Vergi Hukukunun Asli (Bağlayıcı) Kaynakları

MALİ HUKUK ÜNİTE-4
VERGİ GENEL HUKUKU - GENEL ESASLAR Vergi
Hukukunun Tanımı, Kapsamı ve Konusu
Hukuk, toplum hâlinde yaşayan insanların gerek birbirleriyle gerekse devletle olan ilişkilerini düzenleyen emredici
kurallar bütünüdür. Kişiler arasında eşitlik ilkesi geçerliyken, kişilerle devlet arasında devletin üstünlüğü ilkesi
geçerlidir.
"Vergi hukuku; vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve şeklî
hukuk kuralları bütünüdür".
"Vergi hukuku; devletin hâkimiyet hakkına dayanarak almış olduğu vergi dolayısıyla ortaya çıkan, hak ve ödevleri
düzenleyen ve verginin hukuki esasını inceleyen objektif bir hukuk dalıdır ".
"Vergi hukuku, vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve sona ermesine, vergi ödevine aykırı
davranışlara
uygulanacak
yaptırımlara,
vergi
ödevinin
yerine
getirilmesinden
kaynaklanan
anlaşmazlıkların/uyuşmazlıkların çözümüne ve yükümlü haklarına ilişkin maddi ve/ya da şeklî hukuk kuralları
aracılığıyla ulaşılması istenen hak ve adalet duygusu/olgusu/algısıdır.
Vergi hukukunun konusuna;
1.
Vergi ve benzeri mali yükümlülüklerin tarh-tebliğ-tahakkuk ve tahsili,
2.
Alınan vergi ve benzeri mali yükümlülükler dolayısıyla ortaya çıkan hak ve ödevler,
3.
Vergi suç ve cezaları,
4.
Vergi anlaşmazlıklarının/uyuşmazlıklarının çözümü,
Vergi Hukukunun Hukuk Sistemi İçerisindeki Yeri
Vergi hukukunun kamu hukuku dalı olduğunu ortaya koyma açısından yine menfaat, ilişkilerin tarafları,
kuralların mahiyeti, uygulama yöntemi ve egemenlik teorilerini referans almak yerinde olacaktır.
1.Menfaat Teorisi: Vergi hukuku da tıpkı mali hukuk gibi bireysel menfaat yerine kamusal menfaatleri
gözetmektedir. Gerek verginin bilimsel unsuru gerekse Anayasa'da yer alan hükümden de görüleceği üzere,
vergilerin yöneldiği temel amaç kamu hizmet finansmanıdır. Bu kamu hizmet finansmanında gözetilen amaç ise
kamusal çıkardır.
2.İlişkilerin Tarafları Teorisi: Vergi hukuku vergileme ilişkisi açısından, devlet (yöneten) ve yurttaş (yönetilen)
arasındaki ilişkileri düzenlemektedir. Nitekim vergiler, vergilendirme yetkisine sahip kuruluşlar (başta devlet)
tarafından, gerçek ve tüzel kişilerden alınmaktadır.
3.Kuralların Mahiyeti Teorisi (İrade Serbestisi Kıstası): Devlet ve yurttaş arasında kurulan vergileme ilişkisini
düzenleyen kurallar, tarafların özgür iradeleri ile tespit edilemeyip emredici niteliktedir.
1
4.Uygulama Yöntemi Teorisi (Resen Uygulama Kıstası): Vergi hukuku kuralları re'sen uygulanmaktadır.
5.Egemenlik Teorisi: Vergileme ilişkisinde aktif vergi süjesi olan devletle, pasif vergi süjesi olan borçlu arasında
devletin egemenlik hakkından kaynaklanan bir astlık ve üstlük ilişkisi vardır.
Vergi Hukukunun Bağımsızlık Sorunu ve Diğer Hukuk Dallarıyla İlişkisi
Hukuk sistemindeki yerine ilave olarak doktrinde vergi hukukunun, bağımsız bir hukuk dalı olup olmadığı
yani kendine özgü kurallarının olup olmadığı yönünde tartışma bulunmaktadır. Günümüze gelindiğinde vergi
hukukunun; kamu hukuku dallarından başta idare hukuku olmak üzere anayasa, ceza, uluslararası kamu,
yargılama hukuku ile özel hukuk dallarının borçlar, ticaret ve medeni hukukla ilişki içerisinde olan bağımsız bir
hukuk dalı olduğu söylenebilir.
