Türkiye`de Sınıflara Tarihsel Bir Bakış

Türkiye’de Sınıflara Tarihsel Bir Bakış
Lütfi Sunar
Sosyal Tabakalaşma / 2. Ders
0
Dersin İçeriği
• Türkiye’de Tabakalaşma Çalışmalarının Gelişmemesinin Nedenleri
• Klasik Osmanlı Toplumsal Yapısında Tabakalar
• Klasik Toplum Sisteminin ve Tabakaların Konumunun Değişimi
• Tabakalaşmanın Tarihsel Analizi
•
Şerif Mardin: Tabakalaşmanın Tarihsel Belirleyicileri
•
Kemal H. Karpat: Osmanlı’dan Türkiye’ye Orta Sınıfın Yokluğu
• Tabakalaşmanın Güncel Analizi
•
Behice Boran: Köylülüğe Dayanan Sosyal Zümreden Mülkiyete Dayalı Sınıfa
•
Mübeccel Kıray: Modernleşmeye Geçiş ve Ara Tabakalar
•
Korkut Boratav: Sınıfların Gelişimi ve Tabakalaşma
1
Türkiye’de Tabakalaşma Çalışmalarının Gelişmemesinin
Nedenleri
• Dünya’da tabakalaşma çalışmalarının canlılığın aksine Türkiye sosyolojisinde sınıf,
tabakalaşma ve toplumsal hareketlilik alanları çok az gelişmiştir.
• Bu konularla ilgili teorik bir çerçeve gelişmediği gibi ampirik çalışmalar da yeterli
değildir.
• Tabakalaşma çalışmalarının yeterince gelişmemesinin nedenleri:
1.
Türkiye’nin “sınıfsız ve imtiyazsız” bir ülke olduğuna olan Kemalist inanç
2.
Konunun siyasal bakımdan netameli ideolojik bir mahiyet kazanmış olması
3.
Sınıflar meselesinin uzun yıllar boyunca Marx/Weber karşıtlığına, nominalizm/realizm ayrışmasına ve sınıf-statü
grubu şeklindeki nominalist bir tartışmaya sıkışması
4.
“sınıflandırıcılar”ın ideolojik pozisyonlarında ısrar etmeleri
2
Klasik Osmanlı Toplumsal Yapısında Tabakalar
• Osmanlı toplumsal yapısı klasik dönemde pek çok çeşitliliği bünyesinde barındıran ve
dolayısıyla değişik düzeylerde katmanlaşmalara sahip bir yapıdır.
1.
Dinsel katmanlaşma: Müslümanlar ile Gayrimüslimlerin sistem içerisindeki konumlarını
birbirinden ayrışması
2. Siyasal katmanlaşma: Değişik toplulukların ve bölgelerin farklı siyasal haklara ve yönetim
biçimlerine sahip olmaları ile şekillenen bölgesel tabakalaşmalar
3. Mesleki katmanlaşma: Bu iki paralel katmanlaşmayı dikine kesecek şekilde Osmanlı
toplumunda farklı mesleklerin birbirlerinden ayrılması
•
kıyafet kodları
•
mesleklerin toplumsal işlevlerini öne çıkaran dayanışmacı ilişki ağları
4. Zümre sistemi: Asker, Ulema, Esnaf ve Köylüden müteşekkil ana zümrelerin birbirinden
ayrışması
3
Osmanlı Zümre Sistemi
• Osmanlı toplumsal sisteminde dört ana zümre vardır:
1.
Asker
2. Ulema
3. esnaf
4. köylü
4
Klasik Toplum Sisteminin ve
Tabakaların Konumunun Değişimi
• Klasik toplum sistemi ve tabakaların konumu 18. Yüzyılın başından itibaren çeşitli biçimlerde ve
düzeylerde değişime uğramış ve öncesine göre önemli bir düzeyde değişimler yaşamıştır.
• 18. yüzyılda imparatorluğun sınırlarının daralmaya başlaması ile birlikte etnik ve siyasi
çeşitliliğin ve katmanlaşmanın bir unsuru olan özerk yapıların sayısı azalmaya başlamıştır.
