Özet

Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne
Özet
Türkçede diğer dillerde olduğu gibi yapısına göre isim ve fiil cümleleri şeklinde
iki tür cümleden bahsetmek mümkündür. Türkçe cümlelerin temel unsuru yüklemdir ve fiil
cümlelerinde fiil, isim cümlelerinde de bir isim yüklem olarak mutlaka bulunmak zorundadıir.
Yüklem dışında cümlenin tamamlayıcı unsurları özne, zarf ve tamlayıcılar zikredilir.
Türkçenin söz dizimi (cümle bilgisi) ile ilgili kitaplarda veya genel olarak dil
bilgisi kitaplarında nesnenin tarifi, özellikleri ve türleri umumiyetle şu şekilde takdim edilir:
Nesne veya bazı dil bilgisi kitaplarında adlandırıldığı gibi, düz tümleç, mâlûm olduğu üzere
fiilin doğrudan doğruya tesir ettiği nesneyi veyahut da şahsı karşılayan cümle unsurudur ve
fiille ekli veya eksiz olmak üzere daima yükleme hâli ile bağlanır. Buna bağlı olarak da
nesneyi iki türe ayırmak mümkündür. Yükleme hâli ekini alan nesnelere “belirtili (belirli)
nesne”; yükleme hâli ekini almayan nesnelere ise “belirtisiz (belirsiz)” nesne adları
verilmektedir. Belirtili (belirli) nesnenin yerinin belirtisiz (belirsiz) nesneye nazaran daha
esnek olmasına karşılık, belirtisiz (belirsiz) nesnenin yeri sabit olup daima fiilin hemen
önündedir. Nesne yapı itibarı ile tek kelimeden oluşabildiği gibi kelime grupları şeklinde de
olabilir. Aynı cümlede belirtili (belirli) veya belirtisiz (belirsiz) şeklinde aynı cinsten olma
şartı ile birden fazla nesnenin bulunabilmesi, nesnenin bilinen diğer özellikleridir.
Bilindiği gibi, fiil cümlelerinde nesnenin bulunup bulunmaması, fiillerin geçişli
veya geçişsiz olmasına bağlıdır. Geçişsiz fiil ile kurulan cümlelerde hareket veya iş özneye
yönelik olduğu için bu tür cümlelerde nesnenin bulunmadığı; geçişli fiil ile kurulan
cümlelerde ise hareket veya iş nesneye yönelik olup onu etkilediği için bu tür cümlelerin
yükleminin (fiilinin) nesne istediği mâlûmdur. Dolayısı ile Türkçe cümle incelemelerinde
nesnenin sadece fiil cümlesinde özellikle de yüklemi geçişli olan fiil cümlelerinde
bulunabileceği hükmüne varılır. Fiil cümlelerinde bile durum böyle iken fiilin hiç yer
almadığı isim cümlelerinde nesne aramak doğru olur mu? Veyahut bazı dil bilimcilerin ileri
sürdükleri gibi bir fiil unsurunu ihtivâ etmesi sebebiyle isim cümlesinin de bir fiil cümlesi
olduğunu veya onun fiil cümlesinin hususî bir şekli olduğunu kabul edersek isim
cümlelerinde nesne aramak ne kadar doğru olur?
Cümledeki unsurların sayısı yazardan yazara, kitaptan kitaba farklılık arz ettiği
hâlde; bu sebeple bazen nesnenin (düz tümleç) ve yer tamlayıcısının (dolaylı tümleç) tek
cümle unsuru altında birleştirilmesine bağlı olarak cümle unsurlarının sayısı dörde indirildiği
hâlde Türkçede bütün cümle unsurlarının bulunduğu bir fiil cümlesinde özne (fail), yüklem
(fiil), nesne (düz tümleç), yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) ve zarf (belirteç) olmak üzere beş
cümle unsuru vardır. İsim cümlesinde ise nesnenin dışında diğer cümle unsurları bulunur.
Bugüne kadar yazılagelmiş dil bilgisi veya cümle bilgisi kitaplarında cümle unsurları bu
şekilde anlatılır. Sadece birine bir şey borçlu olmak örneğinde görüldüğü gibi, birleşik fiilin
yardımcı fiil kısmının düşmesi sebebi ile “borçlu” şeklinde bir isimle kurulan isim
cümlelerinde nesnenin bulunabileceğini ileri süren birkaç çalışma dışında, Türkçenin
gramerinde isim cümlelerinde nesnenin bulunamayacağı görüşü yaygındır.
Ancak tarafımızdan yapılan araştırmalar bunun böyle olmadığını, içinde nesne
bulundurabilen isim cümlelerinin sadece “borçlu” kelimesi ile kurulan isim cümleleri ile
sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır. Bu tebliğimizde bahsi geçen türdeki isim cümleleri ve
onların nesne aldığı durumlar ele alınacaktır.
Anahtar kelimeler: söz dizimi, isim cümlesi, cümle unsurları, nesne (düz
tümleç), geçişli fiil