Kamu Hukuku Dalları ile İlişkisi
Multidisipliner bir bilim dalı olan vergi hukuku, pek çok kamu hukuku dalı ile yakın ilişki içerisindedir. Bu
çerçevede vergi hukukunun anayasa, idare, yargılama ve uluslararası hukuk ile ilişkisini incelemek mümkündür.
Anayasa Hukuku ile İlişkisi
Anayasal düzenlemeler, hukukun adalete bağlı kalmasını sağlayacak koşulları meydana getirme amacını taşır.
Bu bakımdan devletin, yurttaşların mal varlığına müdahalesini sağlayan vergilemenin adalet ilkesini gözetecek
şekilde uygulanması gerekir. Kanunsuz vergi olmaz ilkesi vergi hukukunun olduğu kadar anayasa hukukuna da
hâkim olan ilkelerindendir. Aynı zamanda vergi hukuku ile anayasa hukuku arasındaki açık ilişkiyi görebilmek
için Anayasa'mıza bakmak yeterli olacaktır.
İdare Hukuku ile İlişkisi
İdare hukuku; idarenin kuruluşunu ve işleyişini düzenleyen, özel hukuk kurallarını aşan, kamu hukuku
kurallarıdır. Kamu hizmet finansmanın sağlayan ve idare bir işlem olan vergileme işlemi idare hukukunun
esaslarına tabidir. Bu bağlamda idari işlemde söz konusu olan sebep, konu, yetki, şekil ve amaç unsurları
vergileme işlemleri için de geçerlidir.
İdare hukuku ile mali hukuk çerçevesinde vergi hukuku arasında genel hüküm ve özel hüküm ilişkisi vardır. Bu
bakımdan idare hukuku genel hüküm, vergi hukuku ise özel hüküm olarak değerlendirilebilir. Buna göre
vergilemeye ilişkin bir konuda, vergi kanunlarında ve içtihadında bir hüküm varsa mali hukuk kuralları, buna
karşın vergi kanunlarında ve içtihadında bir hüküm yoksa ortaya çıkan boşluğu gidermek için idare hukuku
kuralları uygulanacaktır.
Ceza Hukuku ile İlişkisi
Ceza hukuku, "esasen haksızlık teşkil eden davranışlardan hangilerinin suç olarak nitelendirilmesi gerektiğini ve
bu davranışlar karşılığında ne tür yaptırımların uygulanacağını belirleyen bir hukuk disiplinidir.
Aynı zamanda mükellefle devlet arasında vergileme işlemi dolayısıyla bir ilişki kurulmakta, bu ilişkinin düzenli
olarak işlemesi için de bazı yaptırımlar ve kurallar getirilmektedir. Bu kurallara uymama hâlindeyse ceza söz
konusu olmakta, vergi hukuku ile ceza hukuku arasında açık bir bağ kurulmaktadır.
Yargılama Hukukları ile İlişkisi
"Yargılama hukuku; hukuka uyma ve hukukun uygulanması vesilesiyle ortaya çıkan uyuşmazlıkların nasıl
ve kimin tarafından çözüleceğine ilişkin kurallar bütünüdür. Her ne kadar vergi yargısı idari yargı içerisinde yer
alsa da vergi yargısında, kendinden hüküm bulunmayan hâllerde Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ve Ceza
Muhakemesi Kanunu'nun bazı hükümleri uygulanabilmektedir.
2
Uluslararası Kamu (Devletler Umumi) Hukuku ile İlişkisi
Uluslararası hukuk, devletler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallar bütünüdür.Vergi hukuku ile uluslararası
hukuk, özellikle vergi yasalarının şahsiliği ve mülkiliği (yerselliği) ilkeler çerçevesinde yakın ilişki içerisindedir. Bu
çerçevede kural olarak vergi hukuku, evlilik, ikametgâh, rüşt gibi özel hukuk kurumlarını ve kavramlarını aynen
kabul etmektedir.
Vergi Hukukunun Kaynakları
Hukukun kaynağı; hukuku doğuran organ olup hukuk kurallarının büründüğü somut biçimdir. Bu
çerçevede hukukun kaynağı yasama, yürütme veya yargı organları olabileceği gibi örf ve adet ve bilimsel öğreti
de olabilmektedir. Bu kaynaklar arasında ise kuvvet ve geçerlilik yönünden bir hiyerarşi vardır. Buna normlar
hiyerarşisi adı verilir. Söz konusu kaynakları yasamadan, yürütmeden ve yargıdan doğan asli kaynaklar, yürütme
ve yargıdan doğan yardımcı kaynaklar ve diğer yardımcı kaynaklar olarak delege etmek mümkündür.