• Modernleşme girişimleri bürokratik merkezi bir devlet oluşturma girişimi ile dinlere, etnisitelere
ve daha önemlisi mesleklere dayalı sosyal katmanlaşmayı kaldırarak vatandaşlık kimliği
çerçevesinde bir homojenlik sağlamaya çalışmıştır.
• Bu girişimler ve yeniçeri ocağının kaldırılması klasik zümre sisteminin işleyişini bozmuş; esnaf ve
ulema zümreleri, hem sayıca hem de nitelik bakımından değişimler yaşamış; zümreler arasındaki
hiyerarşi yeniden tanımlanmıştır.
• Böylece klasik Osmanlı sosyal katmanlaşması değişerek yeni bir toplum modelini meydana
çıkarmıştır.
5
Klasik Toplum Sisteminin ve
Tabakaların Konumunun Değişimi
Eski Çeşitlilikten yeni Homojenliğe
• Çeşitlilikten Homojenliğe: Dağılma ve çöküş travması –Homojenleş(tirme)
• Eski-Yeni Çatışması: Eski zümre ve tabakaların kendi konumlarını koruma çabaları ile merkezi
bürokratik elitin devleti kurtarma gayesiyle ortaya koyduğu yeni dayanışmacı ve korporatist
sosyal model
• “kurtarıcı” bürokrasi karşısında tüm zümrelerin önemsiz ve aynı zamanda üstesinden gelinmesi
gereken ayrılıkçı yapılar olarak görülmesi
6
Sınıfsız İmtiyazsız Kaynaşmış Bir Kitle
• Cumhuriyetin erken dönem Kemalist korporatist söyleminde Türkiye toplumunun sınıfsız
imtiyazsız kaynaşmış bir kitle olduğu fikri kendisine güçlü bir yer bulmuştur.
1.
Osmanlı’nın çözülüş ve yıkılış tecrübesi
2.
Genç cumhuriyetin ulus inşa edici perspektifi
3.
Farklılıkları bir kapta eritip bir ulus meydana getirme isteği Türkiye toplumunda birbirinden farklı
tabakalar olduğunu inkâra götürür
7
Tabakalaşmanın Tarihsel Analizi
• Türkiye’de tabakaların olmadığı, Türkiye’nin tarihi toplumsal yapısının toplumdaki
farklılaşmaların ortaya çıkmasına uygun olmadığı söyleminden ötürü konu toplumsal yapının
tarihsel analizi ile birlikte ele alınagelmiştir.
• Konuyu Türkiye’deki tabakalaşma modelinin tarihsel yapısını araştırma eksininde kuran Şerif
Mardin ve Kemal H. Karpat gibi isimlere ek olarak Oya Baydar, Behice Boran, Mübeccel B. Kıray, Ali
Gevgilili, Korkut Boratav ve Sibel Kalaycıoğlu da tarihsel analizler içermekle birlikte ampirik
düzeyde tabakalaşma modelini açıklamaya yönelik çalışmalar yapan sınırlı sayıdaki isimler
arasında yer alırlar.
8
Şerif Mardin
Tabakalaşmanın Tarihsel Belirleyicileri
Tarihsel olarak Türkiye’de tabakalaşmanın niçin yoktur?
1.
Osmanlı toplum düzeninde babadan oğula geçen bir aristokrasinin (hereditary aristocracy)
bulunmayışı nedeniyle tabakalaşmanın keskin hatları bulunmamaktadır.
2. Mesleki ayrışma, farklılaşma ve bunun için lazım olan piyasa ekonomisi yeterince yoktur
3. Toprağın mülkiyeti devlette olduğu için üretim araçlarının mülkiyetine dayalı bir tabakalaşma da
söz konusu değildir.
9
Şerif Mardin
Farklılaşmış Meslek Yapılarının Ortaya Çıkmaması
• Türk aşiretleri, yarı-göçebe oldukları ve tarihsel çağlarda yarı yerleşik özellikler göstermeleri
sebebiyle Batı'daki toplumsal tabakalaşma sisteminin temeli olan ileri derecede farklılaşmış
meslek yapılarına sahip olmamışlardır.
