GENEL ARAŞTIRMALAR NG LTERE (B RLEŞ K KRALLIK) ÜLKE

GENEL
ARAŞTIRMALAR
İNGİLTERE
(BİRLEŞİK KRALLIK)
ÜLKE ARAŞTIRMASI
.
ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ
TÜRKİYE KALKINMA
BANKASI A.Ş.
Şubat 2006
Ankara
TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.
İNGİLTERE
(BİRLEŞİK KRALLIK)
ÜLKE ARAŞTIRMASI
Mehmet Harmancı
Kd. Uzman
GA-06-01-01
ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ
Ocak 2006
ANKARA
ISBN 975-7406-83-X
© Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş.
Mehmet HARMANCI
Kd. Uzman
Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş.
Araştırma Müdürlüğü
İzmir Cad. No: 35 Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 417 92 00
(0312) 418 21 67
Fax: (0312) 417 01 47
Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Matbaasında Basılmıştır.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
No:
GİRİŞ...................................................................................................................................................... 1
1. COĞRAFİK KONUM ...................................................................................................................... 1
2. DEMOGRAFİK ÖZELLİKLER..................................................................................................... 2
2.1. Eğitim ........................................................................................................................................... 4
2.2. Sağlık ............................................................................................................................................ 5
3. POLİTİK YAPI ................................................................................................................................. 7
4. TEKNOLOJİ POLİTİKASI .......................................................................................................... 15
5. EKONOMİ POLİTİKASI .............................................................................................................. 16
5.1. Avrupa Birliği............................................................................................................................. 16
5.2. Ekonomi...................................................................................................................................... 23
6. SEKTÖRLERE GÖRE EKONOMİNİN ANALİZİ .................................................................... 40
6.1. Tarım........................................................................................................................................... 41
6.2. Turizm ve Hizmetler................................................................................................................... 42
6.3. Ulaşım ve Haberleşme ................................................................................................................ 45
6.4. Sanayi ......................................................................................................................................... 49
6.5. İmalat Sanayi Sektörleri.............................................................................................................. 53
7. İMALAT SANAYİ SEKTÖRÜ REKABET ANALİZİ ............................................................... 62
7.1. Genel Yaklaşım .......................................................................................................................... 62
7.2. BK İmalat Sanayi Sektörünün Yapısı......................................................................................... 66
8. SEKTÖREL İŞBİRLİĞİ VE REKABET ALANLARI .............................................................. 71
8.1. Elektronik İmalat Sanayi ............................................................................................................ 72
8.2. Otomotiv Sektörü........................................................................................................................ 77
9 . DIŞ TİCARET VE İŞBİRLİĞİ ALANLARI............................................................................... 83
9.1. BK Dış Ticareti.......................................................................................................................... 83
9.2. BK-Türkiye Dış Ticareti............................................................................................................. 88
9.3. BK -Türkiye İşbirliği ve Ticaret Alanları ................................................................................... 92
10. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLAR ........................................................... 110
11. SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................................ 113
KAYNAKÇA ..................................................................................................................................... 115
i
TABLOLAR
Sayfa
No:
TABLO 1: TÜRKİYE İLE AB TİCARETİ (MİLYON DOLAR) ............................................................. 19
TABLO 2: AB YARDIMLARININ BİRİKİMLİ DAĞILIMI (MİLYON EURO) (1995-2000 DÖNEMİ) 20
TABLO 3: BK TAARRUF VE YATIRIM KANALLARI................................................................... 22
TABLO 4: LONDRA BORSASI İŞ HACMİ ....................................................................................... 23
TABLO 5: EKONOMİK GÖSTERGELER ......................................................................................... 25
TABLO 6: BK GAYRISAFİ YURT İÇİ HASILASI (2003)............................................................... 26
TABLO 7: DIŞ TİCARET ÖZELLİKLERİ (2003).............................................................................. 26
TABLO 8: BK -DIŞ TİCARETİNİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2003) ................................... 26
TABLO 9: BK MAL İHRACATI (MİLYON STERLİN: FOB- ÖDEMELER DENGESİNE GÖRE).............. 31
TABLO 10: BK MAL İTHALATI (MİLYON STERLİN –FOB) ............................................................. 32
TABLO 11: DÖRT AYLIK GÖSTERGELER (2003-2004) (4.DÖNEM)........................................... 33
TABLO 12: BK BRÜT KATMA DEĞER (MİLYON STERLİN) ............................................................ 34
TABLO 13: KARŞILAŞTIRMALI EKONOMİKGÖSTERGELER ................................................... 34
TABLO 14: ÖDEMELER DENGESİ (MİLYAR DOLAR) ..................................................................... 35
TABLO 15: HARCAMALARA GÖRE GSYİH (2001 FİYATLARIYLA-MİLYAR POUND) (YILLIK
DEĞİŞİM %) ................................................................................................................................... 36
TABLO 16: SERVİS SEKTÖRÜNDE KATMA DEĞER (SON IV. DÖNEM) (BİR ÖNCEKİ DÖNEME
GÖRE % DEĞİŞİM).......................................................................................................................... 37
TABLO 17: SERVİS DIŞINDA KATMA DEĞER ÜRETİMİ (SON IV. DÖNEM) (BİR ÖNCEKİ
DÖNEME GÖRE % DEĞİŞİM) .......................................................................................................... 38
TABLO 18: MERKEZİ HÜKÜMET MALİYESİ (MİLYON STERLİN) ................................................. 39
TABLO 19: KAMU SEKTÖRÜ NET NAKİT İHTİYACI (MİLYON STERLİN) ................................... 40
TABLO 20: TARIM GÖSTERGELERİ ............................................................................................... 41
TABLO 21: BK’DAN YURT DIŞINA ÇIKILAN ÜLKELER VE TURİST SAYISI ........................ 42
TABLO 22: FİNANS DIŞI HİZMETLERİN DAĞILIMI (MİLYAR STERLİN) ..................................... 44
TABLO 23: ÖNEMLİ PAZAR ARAŞTIRMA FİRMALARI (MİLYON STERLİN)........................ 44
TABLO 24: HİZMET SEKTÖRLERİNİN KATMA DEĞERİ (MİLYON STERLİN)............................. 49
TABLO 25: SEKTÖRLERİN TOPLAM KATMA DEĞER ORANLARI (%) ................................... 49
TABLO 26: İMALAT SANAYİ ÜRETİM GÖSTERGELERİ(2001=100)(BEŞ YILLIK % DEĞİŞİM). 50
TABLO 27: İŞGÜCÜ YAPISI ............................................................................................................. 52
TABLO 28: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER (CARİ FİYATLA)-I ..................... 53
TABLO 29: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER (CARİ FİYATLA)-II .................... 54
TABLO 30: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER (CARİ FİYATLA) -III.................. 55
TABLO 31: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER (CARİ FİYATLA) -IV ................. 56
TABLO 32: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-I..................................... 58
ii
Sayfa
No:
TABLO 33: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-II.................................... 58
TABLO 34: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-III .................................. 59
TABLO 35: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-IV .................................. 60
TABLO 36: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-V ................................... 60
TABLO 37: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-VI .................................. 61
TABLO 38: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-VII................................. 62
TABLO 39: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-I............................................................. 68
TABLO 40: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-II ........................................................... 68
TABLO 41: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-III .......................................................... 69
TABLO 42: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-IV.......................................................... 69
TABLO 43: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-V ........................................................... 70
TABLO 44: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-VI.......................................................... 71
TABLO 45: BK ELEKTRONİK SEKTÖRÜ PAZARI (MİLYAR DOLAR).......................................... 73
TABLO 46: ELEKTRONİK İTHALATI (1996-2000) AB-15 (MİLYON DOLAR) ............................... 75
TABLO 47: ELEKTRONİKTE ÜLKELERİN İTHALATI (1996-1999) (MİLYON DOLAR)................ 76
TABLO 48: BK BASKI DEVRELERİ İTHALATI (MİLYON DOLAR) ................................................ 76
TABLO 49: OTO MOBİL VE TİCARİ ARAÇLARIN PARÇA VE AKSAMI SATIŞI (MİLYON
DOLAR) .......................................................................................................................................... 77
TABLO 50: BATI AVRUPA TAŞIT ARAÇI SATIŞLARI VE BK PAYI (1998-2000) (‘000 ADET) 77
TABLO 51: AB VE BK OTOMOTİVE PARÇALARI İTHALATI (MİLYAR DOLAR)........................ 80
TABLO 52: AB OTOMOTİV ÜRÜNLER İTHALATI VE TÜRKİYE’NİN PAYI
(MİLYON DOLAR)............................................................................................................................ 81
TABLO 53: AB İHRACATININ ÜYE ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (MİLYON DOLAR) ............... 81
TABLO 54: AB OTOMOTİV PARÇALARI İHRACATININ DAĞILIMI ........................................ 82
TABLO 55: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-I (MİLYON DOLAR) ................................... 85
TABLO 56: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-II (MİLYON DOLAR) .................................. 85
TABLO 57: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-III (MİLYON DOLAR)................................. 86
TABLO 58: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-IV (MİLYON DOLAR)................................. 86
TABLO 59: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-V (MİLYON DOLAR) .................................. 87
TABLO 60: TÜRKİYE’NİN BK’A İHRACATI (1000 DOLAR) (2004) .............................................. 88
TABLO 61: TÜRKİYE’NİN BK’DAN İTHALATI (1000 DOLAR) (2004) ......................................... 90
TABLO 62: TÜRKİYE İMALAT SANAYİNDE İLK 500 FİRMA (MİLYON $) ................................ 95
TABLO 63: OTOMOTİV SANAYİ DIŞ TİCARETİ (MİLYON DOLAR).............................................. 98
TABLO 64: OTOMOTİV ÜRETİCİSİ ÜLKELER (2000) (000 AD.).................................................. 98
TABLO 65. OTOMOTİV YAN SANAYİ FİRMALARI (2001) ......................................................... 99
TABLO 66: OTOMOTİV SEKTÖRÜ FİRMALARI (2004) ............................................................... 99
iii
Sayfa
No:
TABLO 67: OTOMOTİV YAN SANAYİ SEKTÖRÜ İHRACATI (MİLYON DOLAR) ..................... 101
TABLO 68: OTOMOTİV YAN SANAYİ ÜRÜNLERİ İTHALATI (MİLYON $) ............................. 102
TABLO 69: OTOMOTİV YAN SANAYİ İHRACATININ ÜLKELERE DAĞILIMI (MİLYON
DOLAR) ......................................................................................................................................... 103
TABLO 70: ELEKTRONİK SANAYİ ÜRETİMİ (MİLYON DOLAR)................................................ 104
TABLO 71: ELEKTRONİK SANAYİNİN YERİ.............................................................................. 104
TABLO 72: ELEKTRONİK SANAYİ PROFİLİ (2003) ................................................................... 104
TABLO 73: PETRO-KİMYASALLAR ARZ- TALEP DURUMU (2005 TAHMİNİ) (1000 TON) .... 106
TABLO 74. PETRO KİMYA SANAYİ PROFİLİ (1998).................................................................. 107
TABLO 75: PROPİLEN VE TÜREVLERİ ........................................................................................ 109
TABLO 76: BK’DAN TÜRKİYE’YE DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI
(MİLYON DOLAR).......................................................................................................................... 112
TABLO 77: TÜRKİYE’DEKİ BK YATIRIMLARI (YILLARA GÖRE)(MİLYON DOLAR)................... 112
GRAFİKLER
Sayfa
No:
GRAFİK 1. BİRLEŞİK KRALLIK -TÜRKİYE NÜFUS SEYRİ ( BİN KİŞİ) ......................................... 4
GRAFİK 2. CARİ FİYATLA FERT BAŞINA MİLİ GELİR (DOLAR)................................................ 21
GRAFİK 3. TÜRKİYE-BK GSMH SEYRİ (CARİ FİYAT, MİLYAR DOLAR)......................................... 24
GRAFİK 4. TÜKETİCİ FİYATLARI ARTIŞ ORANLARI (%).......................................................... 25
GRAFİK 5. TOPLAM İHRACATI (MİLYAR DOLAR) .......................................................................... 27
GRAFİK 6. TOPLAM İTHALATI (MİLYAR DOLAR) .......................................................................... 27
GRAFİK 7. DIŞ TİCARET DENGESİ (MİLYAR DOLAR) .................................................................... 28
GRAFİK 8. CARİ İŞLEMLER DENGESİ (MİLYAR DOLAR) .............................................................. 28
GRAFİK 9. İTHALATIN İHRACATI KARŞILAMA ORANI (%) .................................................... 29
GRAFİK 10. İHRACAT /GSMH (%)................................................................................................... 29
GRAFİK 11. İTHALAT/GSMH KARŞILAŞTIRMASI (%) .............................................................. 30
GRAFİK 12. DIŞ TİCARET HACMİ (MİLYAR DOLAR) ...................................................................... 30
GRAFİK 13. DIŞ TİCARET HACMİ/GSMH (%)............................................................................... 31
GRAFİK 14. DIŞ TİCARET HACMİNİN DÜNYA TİCARETİNDEKİ PAYI (%) ........................... 32
GRAFİK 15. KARŞILAŞTIRMALI TURİZM GELİRLERİ (MİLYAR DOLAR) .................................. 43
iv
GİRİŞ
Batıdaki (özellikle Amerika’daki) çağdaş gelişmeler; Avrupa Birliği’ni (AB) ve AB’deki
gelişmeler de öncelikle üyeliğe aday ülkeler olmak üzere tüm dünyayı, “Global”leşme ya da
dünya boyutuna (küreselleşmeye) doğru sürüklemektedir. AB, tek bir pazar oluşturma
çabasını kendi üyesi ülkelere olduğu kadar öteki ülkelere de uygulama zorunluluğu
duymaktadır. AB’nin başarılı olma koşulu dünya pazarlarının da kaderi olmaktadır. Batı
dünyası, kendisiyle ticaret yapan ve teknoloji olarak kendisine bağımlı olan ülkeleri kendi
ekonomi politikasına uymaya zorlayacak güce sahiptir. Öte yandan çağdaş gelişme ve
ilerlemelere ayak uydurmanın kalkınma sürecindeki ülkeler için taşıdığı önem göz önüne
alınırsa; globalleşmenin geleceği veya gelecekteki globalleşme ile ilgili aktif politikalar
hazırlanmasının ne kadar gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır.
Bu gelişmeler doğrultusunda, hazırlık çalışmaları öncelikle iki yönde ağırlık kazanmaktadır.
Bunlardan ilki AB’ye karşı rekabet gücü sağlamak ve AB içinde bir ülkede yatırım yaparak
tüm AB içinde bir temel oluşturmak üzere yerel şirketler arasında yeni birleşmeler ve satın
almalar gerçekleştirmektir. İkincisi ise, dünyada globalleşmenin öncüsü ve önderliği rolünü
üstlenmiş olan uluslararası şirketlerin bir sanayi stratejisi olarak geliştirilmesini sağlamaktır.
Ülke araştırmaları, çağımızın küreselleşme ve AB üyeliği aşamalarında fırsatlar ortamının
daha iyi anlaşılması ve ülke yararına değerlendirilmesi için olanaklar hazırlamaktadır. Ayrıca,
HDTM bünyesinde yapılan 2004-2006 İhracat Stratejik Planı, DYSY teşvik programı ve KEK
toplantıları için dünya ülkeleri ile Türkiye arasında ekonomik işbirliği olanaklarının güncel
bilgiler ışığında araştırılması, görüş ve uygun işbirliği alanı önerilerinin sunulması da
gerekmektedir.
Bu bağlamda; dış ticaretimizde en fazla payı alan, doğrudan yabancı sermaye yatırımları
yönünden ağırlık taşıyan, göçmen işçilerimizin yoğunlukla bulunduğu ve gelecek için bu
yönlerden potansiyel taşıyan ülkelerin değerlendirilmesine öncelik verilecektir.
1. COĞRAFİK KONUM
Birleşik Krallık, BK, Batı Avrupa tanımı içinde yer alır. Kuzey İrlanda’daki toprakları İrlanda
adasının altıda biridir. Kuzey Atlantik Okyanusu ile Kuzey Denizi ve Kuzey Fransa ile
çevrilidir. 54 00 kuzey enlemleri ve 2 00 Batı boylamları arasında yer alır. Toplam alanı
244.820 km. karedir. Su alanları 3.230 km. karedir. Rockall ve Shetland adaları da buna
dahildir. Sınır uzunluğu İrlanda ile ve 360 km.dir. Kıyılarının uzunluğu ise 12.429 km.dir.
karasuları alanı 12 mil’dir. Kendi tahsisli balık avlama alanı 200 mil’dir. İklimi ılımandır.
1
Kuzey atlas akıntısından gelen Güney Batı rüzgarlarına açıktır. Günün yarısından fazlası
kapalı ve sislidir. Yüzey yapısı çoğunlukla tepelik veya düşük yükseklikteki dağlarla kaplıdır.
Doğu ve güneyde eğimli yamaçlar yayılır. En düşük noktası Fens (-4mt), ve yüksek noktası
ise Ben Nevis’dir. (1.343mt.)
Ülkede kömür, petrol, doğal gaz, demir madeni, kurşun, çinko, kalay, kireç, tuz, kil, potas,
silika kumu yatakları bulunmaktadır. Ekilebilir alanlar toplam alanın %23,46’sıdır. Sulama
alanları ise 1.080 km2’dir. Ülkede sel baskınları olasılığı yüksektir. Kış fırtınaları ile birlikte
yüksek risk doğurmaktadır. Bu nedenle Times nehri üzerine modern med-cezir düzenleyen
setler yapılmıştır.
BK, sera gazlarını azaltmak yolundadır. Kyoto Protokolu gereği 1990 yılından bu yana %12
azaltma gerçekleştirilmiştir. 2010’a kadar kendi hedefi olan egzozda %20 daha kısıntıyı
gerçekleştirmek için çaba sarf etmektedir. Ayrıca sanayi ve ticari atıkların gömüldüğü çöp
alanlarında 1998’deki düzeyin %85’ine indirilmesi için dönüşüm ve geri kazanım programları
uygulamaktadır. Ev atıklarının en az %25’i geri kazanılmaktadır. Bu oran 2015 de %33’e
çıkarılmış olacaktır.
BK, hayati önem taşıyan Kuzey Atlantik deniz hattının üzerinde yer alır. Fransa’dan sadece
35 km uzaklıktadır. Artık İngiliz kanalıyla birbirine bağlanmışlardır. Deniz kıyısının fazla
girinti ve çıkıntılı olması nedeniyle hiç bir bölgesi deniz akıntılarından 125 km’den fazla
uzaklıkta değildir.
Tarım ve sanayi atıkları, oto egzozu, çevre kirliliğine yol açmaktadır. BK, hava kirliliğiYüksek Nitrojen Oksit, hava kirliliği- Sülfür 94, hava kirliliği- Uçucu Kimyasallar, Kirlilik
anlaşmaları; Antarktika Çevre, Deniz Hayatı, Yaşam Kaynakları, Folk’ları Koruma
Protokolleri; Biyo Çeşitlilik; İklim Değişikliği; Soyu Tükenen Canlıların Korunması;
Tehlikeli Atıklar; İklim Değişikliği-Kyoto Protokolü; Deniz Yasası; Deniz Atıkları; Deniz
Yaşamını Koruma; Çevre Düzenleme; Ozon Tabakasını Koruma; Gemi Kirliliği; Tropik
Ormanlar (83-94); Bataklıklar; Balina Avcılığı konularındaki tüm uluslararası anlaşmalara
katılmaktadır. Ayrıca hava kirliliği-kalıcı organik zehirleyiciler konusunda bir sözleşme
imzalanmış ancak henüz yürürlüğe girmemiştir.
2. DEMOGRAFİK ÖZELLİKLER
BK’ın nüfusu 2005 yılı itibarıyla 60.441.457’dir. 1990’lu yıllar boyunca nüfus artış oranı
yılda %0,3 olmuştur. Ancak 1990 sonunda %0,4’e çıkmıştır. Nüfus artışı, doğumların
ölümlerden fazla olması gibi doğal öğelere bağlıdır. Öteki batı ülkelerinde olduğu gibi düşük
2
doğurganlık oranı ve yaşam beklentisindeki artışlar nedeniyle yaşlı nüfusta artış vardır. Bu
artan emekli kitle, devlet fonlarına baskı yapmaktadır.
Uzun süredir BK’a giren göçmen sayısı, çıkanlardan daha fazladır. Bu net göç sayısı 19982003 yılları arasında yıllık ortalama 150.000 kişi olmuştur. Hükümetler bu akışı durdurmak
için yasalar çıkarmaktadır. Öte yandan bilgili ve uzman iş gücünü ülkeye çekmeye
çalışmaktadır. 2004’de AB’ne yeni katılan on üye ülkeye göçmen yasası kısıtlamasına
gitmemiştir. Son 20 yılda İngiltere’nin nüfusu %5 artarak, BK’da toplamın %84’üne
ulaşmıştır. Krallığın nüfusunun %90’ı kent ve kasabalarda yaşar. Bu nüfusun yarısı,
100.000’inin üzerindeki kentlerde yaşamaktadır. 60 yıl süren azalmadan sonra, son 20 yılda
Londra nüfusu da %5 artmıştır. Buna karşın, Kuzey İngiltere’de (Liverpool ve Manchester’in
nüfusu %15 azalmıştır) nüfus azalması görülmektedir.
BK’ın nüfusunda 0-14 yaş grubunun payı % 17,7’dir. Bunun 5.490.5922’si erkek, 5.229.691’i
bayandır. 15-64 grubunun toplam nüfustaki payı % 66,5’dir. Bunun 20.329.272’si erkek,
19.855.862’si bayandır. 65 ve üzeri yaş nüfusun toplam içindeki oranı ise %18.3’dür. Bunun
4.063.357’si erkek, 5.472.683’ü bayandır. Ortalama yaş (2005 yılı ortalaması) 38,99 olup;
erkeklerde 37,89 bayanlarda 40,13’dür. Nüfus artış hızı binde 2,8’dir. Doğum oranı 1.000
kişiye 10,78 doğumdur. Ölüm oranı; 1 000 kişi başına 10.18 ölümdür. Bu durumda net artış
olmaktadır. Net göç düzeyi, 1000 nüfus başına 2.18’dir. (2005 yılı). Doğumda ortalama ömür
uzunluğu 78,38 yıldır. Kadınlarda bu yaşam ortalaması 75,94, erkeklerde 80,96’dır. Toplam
doğurganlık oranı, bayan başına 1,66’dır. Nüfusun 40 milyonu Anglikan ve Roman Katolik,
1.5 milyonu Müslüman’dır. Öteki dinler 800.000 Presibiteryan, 760.000 Metodist, 500.000
Hindu; 350.000 Yahudi. Ülke nüfusunun % 81,5’i İngiliz; % 9,6’sı İskoç, %2,42’ü İrlandalı,
%1,9’u Walli, %1,8’i Ulster, %2,8’i ise Hint ve Pakistan kökenlidir. Ülkede İngilizce, Wal’ce
(Wallerin %26’sı), ve İskoç (İskoçya’da 60.000 kişi) dilleri konuşulmaktadır.
Türkiye nüfusuyla karşılaştırıldığında BK’ın nüfusunun son 30 yıldan bu yana fazla artmadığı
görülmektedir. Nüfusta gözlenen kısıtlı artışlar, doğaldan çok göçlerle sağlanmaktadır.
Türkiye’nin nüfus artışının seyri göz önünde alındığında; 2050 yılına kadar 90 milyona
çıkarak, AK’yı da geçecektir. Ancak, bu düzeye ulaşıldığında nüfusun duraksamaya gireceği
beklenmektedir.
3
GRAFİK 1. BİRLEŞİK KRALLIK -TÜRKİYE NÜFUS SEYRİ ( BİN KİŞİ)
Türkiye
BK
80.000,0
70.000,0
60.000,0
50.000,0
40.000,0
30.000,0
20.000,0
10.000,0
0,0
1970
1980
1985
1990
1995
2000
2002
2003
Kaynak; HDTM
BK, 1951 BM anlaşması ve 1967 sığınmacıları statüsü protokolünü imzalamıştır.
Göçmenlerin yerli vatandaş hakları tanınmasını kabul etmiştir. Ancak 1980’de 400 olan
görev başvuruları, 2002’de 84,130 olmuştur. En fazla Somali, Irak, Çin, Zambiya ve
İran’dan göçmen gelmektedir. Başvuranların sadece %6’sı gerçek göçmen statüsü
alabilmektedir. Ve ülkelerine geri gönderilmektedir. BK Ülkede 4,6 milyon yabancı uyruklu
vatandaş (nüfusun %8) vardır. (2001) Bunun % 22,7’si Hindistan, %16,1 Pakistan %24
Afrika ve Karayip kökenlidir. Ülkeye 2003’de net göçmen girişi 153.400 olmuştur.
AB üye ülkelerinden gelerek çalışanlar BK’da bir yıl sonra yerleşme hakkına sahip olabilir.
Başka ülkelere vize uygulanır. 2003 yılında 143.000 kişi göçmen statüsü hakkı elde etmiştir.
BK vatandaşlarının (Danimarka’daki gibi) kimlik belgesi ve kartı bulundurması şartı yoktur.
Hükümet kimlik sahtekarlığına karşı 2004’den itibaren bu uygulamayı geliştirmeye
çalışmaktadır.
Ülkede 2004’de 165.000 vakıf vardır. Bunların 32 milyar sterlin tutarında fonları vardır.
Vakıfa yapılan yardımlar karşısında yaklaşık %28 olan temel vergi oranı kadar ek bir vergi
iadesi alırlar. Ayrıca vakıfa bağışlanan malların mirasta vergisi alınmaz. Bordralılar için
tanınan hibe sistemi uyarınca, 1978’den bu yana, çalışanlar düzenli olarak bir vakfa hibe
bağışta bulunabilirler. Bu bağışlar vergiden düşülür. Ancak, işveren şirketin bu sisteme kayıtlı
olması gerekir.
2.1. Eğitim
Çocukların çoğu ücretsiz devlet okullarında okur. Bir çok ücretli okul da vardır. Öğretim üç
aşamalıdır; ilk, ikinci ve üçüncü düzey. Zorunlu öğretim beş yaşında başlar. İkinci düzey
okul 11 yaşında başlar ve 18 yaşına kadar sürer. Zorunlu öğretim, 16 yaşına kadardır. Seçici
okullar da vardır, ama ikincil okulların çoğu kapsamlı (karışık beceri ve seçici olmayan)
okullardır. İlk ve ikinci düzey öğretim yerel yönetimlerin sorumluğu altındadır. Ancak isteyen
4
okullar doğrudan yerel yönetimlerin kontrolünden çıkabilirler. Üçüncü düzey öğretim merkezi
hükümetin sorumluluğu altındadır. Üniversiteler, kolejler, öğretmene kolejleri ve meslek
enstitüleri üçüncü düzeydedir.
Britanya Üniversiteleri Batı Avrupa’nın en iyileri arasındadır. Ancak 1990’daki gençlerin
üniversite katılımındaki büyük artış yüzünden, standartlar da düşüş de yaşanmaktadır. Aynı
yaştaki mezunların genel nüfustaki oranı 1990 yılında %12, 2002 yılında %36 olmuştur. Bu
oranla Finlandiya’dan sonra AB’nin ikincisidir.
Okul öncesi eğitimde okuma ve sayısal beceri aşılanmaya çalışılmaktadır. 1970’de yarı günlü
ana okullarda eğitilen 3-4 yaşındakilerin oranı %21 iken, 2005’de dörtte üçe çıkmıştır. Son
hükümetler, öğretim ve eğitimde reform yapmaktadır. Ulusal bir ders müfredatı
hazırlanmıştır. Üst İkinci öğretim düzeyinde, ulusal meslek yeterliliği (qualification) şartı
konulmuştur. Akademik yeterlilik için A-derece sınavları (18 yaşında) yapılması
kararlaştırılmıştır. AB ülkeleri arasındaki karşılaştırmalar, 15 yaş grubundakilerin ortalamanın
üzerinde başarılı olduğunu göstermektedir.
BK’nin en zayıf olduğu nokta, okuldan atılan 16 yaş grubundakilerin genel nüfus içindeki
yüksek oranıdır. Bu gruba, meslek okullarının seçenek ve olanakları
yeterince
sağlanamamaktadır. İş gücüne katıldıkları takdirde çok azının yeterli çıraklık ve teknik
becerisi
olmaktadır.
Bu
nedenle,
iş
yeri
eğitim
olanaklarından
da
yeterince
yararlanamamaktadırlar. İkincil eğitim düzeyindekilerin sanayi ile kaynaştırılması, modern
çıraklık sisteminin geliştirilmesi, vasıfsız işçilere temel beceri kazandırma programlarında
maliyetlerin işverenlerle paylaşılması için gayret sarf edilmektedir.
2.2. Sağlık
Ulusal sağlık hizmetleri (National Health Service-NHS) Britanya’nın refah devlet anlayışının
sembolüdür. NHS 1948’de İşçi Partisi tarafından kurulmuştur. Tüm vatandaşlara ve
ücretsizdir. Giderin çoğu genel vergilerden karşılanır. Kalanı ise çalışanların ve işverenin
ödediği, sigorta primlerinden, belli hizmetlere ödenen ücretler, ilaç reçetesi ücretlerinden
karşılanır.
NHS dışındaki özel sağlık bakımı pazarı özel sigorta planlarıyla veya kişisel ödemelerle de
yapılabilmektedir. Ancak bu özel kesimin payı pazarın %20’si kadardır. Nüfusun sadece 6
milyonu (%10’u) özel sağlık sigortası yaptırmıştır. Bu olanak özel şirketlerde ödül olarak
sunulmaktadır.
5
NHS yıllarca fon yetersizliğinden yakınmaktadır. Bu nedenle BK diğer ülkelere göre fert
başına daha az doktor hemşire yatak ve teşhis gereçlerine sahiptir. Tedavi bekleme süreleri
AB ortalamasının çok daha üstündedir. Sağlık göstergelerine bakıldığında dünyada ki öteki
ülkelerden daha zayıf bir performans göstermektedir. OECD ülkeleri içinde kalp rahatsızlığı
en çok olan ülkedir. Ancak kanserden sağ çıkanlar açısından liste başındadır. Sonuç olarak
ömür beklentisi ve bebek ölümleri yönünden öteki gelişmiş ülkeler düzeyindedir. Temel
sağlık bakımı oldukça ilerlemiştir. Sigara içme oranı düşmüştür. Nüfus yaşlandıkça, sağlık
harcamalarında ve talebinde büyük bir artış gözlenmektedir. 1921 de 1.000 nüfus başına
düşen bir yaşına kadar (bebeklerde) ölüm oranı 80 iken 202 de 5,2 olmaktadır. Akciğer
kanseri vakaları, 1973 de 100.000 erkek nüfus için 120 adet iken 2003’de yarı yarıya
azalmıştır. Bağırsak ve prostat kanseri vakaları 40 dolayındadır. Bayan nüfusundaki akciğer
ve göğüs kanseri vakaları da 40 vaka ile buna yaklaşmaktır. Buna karşın AİDS’e yol açan
HIV vakası sayısı 1999’da 3 iken, 2003’de yeniden yükselmiştir. Ancak AİDS sayısı beşte bir
azalmıştır.
1997 yılından bu yana işçi partisi sağlık sistemini geliştirmek için kamu fonlarını seferber
etmiştir. Sağlık bakımı harcamalarının kamu harcamaları içindeki payı GSMH’nın 1997’de
%6,7’si iken 2004’de %8,4’e çıkmıştır. Buna karşın AB içindeki ağırlıklı ortalaması %9 ve
OECD ülkelerinde ise %12’dir. 2006 yılında OCD ortalamasına ulaşmak hedeflenmiştir. Bu
amaçla kamu sağlık harcamalarının reel olarak %57,4 oranda artırılması gerekmektedir. Yeni
hasta haneler yapılması ve eskilerin modernleştirilmesi yeni eleman alınması ve ücret artışları
bu plan içinde öngörülmektedir.
Son yıllarda sağlık sistemindeki sıra bekleme süresinin uzamasıyla birlikte özel sağlık
sigortası yaygınlaşmaya başlamıştır. Devlet tarafından fon sağlanan özel sigorta sistemi
rağbet kazanmaktadır. 2005’de özel sağlık merkezleriyle beş yıl süreyle 500 milyon sterlin
tutarında hizmet alımı sözleşmesi yapılmıştır. Bu sayede yılda 250.000 NHS hastasına acil
durum dışından ameliyat olanağı sağlanmaktadır. Bu türden sözleşmelerin gelecekte daha da
artması beklenmektedir.
Özel kesimin devreye konulmasıyla, sağlık hizmeti verenler arasında rekabeti artırmak ve
müşterilerin tercih şansını artırmak amacıyla, NHS hastalarının yeni sağlık kurumlarında
tedavi olmasına fırsat verilmektedir. Bu türden özel vakıf hasta haneleri yaygınlaşmaktadır.
Bunlar para piyasalarından sermaye sağlayabilmekte, özel iş sözleşmeleriyle personel
istihdam edebilmektedir.
6
3. POLİTİK YAPI
İngiltere, Birleşik krallık olarak United Kingdom (UK) olarak tanımlanmaktadır. Harita
üzerinde görünen ve Birleşik krallık (BK) denilen ulus devlet; İngiltere, İskoçya, Waller ve
Kuzey İrlanda eyaletlerini kapsamaktadır. Kamu oyunda İngiltere diye bilinen ülke, gerçekte
Birleşik krallık içinde sadece bir bölümdür. İngiltere, Roma imparatorluğunun çökmesi
sonrasında Anglo Sakson etkisine girmiştir. 1066 yılında Norman istilasıyla gerçek etnik
yapısı belirlenmiştir. Anglo-Norman rejimi, feodal aristokrasi sistemiyle arazileri Norman
lordlara vermiştir. Waller’in 1283’de işgalinden sonra hükümet olarak bütünleşmesi 1536’da
gerçekleşti. Ancak kendi dil ve kültürlerini korudular. İskoçlarla birleşme ise 1707’de
gerçekleşti. Yine de yargı ve eğitim özerkliğini korudular.
K. İrlanda ise 12. asırda işgal edilmiştir. 17. asırda İngiliz göçmenler getirilerek İngiliz
aristokratlarına araziler hibe edilmiştir. İngiliz tarihinde politik olarak en önemli olay;
1649’da Cromwell tarafından Kralın asılması ve 11 yıllık cumhuriyet rejimidir. 1668’de
Katolik kral yerine Protestan olan kızı geçmiştir. Protestanlık, Anglikan türü bir sistem olarak
düzenlenerek devletin dini sayılmıştır. Britanya’nın imparatorluk olarak gelişmesi; keşifler
ticaret ve kolonileştirmeyle olmuştur. Koloni yerleşim, Britanya devlet politikası sayılmıştır.
Amerikan bağımsızlık savaşı (1776) dışında, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Hindistan,
Asya ve Afrika da sarsılmadan egemenliğini sürdürmüştür. Dünyanın üçte birine sahibi
olmuştur. 20. asırla birlikte gerileme başlamıştır. İki Dünya Harbinden de galip çıkmasına
karşın, kayıplarını telafi edememiştir. 1945’den itibaren kolonilerinin tamamına yakını
bağımsızlık kazanmıştır.
Britanya imparatorluğunun tepe noktası 1922’dir. Bu tarihte BM, Almanya ve Osmanlı
İmparatorluğundan alınan toprakların yöntemini de Britanya’ya devretmiştir. İlk bağımsız
kalan ülkeler Mısır ve İrlanda olmuştur.
Britanya Ortak Refah Topluluğu’na katılan ülkeler;
Aden (Yemen), Ascension adaları, Anguilla, Avustralya, Bahama Adaları, Bahreyn,
Barbados, Basutoland (Lesotho), Bechuanaland (Botswana), Bermuda, Britanya Kamerun,
Britanya Guyana (Guyana), Britanya Honduras (Belize), Britanya Somaliland (Somali),
Britanya Solomon Adaları, Brunei, Burma (Myanmar), Kanada, Cayman Adaları, Seylan (Sri
Lanka), Cook Adaları, Kıbrıs, Falkland Adaları, Mısır, Fiji, Gambiya, Cebelitarık,
Gilbert ve Ellice Adaları (Kiribati & Tuvalu), Gold Coast (Ghana), Grenada, Hong Kong,
Hindistan (Pakistan ve Bangladeş dahil), Irak, İrlanda, Jamaika, Kenya, Kuveyt, Malezya
(West Malezya), Maldive Adaları, Malta, Mauritius, Montserrat, Newfoundland (Kanada),
7
New Hebrides (Fransa ile) Vanuatu, Yeni Zelanda, North Borneo (Sabah), Nyasaland
(Malawi), Umman, Papua Yeni Gine, Filistin (Falestin/Israel), Pitcairn Adası, Katar, Rodezya
(Zimbawya ve Zambiya), Sarawak (Doğu Malezya), St Helena, St Kitts, St Lucia, St , incent,
Seyşell, Güney Afrika, Swaziland, Tanganika (Tanzanya), Tonga, Transjordan (Ürdün),
Trinidad, Tristan Da Cunha, Trucial Umman (Birleşik Arap Emirliği), Turks and Caicos
Adaları, Uganda, Western Samua Zanzibar (Tanzanya).
Katılmayanlar; Burma, Mısır, Irak, İrlanda, Ürdün, Filistin, Sudan, G. Yemen ve körfez
mandaları olan. Bahreyn, Kuveyt, Katar ve Trucial Umman (BAE).
Britanya’nın ortak refah topluluğu eski kolonilerini kapsayan bir örgüttür. Üye ülke hükümet
başkanlarının düzenli toplanmalarını düzenler. Londra’da bir sekreteryası vardır. Koloni
zamanından kalma İngilizce dili ve yasasının egemen olduğu ülkelerdir. Hepsi insan hakları
ve demokrasiye kapalıdır. Kamerun ve Mozambik. G. Afrika siyah ayrımı politikası
sonrasında tekrar katılmıştır. Zambiya diktatörlük olunca hariç tutulmuştur. Pakistan ise
üyedir. Geri kalan ülkeler Fransa’nın yaptığı gibi, Britanya okyanus ötesi ülkeleri adıyla
sınıflandırılmışlardır.
Yurt iç politika, temelde iki ana partisi arasında 1945 ile 1975 arası sağlanan uzlaşmaya
dayanır. İşçi partisi (1945-51, 1964-70, 1974-1979); Muhafazakar Parti diğer zamanlar da
hükümet olmuştur. Muhafazakar partinin temeli 18. asırda atılmıştır. “Tory Party” denen
muhafazakar parti; sağcı olup, daha çok işveren kesimini kapsayan bir partidir. İşçi partisinin
aksine kırsal bölgelerde oy almaktadır. Çoğunlukla İngiliz bölgesine aittir. İşçi partisinin
temeli 19. asırda atılmıştır. İşçi partisi, sosyalist kavramları ve işçi partisi yandaşlığıyla
alternatif oluşturmaktadır.
İki parti arasında çelişki ve çekişmelerin azaltılması ülkenin uzun vadeli istikrarlı
politikalarının gerçekleştirilmesi açısından çok önem kazanmaktadır. Bu amaçla hazırlanan
Ulusal uzlaşma; 1945 de İşçi Partisinden Clement Atlee tarafından sunulan sağlık ve sosyal
güvenlik sistemi alanında sağlanmıştır. Refah sistemi denilen bu düzen her vatandaşa bedava
sağlık sigortası ve emeklik sistemini getirmektedir.
İşçi partisi hükümeti ekonomiye doğrudan devlet karışmacılığını da uyguladı. Önemli
sanayiler, kömür enerji, çelik ve ulaştırma sektörleri devletleştirildi. Muhafazakar hükümetler
de 1951- 64 arasında bu politikaları uygulamayı sürdürmüşlerdir. Sadece çelik sektöründen
devlet tekeli kaldırılmıştır. Bu ortak uzlaşma 1970 ortalarında dağılmaya başlamıştır. 1979’da
iktidar olan Muhafazakar hükümet 11 yıl süreyle işçi sendikalarının gücünü kısıtlamış,
8
devletin ekonomiye karışmasını engellemiş özel kesimin sağlık ve emeklilik hizmetlerindeki
rolünü azaltmış tekelleri rekabet açmıştır. Kısaca serbestleştirme, özelleştirme, halka güç
verilmesi ve özerkleştirme denilen reformları gerçekleştirmiştir. Önceleri pek çok engelle
karşılaşmış olsa da dünyada bu reformların yayılmasına öncelik etmiştir. Krallığın yeni çağa
uyumu için yapı değişimini başlatmıştır. Emlak vergisini fert basına bir vergiye dönüştürmek
istemesi halkın tepkisini çekmiştir. Muhafazakar parti içindeki muhalif kanat tarafından
düşürülen. M. Tacher’in yerine J. Major başbakan olmuş ve 1992 seçimlerini yine
kazanmışlardır.
Halkın 1997’de İşçi partisini tercih etmesi daha kalıcı reform önerileri sunabilmesinin
sonucudur. İşçi partisi iktidara gelmek için yepyeni modern bir ajanda hazırlamıştır. Ülkenin
kalkınması için ne denli yapı değişikliği gereksinimi olduğu bilinciyle reformlara ara
vermemiştir. Çok daha yeni ve gelecek vaat eden önerilerle zenginleştirmiştir. Özerkleştirme
ve verimlilik artışları yerine, bütçe açıklarını kapatmak için kaynak sağlamaya yönelik
özelleştirmeler başarısız olmaktadır. İşçi Partisi, çağdaş “Magna Charta” gibi, halkın kamu
hizmetlerinden beklediği performans ilkelerini belirleyen ve yaptırımlar öngören bir sözleşme
hazırlamıştır. Anayasa değişiklikleri ve AB uyum yasaları bu anlayış içinde hazırlanmıştır.
Kamu hizmetlerinde, kurumlarında ve yasalardaki aksaklıkların; AB ile uyumsuzluklarının
belirlenmesi ve düzeltilmesi için gerekli yasal değişiklikleri öngören listeler hazırlanmıştır.
İşçi sendikalarının partiye ortaklığına son verilmiştir. Parti orta bir çizgiye getirilmiştir.
Partinin son yıllardaki en büyük engeli, ABD yanında Irak işgalinde kayıtsız ve şartsız
ortaklığı olmuştur.
BK, K. İrlanda’da 30 yıldır sürtüşmeler yaşamaktadır. Protestan olan %60’lık nüfus BK
katılımı (loyalist) taraftarıdır. Katolik % 40 nüfus ise İrlanda (milliyetçiler) yanlısıdır. 19211971 arasında K. İrlanda, kendi özerk parlamentosuyla idare edildi. Protestanları kayıran bir
idare olması nedeniyle ayaklanmalar başlamıştır. İrlanda kurtuluş Ordusu İRA yeniden ortaya
çıkmıştır. Bunun üzerine 1972’de Londra, bölgede doğrudan yönetime sistemine geçmiştir.
sürtüşmelerin artması üzerine 1993’de İrlanda hükümetinin de katılımıyla ortak bir çözüm
bulmak niyetiyle bir sözleşme imzalanmıştır. 1997’de İRA silah bırakmıştır. Böylece örgütün
politik partisi olan Sinn Fein de görüşmelere çağrılmıştır.
1998’de barış anlaşması yapılmıştır. K. İrlanda da yasama yetkisine sahip bir parlamento
doğrudan seçilecek ve adada kuzey-güney işbirliği mekanizmalarını geliştirecektir. İrlanda
anayasasında K. İrlanda da toprak iddiası içeren maddeler kaldırılmıştır. Bu anlaşma K.
İrlanda da ve İrlanda Cumhuriyetinde ayrı ayrı referanduma sunularak kabul edilmiştir.
9
Toprak statüsü sadece K. İrlanda halkının oylarıyla kararlaştırılacağı kabul edildi. Ancak
özerk hükmet 2002’de IRA’nın kamu kurumlarında bir casus örgüt oluşturması ve gizli
eylemlerini sürdürmesi, barış ve demokrasi niyetleri üzerinde kuşku
uyandırmıştır. Bu
gerekçe ile özerk hükümet askıya alınmıştır.
Ülkede son devlet başkanı Kraliçe Elizabeth’dir. Varisi Prens Charles’dır. (1948 doğumlu).
Bakanlar konseyi başbakan tarafından atanır. Kraliyet ailesi, Monarşi gereği devlet başına
mirasla geçer. BK da yazılı bir anayasa yoktur. Yasalar ve gelenekler ana temeli oluşturur.
Kraliçe Elizabeth 1952’den beri monarşinin başındadır. Ülkenin bayrağına; mavi zemin
üzerinde kırmızı çapraz Saint George’un işaretini taşır. Saint George İngiltere’nin Baş
ermişidir. Kenarında beyaz çapraz kırmızı üzerine Saint Patrick (İrlanda’nın baş ermişi)
bunun üzerinde enine Saint Andrew’in beyaz çapraz haçı (İskoçya’nın baş ermişi) armaları
konmuştur.
Halk meclisi ya da Avam Kamarası denen halkın oylarıyla seçilen alt meclis etkin yetkiye
sahiptir. Krallık isterse parlamentoyu fesh edebilir. Yasaları veto edebilir, başbakanı tayin
eder, anlaşmaları imzalar ve harp ilan edebilir. Ancak pratikte bu yetkilerin çoğu doğrudan
değil yetkili bakanlar eliyle yürütülür. Her hafta kraliyet başı, başbakan ile görüşmeler
yaparak bu konuları belirler.
Parlamento iki bölümden oluşur. Avam kamarası ve Lordlar kamarası. Lordlar kamarasında
çoğunlukla soyluların mensupları veya seçilmiş asillerden oluşur. 1997’de çoğu ailenin bu
soydan temsil hakkı ellerinden alınmıştır. Parlamento yasalarının uygulanabilmesi için her
meclisten de onay alınması gerekir. Lordlar meclisin Veto yetkisi 1911 ve 1949 yasalarıyla
engellenmiştir. Ancak halk meclisinden çıkan yasaların değişikliği için öneriler yetkisi vardır.
