02. Levha Hareketleri.qxp
advertisement
LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ YER’ÝN YAPISI Geosferler Dünya, iç içe farklý yoðunluk ve kalýnlýklardan oluþan geosferlerden oluþmuþtur. Geosferlerden yer kabuðunun ortalama kalýnlýðý 33 kilometre kadardýr. Yer kabuðu bileþim ve yoðunluk bakýmýndan granitik kabul (SÝAL) ve bazaltik kabuk (SÝMA) olmak üzere 2 kýsýma ayrýlýr. Yer’in derinlikleri hakkýnda elde edilen bilgiler • Geçmiþten günümüze bazý jeolojik devirlerde levhalarýn tahmini Volkanizmayla yeryüzüne ulaþan üst mantodan ge- konumlarý len materyallerin incelenmesiyle • Levha (Plaka) Bilimsel amaçlý ya da madencilik amaçlý yapýlan Karalarý oluþturan ve ayný zamanda okyanuslarýn ve denizlerin altýnda devam eden yer kabuðu tek parça deðildir. Yer kabuðu levha adý verilen parçalardan oluþmuþtur. sondajlarla • Yeryüzüne ulaþan meteoritlerin yapý ve bileþimlerinin incelenmesiyle • Çekirdekteki ýsýnýn etkisiyle ýsýnan magma kütlelerinde konveksiyonel akýntýlar oluþur. Bu akýntýlarýn etkisiyle levhalar, magmanýn akýcý olan üst kýsmýnda hareket eder. Deprem dalgalarýnýn ya da yapay sismik dalgalarýn incelenmesiyle elde edilir. Mantoda gerçekleþen konveksiyonel akýntýlar, Yer’in iç kýsýmlarýnda radyoaktif bozunum sonucunda oluþan ýsýnýn yüzeye aktarýlmasý zorunluluðundan kaynaklanýr. Sismik dalgalar yerküre içinde bulunduklarý ortamýn iletim özelliklerine baðlý olarak deðiþik yayýlma hýzlarý göstererek bulunduklarý ortam hakkýnda bilgi verebilmektedir. Levha Tektoniði Yerküre’deki bölgesel yapýlarýn oluþumuna yol açan ve tektonik hareketlere neden olan dinamik olaylarýn neden-sonuç iliþkisi dahilinde açýklanmasýný saðlayan, Yerküre’nin iç yapýsýnýn bir sonucu olarak ortaya çýkan bir hipotezdir. Günümüzde yer kabuðunu oluþturan levhalarýn hareket ettiðine dair birçok uydu gözlemleri ve ölçümleri vardýr. Ayrýca depremlerin ve volkanlarýn yeryüzündeki daðýlýmlarý, dünya ölçeðinde kýrýk hatlarý boyunca kýtalarýn hareketliliðini hiçbir þüpheye yer býrakmayacak þekilde göstermektedir. 31 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ Levha Tektoniðinin Kanýtlarý • • • Güney Amerika ve Afrika kýtalarýnda olduðu gibi ký- • Benzer tortul kaya gruplarý, günümüzde farklý ko- ta kenarlarýnýn birbirine uyumluluðu numlardaki kýtalarda bulunmaktadýr. Bu ise kýtalarýn Ayný jeolojik yaþlý sürüngen ve bitki türlerinin farklý Permiyen-Triyas döneminde birlikte olduðunu kanýt- kýtalarda bulunmasý lamaktadýr. • Benzer yaþlý kaya gruplarýnýn, bugün farklý konum- Farklý kýtalarda bulunan benzer yaþlý volkanik kaya- larda olan kýtalarda bir bütünün parçalarý þeklinde larda gerçekleþen paleomanyetik çalýþmalar, bu vol- yer almasý kanik kayalarda farklý manyetik kutuplarýn varlýðýný ortaya çýkarmýþtýr. Her kýta için ayrý bir manyetik kutup olamayacaðýna göre, günümüzde ayrýlmýþ olan bu kýtalar geçmiþ jeolojik devirde bir arada bulunuyorlardý. Levha Sýnýrlarý Yakýnlaþan levha sýnýrlarý Uzaklaþan levha sýnýrlarý Doðrultu atýmlý fay levha sýnýrlarý Yakýnlaþan Levha Sýnýrlarý Yakýnlaþan levha sýnýrlarýnda levhalar birbirine yaklaþacak þekilde hareket eder. Bu durumda yoðunluðu fazla olan levha diðerinin altýna doðru ilerler. Ýki levha Siluriyen yaþlý buzul kayalarý günümüzde farklý ko- arasýnda oluþan deformasyon zonuna yitim zonu denir. numlarda bulunmaktadýr.Kýtalarýn bugünkü konumlarý siluriyen yaþlý bu buzul kayalarýný açýklayamamaktadýr. 