Vergi Hukukunun Asli (Bağlayıcı) Kaynakları
Vergi hukukunun asli kaynaklarını yasama, yürütme ve yargı organından doğan kaynaklar şeklinde
sıralamak mümkündür.
Yasama Organından Doğan Asli Kaynaklar
A)Anayasa: Devlet iktidarının yöneleceği genel amacı, yerine getireceği görevleri ve bu iktidarın nasıl
kullanılacağını ve onun sınırlarını ve bütün bunlarla ilgili diğer temel konuları kurallara bağlayan metne anayasa
denir. Vergileme işlemi de hem kişilerin hak ve özgürlüklerine, mal varlıklarına yönelik bir devlet müdahalesidir,
hem de demokratik rejimin devamlılığını sağlayan ve siyasal iktidarın sosyal ve iktisadi politikalarını hayata
geçirmesine imkân veren bir araçtır. Bu nedenle anayasa, vergi hukukunun hiyerarşik olarak en başta gelen asli
kaynağı olup vergi konusundaki hükümler kaynağını ondan alır.
B)Kanun: "Kanunlar, anayasanın yetkili kıldığı organ tarafından çıkarılan yazılı, genel, sürekli ve soyut hukuk
kurallarıdır. kanunlarını iki grup altında değerlendirmek mümkündür. Bunlardan ilki, tüm vergilere uygulanması
gereken genel nitelikte ilke, kavram ve kurumları düzenleyen Vergi Usul Kanunu ve Amme Alacaklarının Tahsil
Usulü Hakkında Kanun; ikincisi de çeşitli vergilere ilişkin hükümler ihtiva eden Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar
Vergisi Kanunu, Emlak Vergisi Kanunu, Veraset ve İntikal Vergisi Kanunu, Katma Değer Vergisi Kanunu gibi
kanunlardır. Bunlardan ayrı olarak da vergi hukuku açısından özel bir önem taşıyan ve her yıl yürütme
tarafından hazırlanıp yasama tarafından onaylanan Bütçe Kanunu'ndan söz edilebilir.
C)Uluslararası Andlaşmalar (Uluslararası Vergi Andlaşmaları): Uluslararası andlaşma; "uluslararası hukukun
kendilerine bu alanda yetki tanıdığı kişiler arasında, uluslararası hukuka uygun bir biçimde, hak ve
yükümlülükler doğuran, bunları değiştiren ya da sona erdiren yazılı irade uyuşmasıdır. Bu andlaşmalar,
Anayasa'nın verdiği yetkiyle yürütme tarafından yapılırken daha sonra yasama tarafından kabul edilir ve
Cumhurbaşkanı tarafından onaylanır.
Yürütme Organından Doğan Asli Kaynaklar
A)Kanun Hükmünde Kararnameler: Kanun Hükmünde Kararname; organik olarak yürütme maddi olarak da
yasama işlemi niteliğindedir. Ancak Anayasa'nın 121-122'inci maddelerine istinaden, sıkıyönetim ve olağanüstü
hâllerinde Cumhurbaşkanı'nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu tarafından vergilemeye ilişkin kanun
hükmünde kararname çıkarılabilecektir.
B)Bakanlar Kurulu Kararları: Vergilerin kanuniliği ilkesi gereğince vergilere ilişkin düzenlemelerin kanunla
yapılması Anayasal zorunluluk olsa da Anayasa'nın 73'üncü maddesinin son fıkrasına göre Bakanlar Kuruluna,
vergi ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde
kanunun belirttiği alt ve üst sınırlar içinde değişiklik yapma yetkisi verilebilir.
3
C)Tüzükler: Tüzükler, kanunların nasıl uygulanacağını gösteren veya kanunların emrettiği konuları tespit etmek
amacıyla çıkarılan normlardır. Bakanları Kurulu tarafından çıkarılan tüzükler, Cumhurbaşkanı tarafından
onaylanır ve Danıştayın incelemesine tabidir.
D)Bakanlık Kararları: Vergi kanunları oranların ve belirli düzenlemelerin bir veya birden fazla bakanlık
tarafından yapılabileceğini belirtebilir.
