkelerinin anayasa yargısının içtihatlarıdır. Özellikle davranış biçiminden söz edilebilir. Bireysel hak ihlali doksanlı yıllardan itibaren gerek anayasa hükümlerinin mantığıyla yapısal bir ihlali çözüme kavuşturmak değişmesi, gerekse bu değişimle bağlantılı olarak yeni istediğimizde iki ayrı sorunla karşı karşıya kalırız. bir anayasal yargı içtihadının ortaya çıkması anayasal Sadece somut olay çözüme kavuşturulmak istenirse sistemler ile uluslararası hukuk arasında ciddi bir çözüm yetersiz kalacak, eğer olay temelden çözülmek yakınlaşmayı da beraberinde getirmiştir. Yeni anayasa istenirse somut hak ihlali ile rabıtası kopacaktır. metinlerinin geliştirilmesi (Kolombiya, Venezüella), ve bir daha sistematik plan doyurucu hak imkânlar ihlalleri doğrultusunda hareket 8 insan hakları hukuku tartışmalarıyla kimi anayasaların ciddi reformlardan geçmesi (Arjantin, Şili) ya da yeni yargı makamlarının oluşturulması (Kosta Rika) gibi örnekler, yeni bir anayasal gerçeklikle inter-american-court-hu-3, erişim:26.06.2014); Mapiripan Katliamı 2005 (çevrimiçi http://www.crin.org/en/library/legal-database/mapiripanmassacre-v-colombia, erişim: 26.06.2014). 8 Pueblo Bello Katliamı 2006 http://www.refworld.org/docid/501f94502.html, 26.06.2014, Ituango Katliamı 2006 karşı karşıya bulunulduğuna dair tartışmaları derinlemesine beslemiştir (Fix-Zamudio, 2003). Bu yakınlaşma sürecine işaret eden ilk adım, şekli anlamda uluslararası hukukun, özellikle de uluslararası (çevrimiçi erişim: hukukun (çevrimiçi hak koruma yöntemlerinin iç hukuk düzenlerince kabul edilmesi olmuştur9. İkinci adım, http://www.globalhealthrights.org/health-topics/child-andadolescent-health/ituango-massacres-v-colombia-2/, erişim: 9 26.06.2014.) İnsan haklarına ilişkin uluslararası normların iç hukuk düzenince kabul edilip bağlayıcı hale gelmesi noktasında 31 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi uluslararası normatif deneyimin müktesebatıdır. Bu başvurulması müktesebattan özgürlüğünün varlığına işaret eder. anlaşılması gereken, uluslararası ilkelerde ve içtihatlarda ifadesini bulan uluslararası standartların ulusal hukukun insan Toplum mümkün olmayan hak ihlallerinin İnter-Amerikan İnsan başlamıştır. Yeni bir anayasal demokrasiye işaret eden çeşitli kavram devşirmekle, Hakları Sistemi tarafından çözülebilme potansiyelini keşfetmesiyle bu koruma mekanizması, anayasacılık insanların haklarını savunmak için güvenebilecekleri bir hareketlerinden hem de uluslararası insan hakları hukukundan ve Şüphesiz sivil toplumun ulusal düzeyde çözümlenmesi bir demokratik hukuk devleti kavramı belirginleşmeye ulusal Anlaşılması olarak başvuru sayılarının ciddi oranda artmasıdır. yaşanan değişimlerin sonucu olarak bölgede artık yeni hem İyi yeni bir yaklaşımın ortaya çıkması ve bununla bağlantılı ile karşı karşıya olduğumuz söylenmelidir. Son yıllarda kavramsallaştırma, Daha sistemin sivil toplum tarafından algılanmasına yönelik alanında uluslararası ile ulusal hukuk ilişkilerinde yeni bir tablo bu Tarafından karşı karşıya olduğumuzu gösteren üçüncü unsur, Yukarıda aktarılan veriler ışığında Latin Amerika korunması yapma Güney Amerika’da yeni bir insan hakları gerçekliği ile Rika ve Kolombiya teşkil etmektedirler (Nash, 2008). hakların seçim Kullanılması noktada bölgede kayda değer örnekleri Arjantin, Kosta bireysel bir 3. İnter- Amerikan İnsan Hakları Sisteminin Sivil hakları muhakemesine ve içtihadına dâhil edilmesidir. Bu bölgesinde noktasında yöntem olma noktasında büyük mesafe kat etmiştir. Bu Latin farkındalık, sistemin sadece bir grup seçkin için değil; Amerika’nın Yasal ya da Anayasal Hukuk devletlerinin toplumun çok daha geniş kesimleri için de bir çözüm geleneksel standartlarının ötesine geçmiş olmaktadır10. umudu olması anlamına gelmektedir. Yukarıda değindiğimiz süreç, ulusal ve uluslararası Bu hukuk sistemleri arasında yeni bir ilişkiye işaret gelişmeyi, üç farklı boyutta gözlemlemek mümkündür. Öncelikle başvurularda niceliksel olarak etmektedir. Her iki sistem her defasında etkileşim içine ciddi bir artış söz konusudur. İnter-Amerikan İnsan girerek insan haklarını olası ihlaller karşısında en iyi Hakları sistemine yapılan başvurular her geçen gün şekilde koruma altına alma arayışına girmektedirler. artmaktadır. Sisteme başvurmak için geniş olanaklar Dolayısıyla bugün gelinen noktada uluslararası insan sağlayan sözleşmenin 44. maddesi11 bu artışta ciddi rol hakları koruma sistemlerinin ulusal hak koruma oynamakta ve vatandaşlar da bu olanaktan her geçen mekanizmalarının tamamlayıcısı konumuna geldiğini, gün artan bir şekilde faydalanmaktadırlar. ikincil (yedek) bir sistem olmadıklarını belirtmek gerekir. Bu konum, uygulamada olası hak ihlalleri İkinci boyut, başvuruların niteliğindeki zenginleşme hallerinde olarak ifade edilebilir. Artık “yaşam hakkı” ya da en etkin koruma sağlayan sisteme “kişilerin bedensel bütünlüğü” gibi vakaların yanı sıra sıklıkla “ifade özgürlüğü” gibi daha sofistike hakların ihlaline ilişkin başvurulara rastlanmaktadır. Arjantin’de iki temel hususun önemine işaret etmek gerekir. Bunlardan yaşanan “El Corralito”12 olayını takip eden günlerde birincisi, bu normların nasıl bir usuli süreç aracılığıyla iç hukuk düzenlerine dâhil edileceği, ikincisi ise nasıl bir Madde 44: “Sözleşmeye üye ülkelerin birinde ya da birden fazlasında yasal olarak tanınmış herhangi bir sivil toplum kuruluşu, bir kişi ya da kişi topluluğu, taraf ülkelerden birinin sözleşmede tanınan temel hak ya da haklarını ihlal ettiği iddiası ile komisyona başvurabilir.” 11 hiyerarşik bağlayıcılığa sahip olacaklarıdır. Mukayeseli hukuk bugün bize göstermektedir ki her iki konuda da belirleyici olan, devletlerin en üst hukuk normu olarak Anayasadır. 