Lord’lar kamarası 500 tayin edilen üye, 92 verasetle gelen üye ve 26 din adamından oluşur.
Halk kamarası her seçim bölgesinden birer vekil olmak üzere beş yıl süreyle 646 üyelidir.
Anayasa ile sınırlanmaksızın her türlü alanda yasa hazırlama etkisine sahiptir. Seçim
sisteminde, baraj uygulanır. Bu nedenle BK için seçilmişlerin diktası da denebilir. Çok az
ayar denge ve kısıtlama vardır. Hükümet mahkeme ve parlamentoda önemli bir muhalefet
görmeden programını uygulamak şansına sahiptir.
İşçi Partisi 1997’de iktidara geldikten sonra seçimlerde vaat ettiği anayasa reformunu
uygulamaya koymuştur. Waller ve İskoçya eyaletlerinde ayrı birer meclisin varlığını
tanımıştır. Her iki tasarı da eyaletlerde yapılan referandumlarla bölge halkı tarafından
onaylanmıştır. Mayıs 1999’da yapılan seçimlerle İskoç Parlamentosu ve Waller Meclisi için
10
üyeler seçilmiştir. Hükümet yetkisi Londra’dan alınmıştır. İskoç Parlamentosu’nun pek çok
politik alanda yasama yetkisi vardır. Gelir vergisini %3 oranın kadar değiştirebilir. Waller
meclisinin vergi oranlarını değiştirme ve yasa yapma yetkisi yoktur. Sadece kamu
tahsislerinin bölge içinden harcanması ile ilgili denetim ve tercih yetkisi vardır. Hükümet
ayrıca İngiltere içindeki bölgeler için de özerk meclisler kurulmasına öncülük etmektedir.
Bölgelerin kamu yöntemi ve belediyelerde Ademi merkeziyetçi reformlara örnek olarak farklı
statüye kavuşturulan Londra Büyük Şehir Meclisi gösterilebilir. Ancak henüz fazla yetki
ayrıcalığı yoktur.
Hükümet Lord’lar kamarasında da reformlara gitmiştir. Soyluların temsilci hakkı 92 kişiyle
sınırlanmıştır. Ancak tamamen seçilmiş bir üst meclisi oluşturulması halinde halk meclisinin
işlevsiz kalacağı görülmektedir. Bu nedenle, Lordlar kamarası hükümet tarafından tayin
edenin öteki üyelerle varlığını sürdürmektedir. Bu durumda, iktidar partisi ve hükümeti
denetleme ve yönlendirme işlevi ortadan kalkmış olmaktadır.
İşçi partisi, mevcut
yargı sistemini de reform etmeye çalıştı. Mevcut sistemde Lordlar
kamarasındaki hukuk lordları yüksek yargı mahkemesi görevi görmektedir. Hukukçuların
tayiniyle oluşturulacak bağımsız bir yüksek yargı kurulu ile birlikte Lord Yargıç (Lord
Chancellor) makamın da kaldırılması konusu 2003 yılında gündeme getirilmiştir. Ancak bu
güne kadar başarılamamıştır.
Kabinede en etkin üç bakanlıkları vardır. Geleneksel olarak tanımlanan bu bakanlıklar.
Monarşi kral veya kraliçenin doğrudan görev ve yetki verdiği saray (enderun) atamalarını
çağrıştırır. Unvanları da Doğrudan monarşiye bağlılığı gösteren ifadeler içerir. Örneğin,
hazineci başı, saray işleri, taşra yardımcısı gibi. Amerika’daki başkanlık sistemindeki
unvanlarla, monarşik sisteme göre uygulananlar benzerlik gösterir. Bakanlıkların adları
sekreter “secretary” gibi, monarşinin doğrudan iradesini belirtir. Kralı veya kraliçenin
görevlendirdiği ve bizzat kendine yardımcı olanları gösterir. Örneğin Maliye Şansölyesi
(Chancellor of exchequer) mali ve ekonomik işlerden sorumlu bakanlığın karşılığıdır. İç işleri
bakanlığı denilen (home secretary) hukuk düzenini, göç işleri ve öteki iç işlerini yürütür. Dış
işleri bakanlığı karşılığı olan yabancılar sekreteryası (foreign secretary) dış ülkelerle ilişkileri
düzenler.
Öteki bakanlıklar hükümetin gündemine göre ağırlıklı rol oynar. Öncelik sıralamasında;
Sağlık Sekreteryası ya da Bakanlığı (Secretary of State of Health); Eğitim-Öğretim
Sekreteryası ya da Bakanlığı; Çalışma Emeklilik Sekreterliği ya da Bakanlığı gelmektedir.
11
Yazılı bir anayasanın yokluğu nedeniyle, yargı sistemi öteki batı ülkelerindeki anayasa
mahkemesi korumasından yoksundur. Bu nedenle yargı makamı, yasaların yorumu,
uygulanması ve hükümetin sınırlanması konusunda yetkili kabul edilir. Yargının bu yorum
yapabilme erki yasaların uygulanmasında pratik etkinlik sağlamaktadır. BK yasalarına AB
İnsan Hakları Sözleşmesi de imzalandıktan 50 yıl sonra dahil edilmiştir. AB ilkeleri de
Hükümetleri yönlendiren başka etken olmaktadır.
Ülkedeki en önemli baskı grupları; Nükleer Silahsızlanma Kampanyası; Britanya Sanayi
Konfederasyonu; Ulusal Çiftçiler Birliği; İşçi Sendikası Kurulu. Muhafazakar hükümetler
döneminde (1979-1997), yerel yönetimleri ihmal edilmiştir. Çoğu sol partilerin elinde olan
yerel yönetimler sosyalizm aracı olarak algılanmıştır. Ayrıca merkezi hükümeti sınırlayan bir
engel ve kamu maliyesini israf eden bir kaynak olarak uzak durulmuştur. Muhafazakar iktidar
bu nedenle yerel yönetimlerin kendi bölgelerinden toplayabilecekleri vergilere tavan koymuş,
yerel harcamalardaki merkezi hükümetin payını artırmış, kontrolü yoğunlaştırmış, eğitim gibi
yerel yönetimin yetkisine giren kamu hizmetlerini kısıtlamıştır. Yerel yönetimlerin daha önce
kendi personelleriyle gerçekleştirdikleri hizmetleri özelleştirme ve özel şirketlerden sağlaması
yoluna gidilmiştir. Sonra gelen İşçi partisi hükümeti Londra ve öteki kentler için yeni bir
seçilmiş temsilciler paneli ve başkanlık sistemi kurmuştur. Ancak, yeni otoriteler verilmesi
yoluna gidilmemiştir. Üçüncü parti. 1980’de kurulan Liberal Demokrat partidir. Liberal parti
ile Sosyal Demokrasi Partisinin birleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Liberal parti 19. asırda
hükümetler kuran Tory Partinin alternatif olan “Whig Parti”nin devamıdır. 1914-1918 birinci
Dünya Harbi sonrasında Tory muhafazakar partisine karşı ana muhalefet partisi olma rolünü
işçi partisine kaptırmıştır.
-Uluslararası ilişkiler:
Britanya’nın temel politikasını Churchil’in “üç daire” ilkesi oluşturur. BK için global
statüsünün korunması üç iç içe dairenin içindeki rolüne bağlıdır. Okyanus ötesi (Amerika),
Batı Avrupa (AB) ve imparatorluk toprakları (Ortak Refah; Commonwealth). İmparatorluktan
“commonwealth” statüsüne geçmiştir. Eski “commonwealth” üyesi ülkelerle Zambiya hariç
dostluk ilişkilerini sürdürmektedir. Ancak, bunlar Francophone Afrika’sında Fransızların
rolünden daha gevşektir. ABD ile özel ilişki temeline dayanan bir kaynaşma politikasını
1945’den beri sürdürmektedir. Bu yüzden 2003’de Irak’a birlikte müdahale etmişlerdir.
İngiltere, Avrupa’ya karşı Amerika’yı kendine stratejik ortak olarak kullanmak istemektedir.
Uzun zamandır Batı Avrupa’dan kopmuştur. Avrupa ile bütünleşmeye karşı çekingen
davranmaktadır. Oysa Amerika BK olduğu kadar; Almanya, İsrail ve Japonya’ya karşı da
12
aynı önemli dostluk ilişkisini sürdürmektedir. BK için de Avrupa politikası olarak bunu
tavsiye etmektedir. BK, Avrupa’dan uzak kalmakla bu güne kadar bağımsız toprak yapısını
sürdürebilmiştir. BK, Avrupa ortak pazarına ancak 1973’de katılmıştır. Avrupa kömür çelik
birliği olarak 1951’de kurulan ve 1957’de Avrupa Ekonomik Topluluğu halini alan birliğe
karşı çekingen kalmıştır. İşçi partisi iktidara geldiğinde yapılan referandumda, BK, ikiye karşı
bir oyla AB içinde kalma kararlılığını göstermiştir.
BK, Avrupa Birliği’ne yaptığı net katkının fazlalığından şikayet etmiştir. Buna karşı
kendisine 1984’de özel iade ve telafi hakkı tanınmıştır. BK, tek Avrupa yasası 1986
aşamasında. tek pazara geçiş aşamasında yapıcı önerilerle yardımcı olmuştur. Ancak, Avrupa
Birliği Sözleşmesinde (Maastricht) tek para birimine geçmek zorunluluğu getirilince ilişkiler
bozulmuştur. Muhafazakar parti AB’den çıkmaya kadar muhalif kalmıştır. İşçi partisinin
yaptığı arayı düzeltme çabaları da yeterli değildir. BK, Avrupa ve AB ile bütünleşme yerine
Amerika’ya aşırı bağlı bir rolü benimsemektedir. Özellikle Irak harbindeki tek taraflı
politikası AB içindeki çıkar uyuşmazlıklarını ortaya koymaktadır. BK, Amerika ile AB
arasında bir köprü işlevi görmeye çalışırken, yetkili tek temsilcisi olmak istemektedir. BK
Avrupa birliğinin tek para birimine katılma konusunda isteksizliğini sürdürmektedir. Fransa
ve Hollanda AB anayasasının ret edilmesi İşçi partisini konumu güçlendirmiştir.
BK, NATO’nun kararlı bir üyesidir. Askeri gücü yeterlidir. Savunma harcamalarının Milli
gelirdeki payı 2004/5 döneminde %2,4 olmuştur. Reel anlamda bir kısıtlamaya gidilmesinin
nedeni 1980’lerın sonunda Orta ve Doğu Avrupa’daki SSCB komünist bloğunun dağılması
ve olası tehditlerin azalmış olmasıdır. Askerlik görevi 1950’den beri zorunlu olmaktan
çıkarılmış ve gönüllü hale getirilmiştir. 2004 yılındaki ordu mevdudu 207,630 dur. Bu askeri
gücün bir bölümü yurt dışından konumlandırılmıştır. K. İrlanda’da güvenlik ortamını
sağlamaktadır. Kosova ve Bosna’daki barış gücü ordusunda da görev almıştır. 1991’deki
körfez savaşına katılmıştır. Afganistan’da 2002’de ve Irak’ta 2003’de Amerika’nın
sürüklediği savaşa girmiştir.
BK’ın üye olduğu uluslararası örgütler şunlardır;
AfDB, AsDB, Australia Group, BIS, C, CDB, CE, CERN, EAPC, EBRD, EIB, EMU, ESA,
EU, FAO, G-5, G-7, G-8, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICCt, ICFTU, ICRM,
IDA, IEA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, ISO, ITU, MIGA,
MONUC, NAM( misafir), NATO, NEA, NSG, OAS (gözlemci), OECD, OPCW, OSCE,
Paris Club, PCA, UN, UN Güvenlik Konseyi, UNAMSIL, UNCTAD, UNESCO, UNFICYP,
13
UNHCR, UNIDO, UNITAR, UNMIK, UNMIL, UNMOVIC, UNOMIG, UNRWA, UPU,
WCO, WEU, WHO, WIPO, WMO, WTO, ZC.
-Göç Politikası:
Ülkeye giren göçmenlerle ilgili olarak yeni bir yasa çıkarılmıştır. AB dışı ülke vatandaşları
olan çok kalifiye mühendis, üst akademisyenler ve iş dünyası liderleri sürekli kalma izni
alabileceklerdir. Orta düzeyde vasıflı kimseler için, AB üye ülke vatandaşlarından bu işi
yapacak bir kimse yoksa, geçici olarak giriş izni verilecektir. Kendi işini kuracak birisinin
ülkeye girebilmesi için on kişiye istihdam veya en az bir milyon euro’luk yatırım yapması
gerekmektedir. Kalifiye olmayan işçiler, sadece geçici mevsimlik (otel gibi) işçiler olarak özel
izinle ülkeye giriş yapabilecektir. Alman üniversitelerinde okuyan yabancılar için mezun
olduktan sonra iş arayabilmelerini teminen, bir yıl ülkede kalma izni verilmektedir. Ülkede
sürekli kalabilmek ve vatandaş olabilmek için özel istihbarat raporları hazırlanmaktadır.
Potansiyel terörist sayılan kişiler yurt dışına sürgün edilir. Göçmenler bedava dil öğrenme ve
uyum kurslarına katılmak zorundadır. Buna uymayanların oturma izinleri yenilenmez ve ülke
dışına gönderilebilirler. Irk ayrımı sonucu tehdit altında olanlara sığınma hakkı verilebilir.
-Okyanus Ötesi Topraklar:
Okyanus ötesi topraklar, “Overseas Territories” toplam 98 000 nüfusu sahiptir. Valileri
kraliçe tarafından tayin edilir. Dış işleri,
güvenlik,
savunma ve uluslararası finans
işlemlerinden sorumludur. Öteki yerel işler ise seçilmiş kimselerce yürütür. Hiç birisi
bağımsızlık
talebinde
bulunmamaktadır.
Avrupa
Kalkınma
fonu
kaynaklarından
yararlandırılmaktadırlar. 2002’de ki bir yasayla bu topraklarda yaşayanlar Britanya vatandaşı
sayılmaktadır. İngiltere’de yaşayabilirler. Anquilla (16510 den beri), Bermuda (1684),
Britanya Antartik alanı (1980’den beri 1. milyon km kare alan); Hint okyanusu (1814; askeri
üs); Br. Virgin Adaları (1672); Folkland Adaları (1833); Cebelitarık (1713), Montserrat
(1632); Pitcairn-Ducie-Henderson-Oeno (1838); St. Helena (1658); Ascension Adaları
(1815); Tristan de Cunha (1816); S. Gergi0- S. Sandvich Adaları (1775); Turks and Caicos
Adaları (1678). 2004 yılı içinde Antartika’da Adelaide’da bir araştırma merkezi açılmıştır.
Biyoloji, yerbilimi, atmosfer ve deniz altı araştırmaları yapılmaktadır.
Dış İşleri ve Ortak refah İşleri bakanlığı vardır. 190 ülke ile diplomatik ilişkisi vardır. 233
diplomatik makam bulunur. 2000 diplomat ve 9860 memur istihdam eder. BK’ın etkinliğinin
araştırılması için BBC ve uydu yayınları, burs, kitap basımı ve kampanyalar düzenlenmesi
görevlerini de üstlenirler. Britanya konseyi, eğitim ve kültür alanında 110 ülkede faaliyet
14
gösterir. 1700 dil öğretmeni ve 120 eğitim merkezinde yılda bir milyondan fazla profesyonel
sınav hazırlar. BK vatandaşı gençlerin yurt dışında 600 projeye katılımını sağlar.
21. asır kalkınma hedefi projesi kapsamında geri ülkeleri kalkındırma projelerine hibe
yardımlarında bulunur. 1997’de %0,26 iken 2007 için milli gelirin %0,47’sini tahsis
etmektedir. BM öngörüsü olan %0,7 hedefine 2013’de erişmeyi planlamaktadır. AB
kapsamında İnsan hakları ve demokrasi alanında projeleri desteklemektedir.
BM tarafında 2003’de başlatılan barış öncülüğü programı uyarınca kütle imha silahlarının
yayılmasının önlenmesi için soruşturma komisyonları harekete geçirilmiştir. 1970’den beri
nükleer silahlar testleri yasaklanmıştır. 1997’den beri kimyasal silahlar yasaklanmıştır. BK,
bu anlaşmalara uymaktadır. Ottowa yer mayınlarının yasaklanması anlaşmasına taraftır. Silah
ihracatına kontrol yapmayı üstlenmiştir.
4. TEKNOLOJİ POLİTİKASI
Araştırma Konseyi (research councel-RC) Enstitülerinin çalışmalarında birçok model vardır.
Bazılarında tüm varlığı RC sahiptir ve istihdamı kendi sağlar. Vakıflarda RC personel bulur.
Üniversite ile ortak çalışmalarda RC birlikte paylaşırlar. Şirketlerde RC ile hissedar ortaklık
kurabilirler.
Yüksek öğrenim İcat fonu; 140 milyon üç yıl boyunca. Üniversite sağlanır. Kamu sektörü
araştırma FONU; kamudaki AR/GE kurumlarını destekler. Bilgi transferi amacıyla kurumsal
çalışmalar vardır. Bilim İşletmeleri fonu; “Science enterprise challenge” 2000 yılında
üniversiteler 12 BİM kurmuştur. Bilim öğrencilerine işletme ve yatırım fikri aşılar. 5.900
bilim teknoloji mezunu yetiştirilmiştir.
Üniversite girişimi “University Challenge” (UC), iş ve okul dünyası arasında bilgi akışına
olanak verecektir. Üniversitelerden ve işveren çevrelerinden yaklaşık oranlarda gelen üyelerin
oluşturduğu Üniversite-Endüstri-Devlet İşbirliği Komisyonu tarafından hazırlanan akademik
kadroların yeni esaslara göre düzenlenmesinden, müfredata ve döner sermaye mevzuatına
kadar uzanan
üniversiteyi sanayi(ci) ile işbirliğine hazırlıyor. ÜSİ'nin temelinde Ar-Ge
faaliyeti yer aldığı için, önerilerin öncelikli ve ağırlıklı konusunu, araştırma olanaklarının
düzenlenmesi oluşturuyor. Üniversitenin detaylı bir şekilde yeniden yapılanması, bu önceliğe
bağlı olarak tanımlanıyor. Üniversitelerde gerçekleştirilen araştırmaların yüzde 90'ını
oluşturan ve lisansüstü eğitimin bir parçası olarak yapılan çalışmalar, salt akademik derece
amacına bağlı olmaktan çıkarılmalı ve büyük ölçüde sanayi işbirliğinin ihtiyaçlarına
yöneltilmelidir. Lisansüstü araştırma konuları, sanayinin gündemindeki konulardan seçilmeli;
15
güdümlü araştırmaların denetiminde sanayiciler de yer almalıdır. "Sanayicilerin yönetiminde
gerçekleşecek uygulamalı araştırma projeleri kalkış noktası" oluşturacak ve böylece
"profesyonel bilim ve teknoloji yönetimi"nin tesisi mümkün olacaktır. Profesyonel yönetim
anlayışı içinde üniversite elemanları ve sanayiden uzmanlar birbirlerinin programlarında
kolayca yer alıp çalışabilmelidir. Aynı şekilde akademisyenlerin sanayide uzun süreli
çalışmaları için yasal düzenlemelere gidilmelidir. Bu işbirliği üniversite özerkliği ve özgür
bilimsel faaliyet gibi, üniversitelerimizin temel sorunlarını da çözecektir.
5. EKONOMİ POLİTİKASI
5.1. Avrupa Birliği
Türkiye, Avrupa Ekonomik Topluluğu’yla (AET) daha ilk kuruluş yıllarında Roma
Anlaşması (1958) ile ilişki kurmaya ve kurucu olan altı Avrupa ülkesiyle aynı çizgiye
yönelmeye başlamıştır. Üyelik amacıyla 1963’te toplulukla imzalanan Ankara anlaşması
Türkiye’nin AET’ye üye olması için hazırlanan bir çerçeve anlaşmasıdır. Ortaklık rejiminin
uygulanması ve gittikçe gelişmesini sağlamak üzere; Ortaklık Konseyi, Ortaklık Komitesi,
Türkiye-AET Karma Parlamento Komisyonu ve Gümrük İşbirliği Komitesi gibi organlar
kurulmuştur. Hazırlık döneminin ardından 1970’de katma protokol imzalanmıştır. Hukuken 1
Ocak 1973’de yürürlüğe giren protokol gereğince;
-Taraflar arasında karşılıklı ve dengeli yükümlüklerin esas olması;
-Türkiye ile topluluk arasında sanayi malları dolaşımının serbestleştirilmesi;
-İş gücünün, hizmetlerin ve sermayenin dolaşımının serbestleştirilmesi hedeflenmiştir.
AB, 1980 yılından beri Türkiye’ye mali yardım yapmamaktadır. 1981’de parafe edilen 600
milyon ecu’lük IV. Mali protokol ise onaylanmamıştır. Bu kapsamda yaklaşık 3.3 milyar
doları bulan bu mali yardım yapılmamıştır. Türkiye tam üye olmadan gümrük birliğine giden
tek ülkedir. Bu nedenle bölgesel ve sektörel yardım fonlarından yararlanamamaktadır.
Ortaklık anlaşmalarının öngördüğü mali protokollerin gerçekleştirilmemesi, Türkiye’nin
uyum çabalarında kaynak gereksinimini daha da artırmaktadır. Türkiye, tam üye yapılmadığı
için AB parlamentosunda, AB Bakanlar Konseyinde. AB komisyonunda ve AB adalet
divanında yer alamayacak, buna karşılık bu organların Gümrük Birliği, AB’nin dış ticaret
politikası AB’nin üçüncü ülkelerle imzaladığı anlaşmaların uygulanmasında ise sorumlu
olacaktı. Tam üye olamadığı için, Yunanistan’a, Portekiz ve İspanya gibi kalkınmakta olan
ülkelere yapılan yardımların AB ilkelerine göre dört katı mali yardımdan mahrum
bırakılmıştır. Türkiye tam üye yapılmadığı için işgücünün serbest dolaşımından da
16
yararlanamamıştır. Karşılıklı yükümlülük esasına uyulmamış; AB, sorumluluklarını
üstlenmemiştir. Buna karşın, Türkiye, 1984-1994 arasında uyguladığı ekonomi politikalarıyla
kapılarını AB’ye açmıştır. Katma protokol hükümleri gereği, 12 yıllık mal listelerindeki
taahhüdünü %95, 22 yıllık listede ise %85 oranında yerine getirerek, AB çıkışlı mallarda
gümrük indirimi sağlamıştır. AB’nin üçüncü ülkeler için uyguladığı ortak gümrük tarifesinde
ise 12 ve 22 yıllık listelerde %75 ve %85 uyum sağlamıştır.
Türkiye, hem AB mallarının Türkiye’ye girişi (gümrükler) hem de ortak gümrük tarifesine
uyum bakımından AB’ye büyük imtiyaz sağlamıştır. Ayrıca, Türkiye AB’den gelen mallara
tek vergi düzeni uygulamasına geçmiştir. 1993-1995 döneminde ise Türkiye-AB Ortaklık
Konseyi kararı olarak 6 Mart 1995 de imzalanan ve 1.1.1996’da yürürlüğe giren Gümrük
Birliği; malların, işgücünün ve sermayenin serbest dolaşımı ve mali yardım ilkelerinden
ayrılmıştır. Oysa, Gümrük Birliği’nin tamamlanmasıyla AB kaynaklı ithalata uygulanan
gümrük vergisi ve fonların kaldırılmasının kamuya gelir kaybı tutarı yılda 4,5 milyar dolar
düzeyinde hesaplanmaktadır. Türkiye, AB’nin üçüncü ülkelerle bugüne kadar imzalamış
olduğu anlaşmalara beş yıl içinde uymuş olacaktır (madde 16). Bu anlaşmalar AB’nin tam
üyelerinin kendi çıkarları doğrultusunda, politik ve ekonomik tercih ve önerilerine göre
imzaladıkları anlaşmalardır. GB rejimi içine giren mallara Türkiye’nin bir tam üye gibi uyma
yükümlülüğü bulunmaktadır.
Türkiye, AB’nin bundan sonra da üçüncü ülkelerle imzalayacakları bütün tercihli anlaşmalara
uyum sağlayacaktır. (Madde 55) GB sistemi yalnızca piyasa ekonomisinin iyi işlemesinde
gerekli olan özellikleri kapsamamakta, aynı zamanda tam üyelerin ulusal çıkarlarının
gereklerini de yansıtmaktadır. Anlaşmalar dışında Türkiye, AB’nin dış ticaret politikalarına
uyacaktır. AB bir ülkeye ticari kısıtlama getirir ve ambargo uygularsa uymak zorunda
kalacaktır. (Örneğin, KKTC’ye Adalet Divanı’nın uyguladığı yaptırımlar gibi) (madde 64)
Türkiye’nin üçüncü ülkelerle imzalayacağı anlaşmalar AB politikası içinde kontrole tabidir.
Tercihli anlaşmalar yapılamayacaktır. Örneğin, Türkiye özel olarak ilişkilerini geliştirmek
istediği bir ülke ile bir ticaret anlaşması yapmak isterse bu anlaşmanın AB’nin Gümrük
Birliği anlaşmasını olumsuz yönde etkilememesi gerekir. Bu ülkeden Türkiye’ye giren mallar
AB gümrük hududu içine girmiş sayılır. Eğer Türkiye, imtiyazlı bir kredi sistemiyle böyle bir
ilişkiye girmiş ise GB içinde rekabeti bozmuş olacağı kabul edilmektedir. Türkiye’nin üçüncü
ülkelerle yapacağı ticari ve mali anlaşmalar, AB Gümrük Birliği sisteminin işleyişini
etkiliyorsa, Brüksel’e sormak zorundadır. (madde 56) Türkiye tam üye olamadığı halde tam
üyelerin belirlediği dış ilişki ilkelerine ve sorumluluklarına uymak zorundadır.
17
Türkiye 6 Mart 1995 anlaşmasına göre GB’ni ilgilendiren tüm konularda AB’nin çıkaracağı
mevzuata uymak, onun paralelinde kanunlar ve yönetmelikler çıkarmak zorundadır (madde
52). GB’nin doğrudan doğruya işleyişiyle ilgili alanlar sıralanırken; iç ve dış ticaret politikası,
üçüncü dünya ülkeleriyle imzalanan ve sanayi ürünlerini içeren tüm anlaşmalar sayılmaktadır.
Türkiye tam üye olsaydı, kendi siyasi, mali ve sosyal tercihlerini bu mevzuata yansıtabilecek
ve gereğinde veto hakkını kullanabilecekti. Türkiye, Tunus ve Makedonya ile kendi adına
tercihli ticaret anlaşmaları yapmaya kalktığında bu türden engellemelerle karşılaşmıştır.
Türkiye 64. madde gereği AB adalet Divanını kararlarına uymak zorundadır. Bu divan, tam
üyelerin hakimlerinden oluşur ve uluslar-üstü sayılan AB hukukunu korumakla görevlidir.
Tam üyeler bu egemenlik yetki devrini referandum veya Parlamento kararıyla yapmışlardır.
1993 yılında topluluğa üye 12 ülkede, 1991-tarihli Maastricht anlaşmasının onaylanmasının
ardından 2000 başında planlanan Ekonomik ve Parasal Birlik programı yürürlüğe girmiştir.
Birliğin tek parasal organı yani Avrupa Merkez Bankasına dönüşecek olan bir Avrupa Para
Enstitüsü kurulmuştur. Kasım 2000 tarihli Nice doruğunda 12 aday ülke için üyelik
görüşmelerine başlandı ve güvenceler verildi. Türkiye’nin durumu Gümrük Birliği
kapsamında aynen devam ettirilirken, Kıbrıs konusunda çözüm sağlanamazsa AB’ye
alınmayacağı, Kıbrıs Rum kesiminin AB’ye alınacağı belirtilmiştir. Olumlu adımlar atılması
halinde Türkiye için üyelik yolunda 2015 tarihinde görüşmeler başlayabileceği söylenmeye
başlanmıştır. Türkiye pazarını imalat sanayi dalında AB’ye kayıtsız şartsız sıfır gümrükle
açtığı için 1996’dan başlayarak Türkiye’nin AB ile dış ticaret açığı hızla büyümeye
başlamıştır. Son yıllarda bu açık on milyar dolara ulaştı. Türk pazarı birden AB’nin
dünyadaki altıncı büyük pazarı olmuştur. Gıda, giyim otomobil ve kozmetik malları ithalatı
artmıştır. Türk sanayiciler, AB rejimine karşı ya ortaklıklar kurmak durumunda kalmışlar ya
da AB firmalarının Türkiye temsilcisi olarak ithalata başlamışlardır. AB Büyük ticaret
firmaları da alış veriş merkezleri yoluyla Türkiye’de yerleşerek ithalatı yürütmektedirler.
Buna karşılık Türkiye’nin AB ihracatı fazla artmamıştır. AB ihracatının %65’ini tekstil
sektörü oluşturmaktadır. AB bu sektördeki ithalatını yeni tam üye yapacağı eski Doğu Avrupa
ülkelerinden ve özel ilişki kurduğu Çin-Hindistan gibi ülkelerden yapmayı yeğlemektedir.
DTÖ anlaşmalarına göre 2005’de AB, imalat sanayiinde bütün ülkelere karşı kotalarını
kaldıracaktır. Bu durumda Türk tekstilinin AB’ye ihracatı daha da zorlaşacaktır. Gümrük
Birliği DYSY yönünden de ülkemizi olumsuz etkilemiştir. Gümrük serbestisi üzerine AB’li
yatırımcılar ülkemizde fabrika yatırımı yapmak yerine mallarını ihraç etmeyi tercih
etmektedirler. Yabancı sermaye gümrük duvarlarını aşmak için DYSY’na gitmektedir.
18
Ayrıca, AB firmaları Türkiye’nin yakın zamanda üye yapılmayacağını bildikleri için
Türkiye’de yatırım yapmayı riskli görmektedirler. AB’ye alınması kesinleşen Polonya, Çek
Cumhuriyeti ve Macaristan gibi ülkelere gitmektedirler. Bu olanaktan yararlanmak isteyen
Türk yatırımcılar da kendi ülkelerini bırakıp daha avantajlı koşullar sunan bu ülkelere DYSY
yapmaktadırlar.
Türkiye’nin 1995 belgesiyle yalnız AB çıkışlı imalat sanayi ürünlerinin gümrüksüz ithali
buna karşılık AB dışı ülkelere AB’nin kendi tercihlerini koyduğu gümrüğü uygulamak
zorunda kalması nedeniyle; Türkiye’nin dış ticareti yapay bir sapmaya uğradı. Aynı mal
Japonya’da %10 daha ucuz iken % 20 vergi koymak zorunda kalan Türkiye gerçekte daha
pahalı olan AB mallarını ucuz görünmesi nedeniyle ithal etmektedir. Ülke aynı ithal ürüne
daha fazla döviz ödemek zorunda kalmaktadır. AB’nin uygulattığı dahilde işleme rejimi
Türkiye aleyhine sonuçlar doğurdu. Örneğin, tekstilde ihracat koşuluyla üçüncü ülkeden
gümrüksüz girdi getirilebilmektedir. Ancak, Türkiye’de dahili pazarlarda kullanıldığı için
yerli üretici açısından haksız rekabet doğmaktadır. Bu yüzden, Türkiye’de kullanılan kumaşın
%77’si ithal kumaşlardan oluşmaya başlamıştır. İlaç sanayi sektöründe patent yasası
nedeniyle; ilaç fiyatları yükselirken yabancı ilaç firmalarının Türk pazarındaki payı artmıştır.
AB kendi içinde ortak tarım politikası ile yılda 50 milyar dolarlık sübvansiyon yapmaktadır.
Bu teşviklerle gıda sanayi korunmakta ve rekabet gücü artırılmaktadır. Aynı ürünler
Türkiye’ye serbestçe girmekte olduğundan tarımı ve gıda sanayini olumsuz yönde
etkilemektedir. AB adına çalışan ithalatçı lobileri gelişmiştir. Özellikle gıda ürünlerinde çikita
muz ithaline, et ve süt ürünlerine vergi koymaya kalkınca en etkin yöntem Brüksel’e şikayet
etmek ve engellemektir. İthalatın artması ve ihracatın sabit kalması nedeniyle, yeterli pazar
bulamayan fabrikalar kapanmakta ve yatırımlar sekteye uğramaktadır. İmalat sanayinde dış
girdi oranı %35’den %50’ye çıkmıştır. İşsizlik artarken reel ücretler gerilemektedir. Halkın
satın alma gücü azalırken ekonomi de dar boğaz ve krizlere girmektedir.
TABLO 1: TÜRKİYE İLE AB TİCARETİ (MİLYON DOLAR)
1985
1990
1995
2000
İthalat
3.895
9.328
16.860
26.610
İhracat
3.204
6.893
11.071
14.510
Fark
- 691
-2.435
-5.788
-12.100
İhr/İth (%)
82,3
73,9
65.7
54.5
Ticaretimizde AB Payı (%)
23,2
25,5
43.8
54.1
Kaynak; DPT.
19
Gümrük Birliği’ne geçtikten sonra, Türkiye ile AB ülkeleri arasındaki ticaretimiz aleyhte
gelişme göstermiştir. Dış ticaret açığı giderek büyürken, ihracatın ithalatı karşılama oranı
1985’de %82’den 2000 yılında %54’lere dek düşmüştür. Dış ticaretimizde AB’nin payı da
aynı şekilde artarak %23’den %54’e çıkmıştır. AB ile olan ticaretimiz sürekli açık veren bir
ilişki göstermektedir.
TABLO 2: AB YARDIMLARININ BİRİKİMLİ DAĞILIMI (MİLYON EURO)
(1995-2000 DÖNEMİ)
Yunanistan
İspanya
Portekiz
Türkiye
İth.-İhr. Farkı
51.894
56.590
34.015
36.322
AB Bütçesinden Net Katkı
20.015
31.769
13.190
376
4.148
15.289
6.983
557
24.163
47.058
20.173
933
46.6
83.2
59.3
2.57
Kredi
Toplam Katkı
Telafi Oranı (%)
Kaynak; DPT
1995-2000 döneminde AB tarafından üyeliğe hiç bekletilmeden yani AB dışında Gümrük
Birliği koşullarına tabi olmadan alınan İspanya, Portekiz ve Yunanistan ile Türkiye’nin
karşılaştırması yapılmalıdır. Türkiye Gümrük Birliği’ne üye olmakla dış ticaretin rekabete
açılması nedeniyle ekonomisinde aynı ölçüde zararlara uğramıştır. Yerli sanayi ve ticaretin
güçlü rakipler karşında zarar görmesi nedeniyle, dış ticareti kadar ülke ekonomisi; sanayi ve
yatırımları da zarar görmüştür. Yerel sanayinin haksız ve yıkıcı rekabete karşı tazmin ve telafi
edilmesi gerekmektedir. Korumaların kaldırılmasıyla (hazırlıksız diyemesek de) çaresiz kalan
ve başarısız sektörlerin telafisi için yapılan yardımların, yukarıda saydığımız ülkelerin tümü
için aynı olması beklenmelidir. Bu ülkeler arasında ekonomik gelişme bakımından fazla bir
gelişmişlik farkının olmadığı o yıllarda söylenebilir. Oysa, telafiler hiç de öyle olmamıştır.
Telafi oranı Türkiye için hiç yok derecesinde ya da tesadüfi denecek düzeydedir. (%2,6)
BK-AB İlişkileri
Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki 1995-Gümrük Birliği anlaşması ile İngiltere Türkiye
arasındaki ticari ilişkiler ivme kazanmıştır. Dış ticaret hacmi, 1995-2000 yılları arasında 2,5
kat artarak 2000 yılında 5,8 milyar euro’ya çıkmıştır. Bununla birlikte, ikili ticari ilişkiler
konjonktürel nedenlerle sürekli dalgalanmalar göstermektedir. Euro karşısında % 40 oranında
değer kaybeden Türk Lirası’nın 2001’de dalgalı kura bağlanması iç talebi büyük ölçüde
daraltmış ve Türk ekonomisinin önemli ölçüde küçülmesine neden olmuştur (-% 9,4).
Ekonomi tekrar büyümeye başlamışsa da (2002’de %7,8 ve 2003 yılında %5,9) bunun nedeni
kısmen stokların yenilenmesi olmuştur.
20
GRAFİK 2. CARİ FİYATLA FERT BAŞINA MİLİ GELİR (DOLAR)
Türkiye
ingiltere
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak; HDTM
BK fert başına milli gelir artışı 1980’den bu yana dramatik şekilde artmıştır. Türkiye’nin on
katı bir refah düzeyine işaret etmektedir. 1980’den bu yana Türkiye 2000-3000 dolar ardından
dolaşırken BK, FBMG düzeyi bu iki katına çıkmıştır.
Mali yapı:
Londra, New York ve Tokyo ile birlikte dünyanın en önemli mali merkezlerinden biridir.
Uluslararası mali pazarlar, sınır ötesi aktarmalar, banka kredi, uluslararası bonolar ve alış
verişi, döviz ticareti, yabancı para işleri ve fon yönetiminde öncüdür. Dünyanın en büyük
sigorta piyasasına sahiptir. Değerli olmayan madenlerde de öyledir.
BK bankacılık kesimi dünyanın en büyük üçüncüdür. Amerika ve Japonya’dan sonra gelir.
Yatırım ve özel bankacılıkta öndedir. Yabancı bankaların varlıkları ve yükümlülükleri 2004
yılı itibarıyla 4.160 milyar sterlin hacıma ulaşmıştır. 1993’deki düzeyinin üç katıdır. BK da
faaliyet gösteren 382 bankadan 287’si yabancı kaynaklıdır. Hane halklarının %92’sini bir
banka hesabı vardır. Evrensel bankacılık yapan BK, mevduat ve yatırım araçlarını tümüne
açıktır. Posta idaresindeki hesapların da 2003’den itibaren banka hesaplarıyla birleştirilmesi
yöntemine geçmiştir. Tüm ödemelerin otomatik hale getirilmesi için ülke çapında bir
sistemdir. Dörtte bir tamamlanmıştır. Elektronik olanakların aratmasıyla, banka şubeleri
azalmaktadır. 1993’de ki banka şubesi sayısı üçte bir oranında azarak 11.100 daire inmiştir.
Global bankacılıktan sağlanan geliri 2003’de 40 milyar sterlini aşmıştır.
21
İnşaat örgütleri, (Building Societes-BS) üyelerine hizmet verir. Mevduat birikimlerini da
alırlar. Konut finansmanı sağlar, ipotek karşılığı uzun vadeli kredi verirler. Konut değerinin
%75’ine kadar kredi verir. BS Fonlarındaki sermayenin en az yarısı üyelerin mevduatlarından
oluşmalıdır. 2004’de 63 BS örgütü vardır. Oluşturdukları BS Birliğine bağlı üye sayısı
1980’de 273 kadardı. Ancak birleşmelerle sayı azalmıştır. Bir bölümü banka haline gelmiştir.
2003 itibarıyla toplam varlıklarının tutarı 205 milyar sterlin’dir. 21 milyon tasarruf hesabı
vardır. Toplam 2,7 milyon adet ipotek yürütmektedir. Dostluk dernekleri (friendly societies)
üyelerine yardım sağlayan örgütlerdir. Üyelerine tasarruf sigorta sağlık hizmetleri verir.
2004’de 2.377 adet vardır. Kredi kooperatifleri olarak BK’da 444 adet örgüt bulunmaktadır.
365.000 üyesi vardır. Tasarruf hesapları tutarı 293 milyar sterline erişmiştir. Ülkede plastik
kart kullanımı çok yaygındır. Dolaşımdaki kart sayısı 2003’de 160 milyondur. Yılda 7,8
milyar adet kredi kartı işlemi yapılmaktadır. Kredi kartı harcamaları doğrudan müşterinin
banka veya BS hesabından kesilir. 1993’de 18 milyar sterlin tutarında alışveriş yapılırken
2003’de bu hacım 130 milyar sterline ulaşmıştır. Sigortacılıkta BK, Avrupa’nın en büyük,
dünyanın üçüncü büyük ülkesidir. Sektörde 348 000 kişi çalışır. Borsadaki yatırımların
%17’sini sigorta şirketleri yapar. Dünya çapında sigorta işlemlerinin hacmi 159 milyar
sterlindir. Bunun 124 milyar sterlini yurt içi, 35 milyar sterlini yabancı ülkelerdedir.
Vergisiz Özel tasarruf Hesabı ( Individual saving accounts-ISA) 1999’da başlatıldı. Özel
tasarrufları teşvik için tasarlandı. 200’ye kadar 7000 dolar düzeyinde vergisiz hesap
tutulabilmektedir. Yıllık 3000 st. Nakit bir banka ve BS hesabına yatırıldığında; 7000 st.
Hisse alındığında veya yıllık 1000 dolarlık hayat sigortası yapıldığında vergi muafiyeti
sağlanır. 2003’te itibarıyla 27 milyar st. hacme ulaşmıştır.
TABLO 3: BK TAARRUF VE YATIRIM KANALLARI
Milyar Sterlin
2002
BK HİSSEDARLARI
Sigorta Şirketleri
Emeklik fonları
Fertler
Ortaklık fonları
Yatırım fonları
Öteki finans araçları
Bankalar
Vakıflar
Özel şirketler (finans dışı)
Kamu sektörü
TOPLAM BK
Geri kalan dünya
DÜNYA TOPLAMI
2003
230,1
180,1
165,5
18,9
20,6
121,4
24,2
13,1
9,1
1,3
784,3
370,4
1,154.6
Kaynak. EIU
22
236,9
219,8
203,9
27,2
31,2
151,3
13,130,1
15,9
9,9
0,3
926,5
441,7
1,368
2002 (%)
17,3
16,1
14,9
2,0
2,3
11,1
2,2
1,2
0,7
67,7
32,3
100
Londra, dünya euromarket (yerel piyasa dışında çıkartılan araçlar) piyasasında birincil
işlemlerde %60, ikinci işlemler piyasasında ise %70 pay almaktadır. Yabancı para (döviz)
işlemlerinde günlük işlem hacmi 753 milyar dolardır. Dünyanın en büyük işlem merkezi olan
Londra, günlük olarak dünya işlemlerinin %31’ini karşılamaktadır. Telefon bağlantısı dışında
Elektronik işlemler %55 pay almaktadır. Altın ve gümüş alış verişlerinin merkezi Londra’dır.
Bu borsada 60 uluslararası banka ve finans kurumu yer alır. Finans türevleri olarak OTC
borsası her geçen artmaktadır. 2001’de 275 milyar dolar olan hacım 2004’de 643 milyar
dolara çıkmıştır. Eutronext.liffe Euronext’in uluslararası türevler (futures and opsiyon)
merkezidir. Amsterdam, Brüksel, LİFFE, Lizbon, Paris ve önemli türev pazarlarını kapsar.
Türevlerde tek bir Pazar oluşturmaktadır. 2003 de bu borsada 695 milyon adet kontrat işlem
görmüştür. Para tutarı ise 251 trilyon euro’dur. 2004 yılında hacım bir önceki yıla göre %24
artmıştır. Londra’da bunların dışında maden borsası türev araçları olarak yılda 72.3 milyon
kontrat işlem görmektedir.
TABLO 4: LONDRA BORSASI İŞ HACMİ
2002
2003
Şirket sayısı
1,701
1,557
Hisse piyasası değeri
1,148
1,356
Şirket sayısı
210
178
Hisse piyasası değeri
246
296
44
40
117
141
419
381
1,902
1,975
704
754
10
18
BK ANA PİYASA (milyar dolar)
TechMARK
Tech MARK tıp bilimleri
Şirket sayısı
Hisse piyasası değeri
ULUSLAR ARASI ANA PAZAR
Şirket sayısı
Hisse piyasası değeri
AIM
Şirket sayısı
Hisse piyasası değeri
Kaynak. EIU
5.2. Ekonomi
BK; önde gelen bir ticaret ve finans merkezidir. Batı Avrupa’nın trilyon dolarlık dört
ekonomisinden birisidir. Son yirmi yılda hükümetler kamu mülkiyetini azaltmış ve sosyal
refah yardımlarını kısıtlamıştır. Yoğun ve mekanize yapılan tarım sayesinde verimlilik
23
açısından Avrupa standartlarındadır. İhtiyacı olan gıdaların %60’ını, toplam iş gücünün %2’si
ile karşılayabilmektedir. Çok geniş kömür, doğal gaz ve petrol rezervleri vardır. Temel enerji
üretimi GSMH’nın %10’u dolayındadır. Hizmetler alanında; bankacılık, sigorta ve iş
dünyasındaki hizmetlerin payı milli gelir içinde çok yüksektir. Sanayi kesiminin ağırlığı
giderek azalmaktadır. GSMH artışı, 2001-2003 döneminde; dünyadaki eğilime, sterlinin değer
artışına, bilgisayar ve yazılım uygulamalarına dayanan yeni ekonomi (new economy)
sektörlerinde aşırı şişmeden dolayı zarar gören imalat ve ihracata bağlı olarak azalmıştır.
Ekonomisi Avrupa’nın en sağlamları arasındadır. Enflasyon, faizler ve işsizlik oranları
oldukça düşüktür. AB parası (EMU) dışında gösterdiği, parasal başarı nedeniyle “euro”
birliğine katılmamakta kararlıdır.
2004 yılı itibarıyla PPP satın alma gücü paritesi esasına göre HGSMH 1.782 trilyon dolardır.
Reel büyüme haddi ise %3,2 olmuştur. Fert başına düşen milli geliri 2004 yılında 29.600
dolar olmuştur. 2004 yılında Milli gelirde tarımın payı %1, sanayinin %26,3 ve hizmetlerin
payı %72,7 olmuştur. Sabit sermaye yatırımlarının milli gelire oranı %16,2’dir. Yoksulluk
sınırı altında yaşayanların nüfustaki oranı %17’dir. (2002). BK ve Türkiye’nin gayri safi milli
hasılasının karşılaştırması sunulmuştur.
