Düz-Geniş - files.eba.gov.tr

SES BİLGİSİ
MUSTAFA
DEMİRCAN
SES: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir.
Ağzımızın tek bir hareketiyle hiçbir engele
uğramadan çıkan sesler olduğu gibi bir ses
yardımı ile çıkan sesler de vardır.
Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir.
Dilimizde yirmi dokuz adet harf vardır. Bunlardan
sekiz tanesi ünlü yirmi bir tanesi ünsüzdür.
ÜNLÜLER VE ÖZELLİKLERİ
Dilimizde sekiz adet ünlü ses vardır.Bunlar ;
A E
I
İ O Ö U Ü
Her bir ünlünün ağzın,dudakların ve dilin aldığı
durumlara göre çeşitli özellikleri vardır.
DÜZ ÜNLÜLER
YUVARLAK ÜNLÜLER
GENİŞ
ÜNLÜLER
DAR
ÜNLÜLER
GENİŞ
ÜNLÜLER
DAR
ÜNLÜLER
KALIN
ÜNLÜLER
A
I
O
U
İNCE
ÜNLÜLER
E
İ
Ö
Ü
A, E, I, İ
O, Ö, U, Ü
UYUMLAR
A
DÜZ, KALIN, GENİŞ
E
DÜZ, İNCE, GENİŞ
I
DÜZ, KALIN, DAR
İ
DÜZ, İNCE, DAR
O
YUVARLAK, KALIN, GENİŞ
Ö
YUVARLAK, İNCE, GENİŞ
U
YUVARLAK, KALIN, DAR
Ü
YUVARLAK, İNCE, DAR
UYUMLAR
Ünlülerle ilgili iki adet uyum vardır
UYUMLAR
BÜYÜK
ÜNLÜ
UYUMU
KÜÇÜK
ÜNLÜ
UYUMU
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe’nin kalınlık-incelik uyumudur.Büyük ünlü
uyumu kuralına göre;
Kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra yine
kalın ünlüler (a, ı, o, u),
ince ünlülerden (e, i, ö, ü), sonra yine
ince ünlüler (e, i, ö, ü) gelir.
a, ı, o, u
e, i, ö, ü
a, ı, o, u
e, i, ö, ü
UYUMLAR
Örnekler:
Silgi: silgi > her iki “i” sesi de ince
Dönemeç: dönemeç > “ö” ve “e” sesleri ince
Kurak: kurak > “u” ve “a” sesleri kalın
Doruk: doruk > “o” ve “u” sesleri kalın
UYUMLAR
Örneklerden de anlaşıldığı gibi kalın bir
sesliden sonra kalın bir sesli ile, ince bir
sesliden sonra ince bir sesli ile devam
eden Türkçe kelimeler “Büyük Ünlü
Uyumu” kuralına uyarlar.
Öyleyse;
silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri
“Büyük Ünlü Uyumu”na uyarlar.
Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler
Dilimizde var olan ve sıklıkla kullanılan altı
adet ek şekil değiştiremediklerinden bazı
durumlarda büyük ünlü uyumunu
bozarlar.Bunlar:
-yor:
geliyor
-ken:
koşarken
-ki:
akşamki
-leyin: sabahleyin
-daş:
meslektaş
-mtırak: ekşimtırak
UYUMLAR
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Bu uyum Türkçe’nin düzlük-yuvarlaklık
uyumudur.Bu uyumun iki kuralı vardır.
Düz ünlülerden (a,e,ı,i) sonra yine düz
ünlüler (a,e,ı,i) gelir.
Yuvarlak ünlülerden sonra (o,ö,u,ü) ya
düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u, ü)
ünlüler gelir.
UYUMLAR

a, e, ı, i
(Düz)

o, ö, u, ü
(Yuvarlak)
a, e, ı, i
(Düz)
a-e
(Düz-Geniş)
u-ü
(Dar-Yuvarlak)
UYUMLAR
Örnekler:
Silgi: silgi > her iki “i” sesi de düz
Dönemeç: dönemeç > “ö” (yuvarlak) sesinden sonra “e”
(düz-geniş) sesi gelmiş ve yine düz bir sesle “e” devam
etmiş.
Kurak: kurak > “u” (yuvarlak) sesinden sonra
“a” (düz-geniş) sesi gelmiş.
Doruk: doruk > “o” (yuvarlak) sesinden sonra
“u” (dar-yuvarlak) sesi gelmiş.
Örneklerden de anlaşıldığı gibi düz bir
sesliden sonra düz bir sesli ile, yuvarlak bir
sesliden sonra ya düz-geniş ya da
dar-yuvarlak bir sesli ile devam eden
Türkçe kelimeler “Küçük Ünlü Uyumu”
kuralına uyarlar.
Öyleyse;
silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri
“Küçük Ünlü Uyumu”na uyarlar.
DİKKAT!
Küçük ünlü uyumu kuralında her bir harf için
yeni bir değerlendirme yapılır.Eğer uyum
yuvarlak bir harfle başlamış ve sonraki harf düz
ile devam etmiş ise kural da şekil değiştirir ve
artık kural düzlere göre incelenmeye başlanır.
Örnek:
çoraklık: yuvarlak/düz-geniş/düz