12 10 Avrupa hukuk sisteminde Yasal devlet / Anayasal devlet El Corralito sözü Arjantin’de 2001 yılının Aralık ayında Fernando de la Rua hükümeti tarafından tasarlanan ve tartışmasının içeriğine ilişkin bir çalışma için bkz. Ferrajoli, vatandaşların 2003: 13-30. banka ile emeklilik fonlarındaki hesaplarından para çekmelerine çeşitli kısıtlar getiren yasal 32 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 yapılan başvurular, tam da böyle bir gelişmeye örnek durumun beraberinde getirdiği yeni sorunları çözmeye teşkil etmesi açısından önemlidir. Binlerce kişinin en elverişli hak koruma sisteminin nasıl olması komisyona hak ihlali iddiasıyla başvuru yapması, hem gerektiğinin tespit edilmesi zorunluluğu doğmaktadır. niceliksel olarak (yaklaşık 3000 başvuru) hem de Kanımızca bu tespiti sağlıklı bir şekilde yapabilmek için niteliksel olarak (yeni hak ihlali iddiaları) ciddi bir sorulması gereken temel sorular şunlar olmalıdır: İnter- değişimin yaşanmakta olduğunu ortaya koymaktadır. Amerikan İnsan Hakları Sisteminin hangi unsurları bu bağlamda yeniden formüle edilmeli, hangi unsurlar Konuya ilişkin üçüncü boyut, başvurucuların kimliğine ilişkin olduğu için “sübjektif” boyut değiştirilmeli ve son olarak ne gibi unsurlar sisteme olarak eklenmelidir. tanımlanabilir. Gerçekten de her geçen gün sistemi önemli bir hak arama yöntemi olarak kabul edip İlk bakışta hayli kapsamlı ve karmaşık bir görüntü arz başvuruda bulunan aktörlerin çeşitlenmekte olduğu eden bu sorulara sağlıklı cevaplar üretebilmek için gözlenmektedir. Artık başvurular sadece alışılageldik sorunlar normatif unsurlar, kurumsal unsurlar ve usuli bazı uluslararası örgütlerle (Cejil, Human Right Watch) unsurlar olmak üzere üç farklı alt başlık altında sınırlı incelenecektir. kalmamakta, yeni başvurucular ortaya çıkmaktadır. Bazı vakalarda başvurucular arasında 1. Normatif Unsurlar doğrudan devlet desteği alan kurumların bile yer alması hayli dikkate değer bir gelişmedir13. Devlete karşı Normatif başvuruda mekanizmasını, desteklenen bulunanın, bir kurum bizzat devlet olmasının tarafından tartışmaya yaratabileceği alanda genel özelde açmamak anlamda ise hak sözleşmenin en doğru koruma kendisini yaklaşım gibi sorunlar bir yana sadece bu örnek bile sisteme görünmektedir. Şüphesiz yukarıda ayrıntılı bir şekilde başvuranların giderek çeşitlendiğine iyi bir örnektir. incelemeye çalıştığımız yeni insan hakları gerçekliğinin beraberinde getirdiği sorunların yeni bir sözleşme metni Sistemin işleyişine dair yukarıda değindiğimiz tüm bu kaleme alınmak suretiyle giderilmesi yoluna gitmek her değişimler, artık sistemin gerçekliğinde derinlemesine zaman mümkün, hatta oldukça da cezbedici bir çözüm bir farklılaşmanın yaşandığını göstermektedir. yolu olarak düşünülebilir. Ancak var olan sözleşme metninin tartışmaya açılmasının halihazırda sözleşme III. YENİ İNSAN HAKLARI GERÇEKLİĞİNİ KARŞILAYABİLMEK İÇİN YENİ SİSTEM İÇİ ÇÖZÜMLER ÜRETİLMESİ tarafından güvence altına alınmış olan haklar açısından bir daraltmaya gidilmesi tehlikesini de barındırabileceği göz Güney Amerika’da son yıllarda şekillenmeye başlayan ardı edilmemelidir. Nihayetinde devletlerin kendilerini hukuken bağlayacak ulusal üstü metinlerin bahis konusu yeni insan hakları gerçekliği karşısında bu oluşturulma sürecinde sorumluluktan kaçma refleksi göstermeleri sık rastlanan bir durumdur. Dolayısıyla düzenlemeyi ifade eder. Vatandaşların ekonomik kriz sistemde normatif bir değişikliğe kapı aralayacak her nedeniyle bankalardaki birikimlerini çekmeleri sonucunda türlü müzakere sürecinde sistemin temelini/ özünü sıcak paranın Arjantin dışına çıkarak olası bir bankacılık oluşturan mekanizmaların dokunulmazlığı ilkesinin krizini de beraberinde getirmesi olasılığını engellemek esas alınması yerinde olacaktır. amacıyla getirilen düzenleme yaklaşık bir yıl yürürlükte kalmış, 2 Aralık 2002 yılında bağlayıcılığını yitirmiştir. Bu konuda öne sürülebilecek bir başka itiraz da yeni Fermin Ramirez vs. Guatemala vakasında, başvurunun komisyon önüne Ceza Savunması Enstitüsü tarafından getirilmiş olması bu alanda bir ilk teşkil etmektedir. Bkz. Fermin Ramirez davası 2005. http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1358 (Erişim Tarihi: 26.06.2014) normatif açılımların peşinde koşmak yerine bu alanda 13 harcanacak çabanın var olan kuralların daha etkin bir hak koruması sağlayabilmesine olanak tanıyacak bir yoruma tabi tutulması için gösterilmesinin daha doğru olacağıdır. Bizzat İnter- Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi’nin kendi içtihadı sistemden kaynaklanan 33 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi bazı olumsuzlukların aşılması konusunda ciddi adımlar çözüme atılabileceğini göstermiş olup, çabaların bu yönde ihlallerinin yoğunlaştırılması daha anlamlı olacaktır. alınması gereken önlemlere ilişkin daha geniş bir vizyon 2. Kurumlar: Rollerin ve İlişkilerin öneminin bütünlüğünün sağlanmasına yönelik daha gereken, iki temel arasında (Komisyon ile sözleşmesel bulunduğu kurum önce ayrıntılı bir gerçekliğin verebilmesi için kurallarının ayrıntılı bir şekilde gözden geçirilmesi ve bazı değişikliklere gidilmesi yerinde olacaktır. Bu yönelik tedbirler almaya zorlarken hukuki çözümler, bağlamda somut vakalarda ortaya çıkan zararların giderilmesi için öncelikli olarak etkin bir koruma sağlanmasını engeller hale gelmiş düğüm noktaları ele vazgeçilmez bir işlev yüklenmektedirler. Bu bağlamda alınacaktır. Bu makale kapsamında her sorunlu noktaya her bir aşamanın insan haklarının etkin bir şekilde kati çözümler getirmek mümkün olamayacağından, çabanın yaklaşımımız anlaşılması daha çok çözüm sürecine katkıda bulunabileceğini umduğumuz yeni sorular sormakla gerekmektedir. sınırlı tutulmuştur. kurumlar arasında koordinasyonun Bu noktada ileri süreceğimiz bazı görüşlerin zaman sağlanmasıyla kast ettiğimiz, somut bir takım adımların Örneğin, her iki organın zaman sistemin uygulamasıyla birebir örtüşmediği işleyişini düzenleyen sözleşme hükümleri birlikte ele alınmalı ve mütekabil cevap daha etkin bir koruma sağlayabilmesi için, usul ihlallerine yol açan koşulları ortadan kaldırmaya atılmasıdır. sorunlarına kurallarıdır. Gerek Komisyon gerekse Mahkeme’nin gerekecektir. Siyasi çözüm, devletleri yapısal hak iyi bu incelenmesi gereken üçüncü ve son alt başlık usul için siyasi ve hukuki çözümlerin birlikte uygulanması oluşturduğunun komisyonun özümsenmesi ve sistemin tüm unsurlarıyla bu yeni Yapısal hak ihlallerine karşı etkin bir çözüm üretmek bir altında hakları gerçekliğinin, İnsan Hakları Sistemi tarafından usulünün üreteceği çözümler yeterli olmayacaktır. bütünsel koşullar Latin Amerika’nın karşı karşıya olduğu yeni insan şekilde koruma sistemlerinin sadece bir organının ya da gösterilen isteriz. 