GRAFİK 3. TÜRKİYE-BK GSMH SEYRİ (CARİ FİYAT, MİLYAR DOLAR)
milyar dolar Türkiye
milyar dolar ingiltere
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
Türkiye ve BK milli gelir yönünden karşılaştırıldığında son yıllarda aleyhte on katı bir fark
oluştuğu görülmektedir. BK, 1980’den itibaren AB etkisi altında gelişmeye çok yol almıştır.
24
İşgücünün ancak %4 kadarı tarım kesiminde çalışmaktadır. Sanayi kesiminde, %25’i istihdam
edilmektedir. İşsizlik oranı 2002 ortalaması %9,1 olmaktadır. 2002 rakamlarına göre bütçenin
gelir kalemi 286 milyar dolar, harcamaları ise 330 milyar dolardır. Bunun içinde sabit
sermaye yatırımları (23 milyar dolarlık ) bulunmaktadır.
TABLO 5: EKONOMİK GÖSTERGELER
Gösterge Kalemleri
2000
2001
2002
2003
2004
GSYİH cari fiyat ($.bln)
1.442,8
1.434,9
1.571,4
1.805,7
2.132,0
Reel GSYİH Artışı (%)
4,0
2,2
2,0
2,5
3,2
TÜFE (%)
0,8
1,2
1,3
1,4
1,3
Nüfus (m)
58,9
59,1
59,3
59,6
59,8
Mal İhracatı (fob) milyar $
284,4
273,7
279,9
308,3
349,3
Mal İthalatı (fob) milyar $
334,2
332,1
350,1
386,2
455,4
Cari işlem Dengesi milyar $
-36,2
-32,1
-26,2
-30,8
-46,9
43,9
37,3
39,4
41,9
45,3
0,661
0,695
0,667
0,612
0,546
Döviz rezervi milyar $
Döviz kuru ( £ / $)
Kaynak; EIU, July 2005
GRAFİK 4. TÜKETİCİ FİYATLARI ARTIŞ ORANLARI (%)
türkiye
İngiltere
120
100
80
60
40
20
0
1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak; HDTM
Grafikten görüldüğü gibi BK’ın bağımsız para politikasındaki başarısı ve AB nezdindeki
uyum politikası nedeniyle enflasyon, faiz ve öteki mali göstergeler açısından fazla bir farklılık
ve istikrarsızlık göstermesi beklenmemektedir. Türkiye için yaşanan bu istikrarsızlığın ise AB
ilkelerine uyum çabalarıyla birlikte aynı düzeylere düşmesi, 2003’den itibaren gerçekleşmeye
başlamıştır.
25
TABLO 6: BK GAYRISAFİ YURT İÇİ HASILASI ( 2003)
GSYİH menşei
Payı(%)
GSYİH Kalemleri
Payı(%)
Finans ve işletme hizmetleri
25,9
Hane halkları tüketimi
65,1
Kamu ve öteki özel hizmetler
22,6
Kamu harcamaları
21,3
Dağıtım, otelcilik yemek hizmetleri
16,9
Sabit yatırım harcamaları
16,9
İmalat
15,9
Stoklardaki değişimi
0,1
Ulaştırma-iletişim
8,1
Mal ve hizmet ihracatı
24,7
İnşaat
6,4
Mal ve hizmet ithalatı
28,0
Kaynak; EIU.
Gayrı safi yurt içi hasılanın yapısına bakıldığında pazara sunulan; toplam finans ve işletme
hizmetlerin payının % 25.9 olduğu görülür. İmalatın payı %15.9 olmaktadır. Tarımın payı hiç
yok denecek düzeydedir. Hane halklarının tüketim harcamaları kaleminin GSYİH olarak milli
gelir hesabındaki payı %65.1 olmaktadır. Mal ve hizmet ihracatının payı ise %28 dir.
TABLO 7: DIŞ TİCARET ÖZELLİKLERİ (2003)
Temel İhracat, fob
Milyar $
Temel İhracat, cif
Milyar $
Mamul İmalatı (motorlu araç vb)
184,8
Mamul İmalatı (motorlu araç vb)
259,2
Yarı mamuller (makine vb)
103,4
Yarı mamuller (makine vb)
109,9
Petrol ve öteki Kimyasallar
33,2
Gıda içki tütün
40,2
Gıda içki tütün
19,4
Petrol ve öteki Kimyasallar
30,5
Temel malzemeler
6,9
Temel malzemeler
11,7
Kaynak: EIU.
BK’nın mamul imalatındaki (motorlu araçlar vb) ihracatı, ithalatının bir buçuk katıdır.
Makine dış ticaretinde bir buçuk katı bir avantaja sahiptir. Gıda sektöründe %30’a yakın
avantajlı durumdadır. Uluslararasında Kimyasallarda ve yarı mamuller sektöründe başa baş
bir rekabet içindedir. Temek malzemelerde ihracat avantajı iki katına yakındır.
BK’ın ihracat yaptığı ülkeler içinde ABD %15,0’lık payla en önemli ülke konumundadır.
İthalat yaptığı ülkeler içinde başta Almanya (%14) gelmektedir. Toplam AB içine yani, üye
ülkeler yapılan ihracatın payı %58,1 olmaktadır. İthalatta da buna benzer bir dağılım göze
çarpar.(%55,9) Birlik içindeki ticaret ilişkileri her geçen gün daha fazla önem kazanmaktadır.
TABLO 8: BK -DIŞ TİCARETİNİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2003)
İhracat Hedefi Ülke
ABD
Almanya
Fransa
İrlanda
Hollanda
AB 25
% pay
15,0
11,6
9,8
7,0
6,3
58,1
İthalat Menşei Ülke
Almanya
Amerika
Fransa
Hollanda
BeL.Luk.
AB 25
Kaynak: EIU
26
% pay
14,0
8,8
8,0
7,2
5,6
55,9
-Dış ticaret göstergelerinin karşılaştırmalı olarak sunumu:
Grafikte BK ve Türkiye’nin mal ithalat ve ihracatlarının yıllara göre seyri verilmektedir.
GRAFİK 5. TOPLAM İHRACATI (MİLYAR DOLAR)
Türkiye
İngiltere
350
300
250
200
150
100
50
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
Toplam mal ihracatına bakıldığında BK ihracat hacminin 1980 de 50 katına yakınıdır. 1990
da Türkiye’nin on beş katına yakın düzeyde seyrettiği görülmektedir. 2000 yılı itibarıyla on
katı, harcırah hacmi son yıllarda altı katına kadar düşmektedir. Her ikisi de son yıllarda belli
bir istikrara ulaşsa da yeni pazarlar ve AB genişleme planı göz önüne alınarak Türkiye’nin ne
kadar yüksek potansiyeli olduğunu göstermektedir.
GRAFİK 6. TOPLAM İTHALATI (MİLYAR DOLAR)
Türkiye
İngiltere
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Aşağıdaki grafikte BK ve Türkiye’nin dış ticaret dengesi durumu gösterilmiştir.
27
GRAFİK 7. DIŞ TİCARET DENGESİ (MİLYAR DOLAR)
Türk iy e
İngiltere
1997
1999
10
0
1980
1990
1995
1996
1998
2000
2001
2002
2003
-10
-20
-30
-40
-50
-60
-70
-80
-90
Grafikte Türkiye’nin dış ticaret açıkları kadar olmasa da, BK için de sürekli dış ticaret açığına
rast gelinmektedir. Bu açık düzenli bir seyir göstermektedir. Türkiye’nin dış ticaret açığı ise
1997’den itibaren daha hızlı bir büyüme ivmesine girmiştir.
GRAFİK 8. CARİ İŞLEMLER DENGESİ (MİLYAR DOLAR)
Türkiye
BK
10
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
-10
-20
-30
-40
-50
Kaynak; HDTM
Cari işlemler dengesi Türkiye için genellikle açık gösterirken, BK da aynı durumdadır. BK
için 1980’lerde görülen büyük cari açıklarda 1998 sonrasında yeniden bir fazlalık söz konusu
olmaktadır. BK’ın cari işlemlerinde açık vermesi, dış ülkelerde DYSY olarak faaliyet
göstermelerine ve kredi vererek potansiyel pazarları kullanabilmek için yaptıkları yatırımların
göstergesidir. Bu sayede dış alem gelirlerini ve rekabet güçlerini daha da artırmaktadırlar.
28
Aşağıdaki grafikte ithalatın ihracatı karşılama oranları aynı dönemler için karşılaştırmalı
olarak sunulmuştur.
GRAFİK 9. İTHALATIN İHRACATI KARŞILAMA ORANI (%)
Türkiye
BK
120
100
80
60
40
20
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
Bu grafikte BK için olduğu kadar Türkiye için de ithalatın ihracatı karşılama oranlarının
oldukça yüksek olduğu belirlenmektedir. İthalat ve ihracatın mili gelire göre oranlarını
gösteren grafikler ülke karşılaştırması sağlamak üzere aşağıda sunulmuştur.
GRAFİK 10. İHRACAT /GSMH (%)
Türkiye
BK
25
20
15
10
5
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
İhracatın milli gelir içindeki ağırlığı oranları, Türkiye için 1980’lerdeki yüksek düzeyden
başlayarak giderek artmaktadır. BK için %15-%20 arasında bir oran korunmaktadır. İç
pazarın ağırlığı değişmemektedir. Böylece yaşanan cari işlemler açığının önünün alınması
için; ithal-ikameci politika yerine yerel ekonominin güçlendirildiği ve ihracata yönelik
29
ekonomik politikaları sürdürüldüğü görülmektedir. Cari işlemler açığı, AB çerçevesinde
DYSY gidilerek satın alma ve birleşmelerle rekabetini güçlendirici çabalara girildiğini
göstermektedir. Bu gelişmelerin; ürün farklılaştırması, yüksek teknoloji ve bilgi
yoğun
yeteneklerin üretimde verimlik artırıcı katma değer yaratan önlemlerle sürdürüldüğü
anlaşılmalıdır.
GRAFİK 11. İTHALAT/GSMH KARŞILAŞTIRMASI (%)
Tü rk iy e
BK
30
25
20
15
10
5
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
BK’da ithalatın milli gelirdeki payı yıllara göre fazla bir artış göstermemektedir. Bu oran
%20-25 aralığındadır. Türkiye içinse sürekli dışa açılma çabalarının sergilendiği
anlaşılmaktadır. BK ise daha çok yurt dışı yatırımlarla AB içindeki pazarı kullanma
stratejileri geliştirmektedir.
GRAFİK 12. DIŞ TİCARET HACMİ (MİLYAR DOLAR)
Türk iy e
BK
8 00
7 00
6 00
5 00
4 00
3 00
2 00
1 00
0
19 80
1 99 0
1 99 5
1 99 6
1 99 7
19 98
19 99
20 00
2 00 1
2 00 2
2 00 3
Kaynak; HDTM
Dış ticaret hacmine bakıldığında BK’da tıpkı Fransa gibi 1980-2002 döneminde üç katına
yakın bir artış gerçekleştirildiği görülmektedir. Türkiye’nin göreceli olarak bunun on beşte
biri düzeyde de olsa istikrarlı bir seyir izlediği görülmektedir.
30
GRAFİK 13. DIŞ TİCARET HACMİ/GSMH (%)
Türkiye
BK
60
50
40
30
20
10
0
1980
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
Dış ticaret hacminin milli gelire oranına bakıldığında dışa açık ekonominin bir göstergesi
olarak BK’da istikrarlı bir düzeyde (%35-%40 arasında) dolaştığı görülmektedir. Buna karşın,
Türkiye büyük atak yaparak bu düzeyi yakın oranlarda dış ticaret açıklığını sürdürebilmeyi
başarabilmektedir. 2000’den itibaren BK üzerine çıkarak %50’ye tırmanmıştır.
TABLO 9: BK MAL İHRACATI (Milyon Sterlin: Fob- Ödemeler Dengesine Göre)
Kalemler
2000
2001
2002
2003
2004
Gıda içki
9.908
9.650
9.991
10.886
10.564
Temel malzemeler
2.603
2.429
2.856
3.337
3.765
Yakıtlar
17.076
16.379
15.997
16.558
18.012
Petrol
15.603
14.809
14.318
14.608
16.342
47.665
50.444
50.223
54.539
56.461
24.992
27.607
28.386
31.403
31.986
109.148
109.959
106.377
102.427
101.006
1.685
1.039
1.073
868
880
0
150
0
0
0
188.085
190.050
186.517
188.615
190.688
Yarı işlenmiş ürünler
Kimyasallar
İşlenmiş mamuller
Sınıf dışı mallar
Ötekiler
TOPLAM
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
İhracat
kalemleri itibarıyla: en büyük artış ara mallarında görülmektedir. Tam işlenmiş
mallarda azalış görülmektedir. Ancak toplam olarak ihracat tablosunda olumlu bir gelişme
vardır.
31
TABLO 10: BK MAL İTHALATI (MİLYON STERLİN –FOB)
Kalemler
2000
2001
2002
2003
2004
Gıda içki
18.053
18.517
19.392
21.133
22.081
Temel malzemeler
6.309
5.934
5.958
6.144
6.379
Yakıtlar
9.943
10.501
9.588
11.563
16.683
Petrol
8.975
9.231
8.580
10.484
14.388
49.860
53.061
52.720
56.089
60.064
20.632
22.836
23.773
26.168
27.869
132.097
133.747
144.084
139.742
141.620
1.846
1.280
1.450
1.609
1.805
0
520
0
0
0
218.108
223.560
233.192
236.280
248.632
Yarı işlenmiş ürünler
Kimyasallar
İşlenmiş mamuller
Sınıf dışı mallar
Ötekiler
TOPLAM
Kaynak; EIU
Toplam ithalata bakıldığında gıda-içki ve yarı işlenmiş mallar sınıfında beş yıl içinde yüksek
artışlar olduğu görülmektedir. Buna karşın ithalat tablosunda işlenmiş mamuller en yüksek
payı almaktadır. Ülke ithalatında hammadde ağırlığının önemsiz kaldığı görülmektedir.
GRAFİK 14. DIŞ TİCARET HACMİNİN DÜNYA TİCARETİNDEKİ PAYI (%)
Türkiye
BK
7
6
5
4
3
2
1
0
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
BK’ın dünya ticaret hacmi içindeki ağırlığı 1990’lardan bu yana %6 dan %4’lere düşmüştür.
Bunda Gelişmekte olan ülkelerin ve doğu bloğundan açılan yeni ekonomilerin rekabeti etkili
olmuştur. Türkiye ise %1 ağırlığı henüz kazanamamıştır. 2003’de Almanya Amerika’yı da
geride bırakarak dünyanın en önde gelen ihracatçısı olmuştur. Ayrıca Almanya’nın ithalat
hacmi, Amerikanın yarısı kadardır. Almanya ihracatın çoğunluğu oto dahil edilirse yatırım
malları sektöründedir. 2003’de oto ve parçaları ihracatı, toplamın % 19’u (129 milyar euro)
32
oldu. Bunu makine, 91 milyar dolar izlemektedir. En önemli ihracat hedefi; Fransa (%10,6)
ve Amerika ( % 9,3) olmaktadır.
-Ekonomik Göstergeler
TABLO 11: DÖRT AYLIK GÖSTERGELER (2003-2004) (4.DÖNEM)
2003
2004
Hane halkı tüketimi
179,3
186,1
Hükmet harcamaları
56,4
57,0
Sabit sermaye yatırımları
44,0
45,7
İhracat
69,5
72,9
İthalat
79,5
84,2
272,2
279,6
Sanayi Üretim endeksi (2000=100)
97,9
97,4
İmalat Sanayi Endeksi (2000=100)
98,4
98,9
Toplam İstihdam (m)
30,4
30,5
İmalat sanayi (m)
3,61
3,52
4,9
4,6
Ortalama Ücret (2000=100)
113,4
118,4
TÜFE (AB ilkelerine göre)
1,3
1,4
Üretici girdi Fiyatları
3,1
6,8
İhracat (fob)
46,46
49,43
İthalat (fob)
-60,25
-64,89
Ticaret Dengesi
-13,80
-15,46
Hizmetler dengesi,
4,22
5,05
Gelir Dengesi
5,97
9,18
Net transfer ödemeleri
-2,33
-2,88
Cari İşlem dengesi,
-5,94
-4,10
Üretim
GSYİH (2000 fiyatları) Milyar £
GSYİH (cari Fiyat)
İstihdam ve Ücretler
AB’ye göre işsizlik oranı (işgücüne oranla)
Dış ticaret ve Ödemeler (milyar euro)
Kaynak. EIU.
Sağlık ve eğitimde planlanan reformların yapılabilmesi için vergilerin artırılması
gerekmektedir. Çalışanların Sigorta pirim katkısı istenecektir. Hükümetler vergiden çok
verimlik artışlarıyla kaynak arayışı içindedir. Bu şekilde 2008’e kadar 20 milyar sterlin
tasarruf sağlanabileceği hesaplanmaktadır. Kamu ihale yöntemlerini basitleştirilmesi, kamu
çalışanları sayısında da kısıntıya gidilecektir. Dünya ekonomisinde ki, son 20 yıldır en yüksek
gelişme dönemin olan 2004 yılı (%51) ardından bir yavaşlama (%3,9) beklenmektedir.
33
TABLO 12: BK BRÜT KATMA DEĞER (MİLYON STERLİN)
Sektörler
1999
2000
2001
2002
2003
Tarım avcılık balıkçık ormancılık
9.359
8.915
8.703
8.978
9.476
186.444
193.499
191.743
186.446
195.227
Elektrik gaz su
15.968
16.112
16.044
16.140
14.924
Madencilik ve işletme
17.403
25.240
24.452
22.844
27.500
153.071
152.147
151.247
147.462
152.803
İnşaat
41.721
45.475
50.002
55.491
61.538
Servis
559.594
590.630
630.715
675.360
709.907
Tüm sektörler
797.118
838.492
881.163
962.275
976.148
Sanayi toplam
İmalat sanayi
Kaynak: EIU.
TABLO 13: KARŞILAŞTIRMALI EKONOMİKGÖSTERGELER
Göstergeler
BK
Fransa
Almanya
ABD
Japonya
GSYİH (milyar $)
2.124,5
2.021,4
2.707,6
11.735,0
4.666,2
GSYİH fert başına ($)
35.534
33.458
32.773
40.047
36.646
GSYİH (PPP)
30.450
29.609
27.235
40.047
29.119
1.3
2.1
1.7
2.7
0.0
-46,9
-10,6
104,2
-665,9
172,1
-2,2
-0,5
3,8
-5,7
3,7
Mal İhracatı (milyar $)
349,46
422,8
891,0
807,6
540,3
Mal ithalatı (milyar $)
-455,20
-435,1
-713,3
-1.473,1
-407,3
Tüketici Enflasyonu (%)
Cari İşlem Dengesi
GSYİH %’si
Kaynak: EIU
Karşılaştırmalı ekonomik göstergelere bakıldığında fert başına GSYİH olarak BK, Japonya’ya
yaklaşmaktadır. PPP olarak Amerika’nın hemen arkasından gelmektedir. Ancak cari işlemler
dengesinde açık fazladır. Kur ve cari işlemler açığı yönünden en büyük riski ABD
taşımaktadır. 2001-2002 krizinden beri tam bir düzelmeye geçememiştir. Cari işlem açığı
GSYİH’ının %5’idir. ABD doları zayıflarken bu dengesizliği düzelteceği umulmaktadır.
Ancak bu takdirde euro bölgesi başta olmak üzere çoğu ülkenin dış ticaret büyümesini
olumsuz şekilde etkilenmektedir. Ayrıca ABD’de hane halkları mali durum yönünden de
zayıftır. Ailelerin yüksek borçlanma oranı ve konut fiyatlarındaki gevşeklik nedeniyle
tasarrufa yönelmeleri halinde, tüketimin aniden düşmesi kaçınılmazdır. Bu durumda dünya
ekonomisinde talep şoku gerçekleşebilir. BK’da ödemeler dengesini düzeltmek için Sağlık
sisteminde yapılan reformlarının etkisi müspet olmuştur. Doktora başvurmanın faturası hasta
ile paylaştırılmış, hastaların ilaç ödemesindeki katkı payları da artırılmıştır. Hükümet ile
önder iş çevrelerinin gönüllü yükümlülüğü altında bir program başlatılmıştır. Meslek eğitimi
talep eden her gence bu olanağın sağlayacak bir iş verilmesi konusunda anlaşma yapılmıştır.
34
BK Almanya’yı örnek almaya çalışmaktadır. Alman sisteminde Meslek eğitimi, genelde üç
yıl sürmekte ve işle ilgili ders eğitimini, işbaşında eğitimle bütünleştirmektedir. Bu sistem,
ülkenin en güçlü yanı olarak kabul edilmektedir.
TABLO 14: ÖDEMELER DENGESİ (MİLYAR DOLAR)
Kalemler
2000
2001
2002
2003
2004
Mal ihracı :fob
284,4
273,7
279,9
308,3
349,3
Mal ithali :fob
-334,2
-332,1
-350,1
-386,2
-455,4
Ticaret dengesi
-49,9
-58,5
-70,2
-77,9
-106,1
Hizmetler (borç)
119,5
118,5
131,1
148,8
175,5
Hizmetler (alacak)
-99,1
-99,4
-107,7
-123,3
-140,5
Gelir: (credit) alacak
204,7
204,8
186,5
206,2
252,6
-196,8
-188,0
-153,3
-168,5
-208,6
16,4
20,9
18,4
20,0
23,0
Cari transferler: borç
-31,1
-30,5
-31,1
-36,1
-42,9
Cari İşlem dengesi
-36,2
-32,1
-26,2
-30,8
-46,9
Doğrudan İçeri yatırım
122,2
53,8
25,5
20,7
78,4
Dorudan Dışarı Yatırım
-254,4
-59,7
-49,5
-65,4
-64,9
Öteki varlık yatırımı
-417,6
-254,7
-150,5
-434,0
-593,5
432,2
333,2
111,3
419,2
746,8
-117,5
72,7
-63,1
-59,6
166,8
3,9
4,8
3,5
4,6
6,7
-1,6
-3,1
-2,2
-2,5
-2,9
2,3
1,7
1,3
2,1
3,8
-4,1
-3,8
8,3
1,7
-6,3
5,3
-4,5
-0,6
-2,6
0,4
Gelir: (debit) borç
Cari transferler; alacak
Öteki yatırım Borçları
Mali denge
Sermaye hesabı (alacak)
Sermaye hesabı (borç)
Sermaye hesabı Dengesi
Net düzeltme kalemi
Toplam denge
Kaynak; EIU
2004 yılında %3,2 ile 2000’den beri en yüksek GSYİH büyümeden sonra BK, 2005-6
döneminde dünya ve iç pazar daralması sonucu yavaşlama eğilimine girecektir. GSYİH
artışının 2005’de % 1,9 ve 2006’da %1,6 olması beklenmelidir. Bu oranlar ise 1992’den beri
en düşük düzeydir. Yine hizmetler sektörü büyümenin temel alanı olacaktır. Sabit sermaye
yatırımları da azalacaktır. İstihdam artışını yavaşlamasıyla, tasarruflar az da olsa vergiler
karşısında önümüzdeki iki yılda eriyecektir. İş dünyasındaki yatırımlar azalmaktadır. Şirket
borçları hayli fazladır. Yerel talep azaldıkça dış borç baskısı azalacaktır. Tüketicilerin
borçlanmasındaki artış kritik düzeydedir. Halkın borç/gelir oranı %140 dolayındadır. Bu oran
1980’de görülen en son gerilemeye benzer düzeydedir. Ancak, işsizlik ve Konut
fiyatlarındaki düşüş bu durumu dengeleyecektir. Uluslararası fiyatlarda artışlar ve dünya
35
ekonomisindeki gelişmelere rağmen enflasyon
yavaştır. 2004 ortalaması %1,3 olmuştur.
Ekonomideki kısıtlı kapasite ve son üretici fiyat artışları üretimin alt kademelerine kadar
inmektedir. Üretici fiyatları ve Pazar fiyatları arasında, rekabete bağlı olarak gelişen fiyat
artışlar tüketiciye de yansımaktadır. Önümüzdeki iki yılda %2 öngörülmektedir.
TABLO 15: HARCAMALARA GÖRE GSYİH (2001 Fiyatlarıyla-Milyar Pound)
(Yıllık Değişim %)
Kalemler
2003
2004
2005*
2006*
Özel tüketim
711,1
736,7
749,9
1761,2
(2,6)
(3,6)
(1,8)
(1,5)
220,4
227,2
232,6
237,8
(4,5)
(3,1)
(2,4)
(2,2)
172,6
181,0
185,3
189,2
(0,0)
(4,9)
(2,4)
(2,1)
1.104,1
1.145,5
1.168,1
1.188,5
(2,5)
(3,7)
(2,0)
(1,7)
4,6
5,1
3,5
2,6
(0,1)
(0,1)
(-0,1)
(-0,3)
1.108,7
1.150,6
1.171,6
1.188,7
(2,7)
(3,8)
(1,8)
(1,5)
278,2
287,7
294,0
303,1
(1,2)
(3,4)
(2,2)
(3,1)
-312,0
-328,8
-335,0
-342,1
(1,8)
(5,4)
(1,9)
(2,1)
-33,8
-41,0
-41,1
-39,0
(-0,2)
(-0,7)
(0,0)
(0,2)
1.074,9
1.109,6
1.130,5
1.149,7
(2,5)
(3,2)
(1,9)
(1,7)
Kamu tüketim
Brüt sabit yatırım
Nihai Yurt içi talep
Stok oluşumu
Toplam yurtiçi talep
Mal ve hizmet ihracatı
Mal ve hizmet ithalatı
Dış Ödemeler Dengesi
GSYİH
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
BK; nükleer enerji konusunda kararsızdır. Yenilenebilir enerji kaynaklarına (rüzgar gücü
gibi) yönelmektedir. Toplam enerji tüketiminde yenilenebilir enerjinin payının 2010 hedefi
%10 olarak öngörülmüştür. Kyoto Protokolü gereği 2009’a kadar egzoz gazlarında 1990
düzeyinin %12,5 altına düşürmek zorundadır. Bu nedenle ekonomik ömrü 2020’de dolacak
olan nükleer santrallerin yerine yenilerini kurmayı planlamaktadır. Ancak kamu oyu
Sellafield’deki (Kuzey Batı İngiltere) atık işleme tesislerine güvenmemektedir.
Mali piyasalarda küçük yatırımcılarında katılımıyla gittikçe büyüyen (hedge fund) vadeli
işlemler denetim önem kazanmıştır. Finans Hizmetleri Kurulu (Financial Services Authority
-FSA) yeni kurallarla koymak yerine Londra’daki 15-25 yangın fonun denetimini
36
sıklaştırmıştır. Böylece yurt dışında denetimsiz “offshore” kaçması önlenmiştir. 2005’de
Londra Menkul Kıymetler Borsasında işlem hacminin üçte bir ile yarısı arasından vadeli
işlem yapılmaktadır. Bu fonlar FSA nezdinde kaydetmek zorundadır. Yatırım bankalarının
vadeli fonlarla yakın ilişkisi vardır. Oysa bu fonlar nedeniyle maruz kaldıkları riskleri tam
hesaplayamamaktadırlar. Ayrıca, yatırım bankaları arasındaki “insider trading” bilgi sızdırma
olasılığı fazladır. AB içinde pazarların birleşmesiyle bu fonların iş hacmi daha da artmıştır.
Ancak küçük yatırımcıların sayısı arttıkça denetim daha zorlaşmaktadır.
Telekomünikasyon ve medya denetçisi “Ofcom”, eski BT tekelini rekabet aykırı
davranışlarından dolayı rekabet kuruluna şikayetten vazgeçmiştir. British Telekom eskiden
BK devlet telekom tekeliydi. Özelleştirilerek piyasa rekabet açılmıştır. Dağıtım ağı ile müşteri
telefon hizmetlerinin bölümlere ayrılmasına karar verilmiştir. Telekom alt yapısında
rakiplerin eşit paylaşımını engellemektedir. Kendi yararına kullanmaktadır. Evlere erişimin
son noktasında aşırı fiyat yüklenmesinden sızlanmaktadırlar. BT artık bu evlere erişimde son
müşteriye hizmet noktasında eşit yaklaşım uygulayacaktır. Buna karşın Ofcom, sektörde
şimdiden rekabetin yoğun olduğu ticari hizmet kontratları gibi alanlarda denetimlerin yeterli
düzeyde olmasını sağlayacaktır. “Ofcom”, BT’nin kapatılmasına veya satılmasına karar
veremedi. Bunun nedeni, BK telekom alt yapısının zayıflayacağında duyduğu endişedir.
Rekabete açtı sektörü ama, BT’ı satmadı özel kesime. Böylece rekabet şartlarında
özerkleştirmiş oldu. Network ağı işi ile hizmet işleri birbirinden ayrılmıştır sadece. Ayrı bir
marka ile çıkacaktır. Ancak her ikisi de BT’inin bir parçası olacaktır. Bu bölümler tek çatı
altında tutulmaktadır.
İnşaat sektöründe hızlı bir büyüme vardır. Ancak konut yapımı kamunun okul, hasta hane
yatırımlarının yanında çok yetersiz kalmaktadır. Servis dışındaki sektörlerden; imalat
sanayinde üretimde azalma görülmektedir. 2003 son dönemindeki azalma dikkat çekicidir.
TABLO 16: SERVİS SEKTÖRÜNDE KATMA DEĞER
(Son IV. Dönem) (Bir Önceki Döneme Göre% Değişim)
Alt Sektör
Toptan ve parça ticaret
Otel restoran
Ulaşım depolama
Posta-telekom
Finans araçları
Konut kiralama
Konut Mülkiyet
Hükümet ve servis
Toplam Hizmetler
2003
1,2
1,0
0,3
0,5
1,0
3,1
0,9
0,9
1,2
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
37
2004
-0,3
1,0
2,2
-0,1
2,9
1,4
0,6
0,6
0,6
Makine mühendisliği sektöründe pek çok firma esnek ücret sisteminden yararlanmaktadır.
Çalışma saatleri artırılmakta buna karşın ücretler ise gönüllü olarak sabitleştirilmektedir.
İşsizlik ödemeleri de kısıtlanmaktadır. Eskiden uzun süreli işsizlere ödenen son maaş
tutarındaki işsizlik yardımı ve yeni bir işte çalışacak olanlara (geçim durumuna göre) ödenen
ek işsizlik ücreti birleştirilmiştir. Ayrıca başvurabilmeyi hak ediş yılları artırılarak yardımlar
azaltılmaktadır.
TABLO 17: SERVİS DIŞINDA KATMA DEĞER ÜRETİMİ
(Son IV. Dönem) (Bir Önceki Döneme Göre% Değişim)
Sektör
2003
2004
Toplam Sanayi
0,5
-0,1
Madencilik
-2,6
-2,7
2,0
-0,4
-3,0
-3,7
0,8
0,3
1,3
-0,8
Tekstil
-2,6
-1,8
Gıda içki
-0,1
0,7
Metal ve metal ileme
1,1
0,1
Kimyasal
2,7
1,1
Tarım
0,1
0,3
İnşaat
0,6
0,9
Gaz elektrik su
Petrol gaz üretimi
İmalat
Mühendislik
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
Bu sektörlerden azalan istihdam bilgi yüksek alana yani Ar/Ge ve içerilmiş bilim teknoloji
sektörlerine kaymaktadır. Her dönemde sürekli olarak bu alanlarda azalma eğilimi
görülmektedir. Ekonomide azalan verimlilik (marjinal diminishing return) noktasına
ulaşılmıştır. Azalan rollerin bir göstergesidir.
Ülke ekonomisinde enerji fiyatlarındaki artışa (yıllık %8,3) karşın bilgisayar ürünlerinde
yıllık %21 oranında düşüşler sağlanmaktadır. Bu yüksek teknoloji tandan telafi edici bir rol
oynamaktadır. Odiyo-visual gereçler. Giyim eşyaları fiyatlarındaki düşüşler bu sektörlerde
uluslararası rekabetin artışına işarettir. Bu sektörler zaten dünya pazarlarına terk edilmiş olup
maliyetleri düşürmekte ve fiyatları dengelemektedir. Servis fiyatlarındaki artışlar ve artan kar
marjları ise, bu
alanlarda iç piyasaya girişi ve yatırımları özendirmektedir. İstihdam
göstergelerine bakıldığında son dönemlerde artan istihdamın daha çok tam zamanlı istihdam
alanlarında olduğu görülmektedir. Kendi başına iş kuranlar ve (part time) yarı zamanlı iş
olanakları göreceli olarak azdır.
38
Sterlin euro ile dolar arasında bir alanda seyretmektedir. AB anayasasının ret edilmesiyle
euroda yaşanan gerilemeye karşın sterlin değer kazanmıştır. 2005 başında 1,48 Euro: 1 sterlin
paritesine ulaşılmıştır. 2005 ortasında on yıllık devlet tahvillerinin faiz oranı Merkez bankası
gecelik faiz haddinin 58 puan altındadır. Uzun vadeli borçlanma faizlerinde yaşanan bu
düşüş ekonomideki yavaşlama beklentisinin bir göstergesidir.
Bono piyasaları borsaya ayak uydurmakta zorlanmaktadır. Temel şirketlerin FTSE 100 borsa
endeksi 2005 başında %4,5 artmıştır. Borsa endeksinde artışlar süreklilik göstermektedir.
TABLO 18: MERKEZİ HÜKÜMET MALİYESİ (MİLYON STERLİN)
Kalemler
2000
2001
2002
2003
2004
Cari gelir
357.979
363.665
368.810
391.388
419.224
Üretimdeki vergiler
129.395
133.264
139.689
148.261
155.429
Katma değer V.
61.054
65.200
69.562
76.932
80.925
Servet ve gelir vergileri
144.262
145.204
143.207
145.731
163.343
110.324
111.706
112.399
115.511
127.451
33.938
33.498
30.808
30.220
35.982
6.382
7.097
7.098
7.579
8.078
62.068
63.161
63.528
75.065
78.445
Faiz ve kâr payı
8.980
7.822
8.074
7.864
7.072
Öteki gelirler
6.892
7.135
7.214
6.888
6.857
328.420
345.690
372.499
405.250
428.887
25.986
22.095
20.943
22.314
23.856
Net sosyal faydalar
104.710
112.044
115.400
122.303
128.324
Ötekiler
197.724
211.551
236.156
260.633
276.707
29.559
17.975
-3.689
-13.862
-9.663
5.017
4.974
5.071
5.239
5.278
Cari bütçe
24.542
13.001
-8.760
-19.101
-14.941
Net yatırım
9.326
12.135
16.381
18.168
18.952
-15.216
-866
25.141
37.269
33.893
Gelir ve sermaye artışı V.
Öteki
Öteki vergiler
Zorunlu sosyal katkılar
Cari harcamalar
Faiz
Tasarruf (Brüt + kapital V.)
Aşınma
NET borç (cari tasarruf-yatırım har.)
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
Cari gelir 200 yılında 357,979 iken 2004 yılından 419,224 milyon sterlin olmuştur. Buna
karşın cari harcamalar aynı yıllarda 328,420 ve 428,887 milyon sterlin olarak gerçekleşmiştir.
Net borç ihtiyacı, 2004 yılında 33.9 milyar sterline yükselmiştir. Cari açığın alt tanımlar
itibarıyla ifadesi ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
39
TABLO 19: KAMU SEKTÖRÜ NET NAKİT İHTİYACI (MİLYON STERLİN)
Merkez Hükümet
Kendi hesabı
Yerel Hükümet
Merkezi hükümetten
Ötekilerden
Genel hükümet
GSYİH %’si
Kamu şirketleri
Merkezi hükümetten
Ötekilerden
Toplam Kamu sektörü
GSYİH %’si
2000
-37.576
-39.062
222
1.400
-1.178
-38.75
-4,1
1.315
86
1.229
-37.525
-3,9
2001
-2.707
-2.667
-1.101
-65
-1.036
-3.743
-0,4
877
25
852
-2.891
-0,3
2002
17.361
18.704
-2.283
-1.685
-598
16.763
1,6
1.819
342
1.477
18.240
1,7
2003
37.615
41.925
-3.711
-3.943
232
37.847
3,4
809
-367
1.176
39.023
3,5
2004
43.196
42.155
-811
760
-1.571
41.625
3,6
-74
281
-355
41.270
3,6
Kaynak: The Economist Intelligence Unit- EIU
Toplam kamu sektörünün nakit ihtiyacı 2000 yılında 37.5 milyar Sterlin iken, 2005 yılında
41,3 milyar sterlin dolayına çıkmıştır.
6. SEKTÖRLERE GÖRE EKONOMİNİN ANALİZİ
- Dünyadaki Eğilim;
Global çağda yerel imalat kapasitesi, iç pazar hacmi, teknoloji alt yapısı, sermaye yapısı gibi
kavramlar artık stok varlığı terimleriyle anlamsız kalmaktadır. Ülke analizlerinde bilgi
yeterliliği yani, akıl ve bilgi yeteneğinin ölçülmesi anlam kazanmaktadır. Bu sayede üretim
kaynakları ve faktörleri ülke ekonomisinde ve gelişmesinde bir kısıtlayıcı unsur olmaktan
çıkmaktadır. Teknolojik icatlar, ulaştırma ve iletişimde verimliliği artırarak, dünya boyutlarını
küçültmüştür. Ortak pazarların oluşturulmasında ve ülkelerin bütünleştirilmesinde, teknik
olanaklar büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Nitekim, Ortak Pazarın aşamalı olarak
gerçekleştirilmesi teknolojik uygulamalarla paralellik içindedir. Kara, hava ve deniz
nakliyatının yanı sıra uydu iletişim teknolojileri ve demiryollarında da bu durum
görülmektedir.
Teknoloji transferlerinin çoğu değişik ülkeler arasındaki bağlantılı şirketler arasında
gerçekleştirilmiş olmasına karşın, birbirleriyle bağlantısız bir çok ülke arasında da bu tür
alışverişler artmaya başlamıştır. Teknoloji ve teknik hizmetleri için royalti (isim hakkı) ve
ücret ödemeleri genel olarak şirket içinde (ana şirket ile yabancı şubesi arasında)
gerçekleşmektedir. Patent ödemeleri daha çok ABD ve AB’deki yabancı şirketlere
yapılmaktadır. Ancak, genel görünüm teknoloji transferlerinin; patent, royalti ve lisans
ücretlerinin ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa ve Hollanda arasında yapılmakta
olduğudur.
40
Bunun nedeni basittir. Dünyadaki ulaştırma maliyetleri ve ticaret engellemeleri azaldıkça;
yurt dışında fabrika kurmak ve araştırma merkezleri tesis etmek yerine, yurt dışı pazarlara
ihracat yoluyla ulaşmak çok daha kolay gelmektedir. Sermaye piyasaları daha çok
bütünleşirken likidite artmakta, tek ülkede yerleşik bir şirketin bile bono ve hisse senedi
satabilme olanağı doğmaktadır. Amerika, Japonya ve Avrupa’nın büyük şirketlerinin,
sermayeye yakın oluşları sayesinde sağladıkları avantajları böylece aşınmış olmaktadır.
Uçak ve yarı iletken devre imalatında olduğu gibi kimi sektörlerde şirketler, yatırımlarının
karşılığını alabilmek için global olmak zorundadırlar. Bu tür yatırım konularına yönelen
şirketler, çağımızda araştırma-geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin çok yüksek maliyete ulaşması
nedeniyle (ilaç ve telekomünikasyon gibi) global düşünmek ve yatırım yapmak zorundadırlar.
“Siemens” firması 1960’larda bir elektronik devre anahtarının Ar-Ge giderlerini
karşılayabilmek için yapacağı yatırımların boyutunun, Alman pazarının % 50’sini ve global
pazarların en az % 20’sini kaplaması gerektiğini hesap etmekteydi. Uluslararası şirketlerden;
Mars, P-G, Unilever, Colgate, Palmoil, PM, Nabisco ve Cadbury Rusya’da bu stratejiyi
uygulamaktadır. Batıda yeni tesis yatırımlarının kapasiteleri için global pazarlar düşünülerek
ölçek belirlenmektedir. Mevcut yatırımlar içinse, M-A (satın alma ve birleşmeler) stratejileri
bir kalkınma planı olarak kabul edilmektedir. Çağımızın rekabet dünyasında tüm bu
gelişmeler, çok yakından izlenmek durumundadır. Sanayi üretimi, ürünlerin bileşiminin
global olarak tasarlanmasına yönelmiştir.
6.1. Tarım
Tarım ormancılık ve balıkçılık sektörünün mili gelirdeki payı %1,2 kadardır. Buna karşın
sosyal yapıda önemli bir rolü vardır. En önemli ürün 2002 yılı itibarıyla süt (8,4 milyar
euro). Hububat (4,2 milyar euro) ve domuz (5 milyar euro). Toplam üretim değeri 38,1 milyar
euro’dur. Balıkçılık da oldukça ilerlemiştir.
TABLO 20:TARIM GÖSTERGELERİ
Üretim (000 ton)
Buğday
Arpa
Şeker pancarı
Patates
Hayvancılık (000 baş)
İnek-dana
Koyun kuzu
Domuz
2000
2001
2002
2003
2004
16.704
6.492
9.079
6.636
11.580
6.660
8.335
6.649
15.973
6.126
9.435
6.966
14.288
6.370
9.168
5.918
15.473
5.815
9.000
5.600
11.135
42.264
6.482
10.602
36.716
5.845
10.345
35.834
5.588
10.517
35.846
5.047
10.425
24.688
4.787
Kaynak: The Economist Intelligence Unit EIU
41
Tarım politikası AB ortak tarım politikasının (CAP) güdümündedir. bu destekler AB
bütçesinin yarısını alır. CAP; sağlık yönünden sakıca olmadıkça tarım ürünlerinin serbest
dolaşımını, ortak pazarın dünya fiyatlarındaki dalgalanmalara karşı istikrarını korumayı
öngörür. Bu nedenle çoğu kez dünya piyasalarının üstünde fiyat sürdürülmesini
desteklemektedir. 2003 sonrası artık ürün desteklenmesi yerine doğrudan yardım esasına
geçilmiştir. Böylece ürün fazlası özendirilemeyecektir. Tarım politikası ağırlığı da
azalmaktadır.
6.2. Turizm ve Hizmetler
BK vatandaşları turizm olarak daha çok İspanya ve Fransa’yı tercih etmektedir. Uzak mesafe olarak
Amerika ve Karaiplere gidilir. Ayrıca Britanya refah toplumuna dahil üye ülkelere geziler artmıştır.
TABLO 21: BK’DAN YURT DIŞINA ÇIKILAN ÜLKELER VE TURİST SAYISI
(milyon kişi)
İspanya
Fransa
İrlanda
Amerika
İtalya
Yunanistan
Hollanda
Almanya
Belçika
Portekiz
Ötekiler
Toplam Dünya
2001
11,8
12,0
3,9
4,0
2,5
3,2
2,1
2,2
1,7
1,6
13,3
58,3
2002
12,5
12,1
4,0
3,6
2,7
3,0
2,1
2,3
1,8
1,8
13,6
59,4
2003
13,8
12,0
3,9
3,6
2,9
2,9
2,1
2,1
2,0
1,9
14,3
61,4
Kaynak . Office for National statistics
Turizm işletmelerinin cirosu 2003’de 17,1 milyar sterlindir. 2002’ye göre % 6,1 azalma vardır. Bunun
nedeni terörizm endişesidir. 2003 yılında 25 milyon ziyaretçi BK gelmiştir. geçen yıla göre %2,2 artış
vardır. 11,9 milyar dolar döviz getirmişlerdir. Yerli turizm harcamaları ise 58 milyar sterlin
dolayındadır.
BK’ın turizm gelirlerine bakıldığında istikrarlı bir durum gözlenmektedir. Türkiye’nin turizm
gelirlerinin ise 1990’da dört katı iken, 2003 de ancak bir buçuk katı kadar yüksek düzeyde
gelir sağlamaktadır. Türkiye, yaptığı turizm hamlesi sonucunda neredeyse başa baş duruma
geçmek üzeredir. Türkiye’nin turizm potansiyeli öteki sektörlere göre çok daha hızla realize
edilmektedir.
42
GRAFİK 15. KARŞILAŞTIRMALI TURİZM GELİRLERİ (MİLYAR DOLAR)
Türkiye
BK
25
20
15
10
5
0
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Kaynak; HDTM
-Hizmetler
Mali hizmetlerin dışındaki hizmet alanları olarak; oto-motor, toptan ve perakende ticaret,
oteller, restoranlar, yemek servisleri, gezi ajansları, emlak komisyonculuğu, oto kiralama,
bilgisayar işleri, sanayi hizmetleri olarak yazılım danışmanlığı, pazar araştırması, reklam ve
turizm görülmektedir. 2003 yılında BK’da 582.000 kişi motorlu araçlar ve parçaları ticareti
ve petrol istasyonu işleri yürütmektedir.
Oto hizmetleri sektöründeki ciro 2003’de 145 milyar sterlindir. Önceki yıla göre %7 artış
vardır. Ülkede 2003 de 10.535 petrol istasyonu vardır. Bir önceki yıla göre 890 adet
azalmıştır. Buna karşın süpermarket alanlarındakilerin sayısı 59’dan 1.126’ya yükselmiştir.
Bir çok benzin istasyonu, restoran dahil alışı veriş hizmetleri de sunmaktadır. Sadece benzin
istasyonu olarak çalışanların oranı %66’ya inmiştir.
2003’de toptan ticaretle meşgul olan 106.000 işletme vardır. Çalışanların sayısı ise 1,1
milyondur.
Perakende sektöründe ise 2,85 milyon insan çalışmaktadır.
2003 itibarıyla
189.000 perakende satış yeri vardır. Sektördeki Ciro tutarı 236 milyar sterlindir. İş hacmi,
2002’ye göre %16 artmıştır. Otel restoran bar ve pub (meyhane) hizmetlerinin hacmi 1,8
milyon çalışan ve 62 milyar sterlin ciroyla önemli bir yer tutar. Bu sektörde 54.340 işletme
vardır. 2002’ye göre yılda % 4,9 artış gerçekleşmiştir.