32 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ Ýki okyanusal levhanýn karþýlaþmasý Ýki okyanusal levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerde volkanik ada yaylarý ve derin okyanus hendekleri oluþur. Yakýnlaþan levha sýnýrlarýna örnek olarak Büyük Okyanus çevresini içine alan “Ateþ Çemberi” ve ülkemizi ve çevresi yakýn bir jeolojik geçmiþte Tetis Okyanusu’nun bulunduðu yakýnlaþan bir levha sýnýrý üzerinde bulunuyordu. Akdeniz günümüzde önemli ölçüde bu Tetis Okyanusu’nun kalýntýsýdýr. Uzaklaþan Levha Sýnýrlarý Okyanusal ve kýtasal levhalarýn karþýlaþmasý Okyanusal ve kýtasal levhalarýn karþýlaþtýðý yerde volkanizma kýta kabuðunda oluþur. Uzaklaþan levhalar Uzaklaþan levha hareketleri sýrasýnda levhalar biribirinden uzaklaþacak þekilde hareket etmektedir. Ýki kýtasal levhanýn karþýlaþmasý Levhalarýn uzaklaþmasý sýrasýnda oluþan alana astenosferden sokulum yapan magma kütlesi levha sýnýrlarýnda katýlaþarak levhalarýn hareketine neden olur. Okyanus tabanýnda yanardað oluþur. Ýki levha birbirinden uzaklaþtýðýnda bu iki levha yerkürenin diðer yüzünde birbirine doðru hareket eder. Ýki kýtasal levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerlerde litosfer kalýnlaþýr ve sýradaðlar oluþur. Sýkýþma kuvvetleri etkisinde kalan levha sýnýrlarýnda oluþan en önemli olay orojenezdir. Orojenez sýrasýnda geniþ alan kaplayan sedimentlerin çökelmiþ olduðu su altýndaki alanlar And Daðlarý, Himalayar ve Alplerde olduðu gibi faylar, bindirmeler ve kývrýmlarla birlerce metre yükselebilmektedir. Yani Amerika ve Avrasya levhalarý Atlas Okyanusu’nda birbirinden uzaklaþýrken, Büyük Okyanus’ta birbirine yaklaþýr. Atlas Okyanusu ne kadar büyüyorsa, Büyük Okyanus’ta o kadar küçülür. 33 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ Ýzlanda, levha sýnýrlarýnda ve aktif volkanlarýn bu- Doðrultu Atýmlý Fay Levha Sýnýrý lunduðu bir ülke olduðu için bu ülkede konutlarýn, hava alanlarýnýn, ana yollarýn ýsýtýlmasýnda, elektrik enerji üretiminde jeotermal enerji önemli ölçüde kullanýlmaktadýr. Roturue Gayzeri - Ýzlanda • Yellowstone Gayzeri - ABD Filipinler, Endonezya, Japonya,Yeni Zelanda, Ýzlan- Levhalar birbirine göre yanal olarak hareket ettiklerin- da, Rusya Federasyonu, ABD .... aktif volkanlarýn de transform fay olarak adlandýrýlýr. Doðrultu atýmlý bulunduðu ülkelerde gayzerler yaygýndýr. levha sýnýrý boyunca yeni litosfer üretimi ya da tüketi- Avustralya, Ýskandinavya Yarýmadasý gibi eski olu- mi söz konusu deðildir. þumlu arazilerde ise sýcak su kaynaklarý nadiren bulunur. • Sýcak sular genel olarak meteorik kökenli olduðundan, yer altýndaki hazneler sürekli olarak beslenmektedir. Bu nedenle beslenmenin üzerinde kulla- YERYÜZÜNDE SICAK SULARIN DAÐILIÞI ným yoksa sýcak su kaynaklarýnýn tükenmesi bek- Yer kabuðunun çeþitli derinliklerinde birikmiþ ýsýnýn oluþturduðu sýcaklýklarý sürekli olarak bölgesel atmosferik ortalama sýcaklýðýn üstünde olan ve çevresindeki normal yer altý ve yer üstü sularýna göre daha fazla mineral, çeþitli tuzlar ve gazlar içerebilen sýcak sularýn yeryüzündeki daðýlýþý ile aktif volkanlarýn, depremlerin ve genç oluþumlu alanlarýn daðýlýþý paralellik taþýr. lenmez. • Bir kaynak suyu ne kadar derinden geliyorsa o kadar sýcaktýr. Kaynak suyunun sýcaklýðý arttýkça bu suyun içinde bulunan eriyik haldeki madde miktarý artar. Ýzlanda, aktif volkanlarýn ve gayzerlerin yaygýn olduðu bir ülkedir. 34 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ ETKÝNLÝK Bir okyanusal levha ile kýtasal levhanýn karþýlaþtýðý bölgelerde volkanik ada yaylarý oluþur. Volkanik ada yaylarýnýn yaygýn olduðu alanlar “gayzer” adý verilen yer altý gazlarýnýn basýncý ile fýþkýrarak çýkan sýcak su kaynaklarýnca zengindir. Okyanusal - kýtasal levha karþýlaþmasý Volkanik bölgelerde sularý düzenli ya da düzensiz aralýklarla fýþkýran sularý çok sýcak olan gayzerler bulunur. Buna göre, aþaðýdaki haritada yeryüzünde gayzerlerin bulunduðu baþlýca bölgeleri tarayarak gösteriniz. 