3. Usuller aktardığımız farklı sebeplerden ötürü ulusal üstü hak için çizmek veren bir alarm vazifesi gördükleri unutulmamalıdır14. özellikle bir şekilde mücadele edilebilmesi için elzemdir. Bu tip daha daha bireysel hak ihlallerinin gerçekleşme olasılığını haber yukarıda değindiğimiz “yapısal hak ihlalleri” ile etkin ihlallerinde kez tersine bu faaliyetler güçlendirilmeli, birçok vakada olarak daha uyumlu hale getirilmesidir. Her iki organ sağlanması, bir faaliyetlerini bir kenara bırakması düşünülemez. Tam Mahkeme) daha iyi bir koordinasyonun altını arasında yer almaktadır. Sistemin halihazırda içinde koordinasyonun sağlanması ve sistemin bir bütün Sözleşmesel yönelik raporlar kanımızca sistemin olmazsa olmaz unsurları kararlı adımlar atılması gerekliliğidir. Bunu sağlamak için ilk parçalarını etmemesine hak Komisyon’un hazırladığı ülke raporları ve tematik açıdan getirilebilecek ilk eleştirilerden biri sistemin korunması bireysel kontrol mekanizması olarak yerine getirdiği işlevin olduğu güncel sorunlar dikkate alındığında kurumsal hak tekrar eden Bu noktada yeri gelmişken Komisyon’un siyasal bir İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin karşı karşıya arasında gelecekte icap sunabilmektedir. Yeniden Tanımlanması yapılması kavuşturulması reformlar koordinasyon 14 içinde Bu bağlamda Komisyonu devre dışı bırakan Avrupa İnsan Hakları Sistemi’nin geçirdiği tecrübe ilginçtir. Bu gerçekleştirilmelidir. Aynı şekilde yaygın ve sistematik kararla bireysel başvurulara ilişkin ciddi bir filtreleme hak ihlallerine ilişkin komisyon çalışmaları ile münferit olanağı ortadan kalktığı gibi, daha da önemlisi insan ve bireysel hak ihlallerine ilişkin başvurular birlikte hakları değerlendirilmelidir. yönlendirmeye yapacağı Birçok değerlendirmeler, durumda mahkeme komisyonun tarafından ihlallerinin kalınmıştır. 34 mevcut yarayan bir olduğu hallerde mekanizmadan bunları mahrum Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 itirazı dillendirilebilir. çıkış bağlamında değerlendirmek olmuş, vakalara ağırlıklı noktamızın, İnter-Amerikan İnsan Hakları sisteminin olarak ayrımcılık yasağı ilkesi çerçevesinde çözümler görevlerinin nasıl tanımlandığı ve bu görevleri ne getirilmeye çalışılmıştır. Bu benimsenebilecek çözüm derece ezcümle yollarından biri olmakla birlikte yeterli bir yöntem olup uygulamadan çok kuramsal bir tartışma zemininde olmadığı da sorgulanmalıdır. Şüphesiz konuya ilişkin ilerlediğimiz unutulmamalıdır. Eğer başlangıçta bu normatif göreve getirilenler, “bize nasıl bir görev verildi?” atılmaması gerektir (San Salvador Protokolü bu konuda sorusuna cevap ararken bir bütün olarak sistemin iyi hedefini dikkate kurumların faaliyetlerinin hâlâ arzu edilen düzeye almasalardı şüphesiz bugün böyle bir insan hakları erişmediği açıktır. Bu konuda Komisyon’un gerek dava koruma sisteminin varlığından bahsetmemiz mümkün özelliğini göstermeyen yöntemlerle, gerekse sözleşmeye olmayacaktı. taraf olan tüm ülkeler için bağlayıcı olan ve bu konuları yerine ve Konuyu getirebildiği içinde ele alırken olduğu, bulunulan gerçekliği İnsan Hakları Sistemi korunması arayışına da girilmelidir. Şüphesiz bu koruma yönelik tartışmalarda bu iki hususun aynı anda göz tartışmalar15, ekonomik, sosyal ve kültürel hakların önünde hukuki yollarla daha etkin bir şekilde korunmasına kapı bulundurulması yaşamsal bir önem arz etmektedir. araladıkları gibi, bizzat Mahkeme’nin yapısal hak 3.2. İspat Alanında Yaşanan Sorunlar verdiği kararlar da yavaş olmakla birlikte bu doğrultuda İspat alanında yaşanan sorunlar, İnter-Amerikan İnsan ilerlemelerin yaşandığına işaret etmektedir16. benimsediği verilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla yeni çözüm arayışlarına olduğu da iddia edilemez. Bu konuda yaşanan güncel sisteminin önem hem de demokratik bir sistemle uyumlu olması etmektedir. Ancak bunun hepten aşılamaz bir engel İnter-Amerikan bir yöntemlerinin hem ulusal gerçekliklere saygılı olması tasarlanmış olması, bu konuda ciddi bir engel teşkil karşılaştığında özel yöntemlerle yetinilmemeli, başka çözüm yollarının Hakları sisteminin sivil ve siyasi hakların korunması önceliğiyle vakalarla konusuna gerekmektedir. Bu amaçla da halen kullanılmakta olan biri ekonomik, sosyal ve kültürel haklar alanı olmak ilişkin sözleşmesel ayağını oluşturan ekonomik, sosyal ve kültür hakların değerlendirme yapmasını gerektiren temel konulardan ihlallerine de mücadele edilmek isteniyorsa, bu ihlallerin önemli bir değin ortaya koyduğu icraatte derinlemesine bir İnsan yine yabana Sonuç olarak yapısal hak ihlalleri ile etkili bir şekilde asli unsurları dikkate alındığında sistemin bugüne İnter-Amerikan Ancak da üstlenebileceği kanaatindeyiz. Yukarıda değinilen “yapısal” insan hakları ihlallerinin Şüphesiz örnektir)17. çabaların Deklarasyonu’nu kullanmak suretiyle önemli görevler Aracılığıyla Korunması gerekir. gösterilen da kapsayan Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri 3.1. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların İnterAmerikan bir alanda Hakları Sistemi’nde uzun süredir varlığını koruyan bir yöntem, problem olarak göze çarpmaktadır. Sorun, temelde konuyu sözleşmenin güvence altına aldığı haklar başvurucuların somut olguları iki defa ispat etmeleri zorunluluğundan kaynaklanmaktadır. Her ne kadar 15 16 Bu konuda bkz. Abramovic ve Courtis, 2004: 76 vd. Mahkeme’nin bu doğrultuda kararları için Bkz. “Küçüklerin Yeniden Eğitimi Enstitüsü” vakası (2004) http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek protokol olarak düzenlenen 22 maddelik San Salvador Protokolü, 16 Kasım 1999 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel haklar alanında sözleşme sisteminin uygulamada ortaya çıkan eksiklerini gidermeyi amaçlamaktadır. 17 com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1305, erişim: 26.06.2014), “Yakye Axa Yerli Halk Topluluğu” vakası, (2005). http://www.escr-net.org/docs/i/405985, erişim: 26.06.2014) 35 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi mahkeme yönetmeliğinde yapılan son değişikliklerle 18 önlemlerine ilişkin 63. maddesinin 2. fıkrası19 geçmişte sistemin bir bütün olarak birliğine doğru önemli hayli dar bir yoruma tabi tutulmuş, ancak ve ancak adımlar atılmış, Komisyon tarafından yapılan inceleme ölüm neticesinde kabul edilmiş olguların, Mahkeme önünde cezalarının de geçerli olacağı düzenlemesi getirilmişse de, bahis kullanılmasına olanak tanınmıştır. Bu hallerde de konusu yaşam değişiklik sağlamamıştır. olguların uygulamada Mahkeme, tamamını hedeflenen önüne yeniden gelen yararı vakalarda cezasına çarptırılmış infaz hakkını olan edilmesini kaybetme başvurucuların engelleyecek tehdidi şekilde altında olan başvurucunun ve bu tehdidi temellendiren olguların değerlendirmekte, açıkça tespit edilmesi Düzenlemenin Komisyon hem de Mahkeme önünde iki kez ispat etmek olanağın daha çok bir koruma yöntemi karakteri yükü aslında taşımasına yol açmıştır. Buna karşılık günümüzde İnter- Mahkeme’nin Komisyon aşamasındaki usul sürecini Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin bahis konusu yetersiz bulmasından kaynaklanmaktadır. Bu sorunu önlemlerin aşmak için iki adım atmak gerekir. Öncelikle Komisyon gözlemlenmektedir. Bu da bahis konusu mekanizmanın