E)Bağlayıcı Genel Tebliğler (Uygulama Tebliğleri): Bunlar, vergi kanunlarının düzenlenmesini Maliye Bakanlığına
bıraktığı hususlara ilişkin tebliğlerdir.
Organından Doğan Asli Kaynaklar
Vergi hukukun asli kaynakları olan Anayasa Mahkemesi Kararları ve İçtihadı Birleştirme Kararlarına geçmeden
önce önemli bir hususa değinmek faydalı olacaktır.
A)Anayasa Mahkemesi Kararları: Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM
İçtüzüğünün Anayasa'ya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetleyen ve bireysel başvuruları karara
bağlayan bir yüksek mahkemedir. Bunlardan ilki usulüne uygun olarak yürürlüğe giren uluslararası vergi
andlaşmaları, diğer ise olağanüstü ve sıkıyönetim hâllerinde vergilere ilişkin çıkarılan kanun hükmünde
kararnamelerdir.
B)İçtihadı Birleştirme Kararları: Danıştay ve Yargıtayın, yargı çevrelerinin ayrı görüşler nedeniyle ortaya çıkan
tereddütlerini gideren ve uygulama birliğini sağlayan bağlayıcı ve genel kapsamlı kararlarıdır. Vergi hukuku
açısından özellikle Danıştayın içtihadı birleştirme kararları önemli ve yaygındır. Nitekim Danıştay İçtihadı
Birleştirme Kurulu kararları, Danıştay daire ve kurulları ile idari yargı ve vergi idaresi açısından bağlayıcıdır. Aynı
durum Yargıtayın içtihadı birleştirme kararları için de geçerlidir.
Vergi Hukukunun Tali (Yardımcı) Kaynakları
Vergi hukukunun tali kaynaklarının yürütme organından doğan tali kaynaklar, yargı organından doğan
kaynaklar, örf ve adet ve son olarak doktrin olarak sıralamak mümkündür.
Yürütme Organından Doğan Yardımcı Kaynaklar
A)Yönetmelikler: "Yönetmelikler, bakanlıklar ve diğer kamu tüzel kişileri tarafından, görev alanlarını ilgilendiren
kanun ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla çıkarılan düzenleyici idari işlemlerdir.Bakanlar Kurulu
ve/veya Maliye Bakanlığı; kanunun yetki vermesi ve/veya kendilerinin gerekli görmeleri hâlinde her zaman
yönetmelik çıkarabilirler.
B)Bağlayıcı Olmayan Genel Tebliğler (Yorum Tebliğleri): Maliye Bakanlığının vergi kanunları ile ilgili açıklamalar
yapmak ve şüpheleri gidermek amacıyla gerek teşkilatına gerekse mükelleflerine yönelik hazırladığı tebliğlerdir.
C)Genelgeler: Maliye Bakanlığının uygulama birliğini sağlamak amacıyla teşkilatına yazdığı ve kanun
hükümlerinin uygulanmasında uyulacak ilkeleri gösteren emirlerdir.
D)Özelgeler (Muktezalar) ve Sirkülerler: Özelgeler, vergi durumları, uygulaması bakımından tereddüte düşen ve
şüpheye kapılan mükelleflerin, Gelir İdaresi Başkanlığına veya yetkili kılınan makamlara yaptıkları yazılı
başvurularına verilen cevaplardır. Sirküler ise özelgelerin bir araya getirilmesi hâlinde hazırlanan kaynaklardır.
Diğer bir ifadeyle, birden fazla mükellefin benzer konuda açıklama istemeleri hâlinde cevap, sirküler yoluyla
verilir. Ne özelgeler ne de sirkülerler; yeni bir kural ve hüküm getirmeyip mevcut mevzuat hükümlerini
açıklamak ve yorumlamak için kullanıldıklarından, vergi hukuku açısından yardımcı kaynak olarak
değerlendirilmektedir (Bilici, 2012, s. 41; Karakoç, 2012, s. 118-119).
4
Yargı Organından Doğan Yardımcı Kaynaklar
Yargı Kararları: Yargı kararları, yargı yerleri olan mahkemeler tarafından verilen kararlardan çıkarılan
ilkelerdir. İçtihadı birleştirme kararları dışında kalan mahkeme kararları vergi hukuku açısından yardımcı kaynak
niteliğindedir. Bu kararlara örnek olarak Danıştay Dava Daireleri Kurulu kararları, daire kararları, bölge idare
mahkemesi kararları ve vergi mahkemesi kararları gösterilebilir.