• Özellikle, piyasa ekonomisi işlemlerinde ifadesini bulan mal ve hizmetler denetimine ilişkin
meslekler için geçerlidir.
• Farklılaşmış mesleki yapılar, sınıflardan söz edebilmenin önkoşulu olan faaliyetleri içermektedir.
• Türkler yerleşik yaşama geçtikten sonra ise tımar sistemi içinde tabakalaşmanın ön koşulu yine
ortaya çıkmamıştır (Mardin, 1967, p. 116).
10
Şerif Mardin
Üretim Araçlarında Mülkiyete Dayalı Sınıfların Çıkmaması
• Osmanlı toplum düzeninde meslekler ortaya çıkmadığı gibi üretim araçlarının mülkiyetine dayalı
bir tabakalaşma da söz konusu değildir.
• Osmanlı’da geçerli üretim ve yönetim modeli olan tımar sisteminde temel üretim aracı olan
toprağın mülkiyeti devletindi; tımar sahibi yalnızca tasarruf hakkını elinde tutardı. Bu sebeple
tımar sisteminde toprak babadan oğula devredilememekteydi (Mardin, 1967, p. 119).
• Tımar, ilkesel olarak, askerî hizmet karşılığında verilirdi. Ayrıca bu sistemde ne feodalizm ne de
babadan oğula geçen beylikler mevcuttur.
11
Şerif Mardin
Optimum Dengeye Çok Yaklaşmış Bir “Şark Despotizmi”
İmparatorluğu taşıyan “dört direk”
• Toplumsal yapıdaki ana tabakalar
1.
yönetenler (askerî)
2.
yönetilenler (reaya)
• Ara tabakalar
1.
yöneticilere yakın ulema
2.
reayaya yakın esnaf
• Toplumsal sistem tabakaların birbirinden kopukluğu üzerine bina edilmiştir.
• Eksik unsur: devletten bağımsız bir orta sınıf (burjuvazi)
12
Şerif Mardin
Eksik Tabakalaşma, Kayıp Halka ve Merkez-Çevre Temassızlığı
• Osmanlı’da orta sınıfın olmayışından ötürü eksik bir tabakalaşma söz konusudur.
• Bu toplumsal yapı ve tabakalaşma modeli sebebiyle toplumsal sistem birbirinden kopuk
unsurlardan oluşmaktadır.
• Osmanlı ve Türk modernleşmesi temelde bir aşiret toplumunun sınıflı bir topluma dönüşmesi
sürecidir.
• Modernleşme sürecinde burjuvazi yerine bürokrasinin güçlenmesi
• Bürokrasinin kendisini devlet imkanlarının tekeli üzerine bina etmesi
• Yeni girişimci sınıf piyasadan ziyade devlete bağlı gelişti, devlete bağımlı orta sınıf türedi
• Devletin ekonomideki geleneksel belirleyici rolünün modernleşme döneminde başka araçlarla
devam etmesi
13
Kemal H. Karpat
Osmanlının Klasik Toplumsal Düzeni
Osmanlı toplumsal düzeninin iki temel kurumu:
1.
Tabakalı zümre modeli
2. Millet sistemi
14
Kemal H. Karpat
Osmanlının Klasik Toplumsal Yapısındaki Tabakalaşma
Osmanlı millet sistemi de kendi içinde bir tabakalaşma modeli olsa da “dini ve etnik sınırları aşan
dört tabakalı hiyerarşik bir toplumsal düzen
1.
Askerler
2. Bürokratlar
3. zanaatkar ve tüccarlar
4. reaya, yani üretici sınıflar
Bu düzende her bir zümre bir işlev üstlenmiştir ve toplumsal yapı bir denge içerisinde varlığını
devam ettirmektedir.
15
Kemal H. Karpat
Osmanlı Klasik Toplumsal Tabakalaşmasında Değişim
• Osmanlı klasik toplumsal tabakalaşması onyedinci yüzyılın başından itibaren bir değişim
içerisine girmiştir.