tarafından yapılan incelemeye hangi önlemlerle bir giderek bir koruma mekanizması olmaktan çıkıp, yargılama düşünülmeli, gerçek anlamda bir “tedbir”e dönüştüğünü, bir nevi buna ek olarak Mahkeme önünde olguların yeniden “uluslararası amparo” kimliği taşımaya başladığını ispatlanmasını gerektirecek hallere ilişkin kıstaslar göstermektedir ki şüphesiz bu olumlu bir gelişme belirlenmelidir. Bu kıstaslar başvurucular tarafından olarak önceden bilinmelidir ki onlar da vakalarını bu kıstaslar boyutundan bahsedilebilir. Öncelikle önleyici tedbir ışığında savunabilsinler. yoluna başvurma halleri sadece yaşam hakkı ya da Yukarıda girmektedirler. niteliği Bu durum, kazandırılabileceği değindiğimiz önlemlerin dar yorumu, aranmıştır. dolayısıyla başvurucular ileri sürdükleri iddiaları hem altına bu zorunluluğu kullanım yorumlanmalıdır. uygulamada alanını Bu bu genişlettiği genişlemenin iki bedensel bütünlük hakkı gibi hallerle sınırlı tutulmayıp alınması (biraz da ilerleyen aşamalarda uluslararası düzlemde Mahkeme’nin ikincil bir başvuru mercii olmaktan çıkıp, alınacak kararların içerikten yoksun kalma tehlikesi giderek asli bir yargılama organı olması anlamına dikkate alınarak), somut vakalar değerlendirilerek özel gelmektedir ki gerek usuli anlamda gerekse maddi tedbir gerektiren başka hakları da içine alacak şekilde anlamda daha etkin bir hak koruması amaçlanıyorsa genişletilmiştir (Medina&Nash, 2007). İkinci önemli olması gereken de budur. değişiklik ise başvurucular açısından gerçekleşmiş, 3.3. Geçici Koruma Önlemleri – Önleyici Tedbirler Mahkeme her bir başvurucuyu somut bir şekilde tespit İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin usul hukuku etmeye lüzum görmeksizin, grup halinde yapılan alanında incelenmeye değer yönlerinden biri de önleyici başvurularda tedbirlere hükmetmekten çekinmemiştir20. ilişkin uygulanmasıdır. düzenlemeler Sözleşme’nin ve bunların geçici koruma 19 da önleyici tedbirlerin alınmasına İnter Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi m. 63/2 uyarınca, “Mahkeme önüne getirilen somut vakalarda durumun Bkz. İnter-Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi Yönetmeliği madde 44 fıkra 2: “Amicus curiae başvurularının mahkemeye elden değil de elektronik ortam üzerinden yapıldığı durumlarda başvurucunun imzasını içermediği ya da elden teslimde başvurunun ekinde yer alan belgelerin orijinallerinin de verilmediği hallerde başvuru tarihinden itibaren 7 gün içerisinde eksiklikler Mahkeme nezdinde giderilmelidir. Başvuru bu süre dışında veya belirtilen belgeler olmadan gönderilirse, daha fazla işlem yapmadan arşivlenir.” 18 ciddiyetini ve aciliyetini dikkate alarak, başvuruculara telafisi imkânsız zarar gelmesini önlemek amacıyla, geçici koruma önlemleri alınmasına hükmedebilir. Henüz kendi önüne gelmemiş vakalarda Mahkeme Komisyon’un başvurusu üzerine bahis konusu önlemlere başvurabilir.” Bu doğrultuda bir karara örnek için Bkz. “Urso Branco Hapishanesi” vakası. (Başvuru tarihi 2002, Karar tarihi 25 Kasım 2009.) (çevrimiçi 20 36 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 Bu noktada daha karışık bir durum arz eden ve Mahkeme, ancak Komisyon’un başvurusu üzerine önümüzdeki dönem giderek daha çok tartışma konusu harekete geçebilir”. olacak olan olasılık ise, sistemin başvuruyu destekleyen herhangi bir somut vakanın varlığına Düzenlemeyi yapanların “vaka” ile kast ettikleri, sadece gerek sistem tarafından değerlendirmeye alınmış başvurular duymaksızın önleyici türden tedbirler alınmasına karar mıdır, yoksa vaka sözcüğü geniş yorumlanarak, önleyici verip veremeyeceğidir. Hali hazırda bir olaya ilişkin tedbir talebini destekleyecek herhangi bir somut ihlal önleyici tedbir başvurusunun Mahkeme tarafından başvurusunun varlığı şartı aranmayacak mıdır? Bizce değerlendirmeye alınabilmesi için ya bu başvuruya bu noktada daha geniş bir yoruma başvurmak yerinde kaynaklık teşkil eden vakanın bizzat Mahkeme önünde olacaktır. olması ya da henüz bu aşamaya gelinmediyse önleyici tedbir alınmasına tarafından yönelik Mahkeme başvurunun önüne konusu Komisyon getirilmesi Nihayetinde önleyici tedbirlerin ve amacı hükümlerinin şartları bu dikkate konuda alındığında dar bir doğası, Sözleşme yoruma tabi tutulmaması gerekir. Tam tersine hak ve özgürlüklere aranmaktadır. Dikkat edilirse her iki halde de sistem en etkili korumayı sağlayacak şekilde bir yorum tarafından değerlendirmeye alınmış bir başvurunun yapılmalıdır ki bu da somut olayda gerektiğinde varlığı söz konusudur. önleyici tedbirlerin alınmasına olanak tanıyabilmelidir. İncelemenin önceki bölümlerinde günümüzde insan Kaldı ki Sözleşme’nin bu konudaki düzenlemesine hakları koruma bakıldığında esastan bir sınırlama yoluna gidilmediğini mekanizmalarına başvurmanın ve bu başvuruların ilgili görürüz. Sisteme yansımış somut bir vaka olmadığında kurumlar tarafından kabulünün giderek kolaylaştığını kimlerin belirtmiştik. Bu iki gelişmenin birbiriyle yakından belirlenmiş bu noktada da Mahkeme’ye doğrudan bağlantılı olduğunu ve bu durumun yeni bir insan doğruya tarafların değil Komisyon’un başvurabileceği hakları gerçekliği ile karşı karşıya olduğumuz iddiasını ifade edilmiştir. hukuku alanında ulusal üstü destekleyen unsurlardan biri olduğunu ileri sürmüştük. talebinde bulunulabileceği başvurusu yapabileceği İnsan Hakları sisteminin yargılama usulüne ilişkin herhangi bir somut vaka getirmeden de önleyici alınması tedbir Bu şekilde yapılacak geniş bir yorumun, İnter-Amerikan Bu yorumun bir sonucu olarak, Komisyon önüne tedbirler önleyici düzenlemelerinin ileri doğasını bozacağı eleştirileri getirilebilir. Oysa bu yorumla yargılama usulünün sürülebilir. Komisyon bu tip başvuruları değerlendirmiş esaslarına hiçbir şekilde dokunulmamakta, (kaldı ki ve nihayetinde Komisyon yönetmeliğinde önleyici olağan hallere ilişkin yargılama usulleri sözleşmenin tedbirlere yer verildiğini, bu konuda başka herhangi bir başka maddelerinde düzenlenmiştir.) sadece “çok normatif sınır da çizilmediğini dikkate alarak, bu önemli şekilde önleyici tedbirler alınabileceğine hükmetmiştir. ve acil haller”le sınırlı tedbirler değerlendirilmektedir. Bu noktada asıl sorun, sistem tarafından değerlendirme 3.4. Class Action (Grup Davası) aşamasına alınmış somut bir vaka yokken Komisyon’a değil de doğrudan Mahkeme’ye önleyici tedbir alınması Mukayeseli hukukun güncel tartışmalarından biri de amacıyla başvurulduğunda ne yapılacağıdır. Bu konuda “class action” kavramıdır. Bahis konusu kavramla sözleşmenin 63. maddesinin 2. fıkrasının yorumlanması somut kilit önem taşımaktadır. Maddenin