0° Ekvator 35 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ ETKÝNLÝK I. Jeolojik zamanda oluþmuþ arazilerde depremsellik derecesi düþüktür. III. ve IV. jeolojik zamanda oluþmuþ genç oluþumlu alanlarda ise depremsellik yüksektir. Aþaðýdaki haritada depremsellik derecesi düþük alanlarý tarayarak gösteriniz. 0° Ekvator Depremsellik derecesi düþük olan bu alanlarla paralellik taþýyan diðer durumlar nelerdir? ETKÝNLÝK Levha sýnýrlarýna uzak olan bölgelerle, eski kýta çekirdeði olarak adlandýrýlan arazilerde tektonik depremler, aktif volkanlar görülmez. Ayrýca bu araziler sýcak su kaynaklarýna rastlamanýn zor olduðu alanlardýr. Ders kitabýnýzdan levha sýnýrlarýný gösteren bir haritayý inceleyerek, aktif volkanlarla, tektonik depremlerin en az bulunduðu alanlarý aþaðýdaki harita üzerinde tarayarak gösteriniz. 0° Ekvator 36 BÖLÜM: 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ HABER KÖÞESÝ KULA VOLKANLARI Kula’da küçük volkan konileri olan devlitlerden bir tanesi Kula’da bazaltik lav akýntýlarý Kula’da yol yapýmý için malzeme çýkarýlan taþ ocaðý Kula’da bazalt kullanýlarak yapýlmýþ bir konut Fotoðraflar: V. Boynueðri Kula volkanlarý, Ege Bölgesi’nde Manisa il sýnýrý içinde 30-35 km uzunlukta ve 10-15 km geniþlikte bir alanda yaklaþýk 400 km2’lik bir alana yayýlmýþtýr. Kula volkanlarý kuvaterner yaþlý genç volkanlardýr. Arazi yüzeyinde lav akýntýlarý kilometrelerce uzanmaktadýr. Bu yöre milattan önceki dönemlerde bile araþtýrýcýlarýn ilgisini çekmiþtir. Örneðin, 2000 yýl kadar önce burayý dolaþan ünlü tarihçi Strabon Kula çevresine “Katakekuamena” (yanýk ülke) adýný vermiþtir. Kula çevresinde 68 tane devlit adý verilen küçük volkan konisi vardýr. 37 ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. 2. 3. Kýrýk yüzeyi boyunca yer deðiþtirme meydana gelmiþ ise, bu özellikteki kýrýða .................. denilir. 5. Büyük Okyanus’u çevreleyen ve Antarktika’dan Alaska’ya Kamçatka’dan Yeni Zelanda’ya kadar uzanan ............. ............... Dünya’daki etkin volkanlarýn yaklaþýk % 75’inin bulunduðu kuþaktýr. 9. Bolu, Düzce, Amasya, Tokat, Erzincan .............. .................... Fay hattý üzerindedir. 10. Kaplýcalarýn yaygýn olduðu yöreler depremselliðin .................... olduðu alanlardýr. 11. ................. ................., litosferin iç kýsmýnda belli bir derinlikte, depreme neden olan yer kabuðu hareketinin oluþtuðu yeri açýklar. Büyük Okyanus’un doðu ve batý sahillerini içine alan Pasifik Ateþ Çemberi yeryüzündeki aktif volkanlarýn yaklaþýk % 75’ini içine alýr. ☺ 15. Bir depremin yýkýcý etkisi deprem sýrasýnda boþalan enerjiye, deprem odaðýna yakýnlýða, kayaç yapýsýna ve yapýlarýn niteliðine baðlýdýr. ☺ 16. Deniz tabanlarýnda oluþan deprem veya büyük volkanik patlamalarýn etkisiyle oluþan çok kuvvetli dalgalara tsunami denir. ☺ 17. Karstik bölgelerdeki yer altý boþluklarýnýn tavanlarýnýn çökmesi sonucu oluþan etki alanlarý sýnýrlý depremlere .................. depremi denir. ..................... depremler iç kuvvetlerin neden olduðu gerilimlerin boþalmasý ile meydana gelen yer kabuðu hareketlerinin yol açtýðý sarsýntýlardýr. 12. 14. Yer kabuðunun doðal etkenlerin etkisi altýnda uðradýðý kýsa süreli sarsýntýlara .............. denir. 8. Volkanizma sonucu oluþmuþ maar, krater ve kaldera denilen çukurlarda göl oluþabilir. ☺ Volkan bacasýnýn üst kýsmý çoðunlukla huni þeklinde geniþlemiþtir ve .............. adýný alýr. Volkanlarýn çýkardýklarý sývý haldeki maddelere ............... denir. 