ses olayları - Hacettepe Hukuk

SES OLAYLARI
Ses Olayları
• 1.) Ünlü Türemesi
Yan yana iki ünsüzle başlayan, hemen tümü Batı dillerinden geçmiş
sözcüklerin başına dar bir ünlü gelir:
Skarpin (scarpina)---iskarpin
Stasyon (station)-----istasyon
Stampa-----------------ıstampa
Skala (scala)-----------iskele
1. Ünlü türemesi
• Kimi tek heceli Türkçe sözcüklere –cik küçültme eki eklendiğinde,
ekten önce bir ünlü, çoğu kez dar bir ünlü getirilir:
Bir>biricik
Dar>daracık
Az>azıcık
1. Ünlü türemesi
• Arapça kökenli olup iki ünsüzle biten birçok tek heceli sözcükte, iki
ünsüz arasına dar bir ünlü getirilir:
Akl>akıl
Şükr>şükür
Şekl>şekil
Nakl>nakil
Sabr>sabır
2. Ünsüz Türemesi
• Sözcüğün özgün halinde bulunmayan bir ünsüzün sözcüğün başına,
ortasına veya sonuna eklenmesidir. Genellikle halk dilinde ve ağız
özelliği olarak ortaya çıkar:
• vur- (aslı ur-)
hörgüç (aslı örgüç)
höyük (aslı öyük) gibi birkaç sözcükte yazı diline yansır.
2. Ünsüz Türemesi
• Etmek, eylemek, yapmak yardımcı fiilleriyle oluşturulan birleşik fiiller
ünsüz türemesine örnek olabilir:
Affetmek
Hissetmek
2. Ünsüz türemesi
• İçinde yan yana iki ünlü bulunan yabancı kökenli sözcüklerde bu
ünlüler arasına (y,h,v) gibi ünsüzler girmektedir.
Mai>mavi
Fiat>fiyat
Acaip>acayip
Faide>fayda
Bioloji>biyoloji
Tualet>tuvalet
Taife>tayfa
3. Ünlü düşmesi
• Türkçede ikinci hecelerinin ortasında dar bir ünlü bulunan bazı
sözcüklere, ünlü ile başlayan bir ek gelince bu dar ünlüler düşer:
Ağız>ağzı
Burun>burnu
Omuz>omzu
Gönül>gönlü
Oğul>oğlu
3. Ünlü düşmesi
• Ünlü düşmesi ikiden çok heceli sözcüklerde de görülür:
Devirim>devrim, Kıvırım>kıvrım, Kavuruk>kavruk
Savuruk>savruk, Hepisi>hepsi, Bükülüm>büklüm
Ayrıca konuşma dilinde ve ağızlarda meydana gelen ama yazı diline
yansıtılmayan ses düşmeleri de vardır:
burada> burda, nerede> nerde, Hatice> Hatçe…
4. Ünsüz Düşmesi
Sözcükteki ünsüzlerden birinin düşmesidir.
Alçak-cık>alçacık, ufak-cık>ufacık, büyük-cek> büyücek
• Özel bir türü ise alıntılarda meydana gelen «tekleşme»dir. Türkçede
sözcük kökünde ikiz ünsüz bulunmadığından ünsüzlerden biri düşer:
Hammam> hamam, kassab> kasap, edebiyyat> edebiyat…
5. Hece Düşmesi
• Aynı ya da benzer seslerden oluşan ve yan yana söylenen hecelerden
birinin düşmesidir. Hece düşmesi kimi sözcüklerde yazı diline de
geçmiştir:
• Pazar ertesi > pazartesi
• Yeterlilik> yeterlik
• Duyarlılık> duyarlık
6. Hece Kaynaşması
• Zayıf ünsüzler olan ğ, h, y seslerini taşıyan hecelerde hem bu seslerin
hem de yanlarındaki ünlünün düşmesi veya ünlünün değişmesidir.
• Postahane> postane
• Eczahane> eczane
• Hastahane> hastane
7. Ünlü Birleşmesi
• Birincisi ünlüyle bitip ikincisi ünlüyle başlayan ve bir arada kullanılan
iki sözcükten birincinin sonundaki veya ikincinin başındaki ünlü düşer.
• Aşağıdakilerin hangi iki sözcükten oluştuğunu söyleyin:
Nasıl, niçin, şöyle, kahvaltı, cumartesi, güllaç, sütlaç
8. Benzeşme
• Bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da
eş duruma getirilmesi olayıdır.
• Yazı dilinde: pantolon
Konuşma dilinde: pantalon
yazı dilinde: parlamento
konuşma dilinde: parlemento
8. Benzeşme
• n>m benzeşmesi yazı diline de geçmiştir; kimi sözcüklerde «b»den
önce gelen «n», «m»ye dönüşür:
Çarşamba, ambar, perşembe, tembel, memba, tembih, çember, kambur
9. Aykırılaşma
• Dilde benzeşme olayının tam tersi bir eğilimle oluşur. Bir sözcükte
bulunan aynı iki söyleyişin başka seslere ve başka söyleyişlere
dönüşmesidir. Özellikle yabancı kökenli sözcüklerde rastlanır:
• Muşamma>muşamba
• Attar>aktar
10. Göçüşme
• Sözcük içinde seslerin, genellikle yan yana bulunan ünsüzlerin yer
değiştirmesi ile daha kolay bir söyleyişe yönelmeyi sağlar:
• Aşağıdaki sözcükler, Anadolu ağızlarında nasıl söyleniyor?
Kibrit, toprak, köprü, yüksek, yüzük, ekşi, memleket, perhiz
Uzak göçüşme ise aralarında başka bir ses bulunan ünsüzlerin yer
değiştirmesidir: lanet> nalet, ödünç> öndünç…
11. Ünlü Daralması
Sözcüklerdeki geniş ünlülerin daralmasıdır.
-yor eki kendinden önce gelen ünlüyü daraltır.
De-yor > diyor
Gel-e-yor > geliyor
12. Tonlulaşma
Günümüzde d tonlu sesiyle başlayan bazı sözcükler daha eski
dönemlerde t sesiyle başlamaktaydı: taş > dış, tıl > dil…
Tonsuz ünsüzlerle biten çok heceli sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek
geldiğinde tonlulaşma görülür: ağaç-ı > ağacı, kitap-a > kitaba…
Bazı tek heceli sözcüklerde de tonlulaşma görülür: dip-e > dibe, kap-a >
kaba…
13. Tonsuzlaşma
Tonsuz ünsüzlerle biten sözcükler tonlu ünsüzlerle başlayan bir ek
aldığında ekteki ünsüz tonsuzlaşır:
Sokak-da > sokakta, ağaç-dan > ağaçtan…
Ayrıca alıntıların sonlarındaki b,c,d,g sesleri p,ç,t,k’ye dönüşür:
Şarab > şarap, ihrac > ihraç, aheng > ahenk…