43
TABLO 22: FİNANS DIŞI HİZMETLERİN DAĞILIMI
(Milyar Sterlin)
2002
2003
% değişim
Motorlu araç sektörü
134,9
144,6
7,2
Toptan ticaret
383,2
382,9
-0,1
Otel restoran
59,1
62
4,9
Turizm gezi operator
18,2
17,1
-6,1
Kiralama
19,0
19,4
1,9
Bilgisayar işlemleri
45,5
51,0
12,0
158,4
168,4
6,3
Sanayi-İş dünyası hizmetleri
Kaynak: Office for National Statistics
Fuar sergi ve kiralama faaliyetleri, katmerli olanaklarla geniş bir hizmet alanıdır. 2003’de
856 sergi, 9,6 milyon ziyaretçi çekmiştir. Bilgisayar ve ilgili hizmetlerinde eğitim
danışmanlık, yazılım desteği, entegre sistemler kurulması ve öteki servis hizmetleri gittikçe
yaygınlaşmaktadır. Sektörde 490.000 çalışan vardır. İş hacmi 2003 yılında
51 milyar
sterlindir. Bir çok yazılım işleri Hindistan’a verilmektedir. Avşiva şirketi 2.350 idari ve
yazlım işi kadrosunu Hindistan’a aktarmıştır. Sanayi hizmetleri içinde pazar araştırmaları
1,22 milyar sterlin pay almaktadır.
TABLO 23: ÖNEMLİ PAZAR ARAŞTIRMA FİRMALARI
(Milyon Sterlin)
Çalışma alanı
2002
2003
160
159
NOP world
77
76
Ipsos (BK)
44
47
MORI
36
39
Information Resources
35
34
Maritz/TRBI
25
27
-
20
Martin Hamblin GfK
19
17
Synovate
16
16
ORC International
13
13
TNS
Incepta Marketing Intelligence
Kaynak . Office for National statistics
İş dünyasında ve sanayi kesimine yönetim danışmanlığı veren 70.000 kadar danışmanlık
şirketi vardır. Finans, insan kaynakları, pazarlama, çevre, proje, ekonomi, e-ticaret, strateji,
yeniden yapılanma gibi alanlarda hizmet verirler. Yıllık İş hacmi (2003’de) 10 milyar sterlin
olan sektörün bir milyar sterlin tutarında ihracatı vardır. Reklam alanında hizmet veren 1.480
şirket BK da faaliyet gösterir. Basın (%49), internet, TV (%25), doğrudan posta (% 14,1) ve
44
radyo yoluyla yapılan reklam harcamaları 2003 yılında 17,2 milyar dolar olmuştur. Bir
önceki yıla göre %2,4 artış vardır.
6.3. Ulaşım ve Haberleşme
BK’ın gelişmiş ülke standartlarına göre orta derecede güvenilir bir karayolu ve demiryolu
ulaştırma alt yapısı vardır. Yetersiz tutarda yatırım yapılmaktadır. 2000-2010 arasında
Ulaştırma Bakanlığı’nın ulaştırma yatırımları 180 milyar euro olarak planlanmıştır. Önceki on
yıllık yatırımlar toplamı ise 95 milyon sterlin olmuştu. Otomatik yol ücretlendirme sistemi ve
öteki mevcut alt yapı modernleştirme ve yenilikleriyle ulaştırmada büyüme kısıtlanmaktadır.
Öngörülen para yetmemektedir. Toplu taşımacılıktaki yetersizlikler nedeniyle özel oto
sahipliği ve kullanımı gittikçe artmaktadır. Bu durum, sorunları da beraberinde getirmektedir.
1950 yılından bu yana otomobillerle yılda kat edilen yolcu-km sayısı logaritmik olarak
artmıştır. Otobüs sayısı azalırken demir yolu taşımacılığı yerinde saymıştır. Ancak devlet
destekleriyle toplu taşımada otobüs kullanımı Londra’da giderek artmaktadır. 2003’de
otomobil, kamyonet ve taksilerle kat edilen yolcu-km mesafenin % 85’ini oluşturmaktadır.
Otobüslerin payı %6, demiryollarının da %6’dır. Trafik sıkışıklığını özellikle kent
merkezlerinde çözmek üzere yol fiyatlandırma sistemi getirilmektedir. 2003’de Londra’da
uygulamaya konan trafik ücret tarifesi sistemi, trafik yükünü %20 azaltmıştır. Öteki kent
merkezlerine de konacaktır.
BK da demiryolları ağı yaygındır. Ancak yeterli fon olmadığından hatların bakımı yeterince
yapılamamaktadır. Londra ve çevresiyle arasıdaki gidiş-geliş servisi pahalı sıkışık ve
güvenilmezdi. Demir yolları 1996’da özelleştirilmiştir. Yolcu sayısı o günden beri sürekli
artmış ancak zamanında yolculuk olanağı kalmamıştır. Yük taşımacılığında devletin
özendirmesi başarılı olmuştur. Toplam yük, ton-km olarak 2004’de 20,3 milyara ulaşmıştır.
Oysa, 1990 ortalarında 13 milyar dolayında idi.
BK’da mesafelerin kısalığı göz önüne alındığında, hava taşımacılığının yerel ulaştırma
hizmetlerinde içinde fazla yaygın olmadığı görülmektedir. Buna karşın, bir çok hava alanı
uluslararası merkez konumundadır. Londra Heathrow Havaalanı yolcu taşımacılığında
dünyanın en önde gelen hava alanlarındandır. İkinci merkez olarak Gatwick de önemli bir
hava limanıdır. British Airways en önemli hava ulaşım şirketi olup, 1987’de özelleştirilmiştir.
Serbestleştirme sonucu BK’de hava ulaşımı rekabet açılmış ve fiyatlar oldukça düşmüştür.
Trafik yoğun olmayan merkezlerde ve ucuz hava alanlarında çalışan düşük maliyetli özel
45
hava şirketleri (EasyJet ve Ryanair gibi) Avrupa içi ulaşımda önemli bir hizmet görmektedir.
Ülkede 471 adet hava alanı vardır. Bunu 334 adet asfalt-uçuş pistine sahiptir.
Rekabet avantajının daha az gelişmiş ülkelere kayması sonucunda, BK deniz ulaştırma filosu
bir zamanlar dünyanın en büyüğü iken günümüzde, mülkiyet olarak, sadece %2 pay
almaktadır. Buna karşın BK, deniz ulaştırmasında sağlanan ek hizmetlerde; örneğin sigorta,
‘surveyans’, lojistik, hukuk ve uzlaşma,
bilgilendirme ve sınıflandırma konularında en
öndedir. Britanya limanlarının kapasitesi son yıllardaki iş hacmini kaldıramayacak
düzeydedir. Bu sıkışıklığın çözülememesi halinde taşımacılığın başka komşu ülke limanlara
kayması riski vardır. Ülkede 3.200 km’sı yolu vardır. Bunun 620 km’si kullanılmaktadır.
Ülkenin en önemli 23 limanı yoğun biçimde deniz nakliyatında kullanılmaktadır. Mevcut
ticaret filosunda 1.000 GRT üzerindeki 429 gemisi BK kayıtlıdır. Filonun toplam kapasitesi.
9.566.275 DWT hacmindedir. Yabancılara ait 202 gemi ülkeye kayıtlıdır buna karşın BK
mülkiyetindeki 446 gemi Panama gibi deniz aşırı limanlara kayıtlıdır.
-Boru hattı:
Boru hatlarıyla doğal gaz taşımacılığı 2004’de 21.446 km’ye çıkmıştır. Uzun mesafe petrol boru hattı
uzunluğu 2.370 km olmuştur. Rafine ürün boru taşıma ağı 4.474 km’dir. Yoğun petrol ürünleri taşıyan
boru hattı uzunluğu 370 km, petrol gazları taşıma hattı ise 59 km’dir.
-İletişim:
BK Avrupa’da telefon hizmetlerinin serbestleştirildiği ve tekelin kaldırıldığı ilk ülkedir. BT
Britanya Telekom şirketi, 1984 ve 1991’de, iki aşamada özelleştirilmiştir. Alman Deutsche
Telekom (DT), 1998’e kadar sabit telefon iletişimde tekeldi. Bu sektör, ancak bu tarihte ve
AB ilkeleri gereği zorla serbestleştirilebilmiştir.
BK, kablo şirketlerinin TV ve telefon hizmetleri sunumunda en serbest faaliyet gösterdiği
ülkedir. Bu iletişim ağı tamamen özel şirketlerin elindedir. Şimdiye dek (2005’de) bu alanda
100 lisans tahsisi yapılmıştır. BT’nin özelleştirilmesi ve pazarın serbestleştirilmesi sonucunda
fiyatlar reel olarak yarı yarıya düşmüştür. Hizmet niteliği ise sekiz OCD göstergesine göre
oldukça ilerlemiştir. BK; Avrupa’nın en rekabetçi cep-telefonu sektörüne sahiptir. Dünyanın
en büyük cep telefon şirketi olan “Vodafan” bir Britanya şirketidir. Üçüncü nesil (3G) telefon
ağının gelişimi teknik nedenlerle yavaş ilerlemektedir. 3G lisansı verilen beş cep telefonu
işletmecisinden sadece biri 3G hizmetlerini başlatabilmiştir. GPRS (genel paket radyo
hizmeti), 2.5 G cep-telefonu hizmeti olarak 2002’den beri pazara sunulmaktadır. Amerika
ve Kuzey Avrupa ülkeleri dışında internet yönünden BK, dünyanın en önde fert başına
46
kullanım oranına sahip ülkesidir. 2004 itibarıyla, 12,8 milyon (nüfusun % 52’si) ev halkı
evinden İnternet kullanabilmektedir. Önceleri geniş bant iletişim hizmetleri Avrupa’nın öteki
ülkelerine göre yavaştı. BT egemen telekom şirketi olarak ücretleri oldukça yüksek
belirlemekteydi. Ayrıca, başka şirketlerin yerel alt yapıyı kullanmalarında engelleyici rol
oynamıştır. Ancak, Şubat 2002’de toptan geniş bant yayın hizmetlerinin maliyetini düşürmüş
ve yerel iletişim ağının yaygın kullanımına olanak sağlamıştır. Böylece geniş bant
kullanıcılarının sayısı iki yılda on katı artarak 2004’ de 3,3 milyona çıkmıştır.
BK’da gazete okuma alışkanlığı çok yaygındır. Geniş sayfa günlük gazeteler (The times,
Daily telegraph, The Independent, The Guardian and the Financial Times) ideolojik eğilimleri
olmasına karşın tarafsız haber yapma sorumluğu içindedirler. Buna karşın, “tabloid” basın
denilen (the Daily Mail, The Sun, The Daily Star ve The Mirror) yabancı düşmanı veya çok
aşırı magazin türündendir. BK, beş yer televizyon istasyonuna sahiptir. Ayrıca artan sayıda
uydu ve kablo yayın kanalları vardır. Yerel TV yayın kanallarının ikisiyle, bir çok kablo ve
radyo kanalı devletin BTC şirketine aittir. Bu yayınlar lisans-abone ücretleriyle
işletilmektedir. BBC, dünya çapında tarafsız haber yapmakla tanınmıştır.
Kablolu telefon ana abonelerin sayısı 2002’de 34,9 milyon adettir. Mobil cep telefonları
sayısı ise hızla artarak 49,7 milyona ulaşmıştır. AM yayın yapan 219, FM yayın yapan 431 ve
kısa dalga 3 adet radyo istasyonu vardır. TV yayın istasyonlarının sayısı 228 adettir.
-Enerji:
BK, enerji kullanımına tahsis edilen doğal kaynaklar, kömür, petrol ve doğal gazdır. Ülkede
üretilen enerjinin üçte ikisi kömür ve gazdan sağlanır. Yenilenebilir enerji kaynakları için
dünyanın en ileri teknik çalışmaları yapılmaktadır. Şimdilik 2001’de %1 iken, 2010 yılına
kadar kullanılan enerjinin % 10’u yenilenebilir kaynaklardan sağlanacaktır. Ancak, bu yöntem
artan enerji talebini karşılamaktan uzak kalmaktadır. BK’da geniş kömür yatakları vardır. 18.
asırdan beri kullanılmakta olan bu maden ocakları, Kuzey denizi petrolü ve gaz kaynaklarının
rekabeti nedeniyle ekonomik olmaktan çıkmıştır. 1960’dan beri bu nedenle kömür üretimi
azalmaktadır. Enerji sektörü 1980’lerdeki serbestleştirilmesi sonucunda modern yüksek
verimli gaz kaynakları enerji santralleri öncelik kazanmıştır. Bir çok ocak kapatmıştır.
Kuzey denizinde kıta sahanlığında 1965’de doğal gaz ve 1969’da petrol bulunmuştur.
Bulunan kaynaklar sırasıyla 1967 ve 1975’den itibaren işletmeye açılmıştır. Ticari amaçla ve
konut ısıtılmasında gaz kullanımı için geniş bir dağıtım ağı oluşturulmuştur. Gazla çalışan
enerji santralleri elektrik üretiminde kömürün yerini almıştır. 1970’den petrolde tamamen dışa
47
bağımlı olan BK, 1985’de günde 2,5 milyon varil üretimle dünyanın en büyük altıncı petrol
üreticisidir. Ayrıca 5 milyar varil rezervi vardır. Şimdilik petrolde dış ticaret fazlasına
sahiptir. Ancak ilerde giderek yerli üretimin talebi karşılayamayacağı görülmektedir. BK,
Fransa kadar nükleer enerjide ileri değildir. BK, elektriğinin % 20’i nükleer santrallerden
sağlanır. 2010 yılına kadar 14 nükleer santral ömrünü doldurmuş olacaktır. 2023’e kadar
hepsinin teknik ömrünü doldurduğu için kapatılması gerekecektir. Enerjide kendine yeterli
olmak için. Yeni nükleer santraller kurulması, kamu oyu baskısına karşın tek seçenek olarak
görülmektedir.
Elektrik üretimi yılda 395,9 milyar kWh olmaktadır. elektrik tüketimi ise 337,4 milyar kWH
düzeyinde kalmaktadır. Elektrik üretim kapasitesi fazlalığı vardır. Yeni Sanayi yatırımlarında
bu bir alt yapı avantajı sağlamaktadır. İhraç edilen elektrik 2,9 milyar kWH’dır. Buna karşın
fiyat avantajı nedeniyle 5,1 milyar kWh elektrik ithal edilmektedir. Petrol üretimi 2003’de 1,9
milyon varil/gün düzeyinde olup tüketim 1,7 milyon varildir. 1,5 milyon varil
ihracata
karşılık 1,5 milyon varil ithal edilmektedir. Doğal gaz üretiminde ise 105,9 milyar metre küp
iken tüketim 92,8 milyar m3 ’tür. İhraç edilen 15,7 milyar metre küpe karşılık 2,7 milyar
metre küp ithal edilmektedir. Doğal gaz rezervleri 714,9 milyar metre küp tahmin
edilmektedir.
Yerel ve bölgesel tekeller kaldırılarak pazarlık yapılması koşuluyla üçüncü tarafın rekabetine
yol açılmıştır. İş yeri ve evler diledikleri sunumu seçebilirler. Enerji sektörünün pazarlıkla
rekabete açılmasını savunan Almanya’nın aksine öteki AB ülkeleri kamu yöneticisinin
kararını esas alır. Ancak gerektiği yerde Sanayi ve tüketici federasyonlarıyla elektrik ve gaz
sunucuları arasında yapılan sözleşmelerle pazarlıkların ana çerçevesi hazırlanmaktadır. Bu
sözleşmeler AB Rekabet Kurulu, Kartel Dairesi ve Ekonomi Bakanlığı’nın da katılımıyla
yönlendirilmektedir. Pazarlıkta karşılaşılan güçlükler için yine kamu düzenleme ve denetimi
yöntemine başvurmak gerekmektedir. Elektrik şirketleri bölgesel gaz dağıtıcılarını satın
alırken gaz sektörü yeniden yapılanmaktadır. Rekabet dairesinin ret etmesine karşın; hükümet
tarafından bazı birleşmeler, uzun dönem sunumda güvenilir ve büyük bir şirketin tutarlı
olacağı gerekçesiyle kabul edilmiştir. Maden kömür üretimi hızla azalmaktadır. Almanya’da
olduğu gibi kömür kaynaklarının enerji santrallerinde kullanımı kısmen sürmektedir. Yerel
üretilen maden kömür ithal ürüne göre üç dört katı maliyetlidir. AB devlet desteklerinin
kaldırılmasını öngörmektedir.
48
TABLO 24: HİZMET SEKTÖRLERİNİN KATMA DEĞERİ (MİLYON STERLİN)
1999
2000
2001
2002
2003
Toptan perakende
99.170
103.592
110.559
115.619
123.630
Otel ve restoran
26.220
27.914
29.310
30.918
33.222
Ulaşım ve iletişim
64.996
70.054
71.413
74.192
75.634
Mali aracılar
40.050
41.663
42.705
61.656
52.041
Mali Düzeltme kalemi
-26.768
-33.659
-33.575
-40.728
-45.294
Emlak
178.137
192.157
209.958
220.695
242.717
Kamu idaresi
41.824
43.733
46.116
48.472
50.489
Eğitim
44.980
48.080
51.761
55.304
55.752
Sağlık
50.772
54.550
57.552
61.314
71.294
Ötekiler
40.208
42.520
44.915
47.922
50.421
Toplam Hizmetler
559.594
590.603
630.715
675.360
709.907
Tarım hayvancılık
9.359
8.915
8.703
8.978
9.476
İnşaat
41.721
45.475
50.002
55.491
61.538
İmalat
153.071
152.147
151.247
147.462
152.803
Madencilik
15.968
16.112
16.044
16.140
14.924
Elektrik gaz su
17.403
25.240
24.452
22.844
27.500
797.118
838.492
881.163
926.275
976.148
TOPLAM
Kaynak: EIU
Tablodaki tutar olarak gösterilen katma değerlerin oransal olarak ifadesi aşağıdaki tabloda
sunulmaktadır.
TABLO 25: SEKTÖRLERİN TOPLAM KATMA DEĞER ORANLARI (%)
1999
2000
2001
2002
2003
Hizmetler / TOPLAM
0,702
0,704
0,716
0,729
0,727
Tarım Hayvan / TOP
0,012
0,011
0,01
0,01
0,01
İnşaat / TOPL.
0,052
0,054
0,057
0,06
0,063
İmalat / TOPL.
0,192
0,181
0,172
0,159
0,157
0,02
0,019
0,018
0,017
0,015
Elektrik Gaz su / TOPL.
0,022
0,03
0,028
0,025
0,028
Toplam
0,286
0,284
0,275
0,261
0,263
Madencilik / TOPL.
Kaynak: EIU
6.4. Sanayi
Öteki gelişmiş ülkelerin aksine Almanya’da imalat sanayi ve ilgili hizmetler önde gelen bir
ağırlıktadır. Ancak, imalat sanayi payı milli gelirde; 1999’de %19,2 iken, 2003’de %15,7’ye
düşmüştür. Hizmet sektörü ekonomide artık en önemli payı almaktadır. Ancak, pek çok
hizmet şirketi dolaylı olarak imalat sanayine dayanmaktadır. Güçlü ekonomisiyle BK’da her
49
alanda üretim yapılmaktadır. Oto ve kimyasallar sanayi ve beyaz eşya yanı sıra iletişim
sektörü de önemlidir. İmalat sanayi üretimi, 1999’dan 2003’ye dek %3,5 azalmıştır. İnşaat
dahil, sanayi sektörü; imalat, elektrik, gaz ve su faaliyeti olarak GSYİH’nın %26,3’ünü
karşılamaktadır. Üretim ve ihracat yapısına bakıldığında yüksek teknoloji ürünlerinin payı
öteki kalkınmış ülkelere göre payı azdır. Bunun nedeni, uzay havacılık ve bilgisayar
sektörlerindeki yetersizlikleridir. Uluslararası olan bir çok yerel dev firma bulunmakla birlikte
500’den az eleman çalıştıran KOBİ’lerin ekonomideki ağırlığı daha fazladır. Yeni araştırma
ve geliştirme teşvik fonları, özellikle yeni ürün ve işlem yaratma potansiyeli yüksek olan
KOBİ’lere yöneliktir.
TABLO 26: İMALAT SANAYİ ÜRETİM GÖSTERGELERİ (2001=100) (Beş Yıllık % Değişim)
Sektör
2000
2001
2002
20032
2004
%
Madencilik ve İşletme
105,8
100
99,7
94,4
87,1
-17,7
99,2
100
101,0
100,8
101,9
2,7
Tekstil Deri
112,1
100
92,5
90,8
80,6
-31,5
Kömür petrol ürünleri
106,1
100
102,3
95,8
101,2
-4,9
94,2
100
100
100,6
103,9
9,7
temel metaller
102,2
100
96
93,8
97,1
-5,1
Mühendislik
103,6
100
92,3
94,6
98
-5,6
Öteki makine ve gereç
100,5
100
99,1
99,6
98,9
-1,6
97,7
100
99,5
101,2
103,8
6,1
101,6
100
97,5
97,4
97,8
-3,8
Gıda içki
Kimyasallar ve suni plastik
Elektrik, gaz, su
Toplam
Kaynak. EIU.
İmalat sanayi sektörü gelişimine bakıldığında madencilik sektörü endeksinin beş yıl içinde
%17,7 azaldığı görülmektedir. Toplam imalat sanayi sektöründeki düşme %3,8 olmaktadır.
İşgücü
İş gücü pazarlarındaki katı düzenlemeler de yeni girişimlerin önünü kesmektedir. Yerleşmiş
işletmelerde işçilerin işten atılma ve istismarını önlemek için konulmuş olan bu düzenlemeler
işgücünün serbest dolaşımını engellemektedir. Ülkenin icat kapasitesini kısıtlamaktadır.
İşgücünün değişik bölgeler ve iş yerleri arasında hareket edebilmesini kısıtlar. İşgücü ve
insan sermayesi yatırımını yapamaz. Bunun sonucunda yeni şirketlerin kurulması, yeni
girişimciler için çok riskli hale gelir. Yüksek işsizlik oranı, pek çok insanın çağın gerektirdiği
eğitim ve öğrenme sürecine katılamaması demektir. Vasıfsız işçiler arasında işsizliğin
artması, hizmet sektörünün gelişmediğinin ve iş gücü uzmanlaşması ve iş bölümü
yetersizliğinin bir göstergesidir. Yeni şirketler için işçi istihdam etmek risklidir çünkü, işçiler
50
şirketler arasında kolaylıkla yer değiştiremezler. Ücretler, sektörler göre belirlenmiş işçi
sendikalarıyla işveren örgütleri arasında otonom pazarlıklarla yürütülür. Pazarlık edilen
ücretler birçok yasayla güvence altına alınmıştır. Örneğin, sendikalı bir işçiye kontrat dışında
bir ücret teklif etmek yasa dışıdır. Bu teklif saat ücreti artırılmadıkça, ya da çalışma saatleri
azaltılmadığı sürece yasa dışı sayılır. Ancak, iş kaybetme riski yönünden dahi güvenceli bir iş
teklif mahkemelerce bir gerekçe sayılmaktadır. Şirket düzeyinde ücret pazarlıklarına izin
verilebilmesi için sektör kapsamında yapılmış ücret kontratında açıkça bir hüküm konulmuş
olmalıdır.
Bu kısıtlamalar nedeniyle uzun süreli olarak bölgelerdeki ücret düzeyleri kararlı düzeylerini
korur. Son 20 yıldır, işgücün niteliklerine göre karşılaştırıldığında ücret yapısında bir değişme
görülmemektedir. Oysa, bu zaman zarfında kalifiye olmayan işlere ve işçilere olan talepte
olağanüstü bir azalma söz konusudur. Bunun sonucunda kalifiye olmayan işgücünün istihdam
olanağı azalmıştır. Ülkenin yaratıcılık sürecinde kendilerini yenileyerek, işyerlerinde
çalışarak, beceri ve eğitim sürdürmeleri ve kazanma olanakları kısıtlanmıştır. Atıl durumda
kalıp, iş hayatına girmedikleri için işgücü sermayesi oluşturmalarına olanak yoktur. Talebi
çok yüksek olan yeteneklerin yüksek ücretlerle özendirilmesi engellenmiştir. Bunun
sonucunda kalifiye işgücünün de kendilerini iş pazarlarındaki talebin yönünde geliştirmeleri
ve insan gücü sermayelerini ilerletmeleri de kısıtlanmış olmaktadır. Örneğin, 1990’larda
bilgisayar uzmanlığı alanında aşırı bir arz yetersizliği yaşanmıştır.
İşgücü pazarlarında tek esneklik çalışma saatleri konusunda yaşanmaktadır. Esnek çalışma
saatleri için işyeri düzeyinde, yönetimlerle işçi konseylerinde sektör genelinde yapılmış
kontratların dışına çıkan pek çok anlaşma yapılabilmiştir. Bu işbirliğinin karşılığında belli bir
süre için işten çıkarmama garantisi verilmektedir. İngiltere’deki ücret belirleme sistemi,
yasalar ve işsizlik ücretleri uygulamaları işgücü pazarlarının performansını 1960’lardan beri
olumsuz etkilemektedir. 1960’lardan bu yana, ikame oranı artarken ve makul mazeret ilkeleri
getirilirken; vergi aralıkları açılmış, işsizlerin iş tekliflerine özendirilmesi azalmıştır. Hastalık
halindeki ödemeler altı hafta süreyle her işçi için normal ücretin %100’üne çıkarılmıştır.
İşsizlerin istihdamı amacıyla kurulan ve hükümetçe finanse edilen sistemlerde, son net ücretin
%90 kadar ücret ödemesi ilkesi getirilmiştir.
51
TABLO 27: İŞGÜCÜ YAPISI (000 Kişi)
2000
2001
2002
2003
2004
İstihdam altındakiler
23.904
24.133
24.279
24.353
24.660
Kendi işi olanlar
3.258
3.278
3.333
3.670
3.641
Devlet eğitim desteğindekiler
141
150
106
106
126
Ücretsiz aile işçisi
111
99
98
96
95
Toplam istihdam
27.414
27.660
27.816
28.225
28.522
İşsizler
1.633
1.428
1.539
1.467
1.411
İşsizlik oranı %
5,6
4,9
5,2
4,9
4,7
Toplam İş gücü
29.046
29.087
29.355
29.692
29.933
Erkek
15.875
15.856
15.943
16.136
16.246
Bayan
13.171
13.231
13.412
13.556
13.687
İktisaden aktif olmayan
17.008
17.263
17.272
17.477
17.533
Toplam nüfus (16 üzeri)
46.054
46.351
46.628
47.169
47.465
Ekonomik aktivite oranı %
63,1
62,8
63,0
62,9
63,1
İşsizlik Ücreti hak edenler
1.088
970
947
933
854
3,6
3,2
3,1
3,0
2,7
Kayıtlı İşsizlik %
Kaynak: EIU
İşsizlik sigortasına başvuranların oranı 2004’de %2,7 iken gerçek işsizlik uzun süreli ve iş
aramaktan umudunu kesenlerin dikkate alınmasıyla e %4,7 olmaktadır.
İnsan sermayesi
Şirkete bağlı insan sermayesi geliştirilmesi uzun vadeli bir ulusal program olarak seçilmiştir.
Tüm şirket batmadıkça işçilerin atılma korkusu yoktur. Böylece, çalışanların bilgi
birikimlerinin değerinin kaybolması engellenmekte, geleneksel sektörlerde ülkenin rekabet
üstünlüğü ve egemenliği kuvvetlendirilmektedir. Ancak yeni bir gelişme çizgisi sürdürülmesi
olanaksızlaşmaktadır. Risklere girilmesi tercih edilmemektedir. İşten atmanın kısıtlanması,
araştırma personeli için önemlidir. Verimsizliğin maliyetleri yenilikçi sektörlerde hayatidir.
Gönüllü işten çıkarabilmek için çok yüksek tazminat maliyetlerine katlanmalıdır. Öte yandan
kamu ve yarı kamu araştırma kurumlarında ve üniversitelerde kamu fonlarından işten atma
tazminatı ödenmesi garanti edildiğinden, bu sektörlerde verimsizlik daha da özendirilmiş
olmaktadır. En verimsiz ve becerisi düşük olanlar işte kalmakta ve genel ortalamayı da
düşürmektedirler. Yaratıcılık teşvik görmemektedir. İcatlar üzerindeki bu işgücü yasalarını
düzenlemelerinin esas amacının; mevcut ve yerleşik şirketlerin temel attıkları sektörde, belli
hedeflerde gelişmelerini teşvik etmek olduğu anlaşılmaktadır. Yenilik ve icatlarla, teknolojik
52
gelişmeyi kısıtlayan en önemli etken üniversitelerdeki bürokratik yapıdır. Bu durumda eğitim,
idare yönünden pazarlar ve rekabetten korunmuş olmaktadır.
6.5. İmalat Sanayi Sektörleri
Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO) verilerine göre BK’da imalat sanayi
sektörü itibarıyla Toplam 56 sanayi sektörünün toplam katma değeri 2000 yılında 224.681
milyon dolardır. Bu toplam içinde ortalama sektör başına düşen katma değer tutarı, 3,8 milyar
dolayındadır. Ortalama sektör payı ise %1,7 dolayındadır. Bu basit ortalama ile artı-eksi %10
ağırlık oranının üzerindeki ve altındaki sektörler göz önüne alınarak değerlendirme
yapılmıştır. (ortalama %1,5 altı yetersiz; %2,0 üzeri ise gelişmiş kabul edilmektedir.)
TABLO 28: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER (Cari Fiyatla)-I
Faktör fiyatı
( milyon US$)
1997
Üretim payı
( %)
2000
1997
2000
İşlenmiş et, balık meyve sebze (151)
8.058
7.569
3,4
3,4
Süt ürünleri (1520)
2.421
1.961
1,0
0,9
Değirmencilik ürünleri (153)
3.157
2.434
1,3
1,1
10.770
10.763
4,5
4,8
İçkiler (155)
5.802
6.121
2,4
2,7
Tütün mamulleri (1600)
2.158
1.916
0,9
0,9
Tekstil İplik, dokuma ve bitirme (171)
2.334
1.502
1,0
0,7
Diğer tekstil (172)
2.834
2.573
1,2
1,2
Örgü ve kroşe eşya (1730)
1.587
856
0,7
0,4
Kürk hariç giyim eşyası (1810)
5.568
3.058
2,3
1,4
Kürk işleme boyama (1820)
17
12
-
-
Deri debagat ve işleme (191)
409
368
0,2
0,2
Ayakkabı (1920)
853
552
0,4
0,3
Kereste doğrama ve işleme (2010)
507
586
0,2
0,3
Odun, mantar ürünleri (202)
3.025
2.801
1,3
1,3
Kağıt ve ürünleri (210)
6.799
6.032
2,8
2,7
Öteki gıda ürünleri (154)
Kaynak; EUROSTAT
İmalat sanayi sektörü katma değerlerine bakıldığında, yukarıdaki ayrıma göre emek yoğun
sektörler arasında en yüksek katma değer yaratan sektör olarak gıda (4,8) ile kağıt ve ürünleri
imalatı sektörü (%2,7) görülmektedir. Diğer kürk hariç giyim eşyaları ve tekstil ürünleri
giderek önemini yitirmektedir. Daha az emek yoğun sektörler olan basın yayın, otomasyon ve
bilgi içeriği daha yüksek olan kimya ve yoğun teknoloji içeren demir-çelik sektörleri bir
tabloda gruplandırılmıştır. Milli gelirde önemli bir payı olan bu grubun dışında tekstil
53
sektörünün böyle önemli bir ağırlığa sahip olmadığı görülmektedir. Basın-yayın, petrol
ürünleri, temel kimyasallar, sentetik lifler, plastik ve kauçuk ürünleri, demir ve demir dışı
temel ürünlerin kapsama alındığı BK ekonomisine ait katma değer üretimi tablosu aşağıda
sunulmuştur. Bu tablo, yukarıdaki temel ürünlerden farklı malların sınıflandırılmasıyla
oluşturulmuştur.
TABLO 29: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER-II
(Cari Fiyatla)
Faktör fiyatı
( milyon US$)
SEKTÖRLER ISIC
Üretim payı
( %)
1997
2000
Basımla ilgili hizmetler (222)
10546
10549
4.4
4.7
Medya kayıt kopyaları (2230)
811
842
0.3
0.4
Temel kimyasallar (241)
6825
5650
2.9
2.5
Öteki kimyasallar (242)
16109
16109
6.7
7.2
Sentetik lifler (2430)
497
478
0.2
0.2
Kauçuk ürünleri (251)
2496
1986
1.0
0.9
Plastik ürünleri (2520)
10097
9324
4.2
4.2
Cam ve cam eşyası (2610)
2076
1853
0.9
0.8
Metal dışı maden ür. (269)
6072
5725
2.5
2.6
Temel demir-çelik (2710)
4391
2830
1.8
1.3
Demir dışı metaller (2720)
1913
1795
0.8
0.8
Metal kalıplar (273)
1631
1405
0.7
0.6
Tank, buhar kazanı, metal aksam (281)
5220
4643
2.2
2.1
13052
13404
5.5
6.0
Öteki metal ürünler (289)
1997
2000
Kaynak; EUROSTAT
Kimya ve temel demir- çelik ürünlerinin alındığı bu tabloya göre, en yüksek katma değeri
kimyasallar üretimi oluşturmaktadır. Bu sektörde, imalat sanayi katma değeri içinde sadece
öteki temel kimyasalların payı dahi %7,2 gibi yüksek bir düzeydedir. Katma değerinin
yüksekliği bilgi yoğun, ileri teknoloji niteliğinde olduğunu da göstermektedir. Aynı şekilde
%6,0 payla metalden mamul ürünler de yüksek bir katma değer üreten alandır. Plastik ürünler
sektörü % 4,2 ile önemli bir alandır. Basım yayıncılık da aynı şekilde %4,7 ile katma
değerden yüksek pay almaktadır. Bu sektörler önemlerini korumaktadır. Kimyasallar, plastik,
petrol ürünleri ve kauçuk alt sektörlerinin 2000 yılında %14,2’ye yükselmiştir. Ancak,
kimyasallarla karşılaştırıldığında metal işleme ürünlerinin toplam oranı %15,7 ile daha
yüksektir. Metal işleme ürünleri sektörünün ekonomide ne denli önemle desteklendiğini
göstermektedir. Cam eşya sektörünün de özel seramiklerle birlikte yepyeni bir (nich) yeni
malzeme alanı oluşturması nedeniyle kimya sektörüne dahil edilmesi halinde, bu oran %15,1
54
olmaktadır. Fransa’da bu oran iki katıdır. Fransa’ya göre farklı bir sektörel öncelik göze
çarpmaktadır.
TABLO 30: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER-III
(Cari Fiyatla)
Faktör fiyatı
( milyon US$)
SEKTÖRLER ISIC
Üretim payı
( %)
1997
2000
Genel Amaçlı makineler(291)
11.670
10.210
4,9
4,5
Özel amaçlı makineler (292)
8.346
6.699
3,5
3,0
Ev eşyaları (2930)
1.530
1.408
0,6
0,6
Ofis bilgi işlem mak. (3000)
4.430
3.403
1,9
1,5
Elekt. Motoru jeneratör, transf.(3110)
1.733
2.066
0,7
0,9
Elekt.dağıtım-kontrol (3120)
2.612
2.550
1,1
1,1
İnsule tel kablo (3130)
1.202
1.003
0,5
0,5
330
374
0,1
0,2
Aydınlatma, lamba (3150)
1.121
832
0,5
0,4
Öteki elektrik ger. (3190)
2.160
2.275
0,9
1,0
Elektrik valf ve tüpleri (3210)
4.056
3.180
1,7
1,4
TV/radyo yayın cih. (3220)
3.445
6.546
1,4
2,9
TV ve radyo alıcıları (3230)
1.835
1.536
0,8
0,7
Tıbbı ölçüm test ger. (331)
6.617
6.922
2,8
3,1
Optik gereçler (3320)
1.019
777
0,4
0,4
Akümülatör, batarya (3140)
1997
2000
Kaynak; EUROSTAT
İmalat sektörleri içinde daha çok makine ve tüketim elektroniği gibi mühendislik alanlarını
gösteren yukarıdaki tabloda, bilgi yoğun temel imalat alanları belirtilmektedir. Genel amaçlı
makineler (%4,5), özel amaçlı makineler (% 3,0) elektrik üretim ve TV-radyo yayın dağıtım
gereçleri (%2,9) ve Tıbbı ölçüm cihazları (%3,1) gibi çok özel bilgi yoğun ürünlerin katma
değerleri payı da yüksek bulunmaktadır. Ancak bu sektörlerin bakıldığında tümü için BK
ekonomisindeki anlam ve önemlerinin fazla olmadığını belirtmek gerekir. Ortalamaya göre
yüksek olmalarına karşın, yarattıkları katma değer payı bakımından ekonomideki öteki
sektörlere göre yerleri belirsizliğini korumaktadır. Özel ve genel amaçlı makineler ile birlikte
ev aletlerinin toplamından oluşan makine birimleri sektörü 2000 yılında %8,1 pay almaktaydı.
Bilgi yoğun teknolojileri içeren alt sektörlerin toplamı olarak, elektrik-elektronik gereçleri
sanayinin katma değer payı 2000 yılında %10,6 olarak gerçekleşmiştir. Fransa ile
karşılaştırıldığında, yarısına yakındır.
55
TABLO 31: SANAYİ SEKTÖRLERİNE GÖRE KATMA DEĞER-IV
(Cari Fiyatla)
SEKTÖRLER ISIC
Faktör fiyatı
( milyon US$)
1997
Saatler (3330)
Üretim payı
( %)
2000
1997
2000
70
68
-
-
Motorlu araçlar (3410)
9.574
5.295
4,0
2,4
Otomobil, kaporta(3420)
1.311
1.067
0,6
0,5
Oto parça ve aks. (3430)
4.948
4.558
2,1
2,0
Gemi ve bot yapımı (351)
1.862
1.751
0,8
0,8
615
...
0,3
...
7.670
10.217
3,2
4,6
238
263
-
0,1
Mobilya (3610 )
5.808
5.422
2,4
2,4
Öteki imalat (369)
3.001
3.108
1,3
1,4
Hurda metal işl.(3710)
383
407
0,2
0,2
Demir dışı hurda işl. (3720)
193
181
-
-
239.361 224.681
100,0
100,0
Lokomotif- tramvay (3520)
Uçak–roket (3530)
Ulaştırma gereçleri (359)
Toplam İmalat
Kaynak. UNIDO 2003 verilerinden yararlanılarak tarafımızdan hazırlanmıştır.
Bu tablo ayrımı içinde gösterilen motorlu araçlar ve gemi, tren, uçak ve öteki ulaştırma
araçları sektörleri, katma değer bakımından bilgi yoğun ve yüksek teknoloji isteyen alanlardır.
Bunların içinde Almanya’nın aksine, uzay sanayi sektöründe yoğunlaşan Fransa gibi (%4,6)
benzer bir uzmanlaşma görülmektedir.
Tablonun tümü göz önüne alındığında BK’da; tekstil, deri, ayakkabı, odun, cam, ev eşyaları,
elektrikli motorlar, kablo-tel, akü-pil, aydınlatma ampuller, foto gereçleri, saat, lokomotif,
mobilya, gemi yapımı gibi alanlarda katma değerin düşük olduğu görülmektedir. Diğer bir
deyişle, BK açısından ekonomi politikası olarak; üretimde değer yaratma, ileri teknoloji
alanlarına katkıda bulunma yönünden, bilgi toplumu ve iletişim çağı teknolojisi ufuklarına
göre rekabet ve tercih şansı bulunmayan alanlar böylece belirginleşmektedir.
Öte yandan Almanya ve Fransa ile karşılaştırıldığında belirgin bir farklılık ortaya
çıkmaktadır. Fransa da katma değer yarattığı belirlenen ve ağırlıkla rekabet gücü artırılmaya
çalışılan alanlar olarak; kimyasal ürünler, rafineri ürünleri, kağıt, kauçuk, plastik sektörleri
metal dışı camsı ürünler (Teflon gibi) öne çıkmaktadır. Almanya, Fransa’nın aksine bunların
dışında kalan mühendislik ağırlıklı; temel demir çelik, makineler, tıbbi ölçüm cihazları ve
motorlu araçlar da katma değeri yaratan önemli sektörler olarak belirlenmektedir. BK ise her
iki alanda da yaygın bir uzmanlaşma gerçekleştirmeye çalışmaktadır.
56
İmalat Sektörü Tüketim Yapısı
BK’da ekonomi politika ve dış rekabet gücü açısından imalat sanayi sektörünün iç yapısının
da incelenmesi önem taşır. Ülkede üretilen ürünlerin iç talebe yönelik olarak mı yoksa dış
talebe yönelik olarak mı gerçekleştirildiğinin anlaşılması gerekir. Aşağıda tabloda sektörlerin
toplam yurt içi tüketim tutarları gösterilmiştir. Bu değerlerin sektör içi rekabet gücü
karşılaştırmalarında kullanılabilmeleri için fert başına değerleri indirgenmesi gerekmiştir.
Tabloda sunulan 104 kalem imalat sektörünün fert başına düşen ortalama tüketim tutarı, BK
için 1999 yılı itibarıyla, 105 dolardır. Fert başına düşen tüketim tutarın, istatistiksel olarak
anlamlı alt ve üst sınırlar göz önüne alınarak (%10), 105 doların üzerinde olanlar ve altında
kalanlar belirlenmiştir.
Tabloda ayrıca üçüncü ve dördüncü sütunlarda, sektörlerin üretim tutarının yerel tüketime
oranı belirlenmektedir. Dış ticaret amacıyla yapılan üretim, ülkenin rekabet gücü yüksek olan
alanlarını belirtmektedir. Ayrıca çağdaş gelişmelerin çizgisini göstermektedir. İç tüketimin
ötesinde üreten sektörlerde, üretim tüketim oranı 1’in üzerindedir. Bu oranın %10 kadar üst
ve alt sınırlarında kalanlar, kendine yeterlilik politikasının göstergesi olmaktadır.
Fert başına tüketim değerleri açısından yurt ekonomisinde ağırlığa sahip belirgin sektörler
olarak; et ürünleri (328), süt ürünleri (195), un mamulleri, tütün, giyim, kağıt, basım, ilaç,
plastik, beton, demir çelik ve öteki metal ürünleri, pompalar, makineler ve torna-işlem
takımları, elektrik aletleri, TV alıcı vericiler, motorlu araçlar, mobilya gözükmektedir. Milli
gelir içinde göreceli ağırlıklı pay alan ekonomi faaliyetleri olarak, demir ve demir dışı metal
işleme toplamı (214 Dolar), otomobil ve parçaları (824 dolar) belirmektedir. Bu alanlarda
Fransa’nın iki katı kullanım gerçekleştirmektedir. Ancak, ürün deseni olarak Fransa’nın çok
gerisindedir.
Sanayide uzmanlaşma kadar yapısal farklılaşma da önem taşımaktadır. Bu alanlarda Fransa
ile karşılaştırıldığında rafine petrol ürünlerinde, kozmetik, ilaçlar ve kimyasallar alanında
Almanya gibi BK’ın da en az üçte bir oranında geri kaldığı görülmektedir. BK makine ve
motor sanayi gibi iki ana sektörde öteki ülkeler kadar ileri değildir. Pazar için yeterli üretim
yapmayan sektörler, üretim/tüketim oranının birden az olduğu alanlardır. Şeker ve şekerli
ürünler sanayinde belirgin bir ölçüde üretim fazlası görülmektedir.
57
TABLO 32: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-I
TÜKETİM
TOPLAM
FERT BAŞINA
SEKTÖRLER ISIC
(milyon $)
($)
1999
1999
Et işleme ve depolama (1511)
19.418.353
328
Balık işleme ve depolama (1512)
3.612.273
61
Meyve-sebze İşl. Depolama (1513)
7.923.002
134
Bitkisel- hayvansal yağlar (1514)
2.873.326
48
Süt ürünleri (1520)
11.566.259
195
Değirmencilik ürünleri (1531)
4.042.158
68
Nişastalı ürünler (1532)
609.789
10
Hayvan yemi (1533)
5.391.946
91
Fırıncılık ürünleri (1541)
10.549.390
178
Kakao çikolata (1543)
5.989.079
101
Maltlı içecekler (1553)
9.767.955
165
Alkolsüz içkiler (1554)
5.179.443
87
Tütün mamulleri (1600)
11.966.603
202
Kaynak: UNIDO kaynaklarından yararlanarak tarafımızca hazırlanmıştır.
ÜRETİM/
TÜKETİM (%)
1997
0,90
0,68
0,78
0,67
0,95
1,02
0,73
1,01
1,00
1,03
1,00
1,00
1,13
1999
0,87
0,66
0,75
0,67
0,93
1,04
0,69
1,00
0,99
0,99
1,00
0,97
1,12
Bu tablodaki alt sektörler itibarıyla genelde kendine yeterli bir yapı görülmektedir. Üretim /
tüketim oranları açısından belirgin bir politika görülmemektedir.
