İHSANİDER | Afrika`da sömürgeleşme ve direniş

Afrika'da sömürgeleşme ve direniş
Açıklama: Sömürgeci Avrupa Devletleri"nin Afrika kıyılarına yerleşmeleri bazen zorla, bazen
antlaşmalarla oluyordu. Özellikle Batı, Güney ve Doğu Afrika kıyılarına yerleşmeye çalışan
Avrupalılardan, yerli halk hiç hoşnut değildi. Ancak şiddetle ve kanlı bir biçimde etkisiz hale
getiriliyorlardı.
Kategori: Tarihten Olaylar
Eklenme Tarihi: 28 Eylül 2011
Geçerli Tarih: 18 Temmuz 2017 16:34
Site: İHSANİDER
URL: http://www.ihsanider.org.tr/haber_detay.asp?haberID=1726
Esra Çifci / Tarih Dosyası / Dünya Bülteni
“Afrika, batı genel tarihinin kara sayfalarını oluşturmaktadır” ifadesi yaygın bir kanaat haline
gelmeye başlamıştır. Sömürgeci güçlerin uzun yıllar Afrika kıtasını işgal etmeleri neticesinde,
birçok Afrika ülkesi kendi tarihini unutup yitirerek batı tarihinin kararmış sayfalarına dönüşmeye
başlamıştır. Peki Afrika’da bu sömürge hareketleri ne zaman başlamış ve nasıl yayılmıştır?
Yıllarca köleliğe mahkum edilen Afrikalılar, özgürlükleri için mücadele vermiş midir?
Habeşistan hicretleri neticesinde İslam’la tanışmaya başlayan Afrika kıtası, Doğu Afrika’nın
İslamlaşmasının ardından uzun yıllar Kartaca ve Roma sömürgesi olan Kuzey Afrika’nın fethi ile
daha hızlı Müslümanlaşıyordu. Genellikle fetih hareketleri ile Müslümanlaşan Afrika’da, bir süre
sonra fetihler yerini tasavvuf ve tarikatlara bırakacaktı. Zira Batı ve Sahra Altı Afrika’sının
Müslümanlaşması, daha çok tarikatların üstün hizmetleri sayesinde olmuştu.
Afrika’da tekke demek okul, yetimhane, yoksulların sığındığı yer, yardımlaşma merkezi
demekti. Afrika sıcağından bunalan, açlık çeken bir yolcu, tekkelere gider yiyecek ve yatacak
yer bulurdu. Her tekkenin eğitim hizmeti verdiği okullar vardı ve bu okullarda öğrencilere
okuma, yazma, din dersleri ve Kur’an eğitimi verilirdi.
Afrika’da iç çatışmalar Tarikatlar sayesinde önlenirdi
Afrika’daki siyasi ve tasavvufi hareketler, dünyanın birçok yerine göre çok daha aktif, çok daha
siyasi ve direniş ruhluydu. Halk ile yöneticiler arasında iletişimi sağlayan, halkın istek ve
taleplerini yöneticilere kolaylıkla ileten en önemli organ tarikatlardı. Hatta birçok batılı yazar,
Afrika’da tarikatların müspet faaliyetleri neticesinde kabileler arası iç savaş ve harplerin
yatıştırıldığını, bölünme ve tefrikanın onlar sayesinde önlendiğini, halkları ve hasımları
birleştirmede ve barıştırmada büyük bir tesirlerinin olduğunu vurgular.
Afrika’da İlk Sömürgecilik Faaliyetleri Nasıl Başladı?