7. 13. Magmanýn yeryüzüne doðru yükselmesi þeklinde geliþen sürece ............... denilir. 4. 6. Levha hareketlerinin etkileri ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý “doðru” (☺ ) ve “yanlýþ” ( )þeklinde gruplandýrýnýz. Volkanik bölgelerde, sularý çoðunlukla kaynama noktasýnda olduðu için belli aralýklarla fokurdayan, ayrýca basýncýn etkisiyle zaman zaman fýþkýran kaynaklara artezyen denir. ☺ 18. Levha tektoniði kuramýna göre yer kabuðu yükseltileri, yoðunluklarý, kimyasal bileþimleri ve kütleleri birbirinden farklý krater adý verilen parçalardan oluþmuþtur. ☺ 19. Bazaltik kabuðun (okyanusal kabuk) yoðunluðu, granitik kabuða (kýtasal kabuk) göre fazladýr. ☺ 20. Derinlik volkanizmasý sonucu oluþan unsurlar, bunlarý örten katmanlar þiddetli aþýnmalar sonucu ortadan kalkarsa yeryüzüne çýkabilir. ☺ 21. Yeryüzünün depremsellik derecesi en .................. bölgeleri, genç kývrýmlý daðlar, levha sýnýrlarý ve okyanus kenarlarýndaki çukurlardýr. Yer kabuðunda genç tektonik alanlar ile volkanik alanlar paralellik taþýr. ☺ 38 BÖLÜM 2 1. TEST LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 5. Bir Dünya jeoloji haritasýnda aþaðýdakilerden hangisiyle ilgili bilgi edinilemez? 1 Kaynaðýný Yer’in iç ýsýsýndan alan ve yapýcý kuvvetler olarak nitelenen kuvvetlere iç kuvvetler denir. Aþaðýda verilenlerden hangisi yapýcý kuvvetler arasýnda deðildir? A) Tektonik deprem riski yüksek alanlarla B) Sýcak su kaynaklarýyla C) Fay hatlarýyla A) Orojenez D) Volkanik alanlarla B) Epirojenez D) Buzullar C) Depremler E) Volkanizma E) Yýllýk sýcaklýk farklarýyla 2. 6. Bir ülkenin batýsýnda genç faylar, doðusunda ölü faylar vardýr. Aþaðýda geçmiþten günümüze bazý jeolojik devirlerde levhalarýn yaklaþýk konumlarý verilmiþtir. Buna göre, bu ülkenin batýsýnda doðusuna göre aþaðýdakilerden hangisi kesin olarak fazladýr? A) Depremsellik B) Nüfus yoðunluðu C) Buzullaþma D) Karstlaþma E) Orman varlýðý 3. Yer kabuðu ve özellikleriyle ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Ortalama kalýnlýðý 33 km’dir. B) Kabuðun üst kýsmýný granitik kabuk oluþturur. C) Yer kabuðunun derin kýsýmlarýna bazaltik kabuk denir. D) Yer kabuðu levha denilen parçalardan oluþmuþtur. E) Sial tabakasý okyanus tabanlarýnda kalýn, karalarda incedir. 4. Jeolojik devirler boyunca oluþan ve günümüzde de devam eden levha hareketlerinde aþaðýdakilerden hangisi etkili olmamýþtýr? Genç volkanik alanlarýn yaygýn olarak bulunduðu bir ülkede aþaðýdakilerden hangisini görmek daha zordur? A) Jeolojik devirler boyunca gerçekleþen iklim deðiþiklikleri A) Palezoik yaþlý arazileri B) Karalarýn kalýn buzul örtüleriyle kaplanmasý B) Maar göllerini C) Karalarýn kalýn buzul örtülerinden kurtulmasý C) Tüf platolarýný D) Karalarýn kuvvetli aþýnmalar sonucu hafiflemesi D) Kaynaç kaynaklarýný E) Karalar üzerindeki orman örtüsünün tahrip edilmesi E) Fay hatlarýný 39 BÖLÜM: 2 7. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ A) Japonya B) Filipinler D) Malezya 8. 11. Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde aktif volkanlar bulunmasýna raðmen Pasifik Ateþ Çemberi üzerinde bulunan ülkeler arasýnda deðildir? II. Jeotermal bölgeler III. Tortul kayaçlar C) Endonezya IV. Karstik araziler E) Ýzlanda Yukarýda verilenlerden hangilerinin fay hatlarýyla paralellik göstermesi beklenir? Aþaðýdaki yer altý zenginliklerinden hangisinin oluþumunda volkanizmanýn etkisi yoktur? A) Kurþun B) Krom D) Pirit I. Volkanik alanlar A) I ve II B) I ve III D) III ve IV C) Manganez 12. E) Fosfat C) II ve III E) II, III ve IV I II III 9. IV I. Mantoda sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle oluþan konveksiyonel akýntýlar vardýr. 