TABLO 33: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-II
SEKTÖRLER ISIC
Tekstil İplik, dokuma işl.(1711)
Tekstil eşyası, giyim hariç (1721)
Halı ve kilim (1722)
Kord, halat ağ (1723)
Diğer tekstil (1729)
El işi örgü eşya (1730)
Kürk hariç, giyim eşyası (1810)
Deri debagatı (1911)
Çanta bavul (1912)
Ayakkabı (1920)
Kereste doğrama (2010)
Sunta, kontrplak (2021)
Ahşap işleme (2022)
Tahta sandık (2023)
Diğer tahta eşya (2029)
Kağıt ve karton (2101)
Ondüle kağıt karton (2102)
Diğer kağıt karton eşya (2109)
TÜKETİM
TOPLAM
FERT BAŞINA
(milyon $)
($)
1999
1999
4.737.683
80
3.732.481
63
2.199.507
37
145.614
2
2.055.763
35
4.902.078
83
15.077.959
254
539.391
9
1.111.672
19
3.819.731
64
3.255.999
55
2.211.665
37
4.329.392
73
907.509
15
1.023.809
17
10.353.929
175
6.558.651
111
5.746.994
97
ÜRETİM/
TÜKETİM
(%)
1997
1999
0,72
0,74
0,89
0,84
0,82
0,76
0,98
0,98
1,00
0,97
0,69
0,55
0,73
0,62
1,21
1,31
0,47
0,37
0,46
0,36
0,42
0,48
0,63
0,60
0,94
0,93
0,96
0,97
0,87
0,73
0,54
0,57
1,00
0,99
1,05
0,98
Kaynak: UNIDO.
1999’da deri işleme ve boyama (1,43) fazlalık; ayakkabı, çanta, halı kilim, giyim eşyalarında
tahta eşya, giyim hariç tekstil eşyaları yetersiz yurt içi üretim göstermektedir. Öteki ürünlerde
kendine yeterlilik esas olmaktadır.
58
TABLO 34: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-III
TÜKETİM
SEKTÖRLER ISIC
Kitap yayımcılığı (2211)
TOPLAM
(milyon $)
FERT BAŞINA
($)
1999
1999
ÜRETİM/
TÜKETİM (%)
1997
1999
5.523.292
93
1,17
1,13
17.667.758
298
1,03
1,02
1.637.416
28
1,14
1,01
19.273.622
325
0,99
0,99
3.161.843
53
1,01
1,00
50.082
1
...
0,91
36.825.141
621
...
1,04
2.979.899
50
...
1,01
12.872.114
217
1,10
1,15
Gübre ve nitratlı bileş. (2412)
1.615.116
27
0,81
0,84
İşlenmemiş elyaf kauçuk 2413
8.921.175
151
0,84
0,78
Böcek öldürücü tarım kimy. 2421
1.456.548
25
1,49
1,49
Boya, vernik (2422)
4.456.629
75
1,09
1,10
15.126.408
255
1,26
1,17
Sabun kozmetik ürünler (2424)
7.275.026
123
1,16
1,14
Diğer kimyasallar (2429)
7.337.195
124
1,21
1,12
Yapay lifler (2430)
1.893.706
32
0,65
0,64
Kauçuk lastik ve tüpler (2511)
2.497.330
42
0,93
0,89
Diğer kauçuk ürünler (2519)
2.870.897
48
1,01
0,98
25.089.200
423
0,97
0,96
Dergi, gazete yayımcılığı (2212)
Öteki yayınlar 2219
Basım (2221)
Basımla ilgi hizmetler (2222)
Kömür ürünleri 2310
Rafine petrol ürünleri (2320)
Nükleer yakıt işleme 2330
Temel kimy. (gübre hariç) 2411
Tıbbı ilaç ve kimyasal (2423)
Plastik ürünler (2520)
Kaynak: UNIDO
Bu tabloda kitap yayımcılığı (1,13), böcek öldürücüler (1,49), kozmetik (1,14) sabun
kozmetik ürünler, tıbbi ilaç ve kimyasallar üreten imalat sanayi sektörlerinde belirgin bir
ölçüde üretim fazlası görülmektedir. Yapay lifler (0,64) kauçuk lastik tüpler (0,89), gübre ve
nitratlı bileşikler (0,84). Onun için kendine yeterli bir yapıdan bahsedilebilir. Cam ürünler,
seramik refrakter malzemeleri, çimento, mineral işleme, demir ve demir dışı metaller, metal
eşyalar ve buhar kazanları gibi imalat alanları sınıfındaki üretim/tüketim dengesi katsayıları
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
59
TABLO 35: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-IV
SEKTÖRLER ISIC
Cam ve cam ürünler (2610)
Porselen çanak çömlek (2691)
Refrakter, seramik ürünler (2692)
Diğer Seramik ür. (2693)
Çimento, alçı (2694)
Çimento alçı eşyalar (2695)
Taş işleme, kesme (2696)
Metal dışı mineral işleme (2699)
Temel demir-çelik (2710)
Temel demir dışı metaller (2720)
Yapı metal ürünleri (2811)
Depo, tank, metal kaplar (2812)
Buhar üreticileri (2813)
Genel el alet ve takımları (2893)
Diğer metal eşya (2899)
TÜKETİM
FERT
TOPLAM
BAŞINA
(milyon $)
($)
1999
1999
4.790.110
81
1.514.639
26
554.940
9
1.559.105
26
1.616.083
27
5.988.923
101
620.574
10
1.431.707
24
12.692.285
214
8.863.189
150
10.362.191
175
1.994.326
34
1.022.209
17
3.554.990
60
9.581.696
162
ÜRETİM/
TÜKETİM
(%)
1997
0,95
1,22
1,47
0,80
0,99
1,03
0,82
1,06
1,03
0,81
1,05
0,94
1,32
0,93
0,95
1999
0,92
1,09
1,50
0,80
0,99
1,03
0,83
1,07
1,01
0,81
1,03
0,87
1,07
0,97
0,94
Bu alanlardaki en yüksek üretim fazlasını; refrakter ürünleri (1,50), metal dışındaki
minerallerin işlenmesi (1,07), temel demir-çelik metaller (1,14) almaktadır. Buna karşın birim
katsayının önemli ölçüde altında kalan taş işleme ve kesme (0,83), temel dışı diğer seramik
ürünler (0,76) gibi sektörlerse üretimin tüketimi karşılamaktan uzak kaldığı alanlar olarak
belirmektedir. Diğer alanlarda cam ürünleri nispeten kendine yeterli bir yapı gözlenmektedir.
Bu sektörlerde belirgin bir sektörel-tercih politikası izlenmediği ortaya çıkmaktadır. Bunlar
genelde hacimli (bulk) ürünler olup, yerinde imalatının ekonomik olduğu bilinen; yapı metal
ürünleri, buhar kazanları, metal eşya, depo-tank, metal kaplar, çimento-alçı, el alet ve
takımları, temel demir-çelik ürünleri, porselen seramik ürünleri sektörleri olmaktadır.
TABLO 36: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-V
Tüketim
SEKTÖRLER ISIC
Pompa, kompresör (2912)
Bilye, dişli ve yatakları (2913)
Fırın ocak ve yakıcılar (2914)
Kaldırma yükleme gereç. (2915)
Diğer genel amaçlı mak. (2919)
Tarım ve orman mak. (2921)
Makine takımları (2922)
Metalürji makineleri (2923)
Madencilik ve inşaat mak. (2924)
Gıda, içki, tütün işl. Mak. (2925)
Silah ve Pazarlayıcı (2927)
Ev eşyaları (2930)
Kaynak; UNIDO
Toplam
(Milyon $)
1999
6.173.626
1.772.867
322.269
5.219.573
10.244.112
1.896.957
3.662.065
138.407
2.679.015
1.279.141
3.859.362
5.301.791
60
Fert
Başına ($)
1999
104
30
5
88
173
32
62
2
45
22
65
89
Üretim/
Tüketim (%)
1997
1,09
1,06
1,37
1,05
1,06
1,36
0,91
...
1,72
1,22
1,24
0,85
1999
1,02
1,05
1,48
1,01
1,01
1,51
0,94
1,39
1,55
1,01
1,01
0,71
Mühendislik ürünlerinin ele alındığı yukarıdaki tabloda, son iki yıllık süre içinde aynı oranın
tutturulması halinde, geçici bir durum değil, tercihli bir uygulama ya da sanayide yapı
değişikliği öngörüsü geçerlidir. Üretimin tüketimi aştığı bu sektörlerde, ekonomi politika
olarak kendine yeterliliğin aşılmasının gözetildiği alanlar belirlenmektedir. Bu sektörün
hemen tüm alanlarında global dünya pazarlarına yönelik üretim amaçlandığı görülür. Yurt içi
pazarın ötesinde bir kapasite yaratılmaktadır. Özellikle tekstil makineleri olmak üzere anahtar
teslimi fabrika ihracatı Almanların çok gerisindedir. Tarım ve orman makinelerinde (1,51),
Metalürji makineleri (1,39), fırın ocakları (1,48), yurtiçi üretim fazlasına sahiptir. Elektrik ve
elektronik ürünler dahil, otomobil ve parçaları imalatıyla, gemi ve öteki ulaştırma araçları
sektörleri aşağıdaki Tabloda sunulmuştur.
TABLO 37: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-VI
TÜKETİM
SEKTÖRLER ISIC
TOPLAM
(milyon $)
FERT
BAŞINA
($)
1999
1999
ÜRETİM/
TÜKETİM
(%)
1997
1999
Elekt. Motoru jeneratör, transf.(3110)
5.087.529
86
0,99
0,95
Elekt.dağıtım-kontrol (3120)
6.706.372
113
0,98
0,98
İnsule tel kablo (3130)
2.858.108
48
0,95
0,94
Akümülatör pil, batarya (3140)
1.069.260
18
0,78
0,82
Aydınlatma lambaları (3150)
3.244.023
55
0,94
0,86
Öteki elektrik gereçleri (3190)
4.997.695
84
1,00
1,06
Elektrik valf ve tüpleri (3210)
...
...
0,78
...
14.803.573
250
0,99
1,07
TV ve radyo alıcıları (3230)
7.561.079
128
1,00
0,79
Tıbbı ölçüm test gereçleri (3311)
3.318.248
56
1,10
1,07
Ölçü aletleri (3312)
8.245.518
139
1,23
1,19
Endüstri Kontrol ger. (3313)
1.297.354
22
1,02
1,06
Optik gereçler (3320)
2.905.189
49
0,77
0,76
Motorlu araçlar (3410)
48.834.186
824
0,83
0,79
3.791.548
64
1,08
1,02
17.257.370
291
0,84
0,77
4.335.114
73
1,72
1,09
618.354
10
1,43
1,45
2.353.240
40
0,98
0,86
24.659.355
416
1,19
1,12
TV/radyo yayın cihazları (3220)
Otomobil kaporta treyler (3420)
Otomobil parça ve aks. (3430)
Gemi ve bot yapımı (3511)
Motor-yat imali (3512)
Lokomotif ve tramvay (3520)
Uçak–roket (3530)
Kaynak; UNIDO
61
En büyük üretim fazlası motor-yat yapım sektöründe yaratılmaktadır (1,45) Fransa’ya göre
çok geridedir. (bakınız Fransa Almanya Ülke Raporları). Oto parçaları ve aksesuarlarında
üretim yetersizdir. Tabloda elektrikli motorlar imalatında 1995 yılındaki yurt içi
üretim/tüketim oranlarının öteki ülkelere göre düşük olduğu görülmektedir. Elektrik dağıtım
panolarında, tramvay ve lokomotif’de fazlalık yoktur. Mühendislik ve bilgi yoğun bu
sektörlerde ilginç olan; hemen hemen hepsinde üretimin, tüketimi karşılama oranının kendine
yeterli düzeyde gerçekleşmesidir. Sadece iki alt sektör bunun dışındadır.
TABLO 38: İMALAT SANAYİ ARZ-TALEP DENGESİ (CARİ FİYATLA)-VII
SEKTÖRLER ISIC
Motosiklet (3591)
Bisiklet (3592)
Diğer ulaştırma araç. (3599)
Mobilya (3610)
Müzik aletleri (3692)
Spor gereçleri (3693)
Oyuncak (3694)
Diğer imalat (3699)
TÜKETİM
FERT
TOPLAM
BAŞINA
(milyon $)
($)
1999
1999
...
...
665.723
11
137.503
2
16.048.849
271
243.346
4
952.872
16
2.495.344
42
4.909.094
83
ÜRETİM/
TÜKETİM
(%)
1997
0,26
0,65
1,24
0,94
0,51
0,66
0,54
0,93
1999
...
0,62
0,97
0,91
0,45
0,65
0,47
0,88
Kaynak: UNIDO verileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Geri kalan sektörlerden dikkati çekenler; müzik aletleri (1999’de 0,45) ve oyuncaktır. (0,47).
Bu gruptaki sektörlerdeki ithalat ağırlıklı yapı gözler önündedir.
7. İMALAT SANAYİ SEKTÖRÜ REKABET ANALİZİ
7.1. Genel Yaklaşım
İmalat sektörü günümüzde; bilgi yoğun teknoloji, uluslararası örgütlenme, serbest ticaret ve
sermaye akımı, globalleşme ve pazar ekonomisini yeni boyutlarıyla yapısal bir değişim
geçirmektedir.
-Teknoloji
Teknolojik icatlar, ulaştırma ve iletişimde verimliliği artırarak, dünya boyutlarını
küçültmüştür. Ortak pazarların oluşturulmasında ve ülkelerin bütünleştirilmesinde, teknik
olanaklar büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Nitekim, Ortak Pazarın aşamalı olarak
gerçekleştirilmesi teknolojik uygulamalarla paralellik içindedir. Kara, hava ve deniz
nakliyatının yanı sıra uydu iletişim teknolojileri ve demiryollarında da bu durum
gör0ülmektedir. Taşımacılık ve haberleşme alanındaki baş döndürücü teknolojik gelişmeler
bu hizmetlerin kalitesinin yükselmesi ve maliyetlerini düşürülmesini sağlamıştır. Haberleşme
alanındaki gelişmeler, küresel üretimin teknoloji olarak daha karmaşık, bilgi-yoğun ve
62
zamana duyarlı mal ve hizmetlere doğru yaygınlaştırılmasına ortam hazırlamıştır. Bunun
nedeni, haberleşmedeki gelişmelerin uzak yörelerdeki üretim ve dağıtımla ilgili olarak daha
iyi bilgi akışı, etkin denetim ve koordinasyon sağlamasıdır. Gerektiği anda elektronik
parçaların üretilmesi, aktarılması, hızlı elektronik veri işleme, moda ve zevklerin en fazla bir
mevsim sürdüğü moda dünyasında giyim ve ayakkabı üretimi bu durumu gösteren kimi
örneklerdir.
Düşük taşımacılık ücretleri, katma değeri düşük mallarda bile uzak mesafelere üretim
tesislerinin kurulmasına olanak sağlayarak emek-yoğun imalatın alanını genişletmiştir.
Taşımacılık ve haberleşme alanındaki gelişmelerde ise liberalleşme, endüstriye giriş
engellerinin azaltılması ve rekabet arayışları gibi etkinliklerin katkısı büyük olmuştur.
Örneğin, son yıllardaki deniz taşımacılık ücretlerindeki düşüşün; işgücü tasarrufu, artan enerji
etkinliği ve aracı daha uzun süre kullanarak sermayenin etkinliğini artırma sonucunu doğuran
rekabet artışı ve serbestleştirme ile ilgisi vardır. Liberalleştirme ve artan rekabet, hava yoluyla
yük taşımacılığında ve iletişim piyasalarında görülen ücret düşüşlerinin temel nedenidir.
Bütün bunlar ise üretim tesislerini uzak yörelere aktaracak biçimde firmaların üretim
süreçlerini küreselleştirmelerine yol açmaktadır. İnternet sistemi ve buna dayanan özel
“extranet” sistemleri sayesinde şirketler kendilerine girdi sağlayanlarla doğrudan doğruya
ilişki kurabilmektedirler. Böylece ürün sevkıyatı, stok düzeyleri ve bunların tasarım ve ihbar
sürelerinin daha uygun biçimde düzenlenmesine olanak bulunmuştur. Daha da iyisi, bu
“network”leri kullanarak elektronik yolla açık artırmalar düzenlenebilmektedir. Bu ihale
yöntemiyle, en düşük fiyatla parça temin edilebilmektedir.
-Globalleşme;
Bu koşullar altında firmalar, yabancı bir ülkede üretimin karşılaştırmalı üstünlük avantajından
tam olarak yararlanmak için orada bir şube veya kendine bağlı şirket kurarlar. Böylece, sahip
oldukları özel bilgi veya becerileri onlara kullandırarak üretim yapar yani çok uluslulaşır. İşler
arasındaki ayrımların kalkması ve toplam kalite kontrolü ile birlikte, her işlem aşamasının
ortak bilgilerle donatılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda, bilgi işlem ve
yazılım programlarında bir patlama yaşanmaktadır. Bordroların, mali bilgilerin, imalat ve stok
kayıtlarının, satın alma ve satış bilgilerinin bütünleştirilmesi gereği vardır. “İşletme
Kaynakları Planlaması” işte bu bilgilerin tüm bir şirketi kapsayan biçimde işlenmesi amacıyla
bir sistem oluşturmanın adıdır. Artık bu planlamalar global dünyada bir bütünlük içinde
yapılmaktadır.
63
Batıda yeni tesis yatırımlarının kapasiteleri için global pazarlar düşünülerek ölçek
belirlenmektedir. Mevcut yatırımlar içinse, M-A (satın alma ve birleşmeler) stratejileri bir
kalkınma planı olarak kabul edilmektedir. Çağımızın rekabet dünyasında tüm bu gelişmeler,
çok yakından izlenmek durumundadır. Sanayi üretimi, ürünlerin bileşiminin global olarak
tasarlanmasına yönelmiştir. İleri teknoloji ve büyük sermaye gerektiren endüstri dallarında,
piyasaya egemen olacak işletmeler genellikle az sayıdaki çok uluslu firmalardır. Ulusal
sınırların içinde veya dışında yoğun rekabet, firmaları daima yenilikler peşinde koşmaya
zorlar. Bu rekabet sonucunda yeni mallar, yeni üretim süreçleri daha kaliteli veya tüketici
tercihlerine daha iyi cevap veren ürün ya da dağıtım yöntemleri keşfedilir. Bu ise firmaları iç
ve dış piyasalarda pazar paylarını korumak veya arttırmak için yeni teknolojilere uygun
yatırım yapmaya yöneltir.
Dünyadaki talep, üretim ve ticaret ortamı; teknolojik bakımdan karmaşık ve farklılaştırılmış
nitelikteki mallar, giderek artan bir önem taşımaktadır. Bu tür mallarda rekabet üstünlüğü,
ileri ölçülerde uzmanlaşmış bilgi ve öteki gayri maddi varlıkların bir sonucudur. Bunlar
arasında örneğin; veri girdi fiyatlarında daha ucuz ve daha kaliteli mal üretimine yönelik
bilgiler, yenilik yaratma yetenekleri, tasarım, stil, satış, geliştirme ve pazarlama konusundaki
özel beceriler veya benimsenmiş bir markaya sahip olma gibi özellikler yer almaktadır.
Firmalar genellikle uzun yıllar sonucunda geliştirilen bu gibi maddi olmayan varlıkları
yabancı firmalara satmak veya kiralamak yerine kendileri firma içinde kullanmayı yani,
doğrudan üretimi tercih ederler. Dünya üretiminde bilgi sermayesinin ağırlığındaki artış,
sanayileşmiş ülkelerde eğitim, öğretim ve Ar-Ge faaliyetlerine verilen önemden de
anlaşılmaktadır. Bu çerçevede toplam özel Ar-Ge harcamalarının en önemli payının çok
uluslu şirketler tarafından yapıldığına şaşmamak gerekir. Özetle, günümüzde üretimdeki bilgi,
teknoloji ve diğer dokunulmaz varlıkların artan önemi küresel üretim artışının başta gelen
nedenleri arasındadır.
-Pazar yapısında değişim;
Ülkeler zenginleştikçe bir başka hayat aşamasına geçmektedirler. Zenginleştikçe temel
gereksinimler yerine; sağlık, eğitim ve eğlenceye daha çok zaman ve para ayırmaktadırlar.
Her işte kendileri çalışmak yerine, başkalarını hizmet ettirmek isterler. Ayrıca, imalatın bir
aşaması sayılan ürün araştırma-geliştirmesi, tasarım ve pazarlaması gerçekte birer hizmet
işleridir. Bu işlere talep arttıkça, çalışanları daha yüksek ücretli bir duruma geçmektedir. Bir
sektör uluslararası ticarete konu olmaya başladıkça, daha rahat gelişme olanağı bulmaktadır.
64
Sermaye yoğun otomobil, kimyasallar ve bilgisayarlar üretiminin çağı geçmiştir. Artık moda:
telekomünikasyon, biyo-teknoloji ve sağlık sektörü gibi genç sektörlere doğrudur.
Tüm zengin ülkelerde imalatın payı giderek azalmaktadır. Bu durum, tıpkı daha önce tarım
sektörünün başına geldiği gibidir. Bu yüzyılın başında Japon işgücünün % 68’i, Amerika’nın
%44’ü ve Britanya’nın %20’si tarım sektöründe çalışmaktaydı. Günümüzde, tarımın
işgücündeki payı; Japonya’da %7, Amerika’da %3, Fransa’da ve Britanya’da %1 olmuştur.
Örneğin, uçak sanayinde büyük olmanın, “büyük” avantajı vardır. Bu sektörde iki şirket
egemendir; Boeing ve Airbus. Boeing, tüm uçaklarını Amerika’da üretirken, kimi parçalarını
dünyanın öteki yerlerindeki sözleşmeli imalatçılarından (subcontactors) sağlamaktadır. Airbus
ise dört ayrı ülkedeki dört ayrı şirketten oluşmaktadır. Bunlar içinde en önemli imalatçı ortak
Fransa’dır. Uçak şirketleri, imalatlarını bu ülkelerde gerçekleştirirken, uçaklarını satmak için
başka ülkelere yönelmektedir.
Müşteriler çağdaş gelişmelerin sağladığı tüm bu niteliklere sahip olan ürünleri “kitle”
üretiminin düşük fiyatlarında talep etmektedirler. Bu nedenle yeni maliyet kalemlerinde
tasarruf sağlayabilmek amacıyla; “kitle” pazarlama yöntemi, fabrikadan sonra şirket
düzeyinde de uygulanmaya başlanmıştır. Artık, işletmelerin satın aldığı girdiler ve yöneldiği
müşteriler de ilgi alanına alınmıştır. Günümüzde müşteriler; ürünlerde sürekli bir ilerleme,
iyiye doğru bir gelişme içeren bireysel farklılaştırmalar veya özel servis hizmetleri
beklemektedir. Dünya ticaretinde küreselleşme, birbirini tamamlayan iki ayrı doğrultuda
kendini göstermektedir. Evrensel yaklaşım denilen ilk gelişme, geçmişte GATT çerçevesinde
üye ülkeler arasında gümrük tarifeleri ve öteki ticaret kısıtlamalarının kaldırılması ya da
indirilmesi ilkesine dayanır. Günümüzde GATT yerine görev kapsamı ve yaptırım gücü daha
da artırılmış olan Dünya Ticaret Örgütü-DTÖ (World Trade Organisation – WTO) geçmiş
bulunmaktadır. İmalat sanayi sadece coğrafi olarak hareket etmemektedir. İmalatın anlam ve
niteliği de değişmektedir. Zengin ülkelerdeki tüketiciler, ürünleri hemen anında ve tam olarak
arzu ettikleri niteliklerde talep etmektedirler. Zengin tüketiciler, kitle üretiminin aynılığından
bıkmışlardır. Pasifik okyanusunu iki haftada aşacak bir konteynır gemisinin gelmesini
bekleyemezler. Bu nedenledir ki yeni bir tür imalatın ortaya çıkarılması kaçınılmaz olmuştur.
İmalat süreci, artık tüm dünyayı dolaşan ve çepeçevre saran işlemler zincirine
dönüştürülmüştür. Dünya tek ve bütünleştirilmiş bir makine haline gelmiştir. Bu durumda,
dünya global bir taşıma bandı ya da üretim hattı haline dönüştürülmüştür demek daha doğru
bir ifade olmaktadır. Atlantik dünyasının ekonomist ve politikacıları, “güneşi doğan” veya
“batan” sanayilerden bahsetmektedir. Yüzeysel olarak yapılan bu değerlendirmelere göre,
65
gemicilik” kötü”, elektronik “iyi” sayılmaktadır. Ancak daha ciddi bir değerlendirme
yapıldığında, “güneşi doğan sanayilerin” bile düşük ücretli yerlere göç ettiği görülmektedir.
Ancak, son günlere dek gözlerden kaçan nokta, imalat sektörünün alt sanayi dalları söz
konusu olmadan, tümüyle evrim geçirmekte olduğu ve global bir yapıya dönüştüğüdür.
Gerçekten arz-talep yasası; arz zincirindeki en düşük katma değer yaratan bölümünün daima,
üretimin en ucuz olduğu ülkelere yerleştirileceğini öngörmektedir. H.Kong kortlarında hafta
sonunda tenis oynayan Amerikalı ve Avrupalılar, Köln ve Şikago’da tasarladıkları ürünler
için, Çin’de daha ucuz fabrikalar arayan çok uluslu şirket personelidir. Bu takdirde tıpkı
tarımın çoğu ülkede yok olduğu gibi Amerika ve Avrupa’da da imalat sektörünün sonu mu
gelmiştir? Basit ve dar kapsamlı imalat tanımına göre bu son kaçınılmazdır. Ancak, yeni
teknolojilerin kazandırdığı yeni anlama göre, eskiden servis işleri olarak tanımlanan
faaliyetler artık imalatla bütünleşmektedir. İşlerin bütünü, bu iki bölümden oluşmaktadır.
Bunu uygulamaya olanak bulanlar için gelecek çok parlak görünmektedir.
7.2. BK İmalat Sanayi Sektörünün Yapısı
Yukarıda yurt içi arz talep analizi yapılan bu sektörlerin az veya çok tercih edilen sektörler
olup olmadıklarını anlamak için dış ticaret istatistiklerinin de izlenmesi gerekmektedir. Bu iç
yeterlilik oranları, üretimin ne kadarının yurt içi talebe kaydırılıp kaydırılmadığını
göstermektedir. Ancak, çoğu ürünlerde dış ticaret yaygınlaşmıştır. Özellikle BK gibi dışa açık
ülkeler, ithalat ve ihracat yaparak yurt içi üretimi dengelemektedirler. Dış pazarlarda iç pazar
kadar başarılıdırlar. Bu nedenle, dış ticaret göstergelerinin de incelenmesi imalat sektörünün
kapsamlı bir analizi için önkoşul olmaktadır. BK’da imalat sanayi belli sektörlerde global
ölçekte ithalat yaptığı kadar ihracat da yapmaktadır. Öte yanda, yurt içi tüketime yönelik
üretimde de bulunmaktadırlar. Tek farklılık ithal ettikleri ürünleri işlemeleridir. Kimi özel
ürünleri ithal etmekte ve tekrar ihraç (reeksport) etmektedir. Ürün farklılaştırması stratejileri
BK’ın bu sektörlerde global pazarlardaki önemli konumunun ve rekabet gücünün bir
göstergesidir.
Kimi sektörlerde ara mal (oto parçaları gibi) veya ham madde olarak (petrol, plastikler ve
öteki kimyasallar gibi) ithal etmekte işlemekte ve tekrar ihraç etmektedirler. Bu sektörlerin alt
ürünler itibarıyla da detaylı analizlerinin yapılması gerekir ki bu özel ürünler ortaya
çıkarılabilsin.
Örneğin,
kimyasallar
sektöründe
ilaçların
ayrıntısı
görülemez.
Bu
hammaddeler, ithal edilmekte, işlemden geçirildikten sonra katma değeri daha yüksek ürünler
haline dönüştürülerek daha doğrusu farklılaştırılarak, özel (nich) ürünler halinde ihracat
66
edilmektedir. Tel-cıvata sektöründe hesap makinesi ve cep telefonları için özel vidalar
görünmemektedir. Böyle ürünler için ülkenin yurt içi üretimi iç talebi karşılamakta yetersiz
kalsa dahi ihracat yapılabilmektedir. BK gibi ülkelerin ancak dinamik analizlerle yırt içi arz
talep, rekabet, dış ticaret ve imalat sektörünün yapısını anlamak mümkündür. Bilgi yoğun ve
yüksek teknoloji yeteneklerini artırmış olmanın sağladığı dinamik yapı nedeniyle çapraz
karşılaştırma ve yorumlar zorunlu olmaktadır. Bilgi toplumu olmanın verdiği avantaj ve
bilişim teknolojilerinin yeteneklerini artırmakta ve her üretimi faktörünü ve seçeneğini esnek
ve uygulanabilir “fizibl” hale getirmektedir. Faktör ve yer kısıtlamaları ortadan kalkmaktadır.
Taşıma Giderleri; Bu grupta yer alan başka bir faktör de taşıma giderlerinden tasarruf sağlama
düşüncesidir. Ağır ve kaba hacimli olduğu için, tüketime hazır bir malın dış piyasaya
ulaştırılması, ara malları veya hammaddelere göre daha fazla taşıma ücreti gerektiriyorsa, ana
şirket yabancı ülkede şubeler açarak üretimin son aşamasını orada gerçekleştirebilecektir.
Gerekli hammadde ve ara malları da ana ülkeden ithal edebilir. Türkiye’de otomotiv, ilaç,
kimya, gıda ve içki sanayilerine yapılan dolaysız yabancı sermaye yatırımları genellikle bu
niteliktedir. Örneğin, oto parçalarında bu durum aynen yaşanmaktadır. Ülkenin rekabet gücü
ve ihtisaslaşmasının göstergesi olarak ithalat payına da bakılması gerekmektedir.
Bu genel eğilimler tablolar halinde aşağıda irdelenmiştir. İlk tabloya kağıt ürünlerine kadar
olan her tür tekstil ürünleri alınmıştır. İkinci tabloda ise basın yayın ve kimyasal ürünleri
içeren alt sektörler dahil edilmiştir. Üçüncü tabloda sınıflandırılan sektörler ise çimento,
porselen ürünleri, türbin ve pompalar, metal eşyalar ve tarım alet-makineleridir. Dördüncü
tablo ise mekanik ve elektronik ürünlere ağırlık verilerek oluşturulmuştur. Son tablo ise
motorlu taşıt araçları ağırlıklıdır. Sektörlerdeki tercihlerin değişimini gözleyebilmek amacıyla
1995 ve 2000 yılları serileri birlikte sunulmuştur. İthalatın tüketime oranlarına bakıldığında %
50’in üzerinde ve istatistiksel olarak anlamlı (± %10 oranında) farklılık gösteren sektörler dış
ticaretle ikameye açık ve tercih dışında tutulan sektörler olarak belirlenmiştir. Bunlar, dış
ticarette rekabet şansı düşük olanlar olarak kabul edilmiştir. İhracatın üretime oranının aynı
şekilde % 50 üzerinde ve anlamlı (± %10) bir seviye göstermesi halinde ise o sektörde rekabet
gücünün yüksek olduğu ve ekonomi politikası olarak tercihli bir alan durumunda olduğu
belirlenmektedir. Rekabet gücünü bu şekilde “ithalat/tüketim” ve “ihracat /üretim” oranlarının
yıllara göre karşılaştırılması BK’ın rekabet gücüne sahip olduğu alanları belirlemektedir.
Sektörler itibarıyla ağırlıklı olarak ithalata yönelik sektörün balık işleme ve depolama olduğu
görülmektedir. Buna karşın, gıda sektöründe tüm diğer alt dallarda kendine yeterlilik esas
67
alınmaktadır. Nişastalı ürünler dışında ihracat ve üretim oranları yönünden dışa açık bir başka
sektör görülmemektedir.
TABLO 39: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-I
İTHALAT/
TÜKETİM (%)
1997
1999
18,5
18,8
48,7
53,9
26,6
29,4
44,3
43,6
14,7
15,9
10,9
12,2
43,3
46,1
6,5
8,0
6,0
6,8
14,9
16,3
5,1
4,9
5,5
8,3
SEKTÖRLER ISIC
Et işleme ve depolama (1511)
Balık işleme ve depolama (1512)
Meyve-sebze işl. Ve depo.(1513)
Bitki ve hayvansal yağlar (1514)
Süt ürünleri (1520)
Değirmencilik ürünleri (1531)
Nişastalı ürünler (1532)
Hazır hayvan yemleri (1533)
Fırıncılık ürünleri (1541)
Kakao çikolata (1543)
Malt ürünleri (1553)
Tütün mamulleri (1600)
İHRACAT/
ÜRETİM (%)
1997
1999
9,2
7,1
24,9
30,0
6,5
6,3
17,3
15,8
10,2
9,9
12,9
15,7
21,9
21,6
7,0
8,3
6,1
5,7
17,2
15,4
4,9
5,2
5,6
5,5
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki tabloda deri, kürk, ayakkabı, kağıt, halı-kilim ve tekstil dallarının rekabet gücünün
düşüklüğü “ithalat / tüketim” oranlarından görülmektedir. “İhracat / Üretim” oranlarında ise
kağıt ve deri gibi, üründe değişiklikler yapıldığının yani, farklılaştırmanın bir göstergesi
olmaktadır. Ürün farklılaştırması ise ihtisaslaşmanın ve rekabet gücünün boyutunu
göstermektedir.
TABLO 40: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-II
İTHALAT/
TÜKETİM (%)
1997
1999
68,9
68,7
28,4
27,9
35,5
41,1
40,2
39,4
43,3
47,5
58,9
68,6
49,8
59,8
51,8
35,8
82,9
90,4
78,2
86,9
59,4
54,5
43,2
45,7
7,9
9,1
12,2
17,7
30,2
35,7
65,7
61,1
5,3
6,2
18,8
22,4
SEKTÖRLER ISIC
Elyaf haz. Dokuma (1711 )
Tekstil eşyası giyim hariç (1721)
Halı ve kilim( 1722)
Kort, halat ağ (1723)
Diğer tekstil (1729)
Örgü ve kroşe ürünler (1730)
Kürk hariç, giyim eşyası (1810)
Deri işleme (1911)
Çanta bavul (1912)
Ayakkabı (1920)
Kereste doğrama (2010)
Sunta, kontrplak (2021)
Ahşap işleme (2022)
Tahta sandık (2023)
Diğer tahta eşya (2029)
Kağıt ve karton (2101)
Ondüle kağıt karton (2102)
Öteki kağıtlar (2109)
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
68
İHRACAT/
ÜRETİM (%)
1997
1999
56,9
57,9
19,5
14,2
21,4
22,9
39,1
38,2
43,2
46,2
40,3
42,6
31,5
34,7
60,2
50,8
63,3
73,7
52,7
63,0
3,5
5,0
9,3
9,4
2,0
2,1
8,7
14,8
20,2
12,5
36,7
31,3
4,8
4,9
22,4
20,9
Aşağıdaki tabloda, yayımcılıkta kendine yetersiz ve dışa açık yapının varlığı çapraz denetimle
ortaya çıkmaktadır. Buna karşın; kimyasallar, plastikler, ilaçlar bu oranlar yönünden rekabet
gücüne sahip alanlardır. Kozmetik ürünler, kauçuk, lastik ve boru imalatı ürünleri oldukça
anlamlı oranlar göstermektedir. Buna karşılık çapraz kontrolde; nitratlı gübrelerin daha çok
ithalata ağırlık verilen, rekabet gücü olmayan ve ithalata terk edilmiş dışa bağımlı yapısı
belirmektedir.
TABLO 41: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-III
İTHALAT/
İHRACAT/
TÜKETİM
ÜRETİM (%)
(%)
1997
1999
1997
1999
20,4
20,1
31,8
29,4
1,4
1,9
4,0
3,5
24,9
14,1
34,2
15,1
2,7
2,6
1,5
1,4
1,3
1,1
1,8
1,2
...
70,1
...
67,2
...
8,4
...
11,6
...
16,1
...
16,8
53,1
59,2
57,3
64,4
36,5
25,2
21,2
11,2
52,5
45,5
43,7
30,0
37,7
34,3
58,1
55,8
16,8
18,8
23,5
25,9
51,7
54,8
61,7
61,2
25,3
32,7
35,8
41,1
74,0
64,9
78,5
68,6
60,1
53,8
38,6
28,2
53,4
56,7
49,9
51,2
32,8
36,3
33,2
35,0
19,1
20,9
16,9
17,5
28,6
28,7
24,9
22,5
SEKTÖRLER ISIC
Kitap yayımcılığı (2211)
Dergi, gazete yayımcılığı (2212)
Öteki yayınlar 2219
Basım (2221)
Basımla ilgi hizmetler (2222)
Kok kömürü ürünleri 2310
Rafine petrol ürünleri (2320)
Nükleer atık işleme (2330)
Temel kimya (gübre hariç) (2411)
Gübre ve nitratlı bileş. (2412)
İşlenmemiş plastik (2413)
Baskı yayın (2421)
Boya, vernik (2422)
Tıbbı ilaç ve kimyasallar (2423)
Sabun kozmetik ürünler (2424)
Diğer kimyasallar (2429)
Yapay lifler (2430)
Kauçuk lastik ve tüpler (2511)
Diğer kauçuk ürünler (2519)
Plastik ürünler (2520)
Cam ve cam ürünler (2610)
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
TABLO 42: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-IV
İTHALAT/
İHRACAT/
TÜKETİM
ÜRETİM (%)
(%)
1997
1999
1997
1999
29,3
31,3
42,1
36,9
13,2
17,4
40,8
45,0
25,9
24,9
7,2
5,6
8,6
8,7
7,3
7,6
1,7
1,6
4,3
4,2
23,1
21,4
6,4
4,8
18,9
34,4
23,5
38,7
33,5
31,9
35,6
32,5
67,6
61,8
60,0
52,6
5,0
5,5
9,6
8,1
23,5
25,8
18,2
15,1
10,7
10,1
32,3
16,3
40,1
50,6
35,6
48,9
SEKTÖRLER ISIC
Porselen çanak çömlek (2691)
Refrakter seramik ürünler (2692)
Diğer Seramik ür. (2693)
Çimento, alçı (2694)
Çimento alçı eşyalar (2695)
Taş işleme, kesme (2696)
Metal dışı mineral işleme (2699)
Temel demir-çelik (2710)
Temel demir dışı metaller (2720)
Yapı metal ürünleri (2811)
Depo, tank, metal kaplar (2812)
Buhar üreticileri (2813)
Genel el alet ve takımları (2893)
69
TABLO 42’NİN DEVAMI
İTHALAT/
İHRACAT/
TÜKETİM
ÜRETİM (%)
(%)
1997
1999
1997
1999
34,3
36,5
30,9
32,4
53,1
53,3
56,8
54,4
65,6
67,7
67,6
69,2
46,4
56,0
60,8
70,3
36,5
34,9
39,5
35,2
40,3
35,7
43,5
36,2
34,5
52,6
51,7
68,5
SEKTÖRLER ISIC
Diğer metal eşya (2899)
Pompa, kompresör (2912)
Bilye, dişli ve yatakları (2913)
Fırın ocak ve yakıcılar(2914)
Kaldırma yükleme gereç. (2915)
Diğer genel amaçlı mak. (2919)
Tarım ve orman mak. (2921)
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Her iki oran açısında da yükseklik gösteren sektörler; pompa ve kompresörler, genel el aletleri
ve takımları ve temel demir dışı metal ürünler, fırın ocak ve yakıcıları makine ve türbinler,
bilye ve rulmanlar ve tarım-orman makineleridir.
TABLO 43: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-V
SEKTÖRLER ISIC
Makine takımları (2922)
İTHALAT/
TÜKETİM (%)
İHRACAT/
ÜRETİM (%)
1997
1997
1999
1999
61,4
67,8
57,8
65,7
...
68,5
...
77,3
Madencilik ve inşaat mak. (2924)
64,6
61,7
79,5
75,3
Gıda, içki, tütün işl. Mak. (2925)
37,2
44,1
48,3
44,9
Silah ve patlayıcılar ( 2927)
13,1
16,3
30,0
17,4
Ev eşyaları ((2930)
41,3
51,5
31,2
31,7
Elektrik mot., jener. Transf. (3110)
56,0
52,8
55,4
50,4
Elektrik dağıtım kont. Ger. (3120)
45,3
40,6
44,3
39,5
İnsule tel, kablo (3130)
34,0
38,4
30,8
34,3
Akümülatör batarya (3140)
70,8
70,3
62,7
63,8
Aydınlatma gereç. (3150)
33,8
35,8
29,3
25,3
Diğer elektrik gereç. (3190)
61,4
64,3
61,4
66,5
Elektronik valflar (3210)
88,1
...
84,7
...
TV/ radyo vericileri (3220)
47,9
63,6
47,6
65,9
TV/ radyo alıcıları (3230)
75,0
77,3
75,1
71,2
Tıbbi-ortopedik gereç. (3311)
71,1
63,5
73,6
65,9
Ölçüm test gereçler (3312)
54,6
58,2
63,0
64,9
Sanayi işlem kont. Gereç. (3313)
19,9
21,8
21,6
26,5
Optik ve foto gereç. (3320)
61,5
65,8
49,7
54,8
Metalürji makineleri (2923)
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Mekanik ve elektronik sektörleri itibarıyla; makine takımları, TV/radyo vericileri, tel kablo,
sanayi işlem cihazları, elektronik devreler, tıbbi ortopedik araçlar, akümülatör ve bataryalar
70
en güçlü rekabet şansı olan alanlardır. Hem ithalat hem ihracatın yapılması gerek üretim ve
gerekse tüketimde ağırlık sahibi olmaları bu sektörlerin ürün farklılaştırması yapabilecek
derecede yüksek ihtisaslaşma kazandığını göstermektedir.
TABLO 44: İMALAT SANAYİ REKABET ÖLÇÜMLERİ-VI
İTHALAT/
TÜKETİM
(%)
SEKTÖRLER ISIC
1997
1999
İHRACAT/
ÜRETİM (%)
1997
1999
Motorlu araçlar (3410)
56,2
58,8
47,3
48,2
Oto kaporta treyler (3420)
10,2
13,0
17,0
14,3
Oto parçaları aks. (3430)
68,5
66,8
62,4
56,8
5,2
4,6
44,8
12,9
Yat bot yapım onarım (3512)
28,0
25,2
49,7
48,6
Tramvay ve lokomotif (3520)
9,6
24,8
8,2
12,8
Uçak ve uydu (3530)
72,1
55,2
76,6
59,8
Motosiklet (3591)
96,8
...
87,8
...
Bisiklet (3592)
55,3
58,0
31,6
32,3
Diğer ulaştırma araç. (3599)
49,5
23,1
59,2
21,2
Mobilya (3610)
15,8
19,0
10,6
10,6
Müzik aletleri (3692)
84,1
90,1
68,6
77,9
Spor gereçleri (3693)
62,1
68,9
42,3
52,1
Oyuncak (3694)
88,3
86,5
78,4
71,4
Diğer imalat (3699)
35,7
33,2
31,2
24,2
Gemi yapım ve onarımı (3511)
Kaynak: UNIDO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki tabloda en fazla rekabet gücü şansına sahip ve uzmanlaşmanın yoğun olduğu, yeni
ürünlere kaymanın yaşanmadığı alanlar olarak tramvay hariç hepsi bulunmaktadır. Motosiklet
alt sektörü üretim göstergelerinde belirlenememiş özelliklerini bu tabloda ortaya koymuştur.
8. SEKTÖREL İŞBİRLİĞİ VE REKABET ALANLARI
Türkiye ve BK arasında imalat sektöründe ortak rekabet gücü geliştirilebilecek ve yukarıda
genel rekabet gücünü artırmaya yönelik eğilimlerin bahsedildiği Bölüm 7.1’de öngörülenlerin
ışığında üç ana sektör belirlenmiştir. Bu sektörlerde ortak yatırımlar, dış ticaret ve yakın
ilişkilerin
araştırılmasıyla ekonomide sürdürülebilir ortak
bir zemin
hazırlanacağı
düşünülmektedir. Bu ana sektörlerden, mevcut alt yapısı ve gelişmişlik düzeyi itibarıyla
potansiyeli ve sürdürülebilirlik niteliklerine sahip olan ilk alan, tekstil sektörüdür. Bu
sektörün yerinin ve yeni olanaklarının irdelenmesine gerek duyulmamaktadır. Dış ticaret ve
yabancı sermaye yatırımları yönünden zaten yeterince gelişmiştir. Hatta ürün farklılaştırılması
71
ve rekabet gücü hedefleri açısından, aşırı geliştirildiğini ifade etmek gerekir. Ancak, bu
sektörün yavaşlatılmasından ziyade, yeni rekabet ve işbirliği alanlarının belirlenmesi daha
avantajlıdır. Bu yönden, elektronik ve mekanik olarak belirlenen çağdaş ilerleme çizgisine ve
bilişim toplumu olma yönünde potansiyelimizin geliştirilmesine katkıda bulunacak sektörler
arasından belirlenen otomobil ve elektronik parçalar imalatı konuları ayrı ayrı irdelenmeye
değer bulunmuştur. Bu sektörlerin incelenmesi, BK ile Türkiye arasında ekonomi ve teknik
alanda işbirliğini geliştirme olanaklarını ortaya koyacaktır.
8.1. Elektronik İmalat Sanayi
Dünya elektronik parçaları pazarı, 1999 yılında 269 milyar dolar tutarında bir hacme
ulaşmıştır. 2002 yılında ise 338 milyar dolar olmuştur. Bu pazarın % 21,2’sini Avrupa,
%30,7’ sini Amerika, %21,2’ünü Japonya, %25,4’ünü Güney Doğu Asya, geri kalanını da
(%1,5) öteki dünya ülkeleri karşılamaktadır. Güney Doğu Asya ülkelerinin üretimde ve iç
tüketimde önemli bir pay aldığı görülmektedir. Dünya elektronik parça pazarının; %66,6’sını
aktif parçalar, %9,7’sini pasif parçalar, %10,9’unu elektro mekanik parçalar %12,8’ini de
baskı devre tabloları oluşturmaktadır. Bu sektördeki gelişmeler maliyetleri sürekli
düşürmektedir. Eğer elektronik sektöründeki verimlilik artışı oto sektöründe gerçekleşseydi,
en pahalı otomobillerin bile fiyatının 5000 dolara kadar düşmesi beklenmelidir. Elektronik
sektörü pazarının hacmi, BK’ın 2000–2001 yılları itibarıyla ürünlere göre AB ile
karşılaştırmalı olarak aşağıda sunulmuştur. Tabloda elektronik sektörü pazarı dört ana başlık
altında sunulmuştur. Elektromekanik parçalar sektörü çok uluslu işletmenin yer aldığı bir
alandır. Yerel pazarları o bölgedeki imalat üslerinden kontrol ederler. Pasif parçalar özellikle
tantalyum ve çok katlı kapasitörlerin imalat alanını oluşturmaktadır. Bu alanda da çok uluslu
şirketler egemendir. Aktif parçalar, yarı iletkenleri kapsar. Avrupalı üreticiler çok uluslu
şirketler olarak daha çok Güney Doğu Asya ülkelerine yatırımlarını kaydırmışlardır.