Örf ve Âdet
Örf ve Âdet topluluk içerisinde genel kabul gören ve uyulması zorunlu geleneklerdir. Bir geleneğin örf ve adet
hukuku hâline gelebilmesi için toplumda genel kabul görmesi, devlet tarafından desteklenmesi ve süreklilik arz
etmesi gerekir.
Bu çerçevede vergi hukuku anlamında örf ve âdetin kaynak olarak kullanıldığı duruma örnek olarak veraset ve
intikal vergisi çerçevesinde örf ve âdete göre verilmesi alışıldık olan hediye, cihaz, yüzgörümlüğü ve
drahomaların bu vergiden müstesna tutulması gösterilebilir.
Doktrin (Öğreti, Bilimsel İçtihatlar)
Doktrin, hukuk bilim insanlarının ve düşünürlerinin hukuki konular hakkındaki bilimsel görüş ve kanaatleridir.
Vergi hukuku yönünden bilimsel görüşlere ilişkin eser tipleri; tezler, sistematik eserler, raporlar, incelemeler,
şerhler, bibliyografyalar, derlemelerdir.
1-
Aşağıdakilerden hangisinin vergi hukukunun konusu içerisinde değerlendirilmesi yanlıştır?
a)
Vergi ve benzeri mali yükümlülüklerin tarh-tebliğ-tahakkuk ve tahsili
b)
Alınan vergi ve benzeri mali yükümlülükler dolayısıyla ortaya çıkan hak ve ödevler
c)
Kamu hizmet sunumu
d)
Vergi suç ve cezaları
e)
Vergi anlaşmazlıklarının/uyuşmazlıklarının çözümü
2-
İdarenin kuruluşunu ve işleyişini düzenleyen, kamu hukuku kurallarına ne ad verilir?
a)
İdare Hukuku
B)Anayasa Hukuku
D)Vergi Hukuku
C)Yargılama Hukuku
E)Ceza Hukuku
3-Aşağıdakilerden hangisi vergi hukukunun yasamadan doğan asli
kaynaklarından biridir?
A)Kanun Hükmünde Kararname
B)İçtihadı Birleştirme Kararı
C)Tüzük
D)Uluslararası Vergi Andlaşmaları
E)Yönetmelik
4-Kanunların nasıl uygulanacağını gösteren veya kanunların emrettiği konuları tespit etmek amacıyla çıkarılan
normlara ne ad verilir?
A)Yönetmelik
D)Genel Tebliğİ
B)Tüzük
C)Genelge
E)Özelge
5-Aşağıdakilerden hangisi vergi hukuku yönünden bilimsel görüşlere ilişkin eser tipleri arasında gösterilebilir?
A)Tezler
D)Şerhler
B)Sistematik Eserler
E)Hepsi
5
C)Raporlar
6-Dar anlamda vergi hukukunun kapsamı, aşağıdaki kamu gelirlerinden hangisi ile sınırlıdır?
a)
Vergi
B)Resim
C)Harç
D)Şerefiye
E)Parafiskal Gelir
7-
Vergi hukuku ile aşağıdaki hukuk dallarının hangisi arasında genel ve özel hüküm ilişkisi vardır?
a)
Anayasa Hukuku
b)
Ceza Hukuku
c)
Yargılama Hukuku
d)
İdare Hukuku
e)
Uluslararası Hukuk
8-
Anayasa'nın yetkili kıldığı organ tarafından çıkarılan yazılı, genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarına
ne ad verilir?
a)
Yönetmelik
b)
Kanun
c)
Tüzük
d)
KHK
e)
Genelge
9-
Uluslararası vergi andlaşmaları hangi amaçla yapılır?
a)
Adaleti sağlamak amacıyla
b)
Eşitliği sağlamak amacıyla
c)
Yasallığı sağlamak amacıyla
d)
Genelliği sağlamak amacıyla
e)
Çifte vergilendirmeyi önlemek amacıyla
10- Aşağıdaki yargı yerlerinden hangisinin aldığı kararlar, vergi hukukun asli
kaynakları arasında yer alır?
a)
Danıştay Dava Daireleri
b)
Danıştay İçtihadı Birleştirme Kurulu
c)
Danıştay Daireleri
d) Bölge İdare Mahkemesi
E)Vergi Mahkemesi
l.C, 2.A, 3.D, 4.B, 5.E, 6. A, 7. D, 8. B, 9. E, 10. B
REYHAN TUNA
6