lafzı şöyledir: “Eğer topluluğunu etkileyen bir sorunun, bu grup içinden kendi önüne getirilmemiş bir vaka söz konusu ise herhangi birinin başvurusu üzerine aynı durumdan olarak ifade edilmek istenen, bir insan etkilenenlerin tamamı için geçerli olacak şekilde çözüme kavuşturulmasıdır(Mulheron, 2005). Bir insan hakkı ihlalinin uluslararası düzlemde çözüme kavuşturulmasının benzer bir şekilde o hakkının ihlali http://www.corteidh.or.cr/docs/medidas/urso_se_08_ing.p df, erişim: 26.06.2014) ile karşı karşıya olanlar için de geçerli olabilecek 37 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi sonuçlar doğurması mümkündür ki bu bağlamda ele bir bütün olarak sistemi farklı yorumlamaları ve alındığında ulusal üstü hak koruma sistemlerinin kullanmalarıdır. Hak ve özgürlükler için daha etkili bir kararlarının “class action” ile benzerlik taşıdığı ileri koruma sağlamanın yolu nereden geçer, sözleşmesel sürülebilir. organların görev ve yetkisini nasıl yorumlarsak daha etkin bir koruma sağlayabiliriz soruları sorulduğunda Bu kavram, Inter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin yukarıda aktardığımız sorunun çözülmesi için en büyük etkililiğini artırmak için, özellikle yapısal hak ihlalleri adım da atılmış olacaktır. olarak adlandırdığımız kategorideki ihlallerle mücadele 3.5. Telafi Edici Önlemler etmek için elverişli bir yol olarak gözükmektedir. Böylelikle bir kişi ya da topluluğun başvurusu üzerine Bireysel başvurularda en önemli sonuç, telafi edici verilecek karar, aynı koşulları paylaşan başka kişilere kararların alınmasıdır. Bireysel başvuru mekanizması, yönelik uygulamalara da örnek teşkil edebilecektir. Ancak uygulamada kavramın sistem yargılama sonucunda devletin ihlalde bulunduğu tarafından yargısına varıldığı hallerde verilecek kararın, hak kullanımında bazı sorunlar ortaya çıkmıştır. Komisyon, ihlaline bazı vakalarda bu kavramdan hareketle konuyu giderilmesine hizmet edecek önlemlerin alınmasını Mahkeme önüne götürmüş ancak bu aşamada ciddi bir sağlayacak muhalefetle karşılaşmıştır. Mahkeme, bu bağlamda ihlalleri olarak tanımladığımız hallerde bu durum biraz kendi karmaşık yetkisi yapmakta, konusunda özellikle hayli telafi dar bir edici yoruma kararların uğramış Mahkeme başvurucuların şekilde hale yapılandırılmıştır. gelmektedir. önüne bu götürmüş Bir durumlarının Yapısal yanda bireysel hak vakasını mağdurun yararlanıcılarının sadece bizzat hak ihlaline maruz durumunun telafi edilmesi söz konusu olmakta, öte kalan ısrarlı yanda onunla aynı koşullar altında bulunan başka duruşunu korumaktadır. Mahkeme içtihadına göre, kişilerin, benzer hak ihlallerine maruz kalmalarına ancak ve ancak hakları ihlal edilmiş, vakayı mahkeme olanak sağlayan kurumsal ve kültürel yapı bütün önüne götürmüş, dolayısıyla bireyselleştirilebilecek gerçekliğiyle var olmaya devam etmektedir. başvurucular olabileceği konusunda vakalarda Mahkeme aracılığıyla telafi edici bir karar Mahkemenin telafi edici önlemlere ilişkin geliştirdiği verilebilir21. içtihada bakıldığında bu durumun tamamen farkında Oysa Mahkeme “class action” mekanizması sayesinde olduğu gözlenmektedir. Mahkeme bu duruma bir başvurucunun davası aracılığıyla, pekala bire bir aynı çözüm getirebilmek için iki tür önlem grubuna dikkat koşullar altında bulunan kişilerin tamamına (vakasını çekmektedir. Bir yanda bireysel hak ihlallerinin yol mahkeme olmasın) açtığı sonuçları gidermek için tazminat, eski hale iade, uygulanabilir, telafi edici kararlara imza atabilir. Bu dostane çözüm gibi yöntemler öngörülmekte; bir noktada sorun Komisyon’un daha geniş, Mahkeme’nin yandan da bu tür ihlallerin meydana gelmesine olanak ise daha dar bir yorum yapması değil; her iki kurumun sağlayan koşulları ortadan kaldırmaya yönelik (hak önüne taşımış olsun ya da ihlallerinin tekrar etmesini engellemeyi temin edici) 21 önlemler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu bağlamda Mahkemenin bu tutumunu örnekleyen kararlar için bkz. hak ihlallerinin tekrar etmesini engellemeye yönelik Mahkemenin 2004 tarihli “Küçüklerin yeniden Eğitimi Enstitüsü” kararı, paragraf 273 önlemlerle mağdurlar arasında doğrudan bir ilişki (çevrimiçi kurmanın mümkün olmadığı söylenebilirse de daha http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= doğru bir yorum, bu tür önlemlerin bireysel düzlemde com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1305, erişim: 26.06.2014, 2005 tarihli “Moiwana” kararı, paragraf ihlalin giderilmesini sağlarken toplumsal ölçekte de 176-178. önleyici oldukları dolayısıyla iki boyutlu bir koruma (çevrimiçi sağladıklarıdır. http://www1.umn.edu/humanrts/iachr/C/145-ing.html, erişim: 26.06.2014.) 38 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 Mahkemenin önerdiği hak tekrarını Bahis konusu mekanizmalar, günümüzün insan hakları önlemeye yönelik tedbirlerin neler olduğu bir yana, bu koruma paradigmasının bütünsel yapısının vazgeçilmez konuda asıl önemli olan, bu önlemlerle yapısal hak bir öğesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Nihayetinde bu ihlallerinin bağlantıdır. temel hak ve özgürlüklerin sübjektif bir nitelik Uygulamada Mahkeme’nin varlığını kabul ettiği hak taşıdıkları ve kurumsal olarak güvence altına alınmaları ihlallerinin tekrarını önlemeye yönelik önlemler, yapısal gerektiği genel kabul görmüş bir yaklaşımdır (Nash, hak ihlallerinin nedenlerini ortadan kaldırma hedefine 2005). kaynakları ihlallerinin arasındaki en uygun araç olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bahis konusu önlemler aracılığıyla hayata Bütünsel bir hak koruma vizyonu kaçınılmaz olarak iki geçirilecek boyuttan meydana gelecektir. Bu bağlamda insan kurumsal ve kültürel değişimler, yapısal insan hakları haklarının güvence altına alınması sorununun normatif ihlallerinin öznesi olan birey ve toplulukları kırılgan, boyutu, ihlale açık hale getiren temel etmenleri ortadan boyutu, alanında değil, idari ve sosyal politikalar alanında da) desteklenmesi, bu kurallarının uluslararası uluslararası yargılama sürecinin, insan haklarının etkili bir şekilde koruma altına alınmasına ve kültürel (eğitim ve kültürel değişim kampanyaları) projelerinin hukuk standartlara uygun olmasını gerektirirken, yargısal kaldırmaya hizmet ederler. Kurumsal (sadece hukuk değişim ulusal yönelik atılan ilave bir adım olarak görülmesini konuda gerektirir. Dolayısıyla uluslararası düzlemde alınan yaşamsal öneme sahiptir. Şüphesiz bu projelerin gerek kararların etkin bir koruma sağlayabilmesi için, ister denetim kurumları gerekse sivil toplum örgütleri yargı kararları olsunlar (İnter-Amerikan