Elektronikte tüketim ürünleri alt sektörü uzun yıllar boyunca TV ağırlıklı olarak
sürdürülmüştür. Bu alanda önemli sayıda sanayi AB dışına kaydırılmıştır. Buna karşın dijital
ürünlere kayma sayesinde dijital TV, Dijital TV üstü dekoder imalatı artmıştır.
Telekomünikasyon sektöründe eski ve yeni ürünler hâlâ karışık durumdadır. Cep telefonu
pazarı en güçlü lokomotif olmaktadır. 2000 yılında kişisel bilgisayarlar üretiminde Avrupa
çapında gerçekleşen artışlar sonucu, bilgisayar parçaları Pazarında da % 10,3’lik bir satış
artışı gerçekleştirilmiştir. Toplam elektronik sektörü itibarıyla BK’ın üretim değeri 12.9
milyar dolar erişmiştir. AB ülkeleri içinde aldığı pay 2001 yılında %21,5 olmuştur.
72
TABLO 45: BK ELEKTRONİK SEKTÖRÜ PAZARI (MİLYAR DOLAR)
Ülke
2000
2001
Artış %
Toplam elektronik sektörü
BK
Toplam AB15
Payı (%)
11,92
55,44
21.5
12,94
61,16
21.15
17.82
10,3
-1.6
Elektromekanik parçalar
BK
Toplam AB15
Payı (%)
1,94
11,81
16.4
1,93
11,85
16,3
-0.5
0,3
-0,6
Pasif devreler Pazarı
BK
Toplam AB15
Payı(%)
1,09
5,69
19,2
1,15
5,98
19,2
5,5
11,6
0,0
Yarı iletkenler Pazarı
BK
Toplam AB15
Payı(%)
8,88
37,45
23,7
9,87
42,96
22,9
11,1
14,7
-3,3
Elektronik entegre devre montaj
BK
Toplam AB15
Payı(%)
21,17
90,34
23,4
24,73
105,69
23,4
16,8
17,0
0.0
Kaynak: EECA verilerinden yararlanılarak tarafımızdan hazırlanmıştır.
Bu payında da bir önceki yıla göre bir azalma olmuştur. Pazar payı artışında BK 2001 yılında
AB artış hızından daha düşüktür. Elektromekanik parçalar içinde BK’ın AB içindeki payı ise
2001 yılında % 16,3 olmuştur. Bu payında bir yıl öncesine göre %0,6 azalma vardır. Pasif
devre parçaları pazarında BK’ın payı yine %19,2 olmuştur ve yıllık artış yapmamıştır. Yarı
iletkenler pazarında AB içinde BK’ın payı %22,9’dur. Bu alanda ise %3,3 oranında pazar
azalışı yaşamıştır. Elektronik tümleç devreler montaj pazarında Almanya’nın aldığı pay
%23,4 olarak bir önceki yıla göre artış gerçekleşmemiştir. Avrupa Birliği içinde beş ülkenin
payı toplam elektronik parçaları imalatının %75’ini oluşturmaktadır. Bu ülkeler; Fransa,
Almanya, İtalya, İngiltere ve Hollanda’dır.
BK sanayi ürünler açısından önemli bir konumdadır. En önemli sektörler; uzay-havacılık,
otomotiv, tüketici elektroniği, telekomünikasyon, bilgi teknolojileri, elektronik parçalar,
ölçüm aletleri, silah ve askerlik gereçleri ile iletişim alanlarıdır. Bu alanlardaki gelişmeleri ve
potansiyelini
gelecekte
elektronik
sanayiinin
olanaklarıyla
sürdürebilir
gerçekleştirebilecektir. Global elektronik parçalar pazarının 2000 yılında
şekilde
%22,1 artış
sağlayan BK, en üst ilk üç ülke arasındadır. Bu sektör öteki sanayi dalına göre daha çok
gelişmektedir. Kontratlı
yasaları elektronik
devreler pazarı gün geçtikçe gelişmektedir.
İletişim alanında pazarların açılmasıyla birlikte, (ADSL sektörü bunlardan biridir) 2000
yılında elektronik pazarındaki gelişme hızı %32.4 olmuştur. BK’nın 12.3 milyar dolara
73
yaklaşan Elektronik parça pazarında ürün dağılımına bakıldığında; Tüketici elektroniğinin
payı %10, otomotiv %3, EDP %43(yarı iletken devreler), telekom %31, sanayi ise %13 pay
almaktadır. Sektörün itici gücünü telekomünikasyon oluşturmaktadır. Otomotiv sektörüyle
yarışmaktadırlar. 2000 yılındaki artış oranı %40’dir. Elektronik dijital devre parçaları (EDP)
aynı büyüme hızına sahiptir. Tüketim alanlarına bakıldığında Otomotivdeki yıllık artış oranı
%33, tüketici mallarında %27, otomotivde %33, beyaz eşyada %64, telekomda %152 sanayi
elektroniğinde %41 artışlar gözlenmektedir. Doksanlı yılların başında sanayi elektroniği en
hızlı gelişen sektör olmuştur. Artık bu gelişme duraklamıştır. Elektronik dijital ürünler (EDP)
denilen; dijital işlemciler ve tüketici ürünleri sektörü de sırayla arkasından gelmektedir.
Elektronik parçaların elektronik tüketim gereçlerindeki payı gün geçtikçe artmaktadır.
1986’da bu oran %17,7 iken, 2000’de %26’ya yükselmiştir. Elektronik parçalar tüm ürünlere
uygulanmaya başlanmıştır. Sanayi makinelerinden otomotiv araçlarına, ev eşyalarından
oyuncaklara kadar her üründe kullanım alanı bulmaktadır. Tüm ürünlerde 30 yıl öncesiyle
bugünkülerin arasında bir karşılaştırma yapıldığında değişen tek şeyin elektronik
donanımlarında olduğu ortaya çıkmaktadır. Elektronik sektörü bu nedenle çağın gelişim
sektörüdür. Çağdaş gelişmelerin her alanda sürükleyicisidir. Bir çok yeni ürün tasarımı ancak
elektronikteki ilerlemelerle olanak bulmaktadır. Yeni elektronik parçalar olmadan bunların
geliştirilmesi olanaksızdır. Parçaların hacimlerinin küçültülmesi, ek işlevlerin konulması ve
birleştirilmesi, parçaların daha az enerji harcamaları gibi nitelikler, taşınabilir ürünlerin
hayati özelliğidir. Bu nedenle, yeni alanlardaki elektronik gelişmeler son derece hızlı
seyretmektedir. Son on yılda taşınabilir cep telefonları kişisel bilgisayarlarla birlikte
büyümenin motoru olarak gösterilmektedir. Gelecekteki on yıl için yine internet bağlantıları
ve uygulamalı en son gelişmelerin alanını oluşturmaktadır. Tüketici elektroniği telekom ve
dijital işlemciler arasındaki farklılık gittikçe ortadan kalkmaktadır.
Tüketici elektroniğinde; DVD okuyucu, dijital TV ve dijital VCR yazılım olanaklarıyla yeni
fırsatlar getirilmektedir. TV aktarma ve yayın olanakları de bu sektörü beslemektedir. Eğlence
ve oyunların
evlere girmesiyle dijital konut kavramı gündeme gelmektedir. Telekom
alanında; günümüzde cep telefonlarının ömrü iki yıldır. Gelecekteki telefonlarda bu süre bir
yılın altına düşecektir. Gezgin bankacılık ve alış-veriş devri başlamıştır. Cep telefonlarını
besleyen telekom sektörüdür. Dijital işlemciler; ticari bilgisayarlar sektörü hızla
büyümektedir. KOBİ’lerin artan talebi bu ürünleri teşvik etmektedir. Yeniden tasarım ile
şirketlerdeki arz-sunum zinciri yeniden belirlenmektedir. Otomotiv sektöründe kullanım
gittikçe artmaktadır. Günümüzde ortalama bir otomobil içinde 2.000 dolarlık elektronik parça
74
bulunmaktadır. En pahalı lüks otomobil
modellerinde bu tutar, 20.000 dolara kadar
çıkmaktadır. Hidrolik fren sistemlerinin yerini elektronik kumanda almaktadır. Bunların
dışında likit kristal ekranlar, izleme cihazlarında yaygınlaşmaktadır. Kurşunsuz kaynak
teknikleri, bilgisayar destekli imalat (computer-aided manufacturing –CAM) teknolojisinde
tasarım, ürün geliştirme ve destek hizmetlerinde geniş bir açılım beklenmektedir. Bu nedenle,
CAM sektöründe yıllık %25 sürdürülebilir büyüme olanağı, elektronik sanayi parçalarında
ise %7’lik bir artış beklenmektedir. Tüm bu gelişmeler global pazarları ve üretimi beraberinde
getirmektedir.
Toplam elektronik parçalar ithalatı AB-15 bölgesinde, 1996 –2000 döneminde 31,7 milyar
dolardan 43,3 milyar dolara çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin bu sektör ithalatındaki payı
ise 6,4 milyar dolardan 13,6 milyar dolara çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerden yapılan
ithalatın gruplar itibarıyla dağılımı az çok benzerlikler göstermektedir. Sadece Elektronik
montaj ürünleri bu dönemde üç katı bir artışla farklılık sergilemektedir. Elektronik sektöründe
ürün grupları itibarıyla AB ülkelerinin yaptığı ithalatın dağılımı aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir. Bu tabloda gelişmekte olan ülkelerin ve bu kapsamda Türkiye’nin mevcut
pazardan pay almak şansı ve potansiyeli ortaya konmaktadır. Bu pazarların %90’nı Çin,
Malezya, G. Kore, Endonezya ve Tunus gibi ülkeler doyurmaktadır. Türkiye’nin payı yok
denecek kadar azdır. Nitekim, bu durum oto elektrik gereçlerinde de yaşanmaktadır.
Türkiye’nin elektronik-elektrik sektöründe doğrudan sermaye yatırımlarıyla entegre yan
sanayiler ve dış ticaret bağlantılı dışa açılma stratejisinde ne kadar geri kaldığını
göstermektedir.
TABLO 46: ELEKTRONİK İTHALATI (1996-2000) AB-15 (MİLYON DOLAR)
Elektronik ürün tanımı
Aktif parçalar
Elektronik montaj
Elektro mekanik parçalar
Elektronik Baskı devreler
Pasif parçalar
1996
11.209
13.070
3.178
1.268
2.932
1997
11.299
15.562
3.558
1.524
3.404
1998
12.041
18.676
3.852
1.749
3.493
2000
21.099
18.984
3.149
1.439
4. 632
Toplam Elektronik Parçalar
31.658
35.348
39.812
49.304
2.966
2.152
413
265
2.799
3.770
500
328
3.203
6.457
614
467
5.580
5.880
499
311
581
705
726
1.333
Toplam Elektronik Parçalar
6.376
8.102
11.469
13.604
Gelişmekte olan ülkelerin payı(%)
20,15
22,92
28,81
27,43
Gelişmekte olan ülkeler
Aktif parçalar
Elektronik montaj
Elektro mekanik parçalar
Elektronik baskı devreler
Pasif parçalar
Kaynak: Eurostat (2000)
75
TABLO 47: ELEKTRONİKTE ÜLKELERİN İTHALATI (1996-1999) (MİLYON DOLAR)
Ülkeler İthalatı
1996
1997
1998
1999
11.209
11.299
12.041
21.099
2.966
2.798
3.203
5.528
26,5
24,8
26,6
26,2
2932
3,404
3,493
4,632
AB-15 gelişmekte olan ülkelerin payı
581
705
727
1,289
Dünya ithalatında gelişmekte olan ülkelerin payı
19,8
20,7
20,8
27,8
3.178
3.558
3.852
3.148
AB-15 gelişmekte olan ülkelerin payı
413
500
614
498
Dünya ithalatında gelişmekte olan ülkelerin payı
13,0
14,0
16,0
15,8
13.070
15.562
18.676
18.984
2.152
3.770
6.457
5.877
16,5
24,2
34,6
31,0
1.268
1.524
1.749
1.439
AB-15 gelişmekte olan ülkelerin payı
265
328
467
311
Dünya ithalatında GOÜ* payı
21,0
21,5
26,7
21,6
Aktif parçalar (yarı iletkenler) ithalatı
AB-15’in toplam ithalatı
Gelişmekte olan ülkelerin payı
Dünya ith. Gelişmekte olan ülkelerin payı
Pasif parçalar İthalatı
AB-15’in toplam ithalatı
Elektro mekanik parçaları ithalatı
AB-15’in toplam ithalatı
Elektronik montaj ürünleri ithalatı
AB-15’in toplam ithalatı
AB-15 gelişmekte olan ülkelerin payı
Dünya ithalatında gelişmekte olan ülkelerin payı
Baskılı devre tabloları (PCB) ithalatı
AB-15’in toplam ithalatı
Kaynak: Eurostat (2000) (*GOÜ; gelişmekte olan ülkeler)
Bu pazar içinde BK-Türkiye potansiyel elektronik dış ticaretindeki olanakları belirlemek
üzere aşağıdaki tablo sunulmuştur. Tabloda BK’ın gelişmekte olan ülkelerden yaptığı ithalatın
payının son yıllarda ne denli arttığı görülmektedir. BK üretimde globalleşme ve iş aktarma
(subcontract) alanında öteki ülkelere göre çok daha fazla ortak işbirliği ve olanaklar
hazırlamaktadır.
TABLO 48: BK BASKI DEVRELERİ İTHALATI (MİLYON DOLAR)
BK’ın ithalatı
1996
1997
1998
1999
Dünyadan (AB15 hariç)
428,0
526,6
545,0
370,2
Gelişmekte olan ülkelerden
114,6
117,4
117,1
51,4
Gel. Olan ülke dünya ith. Payı (%)
26,77
22,29
21,49
13,89
AB içinden
152,1
171,1
201,2
68,2
Toplam İthalat
580,1
697,7
746,2
438,4
19,7
16,8
15,7
11,7
Dünya ithalatında gel. olan ülke payı
Kaynak: Eurostat
76
8.2. Otomotiv Sektörü
BK’ın Avrupa ülkeleri arasındaki pazar payı dördüncü sırada olup; otomotiv parçaları
satışında %13, parça üretiminde %10, otomobil satışlarında %16, otomobil üretimindeki payı
ise %11 olmaktadır. BK şirketlerinden Batı Avrupa oto pazarındakiler 2001 yılında;
2.459.000 adet oto satışıyla, Batı Avrupa pazarının %22’sini elinde tutmaktadır. BK 2001
yılında Avrupa’nın oto yenileme eğilimi yönünden en önde gelenlerindendir. Yeni oto
kayıtları yıllık %11 artış göstermiştir. Avrupa ülkelerinde otomobil satışlarında en büyük
artışı Yunanistan ve İrlanda göstermiştir. Öteki ülkelerin hepsinde nüfus duraklamasına bağlı
olarak talepte azalma olmaktadır.
TABLO 49: OTOMOBİL VE TİCARİ ARAÇLARIN PARÇA VE AKSAMI SATIŞI
(Milyon Dolar)
Ülke
1998
1999
2000
1998/2000
Avrupa
158,6
170,0
152,4
-% 10,4
BK
40.1
42.2
39.8
-%5.7
Payı (%)
25.3
24.8
26.1
-% 3.2
Kaynak: Eurostat
Otomobil ve ticari araçların parça ve aksam satışında BK’ın Avrupa pazarından aldığı pay
1998 yılında %25,3 iken 2000’de %26,1’e inmiştir. Tüm Avrupa ülkelerinde otomotiv
sektöründe bu azalma trendinin varlığı gözlenmektedir. Nitekim, 1998-2000 döneminde
Avrupa Birliği içinde otomotiv parça ve aksamı % 10,4 azalmıştır. Buna paralel olarak BK’ın
payında da %3,2’lik bir azalma söz konusudur.
TABLO 50: BATI AVRUPA TAŞIT ARAÇI SATIŞLARI VE BK PAYI (1998-2000) (‘000 Adet)
Ülke
1990
1995
2000
2001
1990/2001
Avrupa
13.518
12.029
14.734
14.832
%10,0
BK
2.009
1.945
2.222
2.459
% 22
Payı (%)
14,8
16,2
15,1
16,6
%12,2
Otomobil Satışları
Hafif ticari araçlar (<3,5 ton)
Avrupa
1.420
1.290
1.906
1.843
%30
BK
178,6
198,2
242,8
256,7
%44
Payı (%)
12,5
15,3
12,7
13,9
%11,2
Ağır ticari araçlar (>3,5 ton)
Avrupa
320
286
404
392
%22
BK
49,1
54,4
58,7
59,3
%21
Payı (%)
15,3
19,0
14,5
15,1
-%1,3
Kaynak: Eurostat
77
Otomobil parçaları ve aksamı ithalat pazarı; ön pazar ve arka pazar olarak iki bölümde
incelenir. Aracın gerçek orijinal imalatçısı ve montajcısı ön pazarı oluşturur. Bu orijinal
parçalar, kendi markası altında ancak onaylı arz noktalarında imal edilir. Lüks otomobillerde
talep artışı yaşandıkça orijinal parça talebi artmaktadır. Orijinal aksam pazarında her geçen
gün lüks, yeni aksesuar ürünleri eklenmektedir. CD çalar, klima, sürüş (cruyz) kontrol, hafif
metal jant, hava yatakları, güvenlik gereçleri, güvenli kapı çerçeveleri ve şasi güçlendiriciler
konulmaktadır. Bir aracın piyasa değerinin %10-20’si bu çeşit elektronik parçalara aittir. Bu
değer, şimdiden kullanılan çeliğin maliyetinden fazladır. Bir aracın orijinal olsun veya
olmasın; yedek parça, aksesuarlar ve ekleme ürün pazarına ise ikincil pazar adı verilir.
Orijinal olmayan kütle üretimine konu olan lastik ve egzoz parçaları sürekli yenilenmelidir.
Eski araçlardan alınan parçalar geri dönüştürülmektedir. Aksesuarlar; radyo-teyplerle, klima,
havalandırma, elektronik kontrol birimleri, alarm gereçleri, güvenlik amaçlı öteki aksam ve
elektronik ürünleri kapsar. Ek ürünler ise yağ, temizleme ve katkı maddelerini içerir. Ayrıca,
garaj ve tamir bakım gereçleri, elektronik teşhis ve öteki test gereçleri pazarı da önem
kazanmaktadır. Avrupa pazarında bu ikincil ürünler pazarı, 2000 yılında 38,5 milyar dolar
düzeyindedir. 2005 yılında 46 milyar dolara çıkması beklenmektedir. Araçların aşınma ve
eskimesiyle yeni araç gereksinimi artmaktadır. Otomobil satışlarında görülen genel azalmaya
karşın, parça pazarında bir gerileme beklenmemektedir. Geçmişte imalatçı ve onaylı
ajansların dışında kimse parça satışı yapamazdı. 1993 yılındaki Avrupa Birliği
düzenlemeleriyle bu uygulama yasaklanmıştır. Ayrıca, yine AB yasalarına göre parçalar ve
özellikleri konusunda “copyright” ve “patent” hakları uygulaması ortadan kaldırılmaktadır.
Buna ek olarak AB 91/441 sayılı direktifi uyarınca, satılışından dört yıl sonra her iki yılda bir
olmak üzere, araçlara bakım koşulu getirilmiştir. Bu işlemler onaylı tamir-bakım yerlerinde
yapılacaktır. Bu incelemelerden olur almak için, her gerekli tamiratın yaptırılması
gerekmektedir. Hava kirliliğini önleme konusundaki sıkı yasalar da bunda etkindir. Güvenlik
konusundaki önlemler; kayış ve kemerlerden, otomatik güvenlik sistemlerine kadar gittikçe
zorunlu tutulmaya başlanmaktadır.
BK, otomotiv sanayiinde Avrupa’nın en önde gelen ülkelerindendir. BK, Avrupa’da yabancı
imalatçıların yerleşerek üretim ve montaj yaptığı ilk ülkedir. Düşük işçi ücretleri esnek iş
pazarı koşulları yüksek araştırma ve teknik bilgi (know-how) kapasiteleri nedeniyle
yatırımcılar BKL tercih etmektedir. Hükümet ve yerel yönetimler yatırımları özendirme
karşılığında belli bir oranda asgari yerli katlı payını montaj tesislerinden beklemektedir.
Böylece üretimin belli, bölümler yerel
imalatçılarca karşılanmakta ve ekonomiye katkı
78
sağlamaktadır. Ayrıca, Pound’un 2000’lerde euroya karşı değer kazanması BK dış rekabet
avantajını engellemektedir.
Ford ve GM gibi Amerikan markalarından sonra Nissan ve daha sonra Toyota ve Honda gibi
Japon firmalarına da montaj alanı olmuştur. Buna karşın Rover ve Jaguar gibi yerli markaların
üretimi azalmıştır. GM satışları 2000’de 710.000, Rover’in ise 175.000 adettir. 2001’de
toplam üretim 1,25 milyona adet /yıl düzeyine düşmüştür. 1999’a göre %17 lik bir azalma söz
konusudur. Poundun eurora ya göre aşırı değerli oluşu sonucu bir dezavantaj yaşanmaktadır.
Rekabet gücünü etkileyen, ticaret hadleri aleyhe gelişmektedir. Yine de BK açısından tam bir
başarı olan alanlar da vardır. Lüks oto markaları alanı bunlardan biridir. 2000 yılında BMW,
4 milyar dolar yatırım sonrasında Rover’i 10 milyar dolara satmıştır. Bunu takiben Ford
firması Dagenham’daki tesislerini kapatmıştır. Bu olumsuzlara karşın, BK’de oto sanayinde
yeni tasarım ve mühendislik uzmanlığı geliştirilmektedir. Doksanlarda bu ülke dünyadaki
yabancı firmalara tasarım ve geliştirme hizmeti satmaktaydı. Ancak yeni marka otoların
sektörü genişledikçe yeni rakipler ortaya çıkmaktadır.
BK da oto parçaları pazarının hacmi 19 milyar dolar tahmin edilmektedir. Pazara ilk
girdiklerinde Japonlar üretimlerinde yerel parça kullanım oranının en az % 70 olması
konusunda garanti vermişlerdir. Ancak daha sonra ki gelişmelerle, montaj fabrikaları ucuz
euro bölgesinden parça almakta ve pahalı bölgede satmaktadırlar. 2000 yılındaki oto satışı
sonrasındaki pazarların ciro hacmi 6,5 milyar dolara çıkmıştır. BK da 27 milyon araç
kullanımındadır. 2000 yılı da her 1.000 nüfus başına 456 otomobil düşmektedir. En popular
markalar Ford, Vauxhall (GM) ve Peugeot/Citroen’dir. En önemli oto parçası üreticileri ise
GKN, Tomkins, ve Pilkington firmalarıdır. BK oto pazarında şirket araçları ağırlıklı pay
almaktadır. Tüm satılan araçların %50’si bu amaçla kullanılır. bir başka eğilim ise dizel
araçların tercih edilmesidir. Dizel motorlu araçların payı ise 2001’de %18 artmıştır. Özel
tüketiciler daha çok ikinci el pazarından oto satın almaktadır. Bu nedenle, parça satışlarının
artması beklenmektedir. Oto parçalarında BK yerli markaları olan GKN 4,1 milyar dolarlık
iş hacmine sahiptir. Öte yandan Freudengers –NOK ortaklığı ise 4 milyar dolarlık ciro
yapmaktadır. Parça imalatçısı olan 3.000 dolayında tesis vardır. Bazıları uluslararası alanda
faaliyet göstermektedir. Ancak çoğuna Amerikan sermayesi egemendir. Tüketici eğilimlerine
bakıldığında; doğrudan enjeksiyonlu etkin ve spor dizel araçlar satışların %30’unu
almaktadır. Yeni araçların %90’ı çift hava yastıklıdır. Klima gereçli araçların yarında vardır.
Yeni hava ve çevre kirliliği standartları ve güvencelerinin gereksinimleri sonucu yeni talep
oluşmaktadır. Tarım alet ve makineleri talebi tarım nüfusunun azalmasıyla giderek gözden
79
düşmektedir. Ancak yeni araçların değişim sıklığı arttıkça talep canlılığını sürdürmektedir.
Geçmişte yeni bir tarım aracı hurdaya ayrılmadan önce, en az üç veya dört kullanıcıya
satılmış olurdu. Oysa, günümüzde ikinci el pazarı Doğu Avrupa ülkeleri olmaktadır.
TABLO 51: AB VE BK OTOMOTİVE PARÇALARI İTHALATI (MİLYAR DOLAR)
Toplam İthalat
AB dışı
1998
1999
2000
2000
%
Otomobil kamyon
76,3
79,3
75,0
18,3
23
Tarım hayvancılık
1,2
1,1
1,0
0,4
32
Diğer Nakil araçları
6,3
6,4
6,2
1,8
26
Otomobil, kamyon
12,5
13,2
11,8
3,0
23
Tarım, hayvancılık
0.3
0.3
0.3
0.03
32
Diğer Nakil araçları
1.4
1.4
1.2
0.3
24
AB
BK
Kaynak: Eurostat
Otomotiv parçalarında toplam ithalat, AB üyesi ülkeler arasında olsun AB dışındaki
ülkelerden olsun sürekli artmaktadır. 1998 yılında 76,3 milyar dolar iken 2000 yılında 75
milyar dolara ulaşmıştır. Bu ürünlerin dağılımına bakıldığında ise %90’lık payı otomobil
kamyon ve treylerlerin parçası, aksesuarları ve eklentileri oluşturmaktadır. AB tarafından
yapılan ithalatta BK üçüncü sırada yer almaktadır. Avrupa Birliği, toplam otomotiv parça
ürünler ithalatı aşağıda gösterilmiştir.
Aşağıdaki tabloda Toplam AB ithalatında BK’ın payı ve AB tarafından yapılan ithalatta
Türkiye’nin GOÜ (gelişmekte olan ülkeler) içindeki payı ise ayrıca gösterilmiştir. Montaj
tesislerinin başka ülkelerde kurulmasıyla, orijinal imalatçılarına ait parça ve aksamını
sağlamayı sürdürmektedir. Büyük beş ülke, AB içindeki ithalatın %70’ini karşılamaktadır.
AB toplam lastik ithalatının tutarı 2000 yılında, 9.681 milyon dolar olmuştur. Bu ithalatın
1.295 milyon dolarlık kısmı gelişmekte olan ülkelerden sağlanmıştır. 1.194 milyon dolarlık
kısmı ise gelişmekte olan ülkelerden sağlanmıştır. Türkiye’nin gelişmekte olan ülkelerin bu
toplam sunumu içinden aldığı pay ise %17’dir. Bu oranın artırılması gerekmektedir.
80
TABLO 52: AB OTOMOTİV ÜRÜNLER İTHALATI VE TÜRKİYE’NİN PAYI (Milyon Dolar)
İthal ürün
Lastikler
Toplam
GOÜ*
Payı (%)
1998/2000 (%)
9.681
1.194
12
20
533
21
14
538
2
23
336
8
47
320
4
54
132
3
61
272
10
22
163
6
25
65
5
22
89
2
182
BK’ın payı %0: Türkiye’nin payı %17
Audio (odyo) Gereçleri.
2.580
BK’nın payı %12, Türkiye’nin payı yok
Öteki aksesuarlar
25.634
BK payı %6, Türkiye’nin payı % 27
Silindirler
4.441
BK payı % 0, Türkiye’nin payı % 10
Şasi parça ve aksesuarları
7.882
BK’ın payı %8, Türkiye’nin payı % 10
Servo Fren ve balataları
4.094
BK Payı % 11, Türkiye’nin payı % 32
Yol Tekerleği
2.708
BK’ın payı %0, Türkiye’nin payı % 34
Taşıt araçları diğer akses.
2.860
BK’ın payı % 0, Türkiye’nin payı % 7
Aydınlatma
1.387
BK’ın payı % 0, Türkiye’nin payı % 4
Dişli kutusu
4.697
BK’ın Payı % 0, Türkiye’nin payı % 5
Kaynak: Eurostat 2000. *GOU; gelişmekte olan ülkeler
TABLO 53: AB İHRACATININ ÜYE ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (Milyon Dolar)
Ülke
1998
1999
2000
2000’de Pay (%)
Artış’2000
AB
83.477
76.051
83.316
100
% 18.6
BK
9.343
8.008
9.452
11,3
% 11,6
Kaynak: Eurostat (2001)
Tablodan görüldüğü gibi AB içi ihracat artış göstermektedir. 1999-2000 yılı artış oranı AB
toplamı için %18,6 olurken, BK’ın artışı bunun altında % 11,6 olarak gerçekleşmiştir. BK’ın
AB ihracatındaki payı, % 19,6 ile Almanya ve Fransa’nın hemen arkasından gelmektedir.
İhracattaki ayrıntılı olarak aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
81
TABLO 54: AB OTOMOTİV PARÇALARI İHRACATININ DAĞILIMI
(1998-2000- milyon $)
Ürün ve ülke
1998
Avrupa Birliği toplamı otomotiv parçaları
Kamyon otomobil, treyler
79 216
Tarım-hayvancılık mak.
1 227
Öteki araçlar ve aksamı
7 378
BK
Kamyon otomobil, treyler
9,081
Tarım-hayvancılık mak.
91
Öteki araçlar ve aksamı
657
1999
2000
AB içi
AB dışı
79 471
1 132
7 200
77 776
1 040
6 946
23,091
410
3,224
%23
%32
%26
8,495
87
663
9,001
75
653
2,646
31
349
%23
%32
%24
Kaynak: Eurostat
BK’ın otomotiv sektöründeki rekabet gücünün bir göstergesi olarak, ihracat ürünler itibarıyla
gösterildiği yukarıdaki tabloda ayrıntılar belirmektedir. BK’da otomotiv parçaları üretimi ve
dağıtımında orijinal imalatçının egemen olduğu geleneksel kanallar ikincil pazarda fazla
önem taşımaz. Bağımsız tamir ve bakım merkezlerinin oluşturduğu satış kanalların payı
%65’e ulaşmıştır. Dışarı iş verme (“Out sourcing“) eğilimi, kontratla alt işlerin imalatçı
tarafından dışarıdakilere yaptırılması stratejisinin sonucudur. Bu pazardan yurt dışındaki
ülkelerde
pay
almaktadır.
Serbestleştirme,
Türkiye
için
yeni
pazarlara
girişi
kolaylaştırmaktadır. Orijinal imalatçılardan iş kapma olanağı artmaktadır. Bu dağıtım
kanalları içinde; oto satış yerleri %8,2, yedek parça aksesuar satış bayileri % 6,2, kendi
yapımı parça satışları %9,9, benzin istasyonları ve self servis hipermarketler artan oranda pay
almaktadır. Ancak hipermarket’lerin, modern oto satış merkezlerinin ve yeni dağıtım
kanallarının (internet, e-posta gibi ) satışlarının pazardaki payı oldukça yükselmiştir.
Türkiye gibi ülkelerin BK’a yapacakları ihracat bu dağıtım kanalları aracılığıyla daha kolay
ve kısıtsız olarak yapılabilecektir. Bağımsız kanalların oluşturduğu büyük sipariş aracılarıyla
temas edilmelidir. Gittikçe yaygınlaşan Süper market ve hızlı tamir yapan uzmanlaşmış
merkezlerin satış kanalları kullanılmalıdır. BK dağıtım kanallarının, yurt dışından ve yurt
dışına ihracat ve ithalat amacıyla iş paylaştırdıkları görülmektedir. Bu dağıtımdan rol
alınmalıdır. Oto satış merkezlerinin özel marka olanaklarından yararlanmalıdır.
Oto parça ve aksamı pazarında fiyatlar genel fiyat seviyesi endeksine göre azalma eğilimi
göstermektedir. Orijinal ve bağımsız dağıtım kanalları arasındaki yoğun rekabet, fiyatların
düşmesine neden olmaktadır. Genel olarak orijinal olmayan parçaların fiyatı orijinallerine
göre %25 daha ucuzdur. Özellikle tamir-bakım istasyonlarının ve uzman dağıtım
kanallarında, orijinal olmayan parçaların fiyatı %30-%50 daha ucuza gelmektedir.
Otomotiv sektörünün cirosunu 1990’lı yıllarda %60’ını yeni araç satışı oluşturmaktadır.
Bakım onarım %15, parça aksesuar %10, sigorta %8, tüketici kredisi %5 ve kullanılmış araç
82
%2 şeklindedir. 2000’li yıllarda dağılımına değişerek; yeni araç satışını payı sektörde %40’a
düşmüştür. Bakım onarım %20, parça aksesuar %15, sigorta %12, tüketici kredisi %7,
kullanılan araç %6. Kâr dağılımına bakıldığında sektörde 1990’lı yıllarda %45 ile yeni araç
satışı önde gelirdi. Parça aksesuar %25, bakım-onarım %15, sigorta %14, tüketici kredisi %6,
kullanılmış araç %5 pay almaktaydı. Buna karşın, 2000’li yıllarda yeni araç satışının otomotiv
sektöründeki kar dağıtımından aldığı pay %20’te inmiştir. Gelecekte global üretim ve taşeron
sözleşmesi “subcontract” ya da “outsourcing” denilen dışarıya kontratla iş bu oran tarım
sektörü gibi tek haneli rakama düşebilecektir. Parça aksesuar %27, payla yeni araç satışını
geride bırakıp liderliği ele geçirmiştir. Gelecekte bu oranın elektronikteki gelişmelerle birlikte
%40’lara kadar çıkabilecektir. Bakım onarım ise %20’lik pay almaktadır. Gelecekte bu oran
da %30’a kadar çıkabilecektir. Sigorta %15, tüketici kredisi %8’dir. Bu payların şubesiz
bankacılık ve güvenlik sistemleri sayesinde ilerde azalacağı beklenmelidir. Kullanılmış araç
%10 çıkmaktadır.
9 . DIŞ TİCARET VE İŞBİRLİĞİ ALANLARI
9.1. BK Dış Ticareti
BK’ın Türkiye’ye yönelik ihracat kalemlerinin başında otomobil gelmektedir. Türkiye’de,
araç sayısı bakımından 2003’de iki katına yakın artışlar görülmüş ve ithal araç satışları da
%50 kadar artmıştır. Türk tekstil sektöründe güçlü bir rekabet kapasitesi bulunan ve AB’ye
ihracat yapan ülkelerin bu alanda ikincisi durumundadır. Buna karşılık elektrik dağıtım
teçhizatı ithalatı da büyük ölçüde artmıştır. Türkiye içinde 2003’de dolar/euro paritesinin
euro lehine gelişmesi, euro bazında yapılan dış ticaretin dolar cinsinden karşılığını artırmış ve
dolar bazında dış ticaretin daha yüksek görünmesini sağlamıştır. İhracatın önemli bir kısmının
euro cinsinden, ithalatın ise dolar açısından gerçekleştirilmesi nedeniyle; doların euro
karşısında değer kaybetmesi, ithal girdi maliyetlerini düşürerek ihracata yönelik üretim yapan
sektörlere maliyet avantajı sağlamaktadır. Parite etkisi, TL’ deki reel değerlenmenin ihracat
üzerindeki olumsuz etkisini bertaraf etmektedir.
Türkiye’nin AB’ye yönelik ihracatında en fazla sorunla karşılaştığı sektörler, balıkçılık ve su
ürünleri olmaya devam etmektedir. Nitekim, 1998 yılında AB ülkeleri yasaklama kararından
ülkemiz etkilenmektedir. Ancak “yumuşakçalar” hariç kararın kaldırılmasıyla rahatlama
başlamıştır. AB uyum ilkeleri karşılıklı ilişkileri de etkilemektedir. Bu sektörde münferit
sorunlar çoğunlukla gümrüklerde yapılan analizlerde ürünlerimizde sağlığa zararlı maddelerin
AB mevzuatı ile izin verilen limitlerin üzerinde olduğunun saptanması ve daha sonra ilgili
83
firmanın sıkı kontrol programına alınarak her ihraç partisinin analize tabi tutulması şeklinde
cereyan etmektedir. İlgili firma, ürünlerini BK yetkili laboratuarlarından geçerli sonuç alana
kadar bu sıkı kontrol ilkesine uymak zorundadır. Bu uygulamadan, büyük ölçüde ihracatçı
imalatçı kuruluşlarımızın kendi tesislerinde yeterli sayıda personel (veteriner sağlık elemanı
vb) istihdam etmeleri ve düzenli olarak tesislerini ve ürünlerini denetlemeleri suretiyle
kaçınabilmenin mümkün olacağı görülmektedir.
- Dış Ticaret Analizleri;
BK’nın dış ticaretinde gerek ithalat ve gerekse ihracat olarak en büyük muhatap Fransa’dır.
Her ikisi de gelişmiş sanayi ülkesi olmalarına karşın, Airbus uçağı imalatında yaptıkları gibi
karşılıklı uzmanlaşma ve yabancı sermaye ortaklıklarıyla, uzlaşmacı bir rekabet ortamı
yaratmışlardır. Ürünlerini tamamlayıcı bir sanayi yapısı oluşturmaktadırlar. İthalat
sıralamasında Fransa’nın hemen arkasından Hollanda gelirken, ihracatta, Amerika
gelmektedir. ABD en büyük üçüncü ithalat ortağıdır. Amerika ile yakın dış ilişkiler ve
yoğun dış ticaretin, özellikle NATO ve harp sonrası yapılaşma-uyumlaşma sürecindeki ortak
yatırımlarla pekiştirildiği görülmektedir. Ayrıca. yüksek teknoloji IT (bilgi teknolojisi)
konusunda Amerika’dan yararlanılacak çok fazla alan vardır. İleri bir iş alanı ve yabancı
sermaye yatırımları için ortaklık alanıdır. Almanya, gerek Fransa gerekse Amerika’ya karşı
dış ticaret fazlası vermektedir. Sadece, Japonya, Çin ve Çek Cumhuriyetine karşı dış
ticaretinde açık vermektedir. Amerika’ya karşı kazandığı ihracat fazlası, Fransa ve İngiltere’
ye karşı olduğu gibi 20 milyar avro dolayındadır. Çin ve Japonya’dan her birine karşı, 8
milyar avro kadar dış ticaret açığı vermektedir. Dış ticaret değerleri her bir ithalat ve ithalat
kalemlerinin sektörel olarak sınıflandırılmasıyla aşağıda tablo halinde sunulmuştur. Bu
değerlerin toplam ithalat ve ihracattaki payları yüzde olarak birinci ve ikinci sütunlarda
belirtilmiştir. Dış ticaret dengesi ihracat ve ithalat arasındaki fark olarak gösterilmiştir. Bu
değerin o sektördeki toplam dış ticaret hacmine bölünmesiyle dışa açıklık ve rekabet gücü
derecesi belirlenmektedir. Dış ticaret dengesi sütununda, dış ticaret açığı veya fazlası değer
olarak (milyon dolar) yazılmıştır. Son sütunda ise bu dış ticaret dengesinin o sektördeki dış
ticaret hacmindeki rolü ayrı ayrı hesaplanmıştır. Tablolar, ana sınıflara göre ayrılırken; tarım
ürünleri, emek yoğun sanayi ürünleri olan tekstil, diğer kimyasallar, ilaç, gübre, plastik ve
kağıt ürünleri esas
olarak kimya ağırlıklı
sektörler ile birlikte birinci tabloda
sınıflandırılmıştır. İkinci tabloya; jüt, pamuk, tekstil lifleri ve ürünleri, porselen, cam ve
demir-çelik ürünleri ayrılmıştır. Üçüncü tabloda ise demir ve demir dışı metaller ve ürünleri
sıralanmıştır. Son tablo ise her türlü mekanik ve elektronik ürünleri kapsamaktadır.
84
TABLO 55: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-I (Milyon Dolar)
SITC SINIFI
İhracat
%
3,0
3,2
0,3
0,5
1,7
1,9
3,7
0,2
0,6
0,2
0,6
0,2
1,0
0,4
Hayvansal Yağlar (411)
Bitkisel yağlar (421)
İşlenmiş Yağlar (431)
Organik kimyasallar (512)
İlaç ve tıbbi ürünler (541)
Boyama, debagat malz. (531)
İnorganik Kimyasallar (513)
Plastik sentetik reçine (581)
Potaslı Gübreler (5613)
Nitrojenli Gübreler (5611)
Fosfatlı Gübreler (5612)
Petrol ürünleri (332)
Petrol Ham ve yarı mamul (331)
Ham ve Sentetik kauçuk (231)
Kauçuk boru, lastik ürünler ( 629)
Kauçuk levha, şerit ürünleri (621)
Mobilya (821)
Orman ürünleri (632)
Kağıt ve karton (641)
Kağıt Hamuru ve artıkları (251)
İşlenmiş Odun (243)
Kontrplak sunta (631)
Kağıt ve karton ürünleri ( 642)
Dış ticaret
İthalat
Denge
%
-63.338
0,3
-509.364
-32.830
2,5
725.783
1,7
3.745.620
0,2
302.518
0,5
-261.535
2,1 -1.832.425
-54.500
-197.066
-52.460
0,9
2.665.357
2,0
4.361.551
0,2
-53.032
0,6
-127.995
0,1
52.831
0,8
-868.426
0,3
-337.552
2,1 -3.860.317
0,3
-923.277
0,7 -1.946.181
0,3
-730.890
0,4
-103.452
Denge
%
-0,42
-0,51
-0,11
0,27
0,22
-0,09
-0,17
-0,85
-0,77
-0,98
0,34
0,27
-0,06
-0,04
-0,21
-0,29
-0,42
-0,83
-0,96
-0,76
-0,04
Kaynak: Eurostat
Petrol ve ürünlerinin tamama yakınının ithalatta dışa açık bir yapıya dayalı olarak
yönlendirildiği görülmektedir. Kağıt hamurunda da buna benzer dış bağımlı bir
yapı
görülmektedir. Öteki ürünlerde dış açık, ticaret hacmi içinde önemsiz bir rol almaktadır. Buna
karşın potaslı gübrelerdeki dış ticaret fazlasının ticaret payı oldukça yüksektir.
TABLO 56: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-II (Milyon Dolar)
SITC SINIFI
İhracat
%
0,2
0,6
0,5
0,1
1,8
0,2
0,2
0,3
-
Jüt (264)
Pamuk (263)
Kuzu derisi (6113)
Pamuklu Mensucat (652)
Diğer Dokunmuş kumaşlar (653)
Tekstil kumaş ve iplikleri (651)
Yün ve hayvan lifleri (262)
Seyahat çantası, bavul (831)
Deri hariç giyim (841)
Bitkisel lifler, keten (265)
Sentetik rejenere lifler (266)
Tekstil eşyaları (656)
Ayakkabı (85)
Deri eşyalar (612)
Kaynak; Eurostat
85
Dış ticaret
İthalat
Denge
%
-4.545
-81.610
-5.648
0,4
-611.405
0,8
-911.501
0,6
-396.170
0,2
-135.725
0,3
-589.530
3,5 -5.778.357
-37.452
0,1
58.696
0,2
-322.779
1,0 -1.974.457
-162.224
Denge
%
-0,91
-0,66
-0,07
-0,39
-0,22
-0,12
-0,18
-0,54
-0,37
-0,73
-0,28
-0,52
-0,41
Bu gruptaki mallarda dış ticaret dengesi en faza açık veren kalemler; deri hazır giyim eşyası,
ayakkabı, diğer dokunmuş kumaşlardır.
Tekstil hammaddelerinin tamamına yakınının dış ticaretle sağlandığını yukarıdaki tablodan
görmek mümkündür. Demir cevheri de aynı şekildedir. En fazla dış ticaret açığı veren sektör,
giyim ürünleridir. Buna karşın, toplam giyim sektörünün ticaret hacmi içindeki oranı %34
dolayındadır. Kumaş, ayakkabı ve giyim ürünlerinde de dışa bağımlı yapı görülmektedir. Özel
tür dokunmuş kumaşlarda dış ticaret fazlası verilmekle birlikte, bunun ticaret hacmine oranla
fazla (%19) olmadığı görülmektedir.
TABLO 57: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-III (Milyon Dolar)
SITC SINIFI
Sentetik dahil öteki deri ürün. (611)
Deri aksesuarlar (8413)
Cam (664)
Cam eşya ve çömlek (665)
Alçı ve çimento Prefabrik yapı (661)
Kilden mamul yapı ve refrakter (662)
Dökme demir (671)
Demir ve çelik tel (677)
Demir çelik hurdası (282)
Demir cevheri ve konsantresi (281)
İhracat
%
0,2
0,2
0,3
0,1
0,2
-
Dış ticaret
İthalat
Denge
Denge %
%
133.473
0,20
-221.408
-0,59
0,2
-43.032
-0,03
0,3
156.121
-56.335
-0,11
0,2
-136.785
-0,18
0,1
-218.858
-0,37
57.514
0,16
366.078
0,63
0,2
-563.582
-1,00
Kaynak; Eurostat
TABLO 58: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-IV (Milyon Dolar)
SITC SINIFI
Tüp boru ve ekleri (678)
Çubuk profil şekiller (673)
Universal levha şerit (674)
Kütük demir (672)
İşlenmemiş döküm mam.(679)
Kurşun, işlenmemiş (685)
Çinko işlenmiş (686)
Alüminyum işlenmemiş (684)
Demir dışı cevher ve konsantresi (283)
Blister bakır rafine (6821)
Tel kablo, halat (693)
Kalay alaşımları işlenmiş (687)
Bakır çubuk ve teller (6822)
İhracat
%
0,4
0,5
0,7
0,3
0,6
0,3
Dış ticaret
İthalat
Denge
Denge %
%
0,4
122.949
0,3
433.434
0,19
0,7
-105.487
-0,03
0,3
157.485
91.243
0,24
-120.323
-0,37
-143.232
-0,52
0,7
-375.131
-0,10
0,2
-483.155
-0,82
0,3
-806.788
-0,85
-48.485
-0,10
-65.891
-0,67
0,3
-24.713
-0,02
Kaynak: Eurostat
Blister bakır ve demir dış cevherler sektörlerinin tamama yakınının dış ticaret açığına dayalı
olarak yürütüldüğü görülmektedir. İşlenmemiş döküm mamullerinde ise tersine, dış ticaret
fazlası veren bir yapı görülmektedir. Tel kablo ve halat da dış ticaretin göreceli olarak ne
86
kadar önemsiz kaldığı belirlenmektedir. İşlenmemiş alüminyum için 540 milyon dolar dış
ticaret açığı görülmektedir. Blister bakırda ise 836 milyon dolar dış ticaret açığı vardır.
