boşaltım sistemi

BOŞALTIM SİSTEMİ
İlyas ŞAHAN
KONYA – HÜYÜK
Selki 19 Mayıs İlköğretim Okulu
FİZİK/Fen Bilgisi Öğretmeni
Bu Derste Neler Öğreneceğiz ?
1. Boşaltım nedir ?
2. Boşaltım sistemi organımız nelerdir ?
3. İnsanlarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
4. Bitkilerde boşaltım nasıl gerçekleşir ?
5. Bir hücrelilerde boşaltım nasıl gerçekleşir ?
6. Omurgasızlarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
7. Böbreğin görevleri nelerdir ?
8. Geri emilim nedir Nası gerçekleşir ?
9. Kan nefronlarda nasıl süzülür ?
10. Omurgalılarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
BOŞALTIM
Canlıda metabolik faaliyetler sonucunda vücud dışına atılması gereken zararlı
ve artık maddeler oluşur. Bu zararlı ve artık maddelerin dışarı atılmasına
boşaltım, boşaltımda görev yapan organ ve yapıların oluşturduğu sisteme de
boşaltım sistemi denir.
1. Bitkilerde boşaltım
2. Bir hücrelilerde boşaltım
3. Omurgasızlarda boşaltım
4. İnsanlarda boşaltım
Şeklinde 4 ana başlık altında inceleyeceğiz
1. Bitkilerde Boşaltım
Bitkilerde fazla su stomalardan terleme olayı ile, fazla CO2 stoma ve
lentisellerden difüzyonla atılır. Bazı otsu bitkiler terleme ile yeterli su
atamadığından (hava, su buharı ile dolgun olduğu zaman) yapraktaki
hidatodlardan damlama ile suyu atar. Bu olaya gutasyon denir. Azotlu
artıkların bir bölümü, inorganik tuzlar ve organik asitler köklerden toprağa
boşaltılırken, bazı bitkilerde de kristaller halinde kofullarda biriktirilip yaprak
dökümü ile birlikte atılır.
2. BİR HÜCRELİLERDE BOŞALTIM
Tek hücreli organizmalarda boşaltımı sağlamak amacıyla oluşmuş özel bir
yapı veya sistem yoktur.
Tek hücreli canlılardan amip, öglena ve paramesyum da CO2, NH3 gibi
boşaltım maddeleri pelikula denilen hücre zarından difüzyon ve osmozla
atılır.
Tatlı sularda yaşayan amip, öglena ve paramesyum gibi organizmalar
metabolizma artıklarını hücre yüzeyi ile attıkları için, hücre hacmine göre
hücre yüzeyi fazladır. Bu nedenle hücreye sürekli su girer. Bu su hücrenin
aşırı şişerek patlamasına neden olabilir. Hücrenin patlamasını önlemek için
fazla su kontraktil kofullarla difüzyonun tersi yönünde dışarı atılır.
3. OMURGASIZLARDA BOŞALTIM
Sünger ve sölenterlerde, boşaltım organı bulunmadığından, boşaltım vücut
yüzeyinden difüzyonla sağlanır.
Yassı solucanlardan Planarya da boşaltım organı olarak “alev hücreleri” bulunur.
Alev hücresinin esas görevi hayvanın vücudundaki su dengesini
sağlamaktır.
Halkalı solucanlar da (toprak solucanı) karbondioksiti vücut yüzeyinden difüzyonla
dışarı atar. Boşaltım organı, olarak nefridyum bulunur.
Şekil : Toprak Solucanında Nefridyumlar
Yumuşakcalarda da boşaltım organı nefridyumlardır. Nefridyumlar kirpikli
hunilerle başlar ve düz bir kanalla manto boşluğuna açılır. Örneğin Midye ve
Salyangoz.
Böceklerde oluşan karbondioksitin organizmadan atılması, trake borularıyla
gerçekleşir. Boşaltım artıkları ise “Malpighi tüpleri" ile atılır.
4. OMURGALILARDA BOŞALTIM
Omurgalılarda üreme sistemi ile boşaltım sistemi birbirine bağlantılı olup, boşaltım
böbrekler ile yapılır.
Su ve Kara Hayvanlarında Azotlu Artık Maddelerin Boşaltımla Atılması
Suda yaşayan tek hücrelilerle küçük basit yapılı su hayvanları amonyağı bol su ile
birlikte atarlar. Seyreltildiği için amonyağın zehirli etkisi azaltılmış olur.
Tatlı su balıklarında NH3 ve üre solungaçlar ve ağız epitelinden difüzyonla dışarıya
atılır. Böbrekler daha çok su dengesini ayarlamada görev yapar.
Deniz balıklarında glomerulus körelmiştir. Böbrek kandan çok az su süzer. Fazla
tuz solungaçlardaki tuz bezleriyle dışarı atılır.
Kara hayvanlarından böcekler, sürüngenler ve kuşlar vücutlarına çok az su
aldıklarından amonyağı ürik asit kristallerine dönüştürerek dışarı atarlar. Böylece
zehirli amonyağı çok az zehirli ürik asit halinde ve su kaybını en aza indirerek
atmış olurlar.
İnsanlar ve memeli hayvanlar amonyağı daha az zehirli üreye dönüştürürler.
Ürenin vücuttan atılması da bir miktar suyla sağlanır.