• Yeni değişim güçleri ile birlikte üçüncü (tüccarlar ve zanaatkarlar) ve dördüncü (köylüler ve
çobanlar) zümrenin sosyal işlevlerinde farklılaşmalar meydana gelmeye başlamıştır.
• Bu değişimle birlikte doğal olarak sosyal denge bozulmuş ve birinci (askeriye) ve ikinci
(kalemiye/ilmiye) zümrenin sosyo-ekonomik temelleri de sarsılmıştır.
• Sosyal yapıdaki bu bozulma neticesinde bir zümre olarak hükümetin tahsis ettiği ünvanlarla
ayan ve toplum içinden sivrilip öne çıkan eşraf ortaya çıkmıştır.
16
Kemal H. Karpat
Orta Sınıfın Yükselişi ve Düşüşü
• Ayan ve Eşraf: Orta sınıfın Müslüman kesimi
• Klasik zümrelerden farklı bir konumlanış
• Yenileşme sürecinin bürokratik merkezi ile rekabet ve konum kaybı:
1.
Ayanların merkezdeki askeri bürokrasi ile girdikleri güç mücadelesini kaybetmeleri
2.
Eşrafın merkezi sivil bürokrasinin kontrol alanını daraltacağı korkusuyla sürekli denetim altında tutulması.
• Modernleşme ile başlayan merkezileşmenin klasik Osmanlı toplum yapısında temelleri mevcut
olan orta sınıfın aleyhine işlemesi
17
Kemal H. Karpat
Yeni Bir Müslüman Orta Sınıfın İmali
• Modernleşmeci bürokrasi bozulan toplumsal ve iktisadi dengeyi sağlamak üzere yeni bir
Müslüman orta sınıf çıkarmaya yönelik politikalar takip etmiştir.
• Orta sınıfın oluşturma uğraşı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devreden en önemli gündemlerden
biridir.
• Ancak merkezi yönetimin kendisini kurma biçimi, ve modernleşmeci bürokrasinin güç tekeli
arzusu çöküş sürecinin kaygıları ile bir araya gelince rüşeym halindeki orta sınıfa karşı
güvensizlik meydana çıkmıştır (Karpat, 2008, p. 31).
• Ayanlığın ortadan kaldırılmasını ile birlikte kaçan müstakil bir orta sınıf oluşturma fırsatının
bir daha aynı şekilde oluşamadığını dile getirmektedir.
• Modernleşmenin ana hattı boyunca bağımsız bir orta sınıfın yerine devlete bağımlı bir orta
sınıf ortaya çıkmıştır.
18
Kemal H. Karpat
Türkiye’de Sınıflar ve Tabakalaşmada Dönümler
•
Türkiye’de sınıflar ve tabakalaşma üzerine yapılan ampirik çalışmalarda üç tarihe vurgu
yapılmaktadır.
•
1950 sonrasında Türkiye’de hızlı bir sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla
geleneksel sosyal yap ve sınıflar değişmeye başlamış; bir sanayi burjuvazisi, bir işçi sınıfı
oluşmuş, bunu tamalar bir biçimde memur orta sınıfı genişlemiştir.
•
1980 sonrasında dünyaya açılma ve liberalizasyon ve fordist ekonomiden post-fordist
ekonomiye geçişin dinamikleri ile birlikte tabakalaşma sisteminde ciddi değişimler ortaya
çıkmıştır.
•
2000’den itibaren liberalizasyon ciddi bir biçimde hızlanmış, devletin ekonomideki rolü
yeniden tanımlanmış, kırdan kente göç dinamikleri zayıflamış ve kentleşmede yeni ilişkiler
baş göstermiştir.
19
Behice Boran
Üretim Araçları ve Mesleki Farklılaşma Analizi
Türkiye’de tabakalaşma konusu ile ilgili bilinen ampirik ilk çalışmayı yapan Borandır.
Boran’ın analizinin teorik temelleri şöyledir:
1.