15. yüzyılın başlarından itibaren Avrupalılar, ekonomik amaçlarla Afrika kıtasına yönelmeye
başlamışlardı. Altın, baharat ve köle ticareti amacıyla ilk olarak İspanyollar ve Portekizliler
Afrika kıyılarına göz dikmişlerdi. Ekonomik, stratejik ve ticari amaçlarla Afrika kıyılarına
yerleşerek üsler, çiftlikler ve mini koloniler kuruldu. Portekizliler, Fransızlar, İngilizler ve
Hollandalılar arasında 17. yüzyılın başlarından itibaren rekabetler başladı. Sömürgeci Avrupa
Devletleri’nin Afrika kıyılarına yerleşmeleri bazen zorla, bazen antlaşmalarla oluyordu. Özellikle
Batı, Güney ve Doğu Afrika kıyılarına yerleşmeye çalışan Avrupalılardan, yerli halk hiç hoşnut
değildi. Ancak şiddetle ve kanlı bir biçimde etkisiz hale getiriliyorlardı.
İlk dönem altın ticaretinin yerini on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda
fildişi, palmiye yağı, özellikle de köle ticareti alıyordu. Bu dönemlerde
Afrika’dan götürülen köle sayısı tam olarak bilinememekle birlikte, taşıma
ve avlanma sırasında ölenlerle otuz milyona yakın olduğu tahmin
edilmektedir.
Afrika kıtasının sömürge haritası
Avrupa devletleri Afrika ülkelerine önce seyyahları gönderdiler ve ardından misyonerler bu
seyyahların da tecrübelerinden yararlanarak Afrika kıtasına dağılmaya başladılar. Misyonerler
özellikle putperest Afrikalıların yaşadıkları bölgelerde etkili oluyorlardı. Bu çalışmaları
neticesinde 1875’de Afrika kıtasının sadece onda biri sömürge halinde iken 1895’lerde bu oran
onda dokuza yükselmiştir.
Osmanlı Devleti’nin güçlü olduğu dönemlerde Afrika ülkelerinin bir çoğu güven altındaydı.
Sömürgeci devletler her ne kadar bu kıtada bazı sömürge faaliyetleri yürütseler de bizzat bu
ülkeleri kendi denetimleri altına alamıyorlardı. Ancak Osmanlı Devleti’nin zayıflamaya başladığı
son dönemlerinde ilk sömürgecilik faaliyetine başlayan ülke Fransa olmuştu. Cezayir’i işgal eden
Fransa, daha sonra Senegal, Gine ve Batı Afrika kıyılarında da ilerlemeye başladı. Tunus’un
işgalinin ardından ise Fransa, Orta Afrika’nın kilitlerini açmış, Mali, Çad, Nijer ve diğer bazı Orta
Afrika ülkelerini işgal etmeye başlamıştı. Fransa, elbette Afrika kıtasından yararlanmayı isteme
konusunda yalnız değildi, Trablusgarp’ın işgalinin ardından İtalya’da Doğu Afrika ülkelerinin
kapısını aralayarak Eritre ve Somali’yi sömürgesi haline getirmişti. İngiltere ise Sudan, Nijerya
ve Kenya gibi ülkelere yerleşmeye çalışmaktaydı.
Sömürge devletlerinin ekonomik yapıları, tamamen sömürgeci Avrupa ülkelerinin ekonomik
ihtiyaçlarına ve çıkarlarına uygun olarak işletilmekteydi. Bu nedenle; bu sömürgeci devletler
Afrika’nın ekonomisini tek tipleştirmeye zorladılar ve her şey Avrupa ülkelerinin pazarlarına
ihraç edilmek üzere yetiştirilecekti. Bu amaçla, örneğin Uganda kahve üretimine tahsis
edilirken, Nijerya pamuğa ayarlanmıştı. Avrupa ülkelerindeki sanayi çarkını işletmek üzere
başlattıkları tarım, Afrika halkının ihtiyaçlarını karşılamakta olan geleneksel tarım sistemini yok
etti. Sömürgeci ülkelerin Afrika’yı sömürüleri haline getirebilmek için ele aldıkları bir diğer konu
ise eğitim sistemleriydi. Genellikle misyonerler tarafından yönetilen okullarda, batılı ideallerle
yetiştirilen bir seçkin zümre oluşturmuşlardı ve bu zümre yerli halkın lehine çalışmaktan çok
sömürgeci ülkelerin lehine hareket ediyorlardı.