Örnekte görüldüğü gibi ikinci sesli olan “a”
sesinden sonra kural düz sesliler kuralına
dönmüştür. Bu durumda “çoraklık” kelimesi
“Küçük Ünlü Uyumu”na uyar.
SES OLAYLARI
SES OLAYLARI
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları
ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
1-Ünlü Düşmesi
2-Ünlü Türemesi
3-Ünlü Daralması
4-Ünlü Değişmesi
1-Ünlü Düşmesi:
Birkaç farklı yolla gerçekleşir. Hece
düşmesi ve aşınma da bu bölüm içinde
değerlendirilecektir.
Örnek: burun-u
sarı-ar-mak
kahve+altı
burnu
sararmak
kahvaltı
2-Ünlü Türemesi:
Bazı kelimelerin sonuna küçültme eki
getirildiğinde veya pekiştirme yapılırken
seslerin özelliğine bağlı olarak bir ses
türer.
Örnek: bir-cik
biricik
sağlam
sapasağlam
az-cık
azıcık
3-Ünlü Daralması
Sonunda geniş ünlü bulunan bazı
kelimelere –yor eki veya –y sesiyle
başlayan bir ek geldiğinde kelimenin
sonundaki geniş sesli dar bir sesliye
dönüşür.
Örnek: gözle-yor
gözlüyor
bağla-yor
bağlıyor
4-Ünlü Değişmesi
“Ben”, “Sen” gibi kişi zamirleri yönelme
durumu eki(-a, -e)ni aldıklarında zamirlerin
içindeki “–e” sesi değişir.
Örnek:
ben-e
sen-e
bana
sana
SES OLAYLARI
ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
2-ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
3-ÜNSÜZ TÜREMESİ
4-ÜNSÜZ DÜŞMESİ
5-BOĞUMLAMA(GERİLEYİCİ BENZEŞME)
1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Sert sessizle(p,ç,t,k) biten bir kelimenin
ardından yumuşak(b,c,d,g,ğ) bir sessiz
harf gelirse yumuşak sesle başlayan ek
benzeri bir sert sessize döner.
Örnek: çorap-cı
sokak-da
yenge.-den
çorapçı
sokakta
yengeçten
2-Ünsüz Yumuşaması
Sert sessizle biten bir kelimenin ardından
sesli ile başlayan bir ek geldiğinde ilk
kelimenin son harfi yumuşak ünsüze
döner.
Örnek: kitap-ı
ördek-e
kitabı
ördeğe
3-Ünsüz Türemesi
Bazı yabancı kökenli kelimelerin yardımcı
fiil alarak birleşik fiil oluşturduğu
durumlarda ilk kelimenin son sessiz
harfinden bir tane daha türer.Buna “ünsüz
ikizleşmesi” de denir.
Örnek: af+etmek
affetmek
hal+olmak
hallolmak
his+etmek
hissetmek
4-Ünsüz Düşmesi
Bu olaya “-k” sesinin düşmesi de
denir.Sonunda “-k” sesi bulunan
kelimelere küçültme eki geldiğinde bu ses
düşer.
Örnek: küçük-cük
küçücük
ufak-cık
ufacık
5-BOĞUMLAMA
İçinde “-n” ve “-b” sesi yan yana bulunan
kelimelerde “-n” sesi ”-m” ye dönüşür.Bu
kural birleşik kelimelerde ve özel isimlerde
geçerli değildir.
Örnek: sünbül
sümbül
anbar
ambar
penbe
pembe
SES OLAYLARI
DİĞER SES OLAYLARI
1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ
2-ULAMA
SES OLAYLARI
1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ
İki ünlü veya iki ünsüzün yan yana geldiği
durumlarda okumayı kolaylaştırmak
amacıyla gelen seslerdir.Yardımcı ünlüler
dar sesliler(-ı,-i,-u,-ü)iken yardımcı
ünsüzler(-y,-n) sesleridir.
NOT: “-ş” ve “-s” sesleri yardımcı
ünsüz değillerdir.
Örnek:
Ali-i
O-u
gör-yor
bil-r-im
Ali’yi
Onu
görüyor
bilirim
2-ULAMA
Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile
başlayan bir kelime geldiğinde ilk kelimenin
son harfi ikinci kelimenin ilk harfine
eklenmiş gibi okunur.bu olaya
ulama(ekleme)denir.
Örnek:
Senin araban çok uzun.