0° II. Karalarý meydana getiren ve ayný zamanda okyanuslarýn altýnda da devam eden yer kabuðu tek parça deðildir, levha adý verilen parçalara bölünmüþtür. Haritada numaralanmýþ alanlardan hangilerinde arazi eski oluþuma sahip olduðu için tektonik depremler daha az görülür? III. Konveksiyonel akýntýlarýn etkisiyle levhalar magmanýn akýcý olan üst kýsmýnda hareket eder. A) Yalnýz I IV. Dünyayý oluþturan geosferlerden sýcaklýðý ve hacmi en fazla olan çekirdektir. D) II ve III 13. Levha hareketleri ve geosferlerle ilgili olarak yukarýdaki ifadelerden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II 10. B) Yalnýz II C) I ve II E) III ve IV I. Dünya sýcak su kaynaklarý haritasý II. Dünya iklim tipleri haritasý III. Dünya fay hatlarý haritasý C) Yalnýz IV IV. Dünya sanayi bölgeleri haritasý E) III ve IV Yukarýda verilen haritalardan hangileri paralellik taþýr? Büyük Okyanus’un doðu ve batý sahillerini kapsayan Pasifik Ateþ Çemberi yeryüzündeki aktif volkanlarýn yaklaþýk % 75’inin bulunduðu alandýr. A) I ve II D) II ve IV 14. IV II III 0° E) III ve IV I. Jeolojik devirler boyunca gerçekleþen iklim deðiþmeleri III. Ýç denizlere dökülen akarsu aðýzlarýnda büyük deltalarýn oluþmasý Jeolojik devirler boyunca gerçekleþen ve halen devam eden levha hareketlerinin oluþmasýnda yukarýdakilerden hangileri etkilidir? Buna göre, haritada numaralanmýþ alanlardan hangisi Pasifik Ateþ Çemberi kuþaðýnda deðildir? B) II C) II ve III II. Jeolojik devirlerde yaþanmýþ buzul devirlerinin etkisiyle karalarýn kalýn örtü buzullarýyla kaplanmasý V I A) I B) I ve III C) III D) IV A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II E) V 40 C) Yalnýz III E) II ve III BÖLÜM 2 1. TEST LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 4. Ýki kýtasal levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerlerde litosfer kalýnlaþýr ve sýra daðlar oluþur. Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde aktif volkanlar yoktur? A) Endonezya B) Filipinler D) Kolombiya II I 2 C) Japonya E) Norveç III IV 0° V Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ bölgelerden hangisinde iki kýtasal levha birbirine yaklaþmýþtýr? A) I B) II C) III D) IV 5. Yeryüzünde volkanik alanlarýn daðýlýþý ile ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Volkanlar yeryüzüne rastlantýsal olarak daðýlmamýþtýr. E) V B) Okyunas tabanlarýnda levhalarýn birbirinden uzaklaþtýðý yerlerde yüzeye ulaþan magma okyanus tabanýnda yanardaðlarý oluþturur. 2. C) Volkan belli bir jeolojik jeomorfolojik birimdir ve belirli zonlar üzerinde yer alýr. Karalarý meydana getiren ve ayný zamanda okyanuslarýn altýnda devam eden yer kabuðu bütün deðildir. D) Paleozoik yaþlý arazilerle aktif volkanlarýn görüldüðü alanlar paralellik taþýr. E) Pasifik Okyanusu’nu çevreleyen Ateþ Çemberi yeryüzündeki etkin volkanlarýn yaklaþýk %75’ini bulundurur. Aþaðýdaki levhalardan hangisinin yüz ölçümü daha küçüktür? A) Avrasya Levhasý B) Arabistan Levhasý C) Antarktika Levhasý D) Pasifik Levhasý E) Afrika Levhasý 6. 3. I. Çekirdekten mantoya ýsý transferi manto katmaný içinde konveksiyon akýmlarýna neden olur. II. Levha sýnýrlarýnýn deðiþmesi okyanuslarýn daha fazla olduðu Güney Yarýmküre’de belirgindir. I. Deprem kuþaklarý III. Levhalar,manto katmaný içinde oluþan konveksiyon hareketleri nedeni ile sürüklenirler. II. Jeotermal bölgeler III. Karstik araziler IV. Sýcak su kaynaklarý IV. Levhalarýn hareket hýzý geçmiþte günümüze göre daha fazlaydý. Levha sýnýrlarý ile yukarýdakilerden hangileri paralellik taþýr? Konveksiyonel ve levha hareketleriyle ilgili yukarýdakilerden hangileri söylenebilir? A) I ve II A) Yalnýz I B) I ve III D) I, II ve III C) II ve IV E) I, II ve IV B) Yalnýz II D) I ve II 41 C) Yalnýz IV E) I, III ve IV BÖLÜM: 2 7. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 10. Aþaðýdaki levhalardan hangisi daha çok okyanusal kabuk taþýmaz? II. Arap Yarýmadasý A) Pasifik Levhasý III. Anadolu Yarýmadasý B) Arabistan Levhasý Yukarýdaki yarýmadalardan hangilerinde sýk sýk deprem olmaktadýr? B) Filipinler Levhasý D) Nazka Levhasý A) Yalnýz I E) Kokos Levhasý 8. I. Ýskandinav Yarýmadasý B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III E) I ve III Aþaðýdaki fotoðrafta aktif volkanik daðlarýn bulunduðu bölgelerde yer altý gazlarýnýn etkisiyle fýþkýrarak çýkan sýcak su kaynaðý gösterilmiþtir. 11. III V II 0° I Bu kaynaðýn aþaðýdaki ülkelerden hangisinde yaygýn olduðu söylenebilir? A) Ýzlanda B) Ýsveç D) Almanya IV C) Ýngiltere Haritada numaralandýrýlmýþ alanlardan hangisinde tektonik deprem olasýlýðý daha fazladýr? E) Avustralya A) I B) II C) III D) IV E) V 9. 12. I. Yeni Zelanda II. Avustralya Yukarýdaki harita aþaðýdakilerden hangisinin daðýlýþýný göstermektedir? III. Ýzlanda IV. Japonya A) Tropikal çöllerin Yukarýdaki ülkelerden hangileri sýcak su kaynaklarý açýsýndan zengindir? B) Levha sýnýrlarýnýn C) Karstik arazilerin A) Yalnýz I D) Sýcak su kaynaklarýnýn D) I,II ve III E) Volkanik kuþaklarýn 42 B) Yalnýz II C) I ve III E) I, III ve IV BÖLÜM: 2 13. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 15. Okyanus tabanlarýnda levhalarýn birbirinden uzaklaþtýðý yerlerde yükselmeye baþlayan magma levha sýnýrlarýnda katýlaþarak levhalarýn hareketine neden olur. Yüzeye ulaþan magma okyanus tabanýnda yanardaðlarý oluþturur. I IV II 0° V III Yukarýdaki fotoðrafta görülen volkanik patlamalarýn günümüzde de yaþandýðý ülkeler arasýnda aþaðýdakilerden hangisi vardýr? Haritada numaralandýrýlmýþ alanlardan hangisinde okyanus tabanýnda yanardaðlar oluþmuþtur? A) I 14. B) II C) III D) IV A) Suriye E) V D) Fransa 16. Ýki kýtasal levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerlerde depremsellik artar. III IV II 0° V Buna göre, harita numaralandýrýlmýþ alanlardan hangisinde depremsellik daha fazladýr? B) II C) III D) IV C) Mýsýr E) Filipinler Yer’in derinlikleri çok sýcak olmasýna raðmen, bu sýcaklýk etkisi bugünkü yer kabuðunu geçerek yeryüzüne eriþemez. Bazý bilim adamlarý jeolojik geçmiþte Yer’in iç ýsýsýnýn hava sýcaklýðýna etki yapmýþ olabileceðini, ancak yer kabuðu oluþup kalýnlaþtýkça bu etkinin azaldýðýný ve bugünkü durumun belirdiðini ileri sürmektedirler. Buna göre, aþaðýdaki jeolojik devirlerden hangisinde Yer’in iç sýcaklýðýnýn atmosfer sýcaklýðýna günümüze göre daha fazla etki yapmýþ olabileceði söylenebilir? I A) I B) Ukrayna A) Paleozoik B) Tersiyer D) Mezozoik E) V 43 C) Kuaterner E) Jura BÖLÜM 2 1. TEST LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 3. I. Karalarý meydana getiren ve ayný zamanda okyanuslarýn altýnda da devam eden yer kabuðu levha adý verilen parçalardan oluþmuþtur. II. Mantoda sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle oluþan konveksiyonel akýntýlar sayesinde levhalar magmanýn akýcý olan üst kýsmýnda hareket eder. 3 Yeryüzünde aktif volkanlarýn önemli bölümü, ateþ çemberi adý verilen Büyük Okyanus (Pasifik) çevresinde görülür. Aþaðýdaki ülkelerden hangisi ateþ çemberi denilen kuþakta olmamasýna raðmen aktif volkanlarýn bulunduðu bir ülkedir? III. Okyanus tabanlarýnda levhalarýn birbirinden uzaklaþtýðý yerlerde yükselmeye baþlayan magma, levha sýnýrlarýnda katýlaþarak levhalarýn hareketine neden olur. A) Filipinler B) Ýtalya D) Þili C) Japonya E) Yeni Zellanda IV. Levha sýnýrlarýnda tektonik hareketlilik ve jeotermal potansiyel düþüktür. Levhalar ve özellikleriyle ilgili yukarýdakilerden hangileri söylenemez? A) Yalnýz I B) Yalnýz IV D) I ve III 2. C) I ve II E) II ve III Aþaðýdaki haritada yeryüzündeki baþlýca levhalar gösterilmiþtir. 