Ancak, alüminyum ürününde bu açığın toplam dış ticaretteki payı oldukça önemlidir. Diğer
bir deyişle, yurt içi üretim ve reeksport yoluyla ihracat oldukça önemli rol almaktadır. Buna
karşın, bakır ve demir dışı cevherde dış ticaretin payı oldukça önemlidir. Açıkçası, dışa
bağımlı bir sektör olarak lanse edilmiştir. Tel kablo ve halat ürünlerinde dış ticaret açığı hem
çok önemsiz hem de dış ticarette oldukça az bir pay almaktadır. Bu durumda, yurt içi üretimin
yeterli düzeyde olduğu ve iç piyasaya yönelik kapalı bir yapı sürdürüldüğü söylenebilir.
Tabloda gösterilen ürünlerin toplamın ithalatta ve ihracatta aldığı pay %4,1’dir. Bu ürünlerin
sektör olarak göreceli payı oldukça önemsizdir. Dış ticaret ağırlıklı bir sektör değildir. Metal
işleme sektörünün dışında kalan makine, kapital malları olarak belirtilen yatırım makineleri,
elektrikli ve elektronik gereçler imalatı aşağıda tabloda sunulmuştur.
TABLO 59: DIŞ TİCARET DEĞERİ VE YAPISI (2000)-V (Milyon Dolar)
SITC SINIFI
Traktör (7125)
Ofis makineleri (714)
Çiftlik ekipmanları (7123)
Tarım makineleri (7121)
Metal işleme makineleri (715)
Tekstil ve deri makineleri (717)
Tarım el aletleri (6951)
El ve makine alet takımları (6952)
Gıda sanayi makineleri (7183)
Elektrik enerjisi üretim mak. (711)
Elektrikli güç makineleri (722)
Kağıt, karton, makineleri (7181)
Mineral ve kereste makineleri (7195)
Motorlu binek araçları (7321)
Ticari karayolu araçları (732)
TV ve radyo (7241)
Elektrikli ev eşyaları (725)
İhracat
%
0,7
7,5
0,1
0,4
0,3
0,3
0,1
4,7
2,1
0,2
0,2
5,2
3,3
0,8
0,4
Dış ticaret
İthalat
Denge
Denge %
%
0,1
1.487.223
0,66
7,2
-1.021.210
-0,02
457
0,2
-274.315
-0,29
0,4
-261.955
-0,12
0,2
108.124
-5.025
-0,08
0,3
-116.520
-0,06
38.034
2,6
5.071.706
0,24
2,0
-244.482
-0,02
0,1
36.297
0,3
-204.326
-0,14
7,3
-7.754.203
-0,21
4,3
-4.106.105
-0,19
0,5
604.417
0,16
0,6
-607.436
-0,20
Kaynak: Eurostat
Traktör sektöründe olumsuz yani, açık veren dış ticaret dengesi oldukça yüksek bir
seviyededir. Bu sektörde ürün ithalatı daha çok yeğlenmektedir. Diğer sektörlerde belirgin bir
trend gözlenememektedir. Bu durum, ancak ithalat / tüketim ve ihracat / üretim oranlarını
veren tabloların dikkate alınmasıyla ve analiz edilmesiyle, ortaya anlamlı ilişkiler
konabileceğini daha net göstermektedir. Bu göstergeler ülke analizlerinde tek başlarına
yetersiz kalmaktadırlar. İthalat ve ihracattaki payları gereği önemli rol oynayan motorlu
araçları ve elektrikli güç araçları sektörleri dış ticaret fazlası vermektedir. Bunların tümünün
dış ticaret fazlasının ticaret hacmi içindeki payları oldukça önemsiz kalmaktadır. Yurt içi
87
piyasa ve reeksport kanallarının bu sektörlerde ne kadar önemli olduğu bu oranlardan ortaya
çıkmaktadır. Ofis makinelerinde de dış ticaret dengesizliğinin, toplam ticaret hacmindeki
önemsiz payı göz önüne alındığında, yurt içi ve reeksport pazarının ne kadar önemli olduğu
belirlenmektedir. Bu sektörlerde dış ticaret ikame edici olmaktan çok tamamlayıcı rol
oynamaktadır.
9.2. BK-Türkiye Dış Ticareti
BK ile ikili ticarette istisnai yıllar dışında sürekli açık verdiğimiz ülkelerden birisidir.
İhracatımız ve ithalatımızda ilk sırada yer alan Almanya ile ticaretimizde ortaya çıkan açıkta;
motorlu taşıtlar ile bunların aksam ve parçaları önemli bir yer tutmaktadır. Bu ülkeden
ithalatımızda ayrıca; makineler, alıcı içeren cihazlar, renkli TV tüpleri, ilaç ve plastikten eşya
da ilk sıralarda yer almaktadır. Öte yanda, BK yönünde yapılan ihracatta giyim eşyaları,
renkli TV alıcıları, kabuksuz fındık ve motorlu taşıtlar ile bunların aksam ve parçaları ilk
sıralarda yer almaktadır. BK ile Türkiye arasındaki ikili ticarete ilişkin son rakamlar;
ekonomik ilişkilerin her iki ülke için artan öneme sahip olduğu göstermektedir. BK’a
ihracatımızda on milyon doların üzerinde tutara sahip olan kalemlerin gösterimi aşağıda
sunulmuştur. İhracatımızın yapısına bakıldığında temel sektörler derhal belirlenmektedir.
Sanayi ürünleri başta gelmektedir. Gıda maddeleri ihracatımız 273 milyon dolar dolayındadır.
TABLO 60: TÜRKİYE’NİN BK’A İHRACATI (1000 DOLAR) (2004)
1- TARIMSAL ÜRÜNLER
i-Gıda Maddeleri
(0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri
(00) Canlı hayvanlar
(04) Hububat ve mamulleri
(05) Meyva, sebze ve mamulleri
(06) Tabii bal, şeker ve mamulleri
(08) Hayvan yemleri
(01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Maddeleri
(1) İçkiler, tütün ve mamulleri
(11) Alkollü ve alkolsüz içkiler
(12) Tütün ve mamulleri
(4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar
(22) Yağlı tohumlar ve meyveler
ii-Tarımsal Ham maddeler
(21) Deri, kösele ve ham postlar
(23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk
(24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar
(25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri
(26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri
(29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham maddeler
88
303.629
273.046
267.609
38
2.854
242.614
13.315
82
8.706
4.945
4.532
413
254
237
30.583
88
68
109
0
17.982
12.336
TABLO60’IN DEVAMI
2- MADENCİLİK ÜRÜNLERİ
i- (27, 28) Maden cevherleri ve döküntüleri
ii- Mineral yakıtlar ve mineral yağlar (3)
(32) Kömür
(33) Petrol ve ürünleri
(34) Petrol gazları, doğal gaz
iii- Demir dışı metaller (68)
3- SANAYİ
i-Demir ve çelik (67)
ii-Kimyasallar
(57, 58) Plastikler
(54) Eczacılık ürünleri
(51, 52, 53, 55, 56, 59) Diğer kimyasallar
iii-Diğer yarı mamuller
(61) Hazırlanmış deriler, postlar ve mamulleri
(62) Kauçuk mamulleri
(63) Mantar ve ağaç mamulleri
(64) Kağıt-karton ve kağıt, karton esaslı mamuller
(66) Metal dışı mineral mamuller
(661) Alçı, çimento vb. inşaat malzemeleri
(664, 665) Cam ve cam eşya
(66-(661+664+665)) Diğerleri
(69) Metal eşya
İv- Makinalar ve ulaşım araçları
(781, 782, 783, 784, 7132, 7783) Otomotiv sanayii ürünleri
(75, 76, 776) Büro makinaları ve haberleşme cihazları
Diğer makine ve ulaşım araçları
(71-713) Enerji üreten makine
(72, 73, 74) Diğer elektriksiz makinalar
(79, 785, 786, 7131, 7133, 7138, 7139) Diğer ulaşım araçları
(77- (776+7783) ) Elektrikli makine ve cihazlar
v- Dokumacılık ürünleri (65)
vi- Hazır giyim (84)
(848.1, 848.3) Deri ve kürkten giyim
(84-(848.1, 848.3)) Diğer giyim eşyası
vii – Diğer tüketim malları (81, 82, 83, 85, 87, 88, 89 (-891) )
(81) Sıhhi tesisat, ısıtma ve aydınlatma malzemeleri
(82) Mobilyalar
(83) Seyahat eşyası
(85) Ayakkabı
(87) Mesleki, bilimsel ölçü ve kontrol cihazları
(88, 89-(891)) Diğer tüketim malları
4- DİĞER ÜRÜNLER (9+891)
70.581
31.592
7.121
0
7.119
2
31.868
5.146.669
188.491
53.234
28.677
10.018
14.538
341.610
1.588
61.021
2.046
21.844
161.425
37.623
50.480
73.322
93.686
2.104.907
873.619
584.331
646.957
27.136
101.324
234.463
284.035
395.011
1.784.022
8.941
1.775.081
279.395
136.671
28.505
11.697
11.138
8.166
83.218
23.044
Kaynak: HDTM
Madencilik ürünleri ve öteki sektörler sırasıyla gelmektedir. Sanayi sektörünü alt bölümlerine
bakıldığında. Kimyasallar alt dalında 53 milyon dolarlık ihracat yapılırken, metal eşya kauçuk
lastik ürünleri ile birlikte diğer yarı mamul ürünler toplamı 341 milyon dolar olmaktadır.
89
Ulaşım araçları yan sanayiinin aldığı pay 2,1 milyar dolara ulaşmıştır. Ayrıca
dokuma giyim
sektörü sanayi kapsamı içinde en önemli ihracat kalemini oluşturmaktadır.
-Türkiye’nin BK’dan ithalatı
BK’dan ithalatımıza ait değerlere bakıldığında, genel anlamda üç ana imalat sektörü
belirginleşmektedir. Bunlar kimya, elektronik ve makine sektörleridir.
TABLO 61: TÜRKİYE’NİN BK’DAN İTHALATI (1000 DOLAR) (2004)
1- TARIMSAL ÜRÜNLER
i-Gıda Maddeleri
(0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri
(00) Canlı hayvanlar
(04) Hububat ve mamulleri
(05) Meyva, sebze ve mamulleri
(06) Tabii bal, şeker ve mamulleri
(08) Hayvan yemleri
(01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Maddeleri
(1) İçkiler, tütün ve mamulleri
(11) Alkollü ve alkolsüz içkiler
(12) Tütün ve mamulleri
(4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar
(22) Yağlı tohumlar ve meyvalar
ii-Tarımsal Ham maddeler
(21) Deri, kösele ve ham postlar
(23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk
(24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar
(25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri
(26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri
(29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham maddeler
2- MADENCİLİK ÜRÜNLERİ
i- (27, 28) Maden cevherleri ve döküntüleri
ii- Mineral yakıtlar ve mineral yağlar (3)
(32) Kömür
(33) Petrol ve ürünleri
(34) Petrol gazları, doğal gaz
iii- Demir dışı metaller (68)
3- SANAYİ
i-Demir ve çelik (67)
ii-Kimyasallar
(57, 58) Plastikler
(54) Eczacılık ürünleri
(51, 52, 53, 55, 56, 59) Diğer kimyasallar
iii-Diğer yarı mamuller
(61) Hazırlanmış deriler, postlar ve mamulleri
(62) Kauçuk mamulleri
(63) Mantar ve ağaç mamulleri
(64) Kağıt-karton ve kağıt, karton esaslı mamuller
(66) Metal dışı mineral mamuller
90
142.415
31.690
24.498
2.350
2.212
1.777
438
4.383
13.337
4.656
4.574
82
2.536
0
110.726
76.170
22.734
29
58
11.384
352
236.559
192.090
25.759
45
5.864
19.850
18.710
3.693.613
120.265
892.926
182.960
372.835
337.130
186.791
1.554
32.797
2.976
16.503
29.787
TABLO 61’İN DEVAMI
(661) Alçı, çimento vb. inşaat malzemeleri
(664, 665) Cam ve cam eşya
(66-(661+664+665)) Diğerleri
(69) Metal eşya
iv- Makinalar ve ulaşım araçları
(781, 782, 783, 784, 7132, 7783) Otomotiv sanayii ürünleri
(75, 76, 776) Büro makinaları ve haberleşme cihazları
Diğer makine ve ulaşım araçları
(71-713) Enerji üreten makine
(72, 73, 74) Diğer elektriksiz makinalar
(79, 785, 786, 7131, 7133, 7138, 7139) Diğer ulaşım araçları
(77- (776+7783) ) Elektrikli makine ve cihazlar
v- Dokumacılık ürünleri (65)
vi- Hazır giyim (84)
(848.1, 848.3) Deri ve kürkten giyim
(84-(848.1, 848.3)) Diğer giyim eşyası
vii – Diğer tüketim malları (81, 82, 83, 85, 87, 88, 89 (-891) )
(81) Sıhhi tesisat, ısıtma ve aydınlatma malzemeleri
(82) Mobilyalar
(83) Seyahat eşyası
(85) Ayakkabı
(87) Mesleki, bilimsel ölçü ve kontrol cihazları
(88, 89-(891)) Diğer tüketim malları
4- DİĞER ÜRÜNLER (9+891)
1- TARIMSAL ÜRÜNLER
1.035
10.908
17.843
103.173
2.064.459
1.244.268
185.953
634.238
41.645
364.971
111.220
116.401
126.604
18.314
1.560
16.754
284.254
4.909
34.741
406
795
103.120
140.283
244.554
22.735
Kaynak: HDTM
İthalatımızın %95’i sanayi, ürünlerine ayrılmıştır. Tarım ve madencilik sektörünün payı
oldukça önemsizdir. Sanayi kesimindeki ayrıma bakıldığında 892 milyon dolarla. kimya
sektörü ürünleri bulunurken, Makine ve ulaştırma araçları 2 milyar dolarlık pay almaktadır.
İmalat sektöründeki dış ticaretin seyrine bakıldığında alt sektörler itibarıyla kimya ve makine
sektörlerinin göreceli önemi gözden kaçmaktadır.
Yukarda tabloda gösterilen ithal mallar arasında en önemli kalemler, dizel ve benzinli araçlar,
parça ve aksamı olarak belirmektedir. Bu iki tabloya kadar inceleme yapıldığında,
kimyasallar, kozmetik ve ilaç ürünleri ile taşıt araçları, parça ve aksam öne çıkmaktadır.
Türkiye Kalkınma Bankası tarafından yapılan başka bir çalışmada,1 Türkiye-İngiltere
arasındaki dış ticaret verileri incelenerek, 1997-2000 döneminde önemli ölçüde Türkiye’nin
aleyhine gelişen sanayii ürünleri dış ticaret dengesi 2001 yılından itibaren fazlaya döndüğü,
2003 yılı itibariyle dış ticaret dengesi 724.440 bin dolar fazla verdiği belirtilmektedir. Ayrıca,
dış ticaret dengesi sektörel düzeyde incelenerek, kimyasallar sektörünün en fazla dış açık
1
Sanayi Sektöründe Türkiye-AB Arasındaki Dış Ticaretin Analizi, Türkiye’nin ve AB ülkelerinin rekabet
Gücündeki Gelişmeler, B. Ali Eşiyok, TKB Araştırma Müdürlüğü, GA-05-06-18, Eylül 2005, s.74.
91
veren sektörler arasında yer aldığı anlaşılmaktadır: Buna göre 1997 yılında 405.254 bin dolar
açık veren kimyasallar sektörü dış ticaret dengesi açığı 2003 yılında 652.565 bin dolara
yükselmiştir. Kimyasallar sektöründen sonra dış ticaret dengesi önemli ölçüde açık veren
sektörlerden biri de makinalar ve ulaşım araçları sektöründe gözlenmektedir. Buna göre 1997
yılında 1.139.053 bin dolar dış ticaret dengesi açığı veren sektör, 2003 yılına geldiğinde dış
ticaret açığı önemli ölçüde düşerek 381.091 bin dolara kadar düşmüştür. Türkiye-İngiltere
arasında dış ticaret dengesinin fazla verdiği sektörler ise gene Türkiye’nin geleneksel
sektörleri olup bunlar dokumacılık ürünleri, diğer yarı mamuller ve hazır giyim sektörleridir.
Adı geçen çalışmadan, Türkiye-İngiltere arasında ihracatın ithalatı karşılama oranını, X/M
parametresinin 2001 yılından itibaren belirgin bir biçimde Türkiye’nin lehine düzeldiği
anlaşılmaktadır. Buna göre, 1997 yılında sanayi ürünlerinde %52 olan X/M oranı 2001 yılında
%123,3’e 2002 yılında %136’a yükselmiştir. Başka bir ifadeyle, Türkiye-İngiltere arasındaki
dış ticaret dengesi son yıllarda Türkiye’nin lehine gelişmeye başlamış, bunun sonucunda
Türkiye dış ticaret ilişkisinden olumlu etkilenmeye başlamıştır.
Türkiye’nin sanayii ürünlerinde İngiltere’ye karşı rekabet gücü de incelenmiştir.2 Buna göre,
sanayii ürünlerinde Türkiye’nin rekabet gücünün marjinal sınırda kaldığı, ana sektör olarak
sadece dokumacılık ürünleri ve hazır giyim sektöründe rekabet gücünün yüksek olduğu tespit
edilmiştir. Ana sektörler dışında, alt sektörlerde ise Türkiye’nin rekabet gücü sektörler
şunlardan oluşmaktadır: Alçı, çimento vb. inşaat malzemeleri, cam ve cam eşya, elektrikli
makine ve cihazlar, sıhhi tesisat, ısıtma ve aydınlatma malzemeleri, seyahat eşyası ve
ayakkabı.
9.3. BK -Türkiye İşbirliği ve Ticaret Alanları
BK ve Türkiye arasındaki ilişkiler, iki ülke arasındaki ilk güçlü temasların BK’daki ticari
menfaatlerin Doğuda yeni pazar arayışları ile geliştiği 16.yüzyılın başlarına kadar gitmektedir.
1578 yılında iki Londralı tüccar, İngiliz tüccarların Türk sularında kendi bayraklarını
dalgalandırma hakkını elde etmek umuduyla William Harborne adlı temsilcilerini İstanbul’a
göndermiştir, bu imtiyaz daha önceden sadece Fransızlara verilmişti.
Kraliçe I. Elizabeth 1579 yılında Sultanla mektuplaşmış, ve 1580 yılında Harborne,
Fransızlara tanınan imtiyazlara benzer imtiyazların Türkiye’deki İngiliz tüccarlara verilmesini
sağlayan “kapitülasyonları” elde etmiştir. Kısa bir süre sonra Londra’da Levant Şirketi
kurulmuştur. 1583 yılında Harborne İstanbul’a dönmüş, kraliçenin Sultana gönderdiği
2
Ibid., s.75.
92
hediyeleri vermiş ve dolayısıyla da İngiltere’nin ilk resmi diplomatik temsilcisi unvanını elde
etmiştir. Türkiye’de bulunan İngiliz Büyükelçilerinin maaşlarını ödeyen Levant Şirketi
tarafından ödenmekteydi. Daha sonraki iki yüzyıl için İngiltere’nin Türkiye ile olan
ilişkilerinin tarihçesi esas olarak Levant Şirketi’nin tarihçesidir; Şirket 1821 yılında İngiliz
hükümeti tarafından devralınana kadar Doğu Akdeniz’de bir güç olarak yer almıştır.
Türkiye hakkında İngiltere’ye bilgi ulaştırmanın esas yolu yapılan ticari sözleşmeler idi. Lale
ve kahve özellikle popüler ithalat mallarıydı, ve kahve içme 17. yüzyılda moda bir zevk
haline gelmişti. Türk elçi Mustafa Çavuş’un 1607 yılında İngiltere Kralı 1. James’in
makamını ziyaret ettiği bilinmektedir. Türkiye’nin İngiltere’ye bakış açısı, ilk defa 1793
yılında İngiltere’deki ilk daimi Türk Büyükelçisinin süitinde bir görevli tarafından yazılmıştır.
Söz konusu kişi 1795 yılında Londra’ya gelmiştir Yapılan bu atama özellikle İngiltere ve
Türkiye arasında yakın ilişkilerin başlangıcı olmuştur. İngiltere’nin Rus yakınlaşmasına
karşın Osmanlının toprak bütünlüğünün korunmasına verdiği önem, 1854-56 yılları arasında
yapılan Kırım Savaşında Fransa’yla birlikte Osmanlı İmparatorluğu adına Rusya’ya karşı
hareket geçmeye itmiştir. Temmuz 1867’de Sultan Abdülaziz İngiltere’ye resmi bir ziyarette
bulunduğunda ilişkiler daha da güçlenmiştir. Bu ziyaret çok önemli bir olaydı ve o dönemde
“İngiliz vakayinamesinde 1867 yılını hatırlatıcı” olaylar arasında tanımlanmıştı, sadece
“fırtınalı hava şartları” halinde çok sayıda etkinlik iptal edilmişti. On yıl sonra, diğer Avrupa
güçleriyle birlikte İngiltere, 1877-78 Rus-Türk savaşından sonra imzalanan San Stefeno
Anlaşmasının ağır şartlarını yumuşatmak için müdahalede bulunmuştur.
19. yüzyılın sonlarında İngiltere ve Türkiye ayrı safhalarda yer almıştır. Sultan II.
Abdülhamit’in politikaları İngiltere’de pek hoş karşılanmıyordu, ve Türkiye İngiltere’nin
1882 yılında Mısır’ı işgaline karşı tavır aldı. Türkiye I. Dünya Savaşında İngiltere’ye karşı
Almanya’nın yanında savaştı ve Türkiye’nin İngiliz kuvvetlerine karşı sonuna kadar
mücadele ettiği Gelibolu savunması İngiltere, Avustralya ve Yeni Zelanda’da halen
hatırlanmaktadır. Bunu nedeni de muhtemelen Osmanlı hükümdarlarıyla olan yakın
ilişkilerdi.
İngiltere, Türkiye’de Türkiye Cumhuriyeti olarak yer alan siyasi değişimlerin I. Dünya
Savaşından hemen sonra Osmanlı İmparatorluğu içinde başladığını fark etmekte biraz geç
kalmıştır. Ancak, Mustafa Kemal Atatürk’ün politikaları ve liderliği ve modern Türk
Cumhuriyetinin kurulması özelikle İngiltere dahil olmak üzere Batı ile olan ilişkilerin
geliştiğini ve iyileştiğinin göstermektedir.
93
1930’larda İngiltere ve Türkiye İtalyan diktatörü Mussolini’nin Akdeniz’deki hedefleri
konusunda ortak kaygı duymaktaydılar. Bu yeni yakınlaşma Kral III. Edward’ın 1936 yılında
Akdeniz seferini doğu yönüne çevirerek İstanbul’da Türkiye Cumhurbaşkanını ziyaret etmek
istemesi ile ilerlemiştir. Bu ziyaret oldukça başarılı geçmiştir.Cumhurbaşkanı Atatürk ve Kral
mükemmel bir ilişki kurmuş ve ziyaretçiler sıradan Türk vatandaşları tarafından sıcaklıkla
karşılanmıştır. Avrupa’nın o dönemde rahatsız halinde olan İngiltere, doğal bir şekilde
Hitler’in Almanya’sına karşı Türkiye’nin desteğini umuyordu. Olay zamanında, Winston
Churchill’in Türk desteğini alma çabalarını sürdürmesi ve bu amaçla Ocak 1943’te
Cumhurbaşkanı İnönü’yü Adana’da ziyaret etmesine rağmen, Türkiye neredeyse II. Dünya
Savaşının sonuna kadar tarafsız kalmıştır. İki yıl sonra Şubat 1945’te Türkiye Almanya ve
Japonya’ya savaş ilan etmiştir. Kısa bir süre sonra, Sovyetler Birliği Türk toprakları üzerinde
eski iddialarını yenilemiştir. Sonraları Türkiye’nin İngiltere dahil olmak üzere, batılı
müttefikleriyle olan ilişkileri daha yakın olmuştur. Temmuz 1950’de Türkiye, İngiltere,
Amerika ve NATO askeri birlikleriyle birlikte savaşmak üzere, Kore’ye birlik göndermiş ve
Şubat 1952’de NATO’ya tam üye olmuştur. 1950’li yıllarda Kıbrıs’ın geleceği konusunda
ortaya çıkan anlaşmazlıklar 1960 Kıbrıs anlaşmasıyla rölantiye alınmıştır. Eylül 1963’de
Ankara’da Türkiye Avrupa Ekonomik Topluluğuyla bir Ortaklık Anlaşması yapmıştır. Ekim
1971’de İngiliz Kraliyet Ailesi, II. Elizabeth’in Türkiye’ye yaptığı ve hayli başarılı geçen
resmi ziyaret ile Türkiye’ye olan bağlılığını yinelemiştir.
Söz konusu kurumsal işbirliği etkinlikleri, Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne katılımı arifesinde
önem arz etmektedir. Bilindiği gibi Avrupa Birliği’ne üyelik sürecinde, Türkiye’nin
kurumlarının hazırlanması ve memurlarını Avrupa standartları konusunda eğitmesi
gerekmektedir. SSAC, geleneksel işbirliği şemalarını bunlara öncelikli Avrupa ölçütleri
getirerek yeniden ele alıp geliştirmiştir. İşbirliği etkinliklerimiz Avrupa tarafından taahhüt
edilmiş etkinlikleri tamamlayıcı ve ayrılmaz bir parçası olacaktır. Türkiye’nin Avrupa Birliği
üyeliği sürecine yardım etmek üzere, Avrupa birliği, BK ve Türk kurumlar arasında idari
alanda kardeşlik programları geliştirilmiştir. İkili teknik işbirliği, Avrupa’nın gelişme
alanındaki önceliklerine yönelmiş durumdadır. Bu işbirliği Avrupa çapında projeler ve
finansman planlarını yaygınlaştırmak üzere Avrupa’yı ilgilendiren sektörlere yönelik olup,
teknik eğitim, tarım, balıkçılılık, çevre, sağlık, habitat ve şehir yerleşimi gibi anahtar
sektörlerde gerçekleştirilmektedir. Bu işbirliği ve değişim operasyonları, belli konularda
atölye çalışmaları esnasında, uzmanların bir araya gelmesi ile yürütülmektedir. Atölye
çalışmalarının amacı, ulusal sektörel stratejileri sonuçlandırmak ve Avrupa ölçekli özel proje
94
işleri üretmektir. İkili işbirliği etkinlikleri, Avrupa Birliği’nin yürüttüğü etkinlikleri
tamamlayıcı ve buna ek niteliktedir. Avrupa Birliği, Türkiye’de yeni olmakla birlikte
geleneksel hale gelen teknik işbirliğinin yanı sıra öteki alanlarda, idareler arası kardeşlik
anlaşmaları kurma çalışmaları (veterinerlik ve çevre koruması gibi) da yürütülmektedir.
- Bilimsel İşbirliği:
Bu ikili işbirliği, temel olarak aşağıdaki projeler etrafında gerçekleştirilmektedir; Marmara
denizinde, CNRS ve IFREMER tarafından TÜBİTAK ile (CNRS’nin Türk karşılığı) ilişki
içerisinde yıllardan beri sürdürülen sualtı ve sismik bir araştırma çalışması; Türkiye’nin 2003
yılı Ocak ayında katıldığı altıncı PCRDT (Avrupa Ortak Araştırma programı) çalışmalarının
ortaya konması bu işbirliği alanlardır.
- Türk-BK ortak yatırım alanları
BK ile Ticari İlişkiler ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları açısından köklü ilişkiler
gelişmiştir. Bu ilişkilerin araştırılmasını teminen, en önemli potansiyel yatırım ve ticaret alanı
olarak elektronik ile otomotiv parça ve aksamı sektörü görülmektedir. Türkiye imalat
sektörleri için yapısal irdeleme yapıldığında, aşağıdaki dağılım ortaya çıkmaktadır.
En
önemli işletmelerin yoğunlaştığı alanlar belirlenmektedir.
TABLO 62: TÜRKİYE İMALAT SANAYİNDE İLK 500 FİRMA (MİLYON $)
Sektör
Otomotiv
Tekstil
Gıda
İlk 500*
Satış
8.980
6.789
6.415
68.200
Payı
%
13,2
10,0
9,4
67,5
İhracat
5.097
3.631
1.379
23.578
Payı
%
21,6
15,4
5,8
57,1
İstihdam
45.549
11.905
47.803
518.532
Payı
%
8,8
21,6
9,2
60,4
Firma
Sayısı
37
90
74
500
Payı
%
7,4
18,0
14,8
59,8
Kaynak: Otomotiv Sanayii Derneği (OSD); * ikinci sütun geri kalan sektörlerin oranıdır.
Bu sanayi yapısı içinde, ülkemizin göreceli avantaj ve dezavantajlarının değerlendirilmesi
yapılmalıdır. Tekstil sektörünün kazandığı ağırlık ve doymuşluğu göz önüne alınarak, gerek
ülkemiz gerekse rekabet gücü açısından Potansiyel taşıyan öteki sektörler esas alınmalıdır.
Bunların başında otomotiv sektörü gelmektedir. Otomotiv sektörüne, girdi oluşturması ve
sinerji sağlaması açısından petro-kimya ve elektronik sektörleri yüksek teknoloji alanları
olarak çağdaş gelişim alanlarıdır.
- Otomotiv
Otomotiv sanayi taşıt araçları üreticilerini, bunlara montaj ve/veya yedek parça amaçlı üretim
yapan üreticileri, bakım ve servis istasyonlarını ve satış noktaları gibi oldukça geniş bir kitleyi
kapsayan bir sektördür. Bu sektörde iki ana grup vardır. Orijinal parçalar ve aksesuarlar; araç
95
üreticisi veya markasının adı altında üretilerek ve genelde araç üreticisi firmaya doğrudan,
montaj hattında kullanılmak üzere veya ana sanayiinin dağıtım kanalları kullanılarak
pazarlanan ürünlerdir. Orijinal olmayan parçalar ve aksesuarlar; bağımsız üreticiler tarafından
üretilen ve genelde markasız veya üretici firmanın markasından bağımsız kanallarca dağıtımı
gerçekleştirilen ürünlerdir. Bu ürünler işlev ve kullanım yerlerine göre üç türdendir. Temel
motor parçaları; genellikle orijinal parçalar olarak ana sanayi tarafından kullanılan ve parça
değişim hızı düşük olan motor bloğu, silindir, akslar vb. parçalardır. Sık değişen parçalar;
orijinal olan/olmayan ayrımı olmaksızın sık değişen filtre, lastik, akü, debriyaj vb. parçalardır.
Aksesuarlar; kullanıcının ihtiyaç ve beğenisine göre belirlenen ve genelde araç marka ve
modeline göre değişiklik göstermeyen korna, alarm, dikiz aynası rüzgarlık gibi parçalardır.
Yan sanayi firmaları ölçeklerine göre üç ayrı gruba ayrılabilir. Birinci grup; tüm yönleriyle
gelişmiş, dış pazarlarda rekabet gücüne sahip, organize olmuş, kaliteleri kanıtlanmış firmalar
şeklinde tanımlanabilir. Söz konusu firmalar genelde lisans, teknik bilgi (know-how)
anlaşmaları yapmış veya yabancı sermaye ile ortaklıklar gerçekleştirmişlerdir. İç pazarda
üretimini yaptıkları parçaların çoğunu OEM (orijinal ekipman üreticileri) olarak karşılamakta
ayrıca, dış pazara da OEM olarak hizmet edebilmektedir. Sayıları 100-120 dolayında olduğu
tahmin edilen söz konusu yan sanayi firmaları, ürünün çeşidine göre bazı parçaları diğer yan
sanayilerden tedarik ederek birinci halka yan sanayi konumuna da geçmektedirler. Birinci
gruptaki firmaların neredeyse tamamı ileri teknolojiler kullanmakta, tüm dünyada aranan ISO
9000, QS 9000, TS 16949 gibi kalite sertifikalarına sahip bulunmaktadırlar. Bu gruptaki
firmaların bir çoğu “sistem sunucusu” olma, ana sanayiinin Ar-Ge çalışmalarına dahil olma
gibi çağın gerektirdiği ihtiyaçlara yanıt vermek üzere ilerlemeler kaydetmenin yanı sıra,
henüz istenen seviyelere ulaşamamışlardır.
İkinci grup; daha çok orta ölçekli, yarı organize olmuş, büyük ölçüde piyasaya çalışan ancak
ana sanayiinin ve birinci halka yan sanayiinin ihtiyaçlarını da karşılamakla birlikte genelde
yedek parça piyasasına hitap eden firmalardır. Sayılarının 1.000 dolayında olduğu tahmin
edilen, çoğunun aile şirketi kimliği sıyrılmadığı gözlenen, pazar tercihlerini son yıllara kadar
genelde yurt içi yedek parça pazarına yönelik gerçekleştirmiş firmalardır. Bu gruba giren
firmaların büyük bir bölümünü ISO 9002 kalite belgesi bulunmaktadır. Son yıllarda yurt içi
piyasadaki dalgalanmalar bu gruptaki firmaların yurt dışı pazarlara yönlenmelerine neden
olmuş ve büyük kısmı ihracatçı kimliğine bürünmüştür. Önceleri komşu ülkeler, Orta Doğu
ve Kuzey Afrika ülkeleri ile sınırlı olan yurt dışı pazarları, söz konusu firmaların gösterdiği
olağan üstü çaba ve beceri ile dünyadaki 160 ülkeye ulaşmıştır.
96
Üçüncü grup; küçük ölçekli, atölye bazında çalışan ve iç piyasada tamamen yedek parça
ihtiyacını karşılamaya yönelik çalışan iyi organize olmamış firmalardır. Sayılarının 1.0001.200 adet olduğu tahmin edilmektedir. Fazla teknoloji gerektirmeyen, basit sayılabilecek
üretim yöntemlerini kullanarak sadece yurt içi yedek parça pazarına yönelik olarak imalat
yapmaktadırlar. Böylece Türkiye genelinde otomotiv konusunda imalat yapan 2.500-3.000
firma vardır. Birinci grup hariç tutarsak, firmaların teknoloji ve organizasyon olarak durumu
bazı firmalarda 1908’li yılların standartlarına uygunluk arz etmekle beraber özellikle Gümrük
Birliği süreci ile imalat sektöründeki yatırım malları ithalatının cazip olması nedeniyle
teknolojileri yenilenmiştir.
Tüm sanayi sektörü olarak değerlendirildiğinde; yurt içi pazarın son 10-12 yılda bir kaç kez
dramatik olarak daralması neticesinde (özellikle 2001 kriziyle) gerek üretim miktarları
gerekse de üretim maliyetleri açısından oldukça esnek bir yapıya ulaşılmıştır. Ayrıca sektör
yüksek kalitede mühendislik hizmetlerinin adapte edilmesindeki hız ve ulaştıkları
mühendislik uygulamalarının başarısı ile dikkati çekmektedir. Otomotiv ana sanayiinde yerli
katkı oranları yeni modellerde %30-50 gibi düşük olmakla beraber, eski modellerde bu oran
%85-95’lere çıkmaktadır. Türk otomotiv yan sanayi de ana sanayiinin yaşadığı sorunlara
paralel olarak “ekonomik ölçekten” yararlanamamaktadır. Üretim araç sayısının dünya
ölçeklerine göre oldukça düşük olması, yan sanayicilerin genelde bir veya iki ana sanayi
firması ile çalışıyor olması ve yeni modellerde yerli katkı oranlarının düşük olması; yan
sanayiinde yeterli kapasite bulunmasına rağmen ana sanayiinin üretim programına paralel
olarak ekonomik ölçeklerde üretim gerçekleştirilememektedir. Bu nedenle, Türk otomotiv yan
sanayiinin parça maliyetleri uluslararası rekabete uygun olamamaktadır. Ülkemizde üretilen
araçların modellerinin eski olmasının etkisini de hesaba katarsak, bu olumsuzluklar
Türkiye’nin otomotiv yan sanayiinde dünyada önemli bir ihracatçı konumuna geçmesini
engellemiştir. Ülkemiz özellikle 60.000-120.000 adetlik araç üretim kapasitesi ile Avrupa
hedefli üretim merkezi konumundadır. Sektörde 50.000 doğrudan dolaylı istihdam
sağlanmaktadır. Motorlu araçların ithalatında ucuzluk nedeniyle, ithal araçlarının pazar payı
2000 yılında %52’ye çıkmıştır. Yerli araçtan fazla ithal araç satılmıştır. Bu gelişme ana
sanayiinin yeni model araçları üreterek ve üretilmeyen modelleri ithal ederek pazar payının
koruma gereksinimini artırmıştır. Talebin baskı altında kalması nedeniyle gelişemeyen
otomotiv pazarında artan model sayısı, araç başına parça üretiminin küçülmesine ve yerli
parça kullanımının azalmasına neden olmaktadır. Yerli montaj sanayi kurmadıkları sürece
dışarıdan ithal araçların parçaları da ithal edilmek zorundadır. Montaj ve yan sanayiler
97
kurulmuş olsa ekonomiye katkısı büyük olmaktadır. Ancak, ithalat koşulları gümrük birliği
kurallarına aykırıdır.
Gümrük Birliğiyle birlikte Türkiye’de yoğun yatırımları bulunan ve yan sanayiinin
gelişmesinde büyük katkıları olan Tofaş-Fiyat, Oyak-Renault, Ford-Otosan, Toyoto ve
Hyundai Assan, sermaye ve yönetimde katılım artırılmıştır. Bunun sonucunda, yabancı
ortaklar Türkiye’deki tesislerini, kendi küresel stratejik gelişme projeleri içine almıştır. “Tam
entegrasyon” olarak adlandırılan bu süreçte, Türkiye’deki tesisler artık dünya pazarlarına
üretim yapacak duruma gelmiştir. Benzer gelişmeler daha önce otobüs üretiminde MercedesBenz ve Man şirketlerinde de yaşanmaktadır. Bu iki kuruluşun Türkiye üretimleri, başta AB
olmak üzere Asya ve K. Afrika’da çeşitli ülkelere pazarlanmaktadır. BMC şirketi kendi ArGe olanaklarıyla geliştirdiği kamyon serisini 1998 yılı içinde AB pazarına ihraç etmeye
başlamıştır.
6 Mart 1995 tarih ve 1/95 sayılı OKK çerçevesinde AB rekabetine tam açılma sağlanmıştır.
Ancak ikinci el araç ithaline kısıtlama olanağı tanınmıştır. AB mevzuatına uyum için beş
yıllık bir geçiş dönemi öngörülmektedir. Bu geçiş dönemi içinde standardizasyon, ölçüm,
kalibrasyon, akreditasyon ve belgelendirme ile ilgili kurumsal yapı gerçekleşmiş ve 4.12.1999
da 23.886 sayılı yasa ile Türk Akredidasyon Kurumu kurulmuştur (Türkkak). Ana ve yan
sanayiler itibarıyla otomotiv sektörünün dış ticaret değerleri aşağıda gösterilmiştir.
TABLO 63: OTOMOTİV SANAYİ DIŞ TİCARETİ (MİLYON DOLAR)
Yıl
ihracat
ithalat
Dış Ticaret Dengesi
1996 1997 1998 1999 2000
1.372 1.250 1.675 1.998 3.275
4.361 6.288 6.649 4.993 8.276
-2.989 -5.038 -4.974 -2.994 -5.001
2001
3.475
2.574
901
2002
4.319
3.908
411
2003 2004
6.095 9.906
7.345 13.278
-1.250 -3.372
Not: Tablo değerleri taşıt araçları + aksam, parça toplamından oluşmaktadır.
Kaynak: OSD
Otomobil ana sanayi dış ticaret açığı vererek sürekli büyümektedir. 2000 yılında açık 5 milyar
dolara kadar çıkmıştır.
TABLO 64: OTOMOTİV ÜRETİCİSİ ÜLKELER (2000) (000 Ad.)
Ülke
ABD
Japonya
Almanya
Fransa
İspanya
G. Kore
İngiltere
İtalya
Firmalar
3 yerel+5 Japon Üretici
8 yerel üretici
3 yerel + 2 ABD üreticisi
2 yerel üretici
2 Fransız+1 Alman+2 ABD+3 Japon
3 yerel üretici
1 Fransız+1 Alman+2 ABD+3 Japon üretici
1 yerel üretici
Kaynak: OSD
98
Üretim
12.810
10.145
5.198
3.352
3.033
3.115
1.817
1.738
Halen kişi başına düşen otomobil sayısı ortalaması, 1999 yılında AB için 476, dünya için 88,
Türkiye’de 62 dolayındadır. Türkiye’de otomotiv sanayi, kurulduğu 1960’lı yıllardan beri AB
otomotiv sanayi ile yakın bir bütünlük içindedir. 1970’li yıllarda lisans alarak teknik işbirliği
ile üretime başlamışlardır. Bu işbirliği 1980’li yılların ortasında giderek aratan yabancı
sermaye katılımı ile “ekonomik işbirliğine” dönüşmüştür. AB ile gerçekleştirilen gümrük
birliği süreciyle 1996’da ithal serbestleşmiştir. Ülkede oto satışlarına uygulanan yüksek satış
vergileri pazarı daraltmaktadır. Özellikle yüksek vergilendirme, talebin serbest pazar
koşullarında oluşmasını engelleyerek, sektörün ekonomik ölçeklere ulaşmasını ve uluslararası
rekabet gücüne erişmesini geciktirmektedir.
TABLO 65. OTOMOTİV YAN SANAYİ FİRMALARI (2001)
AB Firmaları
AB dışı Firmalar
Fiat grubu
JV
İsuzu
JV
Ford_Avrupa
JV
Mitsubishi
L
Rover Grubu
L
Toyota
JV
Man
JV
Honda
JV
M-Banz
JV
Hyundai
JV
Peugeot
L
Renault
JV
Toplam
7
Hino
L
6
Kaynak. OSD. JV; ortak yatırım, L; lisans
Ülkemizde AB üye ülkelerinden yapılan otomotiv yatırımları yedi adettir. AB dışındaki
ülkelerden ise 6 yatırım yapılmıştır.
TABLO 66: OTOMOTİV SEKTÖRÜ FİRMALARI (2004)
Firma
Satışlar (Bin YTL) İhracat (Milyon $) İşçi (Adet)
FORD OTOMOTİV
4.445.190
1.792
7.198
OYAK-RENAULT
3.279.367
1.503
4.339
TOFAŞ TÜRK
2.146.939
825
4.471
MERCEDES-BENZ
1.218.993
284
3.597
HYUNDAİ ASSAN
1.067.141
221
1.678
BMC
682.570
53
2.987
TÜRK TRAKTÖR
534.842
137
1.051
UZEL MAKİNA
449.390
48
1.520
MAN
402.450
196
2.476
TEMSA
365.259
90
1.015
KARSAN OTOMOTİV
348.464
7
1.032
ANADOLU ISUZU
270.438
48
669
99
TABLO 66’NIN DEVAMI
Firma
Satışlar (Bin YTL) İhracat (Milyon $) İşçi (Adet)
TEKNİK MALZEME
269.124
37
787
OTOKAR
267.602
24
909
FEDERAL-MOGUL
235.827
90
1.300
HEMA
234.039
46
1.400
OTOYOL
191.109
23
1.069
MAKO ELEKTRİK
168.098
24
1.066
CMS CANT
159.610
86
917
ASKAM KAMYON
136.993
1
436
STANDART PROFİL
136.799
46
1.415
TIRSAN TREYLER
126.911
12
299
TERMO TEKNİK
115.762
65
430
COŞKUNÖZ METAL
112.515
16
898
HAYES LEMMERZ
107.094
40
573
AKA OTOMOTİV
106.233
8
484
TEKLAS KAUÇUK
98.284
48
416
KALE OTO
89.665
14
671
MATAY OTOMOTİV
83.224
7
260
NURSAN ELEKTRİK
82.145
19
743
ERKUNT
81.925
38
940
HEMA TRW
78.251
0,069
127
BOSCH FREN
76.905
10
184
BEYÇELİK KALIP
70.710
1
480
EGE ENDÜSTRİ
66.506
24
430
18.306.375
5.885
48.267
TOPLAM
Kaynak: OSD
Sektörde faaliyet gösteren 8 önemli otomotiv ana ve yan sanayi firması bulunmaktadır. Bu
sektörün ortak yatırımlar ve lisans sözleşmeleri nedeniyle yurt dışında geliştirdikleri, ithalatihracat faaliyetleri gün geçtikçe artmaktadır. Türkiye’de faaliyet gösteren firmalar içinde ciro,
ihracat hacmi ve en fazla iş gücü istihdam eden kuruluş olarak Ford Otomotiv birinci sırada
yer alırken, Oyak-Renault ikinci sırada görülmektedir.
Otomotiv sektöründe faaliyet gösteren yan sanayi firmalarının yıllar itibarıyla ürün bazında
yaptıkları üretim değerleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur.