Toplumsal tabakalaşma doğayı işleme biçimine bağlı olarak şekillenir.
2. Toplumdaki sınıfsal farklılaşma mülkiyet farklılığından kaynaklıdır.
3. Tabakalaşma teknik alanda yaşanan ilerlemeye bağlı olarak toplumda artan işbölümü ve
farklılaşmaya bağlıdır
4. İşbölümündeki artışla toplumdaki işlerin sayısı çoğalıp ve nitelik bakımından birbirinden
ayrılmaktadır. Böylece her bir işi gören ayrı meslek grupları ortaya çıkmaktadır (Boran, 1943,
p. 63).
Boran’ın toplumsal yapı ve tabakalaşma yaklaşımı Marksist yaklaşımdan kayarak işlevselciliğe
yaklaşmaktadır.
20
Behice Boran
Köylülüğe Dayanan Sosyal Zümreden Mülkiyete Dayalı Sınıfa
• Türkiye toplumu köylülüğe dayanan sosyal zümreden mülkiyete dayalı sınıf tabakalaşma
modeline geçiş yaşamaktadır.
21
Mübeccel Kıray
Tabakalaşmaya Yaklaşımı
• İşlevselci ve Marxist kuramsal yaklaşımları birleşimi
• Tabakalaşmadaki değişimler toplumdaki yapısal işlevsel bütünlüğü sağlamada önemli bir rol
oynar
• Toplumsal değişme ile tabakalaşma arasında yakın bir ilişki vardır
22
Mübeccel Kıray
Türkiye’de Tabakalaşma ve Toplumsal Değişim
• Türkiye’de sanayileşme ve köyden kente göç (kentleşme) ile birlikte tabakalaşma örüntüleri
değişmiştir.
• Kentli bir modern sınıflı toplumun ortaya çıkışı
• Eski tabakalaşma örüntüleri ve bunun bozulmuş yeni biçimlerinin oluşturduğu engeller
toplumdaki bu değişimi yavaşlatmaktadır
Örn. Kırdaki makinalaşma ile birlikte ortaya çıkan yeni tabakalaşma biçimi modernleşmenin (yapısal işlevsel
bütünleşmenin) önünde engel tespit etmiştir
23
Mübeccel Kıray
Modernleşmeye Geçiş ve Ara Tabakalar
•
Modern topluma geçiş aşaması olarak adlandırdığı Türkiye’nin sanayileştiği ve kentleştiği
dönemde yeni ara tabakalar meydana gelmektedir.
•
Örneğin Ereğli üzerine yaptığı araştırmada eski toplumsal yapıda önemli bir işlevi olan
toprak ağalarının yerine şimdi kasabada tüccarlar geçmiştir.
•
Toplumun gittikçe formel ilişkilerin egemen olduğu bir yapıya kavuşacağı bu süreçte
tüccarlar bir tampon kurum işlevi üstlenmektedirler.
•
Bu geçişin tamamlanması neticesinde Kıray’a göre tüccarın bu rolüne artık gerek
kalmayacaktır.
•
Türkiye’nin üretim yapısındaki değişimler tabakalaşmaya da yansıyacak; artık köylü-ağa
tabakalarının yerine üretici-burjuva tabakaları geçecektir.
24
Korkut Boratav
Sınıfların Gelişimi ve Tabakalaşma
• Boratav Türkiye’de sınıfların gelişimi ve tabakalaşma üzerine teorik ve ampirik önemli çalışmalar yapan
bir isim olarak dikkat çekmektedir.
• Özellikle 1980’li Yıllarda Türkiye’de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm (1991) ile İstanbul ve Anadolu’dan Sınıf
Profilleri (2004 [1995]) isimli çalışmaları Türkiye’de sınıf yapılarına dair başka çalışmalara da temel
teşkil eden bir çerçeve oluşturmaktadır.
• Birinci çalışmada Boratav, Türkiye’nin önemli bir dönüşüm geçirdiği bir dönem olarak gördüğü 19771990 dönemini sınıf dinamikleri açısından incelemektedir.