İnsan Hakları tarafından takip edilmeleri ve yürütülmeleri, arzu Mahkemesi Kararları) ister yarı-yargısal olsunlar (İnter- edilen hedeflere ulaşılması için olmazsa olmaz bir koşul Amerikan İnsan Hakları Komisyonu ya da Birleşmiş olarak düşünülmelidir. Milletler Komisyonlarının kararları) ulusal düzlemde Hak ihlallerinin tekrarını önleyici önlemlerin çeşitliliği, yerine getirilebilmeleri talep edilebilmelidir. incelenen somut hak ihlali ile alınacak tedbir arasındaki bağlantı dikkatle sınırlandırılmalıdır. Bu konuda doğru IV. Sistemin Meşruiyeti bir orantı olmalıdır; değerlendirme konusu hak ile bu Çalışmanın bu bölümüne değin ağırlıklı olarak İnter- hakkın ihlaline karşı önlem arasında bir bağlantı Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin karşı karşıya kurulamaması, alınan kararların meşruiyetini zedeleme olduğu yeni insan hakları gerçekliğini tanımlamaya tehlikesini de berberinde getirir ki bu durum şüphesiz çalıştık ve sistem içinden bu gerçekliğin ortaya çıkardığı sistemin tamamına yönelik gerçek bir risk oluşturur. yeni sorunlara ne gibi normatif çözümler üretilebileceği sorusunda 3.6. Mahkeme Kararlarının Yerine Getirilmesi yoğunlaştık. Bu noktada ele alınması gereken son ve yaşamsal nokta, yukarıda ortaya konan İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin usuli sorunlara yönelik önerdiğimiz çözümlerin boyutunu ele aldığımız bu bölümde son olarak meşruiyetinin değerlendirilmesidir. Sonuçta sistemin mahkeme kararlarının yerine getirilmesi konusuna gelişmeye devam etmesi, zaman içinde ilgili taraflarca değinmekte yarar görüyoruz. Şüphesiz bu konuda ilk (sözleşmeye taraf devletler, sivil toplum kuruluşları vs.) söylenmesi gereken devletlerin yargı terk edilmemesi arzu ediliyorsa sistemin karşı karşıya kararlarını yerine getirmeye edecek bulunduğumuz insan hakları gerçekliğine hukuki mekanizmalar oluşturmaları gerektiğidir. Devletlerin iyi çözümler getirme noktasında sınırlarının nerede sona niyetle erdiği sorusuna da doyurucu bir cevap vermemiz hareket ederek bu uluslararası hizmet mekanizmaları oluşturmadıkları hallerde herhangi bir ulusal üstü hak koruma sisteminin etkili bir faaliyet gerekmektedir. gösterme Herhangi bir normatif hukuk sistemini incelerken bahis olasılığından söz etmek de mümkün olmayacaktır. konusu sistemin meşruiyetini sorgulamayan her türlü analiz eksik kalmış demektir. Bu noktada meşruiyet ile 39 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi kastedilen başta üzere, uluslararası alanda bir taahhüt altına giriyorlarsa bunu uygulanan yöntemler ile alınan sonuçlar arasındaki iyi niyetle yaptıkları ve taahhütlerini yerine getirmek uyumdur. Tüm normatif sistemlerde (uluslararası amacında oldukları varsayılır. Dolayısıyla yüklenilen alanda faaliyet gösteren kurumlarda belki daha da taahhüt ile talep edilen yaptırım arasında bir fark fazla) uygulamaların meşruiyeti sağlam olduğu itirazı, geçerli bir meşruiyet itirazı olarak kabul oturtulmuş sitemin olmasına işlevleri yaşamsal olmak temellere derecede bağlıdır. edilmelidir. Şüphesiz bu meşruiyetin sadece kuramsal düzlemle sınırlı kalması yeterli olmayacak, aynı Bu konuda dikkate alınması gereken ikinci nokta, tutarlılık sözleşmesel organların insan hakları ihlallerine ilişkin uygulamada da beklenecektir. uluslararası düzeyde birtakım yaptırımlar öngördükleri İşte bu nedenlerle İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi hallerde özellikle sorumluluk ve yaptırım alanlarında incelenirken içinde bulunulan güncel durumun yanı sıkı bir takım ölçütlere bağlı kalmaları zorunluluğudur. sıra olası değişikliklerin de sistemin meşruiyetine halel Bahis getirip getirmeyeceği sorgulanmalıdır. Herhangi bir yükledikleri meşruiyet temeli barındırmayan bir konumda ısrarcı gerçekliği test edilmiş ve bu sorumluluklar hukuken olmak ya da sistemin meşruiyetini tartışmaya açacak temellendirilmiş olmalıdır. Bu bağlamda düşülebilecek değişiklikler önermek, ciddi bir sorumsuzluk örneği hatalardan biri sisteme ulaşan her başvurunun, bir olacak ve sistemin geçtiğimiz elli yıl boyunca ortaya “yaptırım” ile karşılanması gerektiğini düşünmek koyduğu uygulamalar aracılığıyla gösterdiği gelişimi olacaktır. Sistem, yargılama esnasındaki faaliyetlerinde tehlikeye atacaktır. ciddiyetle hareket edebilmeli ve bu süreç sonucunda Bu bağlamda sistemin tüm normları aldığı ve aracılığıyla söylenebilir. Bahis konusu meşruiyet değerlendirmesi teşkil da eden aynı olguların ciddiyetle telafi alanının uygunsuz bir şekilde genişletilebileceğini gözden kaçırmamalı, hak ihlali ile iki ana boyut üzerinden gerçekleştirilecektir; önce yaptırım sivil toplum arasındaki bağlantıyı gözetmeye dikkat etmelidir. Telafi sürecinin bütününde mağdur, ihlal ve açısından. yaptırım arasında mantıksal bir bağ kurulmasına özen 1. Devletler Teoride kararları temel sorumluluk zararların telafi edilmesi noktasında alınacak önlemler geçerliliğini test etmek için de doğru bir kıstas olduğu da hallere devletlere Mahkeme), hak ihlalleri sonucunda ortaya çıkan ana kadar ortaya koyduğumuz çözüm önerilerinin sonra organların temellendirebilmelidir. Kontrol makamları (özellikle de mekanizmalarıyla meşruiyetinin analiz edilmesinin şu devletler açısından daha konusu ve gösterilmelidir. pratikte devletlerin sistemin meşru İhlallerin değerlendirilme süreçlerinde devletlerin olduğunu kabul etmeleri için üç koşulun varlığını “silahların eşitliği” ilkesine uygun muamele görme arayacaklarını (i) talebini, halihazırda kendilerine sözleşme uyarınca Taahhüt ettikleri ile kendilerinden talep edilenin aynı verilmiş olan çeşitli yükümlülüklerden azat edilmek şeyler sorumluluklar olarak anlaşılmaması gerekir. Genel olarak ispat yükü, belirlenirken (özellikle yetki ve yaptırım konularında) sözleşme tarafından ön görülmüş olan özel birtakım açık ve net kıstaslara riayet edilmesi; (iii) İhlallerin ispat değerlendirilme “silahların eşitliği” ilkesi uğruna feda edilmemelidir. Bu olması; söylemek (ii) yanlış olmayacaktır: Uluslararası süreçlerinde “silahların eşitliği” yükümlülükleri vs. aynen devam etmeli, ilkesine uygun muamele görmek. ilke taraf devletlerin uluslararası kontrol makamlarıyla Taahhüt alanında asıl olan sözleşmesel organların iyi niyet içinde işbirliği yapma yükümlülüklerini tavsiye kararlarının, raporların ve yargı kararlarının ortadan kaldıracak şekilde yorumlanmamalıdır. devletlerin taahhütleri ile uyumlu olduklarını açıkça Bu başlık altında değinilebilecek bir başka ilginç husus, ortaya koymaları ve temellendirebilmeleridir. Devletler, sistemin kuruluşundan günümüze değin devam eden, 40 