100
TABLO 67: OTOMOTİV YAN SANAYİ SEKTÖRÜ İHRACATI (BİN DOLAR)
Kod
4009
401110
401120
401699
681310
681390
700711
700721
700910
732010
732020
830120
830230
840991
840999
841330
84212390
84213190
848310
850710
851220
851230
851240
851290
870810
870821
870829
870831
870839
870840
870850
870860
870870
870880
870891
870892
870893
870894
870899
902910
940120
940190
ÜRÜN
Fren hortumu
Lastik (otomobil)
Lastik (ticari araç)
O-ring, conta.
Fren balataları
Diğerleri.
Sertleş. Emniyet camı
Lamine emn. Camı
Dikiz aynası
Yaprak yaya
Helisel yay
Kilit
Kilit donanımı
Silindir-piston (benzin)
Silindir-piston (dizel)
Yakıt pompası
Yağ ve yakıt filtresi
Hava filtresi
Kam, krank mili
Akü
Far ve öteki ayd.
Korna
Silecek
Far korna parçaları
Tamponlar
Emniyet kemeri
Öteli karoseri aks.
Monte fren balataları
Diğer servo fren patç
Vites kutuları
Diferansiyel aks
Aks, transmis. Parç.
Tekerlek parç. Jant
Amörtisörler
Radyatör
Egzos susturucu
Debriyaj ve parç.
Direksiyon parç.
Diğer
Taksimetre
Koltuk ve parç.
Öteki mobilya parç.
1997
3.527
139.856
69.187
12.506
8.278
130
1.417
2.029
3.011
5.371
82
520
1.703
42.420
82.244
7.460
5.207
2.602
4.409
14.263
6.043
73
636
1.113
4.045
2.715
55.381
10.366
19.340
4.390
1.145
11.648
49.746
12.330
6.389
1.579
5.276
1.346
89.618
421
13.063
4.046
2000
29.206
138.725
95.199
36.260
4.415
224
1.460
12.564
3.292
7.541
1.405
1.648
1.535
48.508
179.816
7.043
7.621
7.226
12.305
13.976
6.630
2.693
192
890
5.896
15.156
82.556
19.813
35.814
11.588
7.952
9.385
106.918
12.072
12.020
3.214
10.430
2.340
116.715
158
33.156
12.216
2001
36.627
177.322
130.184
42.888
4.693
423
1.344
9.811
2.633
7.043
1.965
1.898
3.429
57.805
284.318
6.190
6.479
6.222
11.189
21.070
6.370
2.579
204
1.079
6.052
36.059
102.095
13.338
47.627
15.547
9.071
8.448
108.633
12.541
15.100
3.875
24.424
2.657
125.378
87
37.808
11.573
2002
42.772
182.196
143.521
67.586
5.542
90
1.994
11.154
2.940
5.314
3.423
2.606
3.836
66.354
365.904
7.572
9.470
8.097
16.775
30.997
7.551
2.561
321
1.506
4.978
50.190
140.952
7.698
63.321
19.266
13.340
8.398
142.880
15.679
17.874
9.735
36.100
3.103
165.127
234
43.792
17.657
2003
67.131
229.034
192.240
99.729
6.131
482
4.903
13.937
3.765
5.403
5.144
3.884
5.844
78.107
448.629
8.606
13.578
11.627
21.903
36.428
10.626
3.173
951
2.160
7.737
59.878
183.908
20.626
61.879
23.005
18.023
15.218
186.108
16.723
25.981
15.181
46.705
5.844
247.522
203
62.102
24.435
2004
90.695
263.723
216.035
151.718
6.126
788
9.273
19.669
5.418
11.422
12.964
3.843
9.874
108.037
602.663
9.774
20.130
17.407
23.928
31.470
18.466
4.251
2.380
2.887
12.635
74.215
196.178
14.438
98.246
10.016
22.945
20.887
234.858
22.737
32.880
20.599
63.585
8.718
365.942
413
82.367
32.170
2005
112.776
309.083
263.309
172.718
5.398
1.746
20.527
30.747
6.520
12.755
16.540
6.236
10.888
100.294
747.819
13.672
26.037
21.880
40.271
39.852
26.277
4.691
1.394
2.794
15.772
71.550
257.835
16.533
108.099
6.712
20.321
26.781
274.699
32.327
30.666
20.016
82.327
15.054
478.062
820
88.512
37.981
Kaynak: İGEME, OSD
Otomotiv yan sanayi parçaları ihracatında en önemli kalemi tekerlek aksamı içindeki lastik ve
jant kapağı parçaları oluşturmaktadır. Bu ihracatta ağırlıkla silindir takımları da yer
almaktadır.
101
TABLO 68: OTOMOTİV YAN SANAYİ ÜRÜNLERİ İTHALATI (BİN DOLAR)
Kod
4009
401110
401120
401699
681310
681390
700711
700721
700910
732010
732020
830120
830230
840991
840999
841330
84212390
84213190
848310
850710
851220
851230
851240
851290
870810
870821
870829
870831
870839
870840
870850
870860
870870
870880
870891
870892
870893
870894
870899
902910
940120
940190
ÜRÜN
Fren hortumu
Lastik (otomobil)
Lastik (ticari araç)
O-ring, conta.
Fren balataları
Diğerleri.
Sertleş. Emniyet camı
Lamine emn. Camı
Dikiz aynası
Yaprak yay
Helisel yay
Kilit
Kilit donanımı
Silindir-piston (benzin)
Silindir-piston (dizel)
Yakıt pompası
Yağ ve yakıt filtresi
Hava filtresi
Kam, krank mili
Akü
Far ve öteki aydın.
Korna
Silecek
Far korna parçaları
Tamponlar
Emniyet kemeri
Öteki karoseri aks.
Monte fren balataları
Diğer servo fren parç.
Vites kutuları
Diferansiyel aks
Aks, transmis. Parç.
Tekerlek parç. Jant
Amörtisörler
Radyatör
Egzos susturucu
Debriyaj ve parç.
Direksiyon parç.
Diğer
Taksimetre
Koltuk ve parç.
Öteki mobilya parç.
1997
33.257
54.351
38.434
32.288
1.943
2.183
6.044
7.042
10.439
1.623
8.099
10.794
16.642
50.734
115.558
75.775
23.505
13.118
55.895
10.401
30.806
3.410
2.119
8.149
20.517
3.015
256.538
23.868
69.716
155.222
66.064
49.884
13.087
19.669
17.730
11.429
42.628
58.719
293.267
5.124
8.875
27.710
2000
2001
2002
2003
2004
2005
29.168 26.029 40.085 64.101 102.047 103.426
102.501 44.532 65.880 107.064 157.058 150.817
66.111 33.306 58.408 87.711 115.918 105.252
28.342 19.794 32.194 49.511 72.092 66.117
3.457
3.150
3.926
5.714
8.611 10.522
4.235
4.044
7.961 12.724 15.939 13.665
7.399
5.224
5.390
7.145 19.638 15.767
7.768
8.582 10.286 17.511 25.881 18.625
10.195
5.776
8.301 15.239 28.637 26.099
829
536
1.076
1.390
3.264
2.014
6.854
6.713
8.825 12.631 28.609 29.486
13.386 10.326 15.545 24.319 42.756 47.730
19.238 12.142 20.680 38.070 67.028 66.078
83.059 23.648 55.061 92.429 139.698 203.857
131.061 125.649 142.343 211.970 297.320 307.602
58.428 35.888 32.151 62.418 95.003 83.531
27.777 18.878 24.180 31.063 59.618 72.184
11.830
9.925 11.605 15.571 25.423 31.735
29.820 27.080 34.321 48.380 69.794 69.079
5.848
2.999
3.982
5.760 14.089 18.629
35.894 20.480 26.765 51.048 89.825 99.789
3.351
1.534
2.236
4.217
7.481
8.695
5.153
1.142
2.860
5.585 13.691 13.839
10.721
5.969
5.945 11.793 20.446 23.432
18.450
9.442 12.949 32.122 36.276 45.594
7.107
4.408 14.749 13.250 27.342 34.356
721.460 335.215 326.592 491.077 969.939 970.959
33.541 23.023 33.334 38.256 47.036 53.040
69.426 46.992 58.114 114.239 224.849 218.109
129.503 82.208 118.204 242.637 462.243 569.579
54.382 23.680 40.340 58.032 92.177 115.758
54.143 25.164 38.195 95.038 161.428 159.001
13.517 13.919 14.039 26.955 57.543 66.043
31.547 16.726 24.175 36.372 55.131 59.709
18.292
8.548 13.061 26.113 47.600 55.842
26.696 18.915 26.179 39.416 52.423 49.089
30.739 16.429 27.006 36.371 54.954 60.901
44.217 22.808 45.841 64.216 125.148 114.343
283.308 161.390 237.959 415.524 695.720 800.952
5.852
1.994
4.517
9.142 16.817 18.846
3.931
4.723
7.434 13.818 11.438
7.772
38.055 24.090 39.320 65.021 113.820 116.554
Kaynak: İGEME, OSD
102
Otomotiv parçaları ithalatında en önemli parçalar karasörü bağlantılarıdır. Otomotiv yan
sanayiinde ana sanayiciye mal verenlerin oranı %54’dür. Bu nedenle kapasite kullanım
oranları düşüktür. 2002 yılında 430.000 adet gibi düşük çaplı pazarın 17 adet üretici
tarafından paylaşılacağı gerçeği, giderek artan ithalat ve düşük KKO ile iç pazara
bağlanmanın riskini daha da artırmaktadır.
TABLO 69: OTOMOTİV YAN SANAYİ İHRACATININ
ÜLKELERE DAĞILIMI (Milyon Dolar)
Ülke
Almanya
Fransa
İtalya
ABD
İngiltere
Rusya
İspanya
Belçika-Lux.
Polonya
2002
504
222
236
57
110
32
45
60
16
2003
541
228
250
42
104
45
61
77
42
2004
764
287
307
86
213
51
84
91
91
Kaynak: TSKB
Otomotiv sektöründeki firmaların %92’si İstanbul, Bursa, İzmir, Kocaeli ve Ankara’da
faaliyet gösterir. Otomotivde üretim kapasitesi taşıt araçları imalat sektörünün %80 kapasite
kullanımında çalışması ve ülkemizde imal edilen araçlarda %60 yerli parça kullanımı
sağlanması halinde yılda 9 milyar dolarlık üretim değeri yaratabilecektir. Sektörde 3 milyar
dolarlık ihracat, 5.4 milyar dolarlık katma değer ve 450 milyon dolarlık yatırım yapacak
potansiyeli vardır. Sektörün bu düzeye erişmesi halinde 150.000 kişiye doğrudan 200.000
kişiye dolaylı iş olanağı sağlaması öngörülmektedir. Son dört yılda gerçekleşen ortalama
üretim 3.9 milyar dolarla sınırlı kalmıştır. KKO %43 kadardır. Türkiye pazarında 130 farklı
model otomobil Türkiye’de arz edilmektedir.
Otomotiv sektöründeki yan sanayi kuruluşları tüm dünyaya açılma zorunluluğu içindedir.
Örneğin, Konya’da bulunan Mopisan Motor Gömlek ve Piston Sanayi, Leopar tanklarına
parça üretmektedir. GM, Volvo, Renault, Caterpillar ve Pegeouet gibi dünya devlerine yılda
20 milyon dolarlık parça sağlamaktadır. Bu piston, gömlek ve sekman parçaları o ülkelerde
doğrudan montaja dahil olmaktadır. 72 ülkeye, üretimlerinin %96’sını ihraç etmektedirler.
Elektronik
Otomotiv sektörüyle entegre olarak, ilerleyen yıllarda sanayi ortamının geliştirilmesi sonucu
insanların fiziksel olarak yer değiştirme ihtiyacı duymayıp sanal seyahat etmesi, önümüzdeki
103
on yıl içinde otomobil talebini etkileyebilecek bir husustur. Son yıllarda araç tanıtımındaki
başlıca değişim donanımdan yazılıma geçiştir.
TABLO 70: ELEKTRONİK SANAYİ ÜRETİMİ (Milyon Dolar)
Yıllar
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Üretim
1 230,9
1 575,9
2 180,5
2 341,3
2 401,6
2 910,6
2 298,7
2 663,7
3 494, 0
İthalat
2 235,4
3 017,2
3 886,2
4 398,7
5 450,9
6 577,1
4 118,3
4 329,6
5 716,7
İhracat
502,3
687,5
849,2
1 256,9
1 163,9
1 391,9
1 515,7
2 156,2
2 425,6
Net ithalat
1 733,1
2 329,7
3 037,0
3 141,8
4 287,0
5 185,2
2 602,6
2 173.4
3 291,1
Kaynak: TESİD. 2004
Elektronik sektöründeki üretim 1995 yılında 1.231 milyon dolarken, 2003 yılında 3.494
milyon dolara çıkmıştır.
TABLO 71: ELEKTRONİK SANAYİNİN YERİ
Toplam ithalat
Elektronik İth.
Payı %
Toplam İhracat
Elektr. İhracat
Payı %
1997
48 550
3 866
8,0
26 261
849
3,2
1998
45 935
4 399
9,6
26 974
1 257
4,7
1999
40 687
5 451
13,4
26 587
1 163
4,3
2000
53 983
6 577
12,2
27 324
1 392
5,1
2001
40 507
4 118
10,2
31 186
1 516
4,9
2002
50 832
4 330
8,5
36 200
2 156
5,95
2003
66 877
5 716
8,5
46 878
2 426
5,2
Kaynak;TESİD
Elektronik sanayinde yıllar itibarıyla gelişmeler göz alıcıdır. 2000 yılındaki genel ekonomik
krizden etkilenen sektör tekrar eski ivmesini yakalamıştır. Elektronik sektörünün toplam
ithalattaki payı öteki sektörlere göre özellikle otomotive göre düşerken. ihracattaki payı %
5’lere çıkmıştır. Elektronik sanayi sektörünün üretim ithalat ve ihracat olarak profili aşağıda
gösterilmiştir.
TABLO 72: ELEKTRONİK SANAYİ PROFİLİ (2003)
Alt sektör
Üretim
125
2002
1 417
2003
1 735
1421
2 211
406
Telekom. Gereç.
452
412
Meslek ölçüm
230
Savunma elekt.
240
Bilgisayar
Tüketim elekt.
Toplam
2003
İhracat
105
Parçalar
2002
İthalat
2002
2003
61
72
617
1 571
1 938
792
1 016
221
190
280
835
1 215
57
68
245
-
-
213
125
215
220
881
1 134
33
32
2 664
3 494
4 330
5 717
2 156
2 426
Kaynak TESİD.
104
Tablodan görüldüğü gibi, son iki yıl esas alındığında, sektörel üretimde düşüş gözlenirken kur
farkından kaynaklan bir ithalat ihracat patlaması görülmektedir.
Kimya sektörü,
Petro-kimya sektörü ana hammaddelerine göre değerlendirilir. Petrol veya doğal gaz
kaynaklıdır. Nafta fiyatı, rafine edilen ham petrol fiyatına, etan fiyatı ise özellikle Amerika’da
doğal gaz fiyatına bağlıdır. Örneğin, petro kimya etilen/propilen sektörü, hammadde olarak
rafinerilerde üretilen naftayı işleyerek petrokimya sanayinin temel başlangıç hammaddeleri
olan etilen ve propleni üretir. Türkiye’de bu ürünler Petkim Aliağa etilen tesislerinde
üretilmektedir. Yarımca tesisi ise, ekonomik ömrünü tamamladığı için kapatılmıştır. Kapasite
kadar hammadde seçimi de önem taşır. Hammadde krakink yönteminde ısıyla parçalanır.
Petro kimya ürünlerinden stiren butadien lateksi, kauçuk oto lastiklerinin üretiminde
kullanılır. Ayrıca, halı tabanların yapımında kağıt kaplamasında kullanılırken; ABS reçinesi
ısıya dayanıklı özellikleri olması dolayısıyla sert boruların ve araba parçalarının yapımında
kullanılır.
Vinil klorür monomerler (VCM) polinil vinilklorürün hammaddesidir. 1930’larda HCl asitle,
asetilenin reaksiyonundan elde edilmiştir. 1950’lerden sonra etilen bazlı üretimle sağlanır.
Etilen klorlanır, bakır esaslı katalizörlerde ürün krakinkle ayrıştırılır ve saflaştırılarak
kurutulur. Petro kimya ürünlerinden Stiren; benzen ve etilenin sıvı fazlı alkilasyonu ve
adiyabatik dehiydrasyonuyla elde edilir. Bu işlemler ayrı ayrı reaksiyon kulelerinde yapılır.
Bir başka ürün olan akrilonitril, Akrilik iplik ve elyaf üretiminde olmak üzere reçine, nitril
kauçuklar ve akrilamid üretiminde kullanılır. Saf teraftalik asit (PTA), polistiren ürünlerinde
hammaddedir. Polyester üretimi, bunun polimerizasyonuna dayanır. Kaprolaktam, Polimer
grubundaki naylonun hammaddesidir. Petkim yarımca tesisinde üretilirdi. Ancak, 1993
yılında ekonomik nedenlerle tesis kapatılmıştır. Üretiminde nafta yakılarak hidrojen ve
karbondioksit üretilir. Kükürtten arındırılır. Reform fırınından çıkan gazlar, benzenin nikel
katalizör temelli kulesinde hegzana dönüştürülür. Bir başka kulede havayla okside edilerek
anona dönüşür. Sonra anon ve amonyaktan kaprolaktam elde edilir. Konsantre edilir. Ptalik
anhidrit, polistrenlerin boya ve ilaçların yapımında kullanılır. Naftalin ve ortoksilenin sabit
yataklı reaktörlerde sıcaklık ve katalizörler altında hava oksijeniyle yükseltilmesine dayanır.
Palimerizasyon ve reçinelerde kullanılır. Termo plastiklerden polipropilen, Enjeksiyon ve
şişirme kalıplarıyla şekillendirilir. Elektik prizleri, TV kasası, araba parçaları, yemek
takımları üretilir. Polisteren ise izolasyon malzemesi olarak, Asitlere dayanıklılığından,
ambalaj için ve dış yüzeylerde kullanılır. Meşrubat sanayi ve yiyeceklerin paketlenmesinde,
105
İlaç kozmetik kutularında, buzdolabı, çamaşır makinesi, ışıklandırma muhafazaları köpüklü
levhalarda kullanılır.
Temel ve ara petrokimyasallarla termoplastikler alanında bir kamu şirketi olan Petkim’in
dışında özel sektöre ait 250.000 t/yıl dimetil teraftalat (DMT) kapasitesine sahip SASA ile,
40.000 ton /yıl polistren kapasitesine sahip Başer kimya şirketleri faaliyettedir. Petkim’in de
özelleştirilmesine gayret edilmektedir. Sektörde; temel ve ara petro kimyasallar kapsamında;
etilen, propilen, bütadien, aromatikler; Benzen, Toluen, Para Ksilen (P-X), Orto Ksilen (OX); Vinil klorür monomer (VCM), Stiren, Akrilonitril (ACN), saf Tereftalik asit (PTA),
Kaprolaktam, Etilen Glikol (EG), Fitalik Anhitrid (PAA). Termoplastikler kapsamında; alçak
yoğunluk Polietilen (AYPE), lineer Alçak Yoğunluk Polietilen (LAYPE), yüksek yoğunluk
polietilen (YYPE), polivinilklorür (PVC), polipropilen (PP), Polistiren (PS), Akrilonitril
Bütadien Stiren (ABS) üretilir.
TABLO 73: PETRO-KİMYASALLAR ARZ- TALEP DURUMU
(2005 Tahmini) (1000 Ton)
Ürün
Kapasite
Talep
Açık
310
581
271
-
158
158
96
323
227
PVC
205
912
707
PP
120
1409
1289
PS
107
321
214
ABS
-
71
71
PTA
70
730
660
DMT
250
250
-
MEG
89
351
262
ACN
90
255
165
PA
30
77
47
ETİLEN
520
1840
1320
PROPİLEN
238
1721
1483
VCM
177
920
734
-
451
451
P-KİSLEN
119
639
520
O-KSİLEN
46
72
26
AYPE
LAYPE
YYPE
STİREN
Kaynak. DPT: Petrokimya ÖİKR
Tablodan görüldüğü gibi tüm ürünlerde büyük miktarlarda açık görülmektedir. Kurulacak ve
mevcut kapasite talebin çok altında kalmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin alt dallarındaki açıklar
106
da özellikle gösterilmelidir. Dış dünyadan temin edilecek pek çok üründe teknolojik
gelişmelerin gerisinde kalınmaktadır. Türkiye’de Petro kimya sanayii sektörünün ürünler
itibarıyla uzmanlık ve tercih politikası içeren yönlerini gösteren yapısal analiz; Sekizinci Beş
Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporlarında belirtildiği şekliyle aşağıda
sunulmuştur.
TABLO 74. PETRO KİMYA SANAYİ PROFİLİ (1998)
Ürünler
İthalat oranı
Uzmanlaşma
Dışa açıklık
İhr/ith
İhracat payı
PVC+PCC
53,2
0,50
0,55
0.04
0.003
AYPE
39,3
0,64
0,40
0.01
0.000
YYPE
52,8
0,51
0,53
0.01
0.000
PP
82,2
0,18
0,82
0.002
0.000
PS
79,4
0,22
0,79
0.001
0.000
ABS
100
0,0
-
0.002
0.000
LAYPE
100
0,0
-
0.0001
0.000
62
0,40
0,63
0.01
0.000
ACN
64,9
0,45
0i75
0.19
0.028
PTA
57,4
0,41
0,57
0.000
0.000
MEG
59,6
0,55
072
0.29
0.014
TOPLAM
60,8
0,47
0,69
0,16
0.008
BENZEN
6,4
61,98
0,94
0,91
0.055
TOLUEN
99,4
0,0
0,99
0.0
0.000
O-X
0,0
1
0,0
-
0.000
P-X
37
0,73
0,47
0,32
0.003
PA
30,4
0,76
0,38
0,27
0.008
STİREN
100
0,0
-
0,0
0.000
BÜTADİEN
15,9
0,83
0,16
0,0
0.000
KAPROLAK.
100
0,0
-
0,0
0.000
ETİLEN
5,7
0,94
0,06
0,0
0.000
POLİPROPL.
0,0
1,02
0,0
-
0.000
VCM
30,7
0i67
0,31
0,0
0.000
ARATOPL
24,8
0i87
0,35
0,47
0.006
TOPLAM
47,8
0,59
0,53
0,13
0.004
TERMO PL.
KAYNAK: DPT, Sekizinci B.Y. K. P. ÖİKR. 2001
Bir sektörün ihracatının bir ülkenin toplam ihracatı içindeki payının, o sektörün toplam dünya
ihracatının toplam dünya üretimi oranına bölünmesiyle hesaplanır. Elde edilen oran, 100
değerinden ne kadar fazla ise bir ülke, o sektörün ihracatında o kadar uzmanlaşmış demektir.
107
Bu oran Türkiye’de kimya sektörü için 1999 yılı itibarıyla, 11,2 düzeyindedir. İthalat sızma
oranı sektörel analizlerde ülkelerin karşılaştırılması için sıklıkla uygulanan bir hesaplama
yöntemidir. Bir sektörde ithalat miktarının o sektöre yönelik toplam iç talep miktarına (yurt
içi üretim + ithalat – ihracat) bölünür ve 100 sayısıyla çarpılır. Oranın sıfıra yakın olması
ithalatın iç talep içerisinde ihmal edilebilir olduğunu, 100’e yakın olması, iç talebin tamamına
yakınının ithalat ile karşılandığını göstermektedir. Kimya sektörü için Türkiye’de bu oran,
47.8 olarak bulunmuştur. Bir sektördeki üretimin, o sektördeki yurt içi tüketime bölünmesiyle
hesaplanan uzmanlaşma katsayısı, ithalat sızma oranına benzer şekilde yorumlanmalıdır.
Oranın büyüklüğü sektör uzmanlaşma düzeyinin yüksek olduğunu gösterir. Kimya sektörü
için Türkiye’de bu oran, 0,59 olarak hesaplanmıştır. Dış rekabete açıklık göstergesi ise
sektörün ihracat ve ithalat düzeylerini dikkate alır. Aşağıdaki formüle göre hesaplanır. (sektör
ihracatı / sektör üretimi) + ((1-(sektöre ihracatı / sektör üretimi)*(sektör ithalatı / sektörde yurt
içi tüketimi). Oranın yüksek olması, sektörün dışa açık olduğunu gösterir. Kimya sektörü için
Türkiye’de bu oran, 0,53 olmaktadır. Bir sektördeki ihracat miktarının o sektördeki dünya
ihracatı miktarına bölünmesiyle hesaplanan ihracat piyasası payı ise, zaman içinde sektörün
dünya pazarlarındaki payının gelişiminin izlenmesini sağlar. Bir sektörün ihracat miktarının,
o sektörün ithalat miktarına bölünmesiyle hesaplanan ihracat / ithalat oranı, sektördeki,
uzmanlaşma oranını gösterir. Oranın büyüklüğü uzmanlaşmanın fazlalığını gösterir. Kimya
sektörü için Türkiye’de bu oran, 0,13 olarak belirmektedir. Örnek olarak temel girdilerden
propilenin sonraki aşamalardan geçirilerek elde olunan türev ürünler ise tablo olarak
arkasından sunulmuştur.
Her bir ürün; oksitleme, nitrilleme, alkolize, esterifikasyon, Polimerizasyon, aseton
dehidrasyonu, alkillasyon ve klor-fenol katkılarıyla ayrı bir işlem üründür. Propilende olduğu
gibi C4 karışımı, Benzen, Toluen ve ksilen’in türevleri, aynı şekilde yüzlerce
sentetik
maddeye temel oluşturmaktadır.
Örneğin, benzen, hidrojenasyonla hegzana çevrilmekte, hava ve amonyakla oksidasyona
uğratılarak adipik asit yapılmaktadır. Hegzametilendiamin ile reaksiyona sokularak kondanse
edilmekte ilaç ve plastiklerde kullanılmaktadır. Aynı şekilde benzen’in propilen’le yaptığı
“kümen”; fenol aseton ve formaldehitle okside edildikten sonra, fenol reçineleri, bisfenol ve
nonil fenol halinde antiseptikler ve ilaçların yapımına gitmektedir.
108
TABLO 75: PROPİLEN VE TÜREVLERİ
Ürünler
Kullanım Yerleri
Polipropilen
Gıda amb. Oto parç. Ev aletleri,
halı, çuval, sentetik kağıt
Propilen oksit
Pigment
Propilen glikol
Plastikleştirici, yüzey aktif maddesi,
antifriz, gıda çözücü
Poli üretan
Köpük, yalıtım malz. Boya
Naylon 66
Kord bezi, çorap, tekstil ür. Fırça,
dişli , flanş
Akrilik Polimer
Akrilik elyaf, halı battaniye, perde,
kumaş, örgü yünü
Akrilik ester
Kauçuk, yapıştırıcı, boya.
Akrilamid
Yapıştırıcı, boya, tekstil
Acetonitril
Çözücü, vitamin B
Metil metakrilat
Yapı malzemesi. Ekran, yapıştırıcı,
boya
Aseton siyonohidrin
Polimerizasyon ürünleri
İzobütanol
Çözücü organik kimyasallar
Dibütilftalat
Plastikleştirici
Aseton
Çözücü , ilaç
İzopropil alkol
Çözücü
Metizobütil keton
Çözücü
Bisfenol A
Polikarbonat ve epoksi reçine
Alkilorür
Detarjan
Gliserin
Alkid reçine, nitro gliserin
Alkil klorür
İlaç tarım kimyasalları
Epiklor hidrin
Epoksi reçine çözücü
Kaynak: DPT: Sekizinci B.Y. K. P. ÖİKR. 2001
Petro-kimya sektörü plastiklerle başlayan yeni malzemelerin kaynağı olmuştur. Bilgi yoğun
sektörler olarak beliren kimyasallar ve elektronik sanayi gelişmiş ülkelerin ihtisaslaştığı bir
alandır. Buna karşılık emek yoğun ve bilgi gerektirmeyen sektörlerden kaçış vardır. Bunlar
ithalat yoluyla sağlanmaktadır. Kalite kontrolü ve akreditasyon ile ürün garanti altına
alınmaktadır.
Kimyasallarda, Silisyum dioksit, sodyum hidroksit, alüminyum oksit, demir oksitler, titan
oksitler Almanya’dan ithal edilmektedir. Boya ve metalürji katkı maddeleri olarak
kullanılmaktadır. Sodyum hidrosülfat detarjan sanayinde kullanılmaktadır. Tetro kloretilen,
monohidrik doymuş alkoller, propilen glıkol, gliserin, eterler, etilene oksit, akrilik asit, butil
109
akrilat, fenoller, asiklik amidler, methanal, siyanatlar, kaprolaktam, indol butinik asit gibi
hammaddeler ithal edilerek plastik ve boya sanayinin temel girdileri sağlanmaktadır.
Formik asit, fosforik asitler, amino asitler karboksil asit, aspartan, adapic asit, piperin,
barbutic asit, asetik asit, nükleik asitler, sulfanomidler, provitaminler, estrojen ve
öteki
hormanlar, etilen amin, efedrin, laktoz antibiyotikler, penisilin, eritromisin, aşılar biyokimya
sanayinin hammaddeleridir. Ülkemizde üretimleri yapılmadığı için, Fransa ve Almanya gibi
gelişmiş sanayi ülkelerinden ithal edilmektedir.
10. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLAR
Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının, yarıya yakını birleşme ve satın almalara
dayanmaktadır. Bu işlemler, şirketlerin pazarlama ve dağıtımda ölçek ekonomisi
kazanmalarını sağlar. Ayrıca, iyi yönetilen şirketlerin kötü yönetilenleri ele geçirmesine
yardımcı olur. Bu el değiştirmeler verimsiz olanların elenmesini sağlar. Bu birleşmelerin bir
çoğu, diğer Çok Uluslu Şirketler (ÇUŞ) için sunumda bulunan şirketler arasında olmaktadır.
ÇUŞ için; profesyonel hizmetler, telekomünikasyon ve hava ulaşımı sağlayan şirketler,
küresel network ağı oluşturma çabası içinde birleşmelere gitmektedirler. Bu nedenle bu tür
sınırlar arasında yapılan “birleşme ve satın almalar”, (M-A), çoğunlukla zengin ülkelerdeki
şirketler arasında görülmektedir. Öyle ki, gelişmekte olan ülkelere yoğun ilgi uyanmış dahi
olsa, Amerika 1996’da dünyanın en fazla doğrudan yabancı sermaye alan ülkesi olmuştur.
Yabancı ülkelerdeki faaliyetler ve DYSY; sermaye, teknoloji, yetenek, yönetim pratikleri ve
ticaret bağlantıları olarak birlikte bir paket oluşturmaktadır. Yabancı ülkelerdeki ÇUŞ üretimi
tüm bunların bir bütünüdür. Ana şirketle yabancı ortağı arasındaki mali işlemler; ya hisse ya
borçlanma ya da geri ödenmemiş kazançların sonucudur. Yurt dışındaki ÇUŞ yatırımları
yabancı ülkedeki gerçek yatırımların boyutlarını gizlemektedir. Sadece ana şirketle yabancı
dalı arasında yapılan ÇUŞ yatırımlarının oluşturduğu fonlar esas alınır. Oysa, ÇUŞ
yatırımlarının dışında da fonlar sağlanabilir. ÇUŞ’a açılmış fon olanakları çok çeşitlidir. Bir
ülkedeki yerli üretimi ya da yatırımları analiz ederken, uluslararası yatırımların boyutlarını
bilmek için bu tür sermayenin payının da bilinmesi gereklidir. Ana şirketin aldığı borçlar,
şubelerinin ana ülkedeki ticari mali kurumlardan sağladıkları borçlar, ana şirket tarafından
veya şubelerin ana ülkelerindeki finans kurumlarından sağladıkları borçlar kapsam dışında
kalmaktadır.
ÇUŞ varlıklarının çoğu borç araçlarıyla elde edilir. Varlıklarının en az %30’unun, yabancı
şubenin bulunduğu ülkedeki finans kuruluşlarından borçlanarak sağlandığı görülmektedir.
110
Yabancı şubelerin geri ödenmeyen yatırımlara tahsis edilen fonlarının payı, varlıkları içinde
%15 kadardır. Almanya ve ABD’ye ait ÇUŞ için yabancı ülkelerdeki şubelerinin varlıkları
(aktifleri), yapılan yatırımlar içinde çok yüksek oranda pay almaktadır. ABD için yabancı
şubelerin toplam aktiflerinin finansal yapısına bakıldığında, ÇUŞ dışındaki fon kaynaklarının
payının varlıkların üçte ikisine kadar ulaştığı görülmektedir.
Tüm dünyada 2002 yılında DYSY alanında genel bir düşüş yaşanmıştır. Türkiye’de bu
düşüşten etkilenmiştir. Türkiye uluslararası yatırımlardaki azalmanın hissedildiği 30 ülke
içinde %2,2’lik bir gerileme ile 19. sıradadır. Dünya çapındaki DYSY bakımından 51. sırada
yer almaktadır. Türkiye’ye yapılan DYSY alanında yatırımcı BK şirketleri otomotiv ve
hipermarket sektöründe kendilerine çok sağlam yer edinmişlerdir.
1992 –2002 döneminde Türkiye’de gerçekleştirilen DYSY yıllık ortalaması 1 milyar dolar
altındadır. Şubat 2002 krizinin ardından gelen ciddi boyuttaki ekonomik gerilemeye rağmen
(GSMH’nın %9,4’lük düşüşü) yatırımcılar projelerini iptal etmemişlerdir. DYSY’nin
2001’deki artışın sebebi, bir İtalyan şirketinin 2000 yılında satın aldığı GSM lisansının ikinci
dönem ödemesini yapmasıdır. 2001 yılında 3,3 milyar dolara çıkan DYSY yeniden bir milyar
dolara inmiştir.
Türkiye’de yapılan DYSY’nin %85’inden fazlasının kaynağı önemli gelişmiş ülkeler (AB,
ABD ve Japonya) ve bunun da üçte ikisinin kaynağı AB ülkeleridir. Kamu kuruluşlarının
özelleştirilmesi, yabancı sermayeyi ülkemize yönlendirememiştir.
İkili ilişkiler
Özelikle 1980 yılından sonra BK yatırımcılarının ülkemize ilgisi büyük ölçüde artmıştır. Söz
konusu firmaların toplam 796 milyar dolarlık sermayesinin Türkiye’deki mevcut yabancı
sermaye içindeki payı %8.7’dür. AB’nin payı ise %69’dur. Son yıllarda büyük firmalarının
yanı sıra orta ölçekli işletmeler de ülkemize yatırım yapmaya başlamışlardır. BK yatırımcılar,
Türkiye’de özel sektör sıralamasında öncelikle otomotiv sanayi, ikinci olarak da elektrikelektronik sanayinde yoğunlaşmıştır. BK 2003 yılı itibarıyla verilen yabancı sermaye
izinlerinin ülkelere göre dağılımı bakımından ikinci sıradaki yabancı yatırımcı ülke
konumundadır. 2002 sonu itibarıyla. BK yatırımlarının Türkiye’de izin verilen sermaye
içindeki birikimli payı 1.225.5 milyon dolara çıkmıştır.
111
TABLO 76: BK’DAN TÜRKİYE’YE DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI
(Milyon Dolar)
Yıllar
Firma adedi
BK
Total
Mevcut yab.
Serm. (Milyar tl)
Toplam YS.
İçindeki payı
Toplam sermaye
Yab. Serm.
payı %
413
712.994.541
%8,75
1.225.590.725
%58,18
6.584
8.426.126.378
100
15.440.625.633
54,57
Kaynak: HDTM
TABLO 77: TÜRKİYE’DEKİ BK YATIRIMLARI (Yıllara Göre)(Milyon Dolar)
1980-1995
BK
TOPLAM
1.396,86
16.868.79
1996
164,8
1997
122,25
1998
44,43
1999
88,4
2000
98,15
2001
506,53
2002
Toplam
98,15
506,53
3.836,69 1.678,21 1.647,44 1.700,57 3.474,93 2.726,14 3.474,93
2.726,14
Kaynak: HDTM
Bu yatırımları daha da teşvik etmek amacıyla hükümetler arasında yabancı yatırımlar
sorumluları çeşitli yıllarda ülkemize gelmiştir. BK büyük elçiliği büroları BK’da yatırım
yapmayı planlayan Türk firmalarının ilk başvuru yeridir. Deneyimli danışmanlar BK
hakkında ekonomi ve yatırımlara ilişkin bütün soruları yanıtlamakta ve doğrudan potansiyel
bir BK partnerle temas sağlanmaktadır. BK elçilik internet sayfası sanayi için uygun bir
yatırım ülkesi olan BK avantajları hakkında bilgi vermektedir. Hem AB üye ülkelerin
piyasasına hem de Orta Doğu ve Doğu Avrupa’daki yeni pazarlara girmek isteyen Türk
girişimcilerin yatırımları için oldukça uygun koşullar belirlenmektedir. BK Sanayi ve Ticaret
Odaları Birliği’nin Türkiye’de bir temsilcisi bulunmalıdır. Türk-BK Sanayi ve Ticaret
Odasına dönüştürülebilir. BK firmaları açısından bakıldığında çeşitli ekonomik sıkıntılar
yüksek enflasyon, politik istikrarsızlıklar, hukuki çerçeve gibi zaman zaman endişe yaratan
hususlara rağmen, Türk pazarının büyüklüğü kalite ve fiyat karşılaştırmasında ürünlerimizin
hâlâ avantajlı bulunması, insan kaynaklarının kalitesi gibi etkenler yatırımcıları çekmeye
devam etmektedir.
Ayrıca ülkemizin stratejik konumu çok önemlidir. Bu çerçevede BK firmaları ile Orta Asya
Cumhuriyetlerinde ortaklıklara girilmesi yönünde gerek ticaret odaları gerek ekonomi ve
ticaret müşavirlikleri tarafından teşvik edilmekte ise de bu ülkelerin bir çoğunun yaşamakta
olduğu ödeme güçlükleri ve daha da önemlisi belirsizlikler şimdilik bu ortaklıkların arzu
edilebilir şekilde gelişmesini engellemektedir.
Öte yandan BK KOBİ’lerinin Güney Akdeniz ülkelerine yönlendirilmeleri açısından özellikle
Ticaret Odası çalışmalar yapmakta ve raporlar düzenlemektedir. Bu çerçevede BK
KOBİ’lerinin Türkiye’deki potansiyele göre çok düşük bir düzeyde girişimde bulundukları
görülmektedir. Oysa Mısır ile birlikte iki büyük şantiye olarak nitelendirilmektedirler.
Özellikle Türk el emeğinin niteliği, çalışkanlığı ve ucuzluğunun dışında sanayisinin ulaştığı
112
düzey dikkate alındığında önemli bir pazar olarak ele alınmaları gerektiği yönünde görüşler
vardır.
BK olan ilgisi devam etmektedir. Bu ilgi ağırlıklı olarak BK’ın güçlü olduğu alanlarda ve
Orta Asya pazarına yönelik yatırımlarında ülkemiz firmalarıyla birlikte hareket etmek
yönündedir. Ancak BK’ın Türkiye’de ve Orta Asya ülkelerinde Türkiye ile birlikte
gerçekleştireceği yatırımlar ülkemiz ürünlerinin kalite ve avantajının tanınmasına vesile
olacaktır.
BK ve Türk KOBİ’lerinin bir araya getirilmesi yönünde daha önce edinilen deneyimlerden ve
BK firmalarının çalışma yöntemlerinin izlenmesinden, firma karşılaştırmalarının çok uzun
süre önceden programlanması; sektörlerin hassasiyetle seçilmesi ve ihracat veya ithalatın çok
ortaklı yatırım ve teknoloji transferi alanlarına yönelik olarak görüşmelerin organize edilmesi
gerektiği sonucuna varılmaktadır. Bu itibarla, BK’a yönelik organizasyonların sektörel bazda
ve küçük gruplar halinde, örneğin her defasında on firmayla, gerektiğinde birkaç aşamalı
olarak her aşamada aynı sektörden farklı firmalarla yapılmasında ve yıllık olarak
planlanmasında faydalar vardır. Fuarlara katılım bu açıdan önemlidir.
11. SONUÇ VE ÖNERİLER
BK ve Türkiye arasındaki ilişkiler ticari, mali, teknik ve politik alanlarda oldukça yüksek
düzeyde olup, gelecekte de sürdürülebilir bir ivme kazanmıştır. Gerek AB içindeki gelişmeler,
gerekse globalleşme sürecinde aktif bir katılım söz konusudur. Bu işbirliği AB üyelik
sürecinde önemli bir katkı sağlayacağı gibi aynı zamanda, ileride içinde bulunacağımız
pazardan pay almamızda önemli bir rol oynayacaktır Bu ortak yatırım ve ticaret alanları
özellikle elektronik ve taşıt araçları sektörlerinde kendini göstermektedir. Uzun vadeli
işbirliği kapsamında kimyasallar sektörünün de önemli ortaklık faaliyetleri için öncelikli bir
alan olarak değerlendirilmesinde fayda vardır.
Elektronik sektöründe Türkiye’nin payı çok azdır. Elektronik montaj parçalarında AB ithalat
pazarının %35‘i gelişmekte olan ülkelerden sağlanmaktadır. Geri kalanı, AB içindeki gelişmiş
ülkelerden gelmektedir. Gelişmiş ülkelerden ithal edilenlerin içinde; Malezya, Filipinler ve
Çin’in payı %92’dir. Baskılı devre elemanları sektöründe ise aynı şekilde, AB ithal pazarının
%27’si gelişmekte olan ülkelerden yapılan ithalatla karşılanmaktadır. Bununsa; %79’u Çin,
Tunus ve Tayland’dan karşılanmaktadır. Elektronik sektöründe, AB toplam ithalat pazarının
%16’sı gelişmekte olan ülkelerden sağlanmaktadır. Bunun; %50’sini Meksika, Tunus ve Çin
sağlamaktadır. Türkiye’nin bu pazarlardan hiç pay alamadığı söylenebilir. Bu alanda DYSY
113
yapılarak
otomotiv
sektöründe
olduğu
gibi
dış
ticaret
performansı
yakalanması
gerekmektedir. Bu dışa açıklık performansı ilkesi; ithalat ve ihracat, yurt içi üretim, dışarı iş
verme (“out-sourcing”), yan sanayiler, ürün farklılaştırması, yurt içine ve dışarı DYSY ve
reeksport kanallarının başarılı bir bütünlüğünün sağlanması demektir. Otomotiv sektöründe
dahi Türkiye’nin önünde alınması gereken hayli mesafeler vardır. Bu alandaki dış ticaret
performansı öteki gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında yetersiz kalmaktadır. Oysa,
Türkiye’nin hedefi AB ülkelerinin düzeyi olmalıdır. Bu nedenle örneğin oto lastiklerinde, AB
ithalatındaki gelişmekte olan ülkelerin arasında ülkemizin yakaladığı %17’lik pay bile
yetersizdir. G. Kore %32 pay almaktadır. Otomotiv “odio” gereçlerinde, öteki elektronik
gereçlerde olduğu gibi Türkiye’nin hiç payı yoktur. AB ithalat pazarında, Türkiye sadece oto
fren sistemleri, oto jantları ve aksesuarlarında gelişmekte olan ülkeler arasında başı
çekmektedir. Buna karşılık; motor silindirleri, emniyet kemerler, şasi, aks, dişli kutusu,
tampon ve oto aydınlatma gereçlerinde çok geridedir. Bu alanlarda da özellikle elektro
mekanik parçalarda önemli gelişme potansiyeli vardır. Türkiye’deki KOBİ’lerin bu alanlara
çekilmesi, DYSY ile birlikte entegre global pazara sunumda bulunacak şekilde donatılmaları
gerekmektedir.
Ortak yatırımların elektro-mekanik sektöründe yaygınlaştırılması; ürün tasarımından, iş akışı
kontrolüne ve makine bakım onarımına kadar pek çok konuda iş yeri düzeyinde (on-floor)
eğitim programı uygulamasını gerektirmektedir. FDI Ortak yatırımlarda; gerek “suppliar” ana
imalatçı ve gerekse “sub-contracter” parça üreticileri için, işçilerin eğitimi kalite kontrolü ve
“akreditasyon” yani, niteliklendirilmeleri ön şarttır. AB pazarlarına açılma amacıyla, AB
normlarına uyum aşamasındaki ülkemiz için bu uygulamalardan sağlanacak kazançlar büyük
olacaktır. İşgücünün işyerinde eğitilmesi; orta ve yüksek öğretim düzeylerindeki öğrencilerin
teorik çerçeve içinde kısıtlanmaması yetiştirilmesi vasıflı eleman gereksiniminde artan talebin
karşılanmasına da katkıda bulunacaktır.
Bilgi toplumu çağında yeni bir teknoloji, eğitim-öğretim anlayışı gerektirmektedir. Bu
nedenle çağımızda öğretimden sanayi ve finansman aşamalarına dek yeni özgün kurumların
geliştirilmesi gerekmiştir. Teknoparklar, Üniversite ve sanayi bütünleşmesinin ortamıdır. Bu
alanda BK teknopark modelinin kısa sürede sağladığı başarılar gözler önündedir. Bu
merkezlerin ülkemizdeki üniversitelerle işbirliği geliştirilmelidir. Buna paralel olarak
teknoparklardaki uygulamalı araştırma-geliştirme (Ar-Ge) vakıfları izlenerek ortak çalışma
projeleri geliştirilmelidir. Finansmanda risk sermayesi, tekno borsa ve KOBİ’lere yönelik
ikincil borsalar konusunda deneyimlerden yararlanılmalıdır.
114
KAYNAKÇA
CIA; Country Reports
DİE; Dış Ticaret İstatistikleri
DPT; International Economic Indicators
EUROSTAT; Country Statistics.
HDTM; Foreign Trade Statistics
HTM: Almanya Raporları
The Economist; Country Reports
TUBİTAK; Bilim Raporları
UNIDO ; Country Reports
United Nations; World Investment Reports
World Bank; Global Development Finance
115