• Kentsel ve kırsal sınıf şemaları çıkardığı ikinci çalışmasında ise Türkiye’de sınıf ve tabakalaşma
çalışmalarına önemli bir kavramsal katkı sağlamaktadır.
• Toplumsal farklılaşmanın bölüşüm ilişkileri zemininde gerçekleştiğini dile getiren Boratav sınıf ile
tabakalaşmayı birbirinden ayırmaktadır.
• Ona göre sınıf birincil bölüşüm ilişkilerini temsil ederken toplumsal tabaka ikincil bölüşüm ilişkilerine
denk düşmektedir.
25
Korkut Boratav
Kentsel Sınıf Şeması
Sermaye/işverenler (çalıştırdıkları işçi sayısına göre)
1. Bir veya iki sürekli işçi çalıştıranlar küçük burjuvazi/işveren
2. Üç veya daha fazla sürekli işçi çalıştıranlar orta-büyük burjuvazi/işveren
3. Sadece kendi hesabına çalışan esnaf/marjinaller
Ücretli/maaşlılar (meslek niteliğine göre)
4. Yükseköğrenim gerektiren elit işlerde çalışan yüksek nitelikli ücretliler
[hekim, mühendis, avukat gibi]
5. Belirli bir eğitime ve uzmanlaşmaya ihtiyaç duyulan beyaz yakalı ücretliler
[hemşire, banka memuru, diş teknisyeni, öğretmen, polis gibi]
6. Herhangi bir nitelik gerektirmeyen bedensel işlerde çalışan niteliksiz hizmet işçisi
[garson, bekçi, şoför, odacı, tezgahtar]
7. Dar anlamıyla proleter özelliği taşıyan daha çok “klasik” sanayi işlerinde çalışan mavi yakalı işçi
[sanayi, inşaat, maden işçileri gibi]
Emekliler
İşsizler
(Boratav, 2004, s. 23-25).
26
Korkut Boratav
Birleştirilmiş Kentsel Sınıf Şeması
• Kentsel işçi sınıfı = niteliksiz hizmet işçisi + mavi yakalı işçi + işsizler
• Kent burjuvazisi = orta-büyük burjuvazi/işveren
• Küçük burjuvazi ve marjinaller = küçük burjuvazi/işveren + esnaf/marjinaller
27
Korkut Boratav
Kentsel Sınıflarda Sosyal Hareketlilik
Kentsel sınıflarda görülen üç hareketlilik şeması:
(1) birinci şemada ömür boyunca meslek ve konum değiştirmede en zayıf olan beyaz ve
mavi yakalılar bulunmaktadır;
(2) işsiz grubun ömür boyu girdiği dönemsel olarak iş bulmak ve tekrar işsiz kalma
döngüsü;
(3) bir kısmı eğitimli gruplar ve kentli esnaf/marjinallerin yükselme potansiyeli ile ifade
edilen ve bu gruptan yüksek nitelikli ücretlilere ve buradan kentli küçük/orta/büyük
burjuvaziye geçiş.
(Boratav, 2004, s. 56-57)
28
Korkut Boratav
Kırsal Sınıf Şeması
Kırsal toplumsal yapıda sınıf yapıyı belirleyebilmek için Boratav üç temel ayrıştırma kriteri kullanmıştır:
üretim araçlarının mülkiyeti; ücretli işgücü istihdamı veya ücretli işgücü olarak çalışma durumu; toprağın
kiraya verilmesi veya kiralanması durumu. Bu çerçeve sahip olunan toprak miktarı ve niteliği (kuru-sulu),
traktör sahipliği ve ücretli işçi kullanımı gibi etkenlerle derinleştirilmiştir. Bu analizin neticesinde sekizli
bir kırsal sınıf şeması ortaya çıkmıştır
• Kapitalist çiftçi
• Zengin çiftçi
• Zengin Köylü
• Orta köylü
• Küçük köylü
• Yoksul köylü
• Tarım işçisi
• Rantiye
29
TEŞEKKÜRLER…
lutfisunar.info/dersler
30