4. II I 0° III IV Gayzer Yukarýdaki fotoðrafta aktif volkanik bölgelerde volkanik gazlarýn basýncý ile düzenli ya da düzensiz aralýklarla fýþkýran gayzer görülmektedir. A) Tektonik deprem bölgeleri Aktif volkanlarla levha sýnýrlarý arasýndaki iliþki dikkate alýndýðýnda harita numaralanmýþ bölgelerden hangilerinde gayzerlerin bulunma ihtimali yoktur? B) Volkanik bölgeler A) I ve II Levha sýnýrlarýyla aþaðýdaki alanlardan hangisi paralellik taþýmaz? B) Jeotermal bölgeler B) I ve III D) II ve IV D) Tropikal çöller E) Sýcak su kaynaklarý 44 C) II ve III E) III ve IV BÖLÜM: 2 5. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 8. Yer kabuðunda oluþumunu I. jeolojik zamanda tamamlamýþ arazilerde depremler nadiren görülür. Ayrýca bu bölgelerde oluþan depremlerin etkileri de önemsizdir. III I II IV I II IV 0° V III Yukarýdaki haritada numaralanmýþ yörelerden hangilerinde jeotermal potansiyel daha düþüktür? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV Haritada numaralandýrýlmýþ bölgelerden hangisinde tektonik deprem riski daha azdýr? A) I B) II C) III D) IV E) V 9. I. Konutlarýn ýsýtýlmasý II. Elektrik enerjisi elde edilmesi III. Tarýmsal sulama 6. IV. Seracýlýk I. Gayzer Jeotermal kaynaklar yukarýdaki faaliyetlerden hangileri için kullanýlmaz? II. Kaplýca III. Artezyen A) Yalnýz I Bir ülkede yukarýdaki kaynaklardan hangilerinin yaygýn olarak bulunmasý bu ülkede tektonik deprem olasýlýðýnýn fazla olduðunu kanýtlar? A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II D) I, II ve IV C) Yalnýz III E) II, III ve IV C) Yalnýz III E) II ve III 10. 7. B) Yalnýz II Sýcak su kaynaklarýnýn yaygýn olarak bulunduðu yerlerde termal turizm potansiyeli yüksektir. III I. Taþ kömürü bakýmýndan zengin bölgeler II. Jeotermal potansiyeli yüksek bölgeler I III. Genç oluþumlu sýradað kuþaklarýnýn bulunduðu bölgeler IV II IV. Gayzerlerin yaygýn olduðu alanlar Yukarýda verilen alanlardan hangilerinde depremsellik daha azdýr? Buna göre, harita numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde termal turizm potansiyeli daha yüksektir? A) Yalnýz I A) I ve II D) II ve III B) Yalnýz III C) I ve II E) II, III ve IV B) I ve III D) II ve IV 45 C) II ve III E) III ve IV BÖLÜM: 2 11. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ 14. Aþaðýda verilen alanlardan hangisinde aktif fay hatlarýn fazla olmasý depremselliði artýrmýþtýr? A) Avustralya B) Antarktika C) Grönland D) Meksika Levha hareketleri, levhalarýn türlerine ve hareket biçimlerine göre farklý sonuçlar doðurur. Aþaðýdakilerden hangisi levha hareketleri sonucu oluþmaz? E) Ýskandinav Yarýmadasý A) Yeni okyanuslar B) Yanardaðlar C) Derin deniz çukurlarý D) Depremler E) Artezyenler 12. I. Kaplýca sularý ne kadar derinden geliyorsa sýcaklýðý o kadar fazla olur. II. Sýcak su kaynaklarýnýn içinde eriyik halde çeþitli minerallerin bulunmasý hastalýklarýn tedavisinde kullanýlmasýný saðlar. 