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 Komisyon’un Mahkeme önünde görülen davalarda Komisyon’un kabul edilebilirlik kararı vermeden önce taraf olduğuna dair, bizce “hatalı” bir yorumdan kendisine kaynaklanmaktadır. başlangıçta değerlendirilmesi gereken vakalar olarak yorumlamama Mahkeme’ye bireysel başvuruda bulunulamamasından, yoluna gidebildiğini de belirtelim. Erişim konusunda kabul edilebilirlik testinden başarıyla geçen vakaların asıl Komisyon tarafından Mahkeme önüne götürülmesi yaşanmaktadır. zorunluluğuna Komisyon’un getirilmesi ile Mahkeme önüne getirilmesinin yarattığı Washington’da görev yaparken tarafsız bir organ olarak sonuçlar arasında hala ciddi farklar bulunmaktadır. Bu görülmesi, ancak Costa Rica’da Mahkeme önünde aşamada yargılama safhasında davayı kazanmaya odaklanmış bir Sorunun birinci boyutu, sistemin yapısındaki ikilikten taraf olarak telakki edilmesi son derece sağlıksız bir kaynaklanmaktadır. Sözleşmeye imza atmış olmakla durumdur. Şüphesiz Komisyon sözleşme uyarınca birlikte henüz onaylamamış devletlerin varlığı, bazı devletlerin insan hakları alanındaki uygulamalarını devletlerin sadece Komisyon’un denetimine tabi olup, denetlemekle görevlendirilmiş temel bir organdır ve bu Mahkeme’nin yetkisi dışında görünümüyle yeri geldiğinde yargılama sürecine dahil doğurmuştur. İkinci olması da son derece doğaldır. Ancak sözleşmenin yargılama doğru yorumlanmasından farklı bir amaç güdecek Mahkeme’ye şekilde davanın tarafı olması sonucuna varmak kabul gönderilmemesinden edilemez. Komisyon, aslen OEA kartının ve Amerikan yapılan İnsan Hakları Sözleşmesi’nin bir organıdır ve bu çözümlenmesi nedenle insan yüksektir. Ancak halihazırda olduğu gibi şeffaflıktan haklarının doğru yorumlanmasını ve uygulanmasını uzak bir filtreleme sisteminin varlığının da meşruiyet temin anlamında ciddi sorunlar yarattığı yadsınamayacak bir tüm Bu yorum, dayanmaktadır. faaliyetlerinde etmek olmalıdır. Oysa temel önceliği Günümüzde artık başvurucuların davalarını doğrudan Mahkeme önüne sorun, başvuruları, Mahkeme’ye Bir sorunun yetkisi tüm sistem erişim vakanın iki bahsedilebilir. ise hallerde Mahkeme’nin bazı gönderilirken vakalar bazılarının kaynaklanmaktadır. başvuruların halinde önüne kalmaları sonucunu sorun olan konusunda Komisyon boyutundan bir tarafından Mahkeme sistemin Şüphesiz tarafından tıkanma ihtimali gerçektir. getirebilmeleri imkanının tanınmış olması, bu anlamda Uluslararası insan hakları sistemlerinde değerlendirme Komisyon için daha net bir görev tanımı yapılmasına da süreçlerinin uzunluğu bir başka sorun olarak karşımıza kapıyı aralamıştır. Ancak uygulamaya bakıldığında bu çıkmaktadır. Bu alanda da devletleri zorlayıcı bir takım konuda hala alınması gereken hayli mesafe olduğu süre gözlenmektedir. sınırlamaları getirildiği göz önünde bulundurulursa benzer bir standarda uyulmasının, 2. Sivil Toplum Uluslararası ulaşan Sözleşme organlarından beklenebileceği iddia edilebilir. insan hakları sistemlerini devletlerin Bu konuda son olarak, sistemin sivil toplum nezdinde faaliyetlerini kontrol etmek için giderek daha elverişli meşruiyetinin bir alternatif olarak değerlendiren sivil toplum için bu isteniyorsa, Sözleşme kurumları tarafından verilen sistemlerin meşruiyeti, doğrudan doğruya sorunlarına kararların yerine getirilmesini sağlamaya yönelik etkili etkili çözüm getirebilme potansiyelleriyle bağlantılıdır. önlemler alınması gerekliliğinin de altı çizilmelidir. hissedilen siyasi mekanizmaların daha aktif bir rol Mahkeme’ye erişim, yargılama sürecinin uzunluğu ve oynamaları gerektiğini düşündüğümüzü belirtelim. mahkeme kararlarının uygulanması olarak sıralanabilir. konusunda Komisyon’un sağlamlaştırılması Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nde eksikliği fazlasıyla ilgilendiren hususlar, genelde sisteme erişim, özelde erişim ve Bunu sağlayabilmek için her şeyden önce İnter- Hak ihlallerine ilişkin davalarda sivil toplumu en çok Sisteme korunması güncel Komisyon tarafından yerine getirilen raporlama uygulamaları dikkate alındığında ciddi bir sorun süreçleri, sistemin meşruiyetini sağlamlaştıracak bir yaşanmadığı gözlenmektedir. Ancak bazı hallerde başka unsur olarak göze çarpmaktadır. Raporlama 41 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi yöntemini halka yakın hale getirmek, arzu edilen insan sonuçları yandan kapsamlı bir normatif tartışmaya kapı aralandığında vatandaşların özellikle yaygın ve sistematik ihlallere ciddi tartışmaların yaşanarak sürecin gereksiz yere ilişkin tematik raporların hazırlanması için uluslararası uzaması pek muhtemel gözükmektedir. sağlayabilir. denetim Bunun kanallarını için bir harekete geçirmelerini hakları geçmişine bakıldığında bu derece İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi uygulamasında kolaylaştıracak sarih mekanizmalar oluşturulmalı, bir değişikliğe yol açacak her türlü değişikliğin, sistemin yandan da raporlama sürecini başlatacak olguların sivil meşruiyetinin korunmasını gözetmesi gerekmektedir. toplum unsurları tarafından sisteme nasıl sunulacağına Bu meşruiyet, her şeyden önce sistemin asli unsurları dair koşullar açıklığa kavuşturulmalıdır. Böylelikle hem olan sistemin insanlara yakınlaşması sağlanacak hem de taraf devletler ve sivil toplum katında korunmalıdır. hazırlanacak raporlar, sivil toplumun işbirliği sayesinde Sonuç olarak tüm bu olgular dikkate alındığında, Latin içerik olarak zenginleşeceklerdir. Amerika özelinde insan hakları gerçekliğinin ciddi bir V. SONUÇ değişimden geçmekte olduğu ve bu dönüşümün ortaya İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi bölgede insan çıkarttığı insan hakları sorunlarının aşılabilmesi için de hakları alanında yaşanan ortak deneyim üzerine inşa önemli edilmiştir. Sistemin insan haklarını korumaya yönelik Sistemin hepten tartışmaya açılmasını engellemek ve mekanizmalarının evrimi, bölgede sürekli değişim kısır tartışmalar içine girmekten kaçınmak için, bu göstermekte olan insan hakları gerçekliğine en uygun reformlar içerikten çok kurumsal ve usuli alanlarla çözümleri üretme ilkesi etrafında şekillenmiştir. sınırlı reformlar tutulmalı, yapılması bu gerektiği alanlardaki ortadadır. kazanımların sonuçlarına göre sistemin gelecekte insan hakları Sistemin geçirdiği evrim, insan hakları alanında ihlalleri karşısında en etkili korumayı sağlaması için yaşanmakta olan sürekli değişimin aşılması gereken yeni sorunları da beraberinde alması gereken önlemler sürekli araştırılmaya devam getirdiğini edilmelidir göstermektedir. Bölgede yaşanan bahis konusu insan hakları