Ürenin çözünerek atılması için gerekli olan su,amonyak için gerekenden çok az
ürik asit için gerekenden biraz fazladır. Üre oluşumu ornitin devri olarak
adlandırılan bir tepkime dizisiyle sağlanır. İnsanda üre kuş ve sürüngenlerde ise
ürik asit oluşumunun gerçekleştiği yer karaciğerdir.
Karaciğerde oluşan üre, kan dolaşımına katılır ve böbreklere ulaşır. Kan
böbreklerden geçerken süzülen üre idrarla dışarı atılır.
5. İNSANDA BOŞALTIM SİSTEMİ
İnsan boşaltım sisteminin başlıca organları böbrekler, idrar kanalları ve idrar
torbasıdır. Her böbrekten çıkan birer adet idrar kanalı (üreter), idrar torbasına
(mesane) bağlanır. İdrar torbası da idrar kanalı (üretra) ile dışarı bağlanır.
Şekil: İnsanda Boşaltım Sisteminin Genel Yapısı
Böbrek, dıştan içe doğru kabuk (=korteks), bunun altında yer alan öz
(=medulla) bölgesi ve havuzcuktan (pelvis) meydana gelmiştir.
Böbrekte görev yapan temel birim nefrondur. Bir böbrekte yaklaşık 2 - 2,5
milyon nefron bulunur.
1. Nefronlardan Kanın Süzülmesi
Böbreklere gelen kanın süzülmesi boşaltım kanalcığının başlangıcındaki kılcal
damar ağından süzülür.
Şekil : Kılcallardan Nefron Kapsülüne Süzülme
Bu süzülme tamamen fizikseldir. Kılcal damarlardaki yüksek kan basıncı,
kan plazmasının bir kısmının boşaltım kanalcığına geçmesine sebep olur.
Bu geçiş olayına süzülme denir. Boşluğa geçen sıvıda inorganik tuzlar,
glikoz, üre ve su gibi maddeler bulunur. Sağlıklı bir insanda yaklaşık bir
günde 180 lt lik sıvı süzülür. Bu kan basıncına bağlı olarak değişir.
2. Geri Emilim ve İdrar Oluşumu
Eğer boşaltım kanalcığına süzülen sıvı aynen dışarı atılsaydı vücut çok miktarda
su ile birlikte glikoz, amino asit, ve inorganik tuzlar gibi faydalı maddeleri de
kaybetmiş olurdu.
Fakat durum böyle değildir. Süzülen sıvı içindeki faydalı
maddeler ve suyun büyük bir bölümü kanalcık hücreleri
tarafından emilerek tekrar kana geri verilir. Su dışındaki
diğer maddeler çoğunlukla aktif taşımayla geri emilir.
Emilen su miktarı vücudun o sıradaki ihtiyacına bağlı olup
hipofizden salgılanan “antidiüretik”(vazopressin)
hormon tarafından ayarlanır. Süzülme ile bütün maddeler
Bowman kapsülüne geçemezler kanalcık hücrelerini
saran kılcal damarlardaki bu maddeler (H+ ve NH+4) aktif
taşıma ile kanalcığa geçirilerek idrar oluşturulur. Bu olaya
salgılama veya aktif boşaltım denir.
Belirli bir pH’ta olan idrarda su, üre, ürik asit
vardır. İdrar öz bölgesindeki toplama
kanallarından havuzcuğa boşalarak idrar kanalı
ile idrar torbasında biriktirilir ve zaman zaman
idrar torbası düz kaslarının otonom çalışmasıyla
dışarı atılır.
3. Böbreğin Düzenleyici Rolü
Böbrekler, kanın bileşimini, pH derecesini, ve vücuttaki su, sodyum ve potasyum gibi
maddelerin miktarını düzenlemede görev yaparlar.
Ayrıca doku sıvısındaki su ve tuz miktarını düzenler. Böbreklerin bu düzenlemede görevini
yapmasında böbrek üstü bezlerinden salgılanan “aldosteron” ve hipofiz bezinin salgıladığı
“antidiüretik” hormonun etkisi büyüktür.
4. Böbreğin Görevleri
Metabolizma artıkları ve zehirli maddeleri atmak.
Organizmanın su dengesini ayarlamak.
İç ortamın iyon dengesini düzenlemek.
Kan plazmasının osmotik basıncını düzenlemek.
Organizmanın asit – baz dengesini düzenleyerek kan PH sının 7,4 te kalmasını
sağlamak.
Bu derste neler öğrendik
1. Boşaltım nedir ?
2. Boşaltım sistemi organımız nelerdir ?
3. İnsanlarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
4. Bitkilerde boşaltım nasıl gerçekleşir ?
5. Bir hücrelilerde boşaltım nasıl gerçekleşir ?
6. Omurgasızlarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
7. Böbreğin görevleri nelerdir ?
8. Geri emilim nedir Nası gerçekleşir ?
9. Kan nefronlarda nasıl süzülür ?
10.Omurgalılarda boşaltım nasıl gerçekleşir ?
Sorularının çecaplarını aradık
Bu soruların cevaplarını bulabildiysek konuyu kavramışız demektir.
Eğer bu soruların cevaplarını bulamadıysak hemen başa dönüp konuyu
tekrar etmekten başka çaremiz bulunmamaktatır
İlyas ŞAHAN
Fen Bilgisi Öğretmeni