15. I. Volkanlar yeryüzünde raslantýsal olarak daðýlmamýþtýr. III. Karstik bölgeler sýcak su kaynaklarý bakýmýndan zengindir. II. Paleozoik yaþlý araziler aktif volkanlarýn en yaygýn olduðu alanlardýr. Sýcak su kaynaklarý ve kaplýcalarla ilgili yukarýdakilerden hangileri kesin olarak söylenemez? III. Yeryüzündeki etkin volkanlarýn yaklaþýk 3/4 gibi büyük bir çoðunluðu Pasifik Okyanusu’nu çevreleyen Ateþ Çemberi üzerindedir. A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III Volkanik alanlarýn daðýlýþ özellikleriyle ilgili yukarýdakilerden hangileri söylenemez? E) II ve III A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II 13. Ýki kýtasal levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerlerde litosfer kalýnlaþýr ve sýradaðlar oluþur. 16. I. Himalayalar II. And Daðlarý C) Yalnýz III E) II ve III I. Yeryüzünden süzülen soðuk sular, yer altýna sýzar. II. Magmaya yaklaþan sular ýsýnýr. III. Kayalýk Daðlar III. Yoðunluðu azalan sular, yeryüzüne çýkar. Buna göre, yukarýdaki dað sýralarýndan hangileri iki kýtasal levhanýn karþýlaþmasý sonucu oluþmuþtur? Sýcak su kaynaklarýnýn oluþum sýrasý ilk önce oluþandan en son oluþana doðru aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A) Yalnýz I A) I, II, III B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III E) II ve III B) I, III, II D) II, III, I 46 E) III, II, I C) II, I, III ........................ ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI 10. SINIFLAR 1. DÖNEM 1. YAZILI SINAVI SORULARI ADI SOYADI :........................................................... SINIF-NO :........................................................... 8. Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. Mantoda sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle oluþan ....................... akýntýlarýn etkisiyle levhalar üzerindeki kýtalarla birlikte mantonun akýcý olan üst kýsmýnda hareket eder. ☺ 9. 2. .Ýki .................... levhanýn birbirine yaklaþtýðý yerde litosfer kalýnlaþýr ve sýradaðlar oluþur. 3. Okyanus tabanlarýnda levhalar birbirinden uzaklaþtýðý yerlerde yüzeye ulaþan magma okyanus tabanýnda ....................... oluþturur. 4. Hawai Adalarý, Büyük Okyanus’ta volkanizma sonucu oluþmuþ adalardýr. ☺ 10. Yeryüzündeki sýcak su kaynaklarý sadece magmatik kökenli sularla beslenir. ☺ Sýcak su kaynaklarýnýn yaygýn olduðu yerlerde ...................... deprem riski yüksektir. 11. 5. Bir ülkede gayzerler yaygýn olarak bulunuyorsa bu ülkede aktif volkanlar vardýr. I. Avustralya II. Ýtalya ........................... Çemberi yeryüzünde aktif volkanlarýn büyük kýsmýnýn bulunduðu kuþaktýr. III. Norveç IV. Suudi Arabistan Yukarýdaki ülkelerden hangilerinde tektonik depremler nadiren oluþur? A) I ve II Aþaðýdaki ifadeleri “doðru” (☺) ya da “yanlýþ” ( ) olarak belirleyiniz. 6. B) II ve III D) I, II ve III C) II ve IV E) I, III ve IV Yer kabuðunda aþaðýya doðru inildikçe her 33 metkrede sýcaklýk ortalama 1 °C yükselir. ☺ 12. 7. Avrupa ve Asya’nýn tamamý Avrasya Levhasý üzerindedir. Aþaðýdaki ülkelerden hangisi levha sýnýrlarýndadýr? A) Endonezya D) Ýngiltere ☺ 47 B) Finlandiya C) Cezayir E) Brezilya BÖLÜM: 2 13. LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ Aktif volkanlarýn bulunduðu aþaðýdaki ülkelerden hangisi Ateþ Çemberi üzerindedir? A) Japonya B) Þili D) Tanzanya 14. C) Ýtalya E) Ýzlanda I. Deprem bölgeleri II. Karstik kaynaklar III. Volkanik bölgeler IV. Sýcak su kaynaklarý Yukarýdakilerden hangileri fay hatlarýyla paralellik taþýr? A) I ve II B) I ve III D) I, III ve IV 15. C) II ve III E) II, III ve IV Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde sýcak su kaynaklarýnýn yaygýn olmasý bu ülkedeki konutlarýn ýsýtýlmasýnda daha çok fayda saðlar? NOT BAREMÝ A) Malezya Sýnav süresi 15 dakikadýr. B) Endonezya D) Ýzlanda C) Filipinler 1-10 arasý sorular : 5 puan 11 - 15 arasý sorular : 10 puan Coðrafya Öðretmeni E) Ýtalya Veysel Boynueðri 48