sorunları, İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin ana gayesi olan hakların en etkili şekilde korunması ilkesi uyarınca tanımlanmalı ve çözüme KAYNAKÇA kavuşturulmalıdır. ABRAMOVIC, V. y COURTIS, C., Los derechos sociales como derechos exigibles, Trotta, Madrid, 2004. Makale boyunca değindiğimiz yeni insan hakları gerçekliğinde ön çıkan öğeler: yeni ve farklı bir hak ihlali kategorisi olarak “yapısal hak ABRAMOVICH, V., “Acceso a la justicia y nuevas ihlalleri”, formas de participación en la esfera política”, en uluslararası insan hakları hukuku ile devletlerin iç Acceso a la justicia como garantía de igualdad . hukukları arasındaki yeni ilişki ve sivil toplum ile insan Instituciones, actores y experiencias comparadas, haklarının uluslararası düzlemde korunması arasındaki Biblos, Argentina, 2006. yeni ilişki olarak sıralanabilir. FAÚNDEz, H., El sistema interamericano de protección Karşı karşıya bulunduğumuz bu yeni gerçeklik, sistemi de tüm unsurlarıyla yeniden ele almak zorunluluğunu da institucionales y procesales, IIDH, San José, Costa beraberinde Rica, 1999. getirmektedir. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nde özellikle kurumsal ve usuli alanda los derechos humanos: aspectos FERRAJOLI, L., “Pasado y futuro del Estado de ciddi reformların yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. derecho”, en CARBONELL, M. (ed.), Neo Aynı değişikliklerin normatif alanda yapılmasını teklif constitucionalismo(s), Trotta, Madrid, 2003 etmek gerçekçi olmayacaktır. Bunun nedeni de bölgenin 42 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 FIX-ZAMUDIO, H., “Tribunales y salas constitucionales College of Law, Volume 8, Fall 1998, Number 2 en América Latina y protección interamericana M. de derechos humanos”, en Justicia, libertad y MEDINA, C. y NASH, C., Sistema Interamericano de derechos humanos. Ensayos en homenaje a Derechos Rodolfo E. Piza Escalante, Tomo I, IIDH, San Humanos: Introducción a sus Mecanismos de Protección”, Centro de Derechos José, Costa Rica, 2003. Humanos, Facultad de Derecho - Universidad de GARCÍA BAUER, C., “La Conferencia Interamericana Chile, 2007. de Río de Janeiro y su importancia para la NASH, C., Las reparaciones en la jurisprudencia de la Protección de los derechos Humanos”, en Corte Interamericana de Derechos Humanos, Derechos Humanos: Homenaje a la memoria de Centro de Derechos Humanos, Facultad de Carlos A. Dunshee de Arranches, Organización Derecho Universidad de Chile, 2004. de Estados Americanos, Washington, D.C., 1984. ——, “La codificación de los derechos humanos en el ámbito internacional y el proceso de codificación: GARFE, F., “El Sistema Regional Americano de ¿continuidad o cambio?”, en Sesquicentenario del Protección a los Derechos Humanos”, en Revista Código Civil Chileno, M. Tapia (editor), Lexis- de Derecho de la Universidad Católica de Nexis, Santiago, Chile, 2005. Valparaíso, Tomo XVI (1995). ——, “El Sistema Interamericano de Derechos Humanos GONZÁLEZ, F., “Informes sobre Países, Protección y Promoción”, en El futuro del y el Desafío de Reparar las Violaciones de estos Sistema Derechos”, en Revista do Instituto Brasileiro de Interamericano de Protección de los Derechos Directos Humanos, Año 6, Vol. 6, Número 6 - Humanos. IIDH, San José, Costa Rica, 1998. 2005. ——, “La OEA y los derechos humanos después del advenimiento expectativas de los gobiernos (in)satisfechas”, en ——, “Los derechos fundamentales: debates actuales y civiles: desafíos futuros”, en Revista de Derecho Público, Derechos volumen 67, año 2005, Facultad de Derecho, Humanos e Interés Público. Cuadernos de Universidad de Chile, 2005. Análisis Jurídico, serie Publicaciones Especiales ——, “La concepción de derechos fundamentales en 11. Escuela de Derecho, Universidad Diego Latinoamérica. Portales, Santiago, Chile, 2001. Facultad de Derecho, systematic violations and the Interamerican Martinus jurisprudenciales”, Tesis de doctorado, Programa de doctorado, MEDINA, C., The Battle of Human Rights. Gross, system, Tendencias Nijhoff Universidad de Chile, 2008 . Publishers, NOWAK, M., Introduction to the International Human Dordrecht/Boston/London, 1988. Rights Regime, Martinus Nijhoff, 2003. ——, “The Inter.-American Comisión on Human Rights and the Inter.-American Court of Human Rights: reflections on a joint venture”, en Human Rights İNTER Quarterly MAHKEMESİ İÇTİHADLARI (John Hopkins University Press, Baltimore, USA) (1990), No. 4. – AMERİKAN İNSAN HAKLARI ESASA İLİŞKİN KARARLAR ——, “Toward Effectiveness in the Protection of Human Corte IDH. caso “Instituto de Reeducación del Menor” Rights in the Americas”, en Transnational Law & vs. Paraguay. Sentencia de 2 Contemporary Problems, University of Iowa 43 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi de septiembre de 2004. Serie C, No. 112. Interamericana de Derechos Humanos de 18 de junio de 2002. Corte IDH. Caso Comunidad Indígena Yakye Axa vs. Paraguay. Sentencia de 17 de Corte IDH. Asunto Comunidades del Jiguamiandó y del Curbaradó. Medidas Provisionales Respecto a junio de 2005, Serie C, No. 125. Colombia, Medidas Provisionales. 06 de marzo Corte IDH. Caso de la Comunidad Moiwana vs. de 2003 Suriname. Sentencia 15 de junio de 2005. Serie C, No. 124. İNTER Corte IDH. Caso Fermín Ramírez vs, Guatemala. İNSAN HAKLARI Informe Anual de la Comisión Interamericana, 1985- Serie C, No. 126. 1986 (OEA/Ser.L/V/II.68, Doc. Corte IDH. Caso de la “Masacre de Mapiripán” vs. 8 rev. 1, 26 septiembre 1986). Colombia. Sentencia de 15 de Informe de la CIDH 1992-1993 (OEA/Ser.L/V/II.83, Doc. septiembre de 2005. Serie C, No. 134. 14, 12 marzo 1993). Corte IDH. Caso Masacre de Pueblo Bello vs. Colombia. Informe Anual de la CIDH 1996 (OEA/Ser.L/V/II.95, Sentencia de 31 de enero de Doc. 7 rev., 14 marzo 1997). 2006. Serie C, No. 140. Informe Anual de la CIDH 1998 (OEA/Ser.L/V/II.102, Doc. 6 rev., 16 abril 1999). Corte IDH. Caso de las Masacres de Ituango vs. Colombia. Sentencia de 1 de julio de 2006 Serie C, No. 148. İSTİŞARİ NİTELİKTE KARARLAR Control de Legalidad en el Ejercicio de las Atribuciones de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos (Arts. 41 y 44 a 51 de la Convención Americana sobre Derechos Humanos). Opinión Consultiva OC-19/05 del 28 de Noviembre de 2005. Serie A, No. 19. – AMERİKAN KOMİSYONU RAPORLARI Sentencia de 20 de junio de 2005. İNTER – AMERİKAN İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ TARAFINDAN KARARLAŞTIRILMIŞ GEÇİCİ ÖNLEMLER Corte IDH. Caso de la Cárcel de Urso Branco, Medidas Provisionales. Resolución de la Corte 44