Afrika kıtası, her ne kadar sömürgeler kıtası izlenimini zihinlerde çağrıştırsa da aslında bu
devletlerin Afrika’yı sömürgeleştirmeleri hiçte kolay olmamıştı. Özgürce yaşamaya alışık olan
Afrika kabileleri, çoğu kez bir devlet bünyesi altında bile nadiren bir araya gelirken bir sömürge
ülkesi olmayı ve yabancılar tarafından yönetilmeyi hiç kabul edemiyorlardı.
Ancak gerek yerel idarelerin baskısı ve gerekse ortaya çıkan ilk dönemdeki Fransız işgalleri
halkı çaresiz bırakıyor, direnişleri sırasında Afrikalıların yıpranmasına sebep oluyordu. Fransa,
Batı Afrika ülkelerine girmeye çalıştığında güçlü bir direnişle karşı karşıya kalmıştı. Çünkü artan
olumsuz şartlar tarikatların daha çok cazibe merkezi haline gelmesine yol açıyordu ve halk
İslam çatısı altında kabile ayırımını görmezden gelerek birleşmeye başlıyordu. Müslüman Afrika
ülkelerinde, Fransızlara karşı en büyük direniş işte bu tarikatlar sayesinde gerçekleştiriliyordu.
Bu durumun farkında olan Fransızlar ise tarikatları ve liderlerini yakın takibe alıyor ve kendisine
destekçi olarak bulduğu bazı kişiler sayesinde bu tarikatları karalama kampanyaları başlatıp,
söylentileri yayarak halkı tarikatlardan uzaklaştırmaya çalışıyordu. Bu sayede ise Afrika
halkında bölünmeler, iç çatışmalar başlıyor, Fransızların sömürgeleştirme çabalarına imkan
sağlıyordu.
Cezayir, Tunus, Mağrib’in yanı sıra Moritanya, Senegal, Nijerya gibi birçok batı Afrika ülkesinde
ilk direniş hareketlerini başlatan en büyük ve önemli tarikat ise Ticaniyye tarikatıydı.1845
yılından itibaren Batı Afrika ülkelerinde güçlü bir direniş gösteren Ticaniyye tarikatı, halkı bir
araya topluyordu. Bu sıkıntılı dönemlerde de birçok yeni kabilenin Müslüman olmasına vesile
oluyor, böylece kendi direniş bölgesinin bir nevi sınırlarını belirlemeye başlayarak devlet kurma
yolunda ilerliyorlardı. Durumdan rahatsızlık duyan Fransızlar, bölgeden uzak durmak zorunda
kalmıştı. Ticaniye Tarikatı’nın liderlerini sürekli takip altına alan Fransızlar, son dönemlerde
tarikat liderlerini yakalamış ve birçok kez sürgüne göndererek halkın direnişini kırmaya
çalışmıştı.
Ticaniyye tarikatının etkili olduğu alan sadece Batı ve Kuzey Afrika değildi. Ortadoğu’da da
tanınan ve taraftarları bulunan Ticaniler, Sultan Abdülhamid döneminde İstanbul’a ziyaretlerde
bulunmuştur. Afrika coğrafyasında oldukça yaygın olan tarikatın bu durumunu gören Sultan
Abdülhamid, kendisinin İslam birliği siyasetinde tarikattan yararlanma yollarını aradığı
söylenmektedir. Hatta İstanbul’da zaviyelerinin açılmasına izin verilmiştir. Daha sonraki
dönemlerde ve özellikle 20. y.y.’ın başlarında, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti hükümeti
tarafından gerçekleştirilen inkılaplara karşı çıkmaları ile ticaniler tepki çekmiştir. Ancak tekke ve
zaviyelerin kapatılmasıyla Ticaniyye tarikatının da zaviyeleri kapatılmıştır.