Klimatik Bölgeler
advertisement
BÖLGE KAVRAMI Yard.Doç.Dr. Mehmet Fatih DÖKER COĞRAFYA Coğrafya; dünyanın doğal ortamını ve bu ortamla insan arasındaki ilişkileri inceleyen bilim dalıdır. Doğal Ortam (Fiziki Coğrafya) İnsan Etkinlikleri (Beşeri ve Ekonomik Coğrafya) • Diğer bilimler ilgilenmektedir. de yeryüzü ve onun çeşitli özellikleri ile • Coğrafya, kendine özgü sahası, amacı, ilgi alanları, yöntemleri ve prensipleri ile diğer bilim dallarından ayrılır. • Coğrafyanın ayrıldığı nokta fiziki ve beşeri olaylara bakış açısı ve kullandığı metodun farklı olması. • Coğrafya; çeşitli doğal ve beşeri olayların alansal dağılışını, bu dağılışı etkileyen faktörlerin nedenlerini ve niçinlerini araştırır. BÖLGESEL COĞRAFYA Coğrafyanın diğer bir kolunu da bölgesel coğrafya oluşturur. • Bölgesel coğrafya herhangi bir ülkenin doğal özellikleri ve kaynaklarının insan faaliyetleri üzerindeki etki ve ilişkileri ile bunların dağılış nedenlerini ele alır. • Bölgesel Coğrafya bir ülkede çeşitli coğrafi ölçütlere göre ayrılan bölgeleri tüm özellikleri ile ele almaktadır. COĞRAFYA & BÖLGE Amerikan Ulusal Coğrafya Eğitimi Kurulu (National Council of Geography Education) 1994 yılında hazırladığı coğrafya eğitimi standartlarında coğrafya eğitiminde beş temel bileşen olduğunu ve coğrafya derslerinin bu bileşenler çerçevesinde sürdürülmesi gerektiğini ileri sürmüştür. COĞRAFYA & BÖLGE Amerikan Ulusal Coğrafya Eğitimi Kurulu (National Council of Geography Education) 1994 yılında hazırladığı coğrafya eğitimi standartlarında coğrafya eğitiminde beş temel bileşen olduğunu ve coğrafya derslerinin bu bileşenler çerçevesinde sürdürülmesi gerektiğini ileri sürmüştür. COĞRAFYA COĞRAFYA & KONUM 1- KONUM Yeryüzünde bulunan her nesne ve meydana gelen her olay, büyük küçük olsun, belli bir konuma sahiptir. Coğrafya bilimi, bir yerin konumunu inceleyerek neden bulundukları yerde olduklarını, mekânsal olarak arasındaki ilişki ve etkileşimi ve hepsinin insan üzerindeki etkileri ortaya çıkarmaya çalışır. Matematik Konum Özel Konum COĞRAFYA & HAREKET 2-HAREKET Yeryüzünün gerek fiziki özellikleri üzerinde gerekse de biyosfer içinde, insan da dahil olmak üzere tüm canlılar arasında çok yönlü bir etkileşim ve hareketlilik vardır. Rüzgarlar Su döngüsü Okyanus Akıntıları Deprem Hayvanların göçleri İnsan, eşya ve bilginin hareketi. Coğrafya bilimi fiziki ve beşeri tüm bu hareketlikleri neden-sonuç ve dağılım ilkeleri açısından incelemektedir. COĞRAFYA & MEKÂN 2- MEKÂN Dar anlamda insanın yaşadığı yer, ev, yurt anlamına gelen mekân, geniş anlamda uzayla birlikte evrenin tümünü ifade etmektedir. Evrendeki diğer gezegenlere göre de mekân tanımı yapılacağı için mekânın hem uzayla, hem de yeryüzüyle ilişkili olarak iki şekilde ele alınması gerekir. COĞRAFYA & BEŞERİ ve FİZİKİ ORTAM İLİŞKİSİ 4-BEŞERİ ve FİZİKİ ORTAM İLİŞKİSİ • Coğrafya bilimi, insanlar ile fiziki ortam arasındaki ilişkileri araştırarak, tüm aktiviteleri ile insanın doğal ortama nasıl uyum sağladığını inceler. • İnsan aktiviteleri sonucunda fiziki ve beşeri ortamda meydana gelen olumlu olumsuz değişiklikleri inceler. • Coğrafya, insan aktivitelerinin fiziki ortam üzerindeki etkilerini olduğu kadar, fiziki ortamın insan ve aktiviteleri üzerindeki etkilerini de inceler. COĞRAFYA & BÖLGE 5-BÖLGE Yeryüzünde, bütünüyle birbirinin aynısı olan mekânlar olmasa da, sahip olduğu bazı özellikler açısından benzer olan pek çok yer mevcuttur. Coğrafya bilimi, yeryüzünü farklı bölgelere ayırarak, bu ayırımda temel kıstas olarak alınan benzerlikleri ve farklılıkları araştırır. BÖLGE NEDİR? • Reşat İzbırak (1964: 46), ”yeryüzünün doğal, beşeri ya da ekonomik özelliklerine göre belirmiş bir bölümü”ne bölge demeyi tercih etmiştir. • Ferruh Sanır (2000: 49) Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde bölgeyi, “yeryüzü şekilleri, iklimi, bitki örtüsü, sosyal ve ekonomik yaşam biçimleri bakımından bir birlik oluşturan, bu özellikleriyle çevresinden ayrılan yeryüzü veya ülke bölümüdür” şeklinde tanımlamıştır. • Ruşen Keleş (1998: 29), bölgeyi “bir ülkenin, doğal özellikleri, nüfus yapısı, kaynakları, çıkarları açısından türdeşlik gösteren, bir bütün olarak tasarlanmasında yarar görülen bölümü” olarak tanımlamaktadır. • Erol Tümertekin ve Nazmiye Özgüç (1997: 49-50), coğrafî mekânın; karmaşık, birbirine bağlı mekân sistemlerinin, her biri ayrı ayrı bölgeleri oluşturacak şekilde bölünmüş bir bütün olduğunu savunmuşlar, zamanla bölge kavramının uğradığı değişime dikkat çekerek, bölgeye bakışın, “önceleri egemen olan toplumun doğayla sentezi bakış açısından insanla ilgili süreçlerin özel bir bileşimi görüşüne dönüşmüştür” vurgusunu yapmışlardır. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI İnsanın doğal ortamla karşılıklı etkileşim halinde bulunduğu yeryüzünü, daha önce bahsettiğimiz gibi doğal ortama, sosyoekonomik ortama veya doğal ortamla beşeri ortamın sentezinden oluşan coğrafi ortama göre bölgelere ayırmak mümkündür. Buna göre bölgeler planlamadaki konusal yaklaşıma göre • Doğal bölgeler, • Fonksiyon bölgeler • Coğrafi bölgeler şeklinde üç ana başlık halinde ele alınmaktadır. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI DOĞAL BÖLGELER Yeryüzünde bütünüyle doğal faktörlerin karşılıklı etkileşimiyle meydana gelen, sahip oldukları özellikleri itibariyle genelde bütünlük sağlayan büyük alanlı ortamlara doğal bölge denilmektedir. Oğuz Erol’unda belirttiği gibi, kendi içlerinde sahip oldukları özellikleri itibariyle bölümlere (alt bölgelere), yörelere ve kesimlere ayrılabilmektedirler. Yeryüzü şekillerine, iklime, hidrografyaya, doğal bitki örtüsüne, faunaya (hayvanlara), toprak örtüsüne ve doğal afetlere göre oluşan doğal bölgeleri, şu şekilde ele almak mümkündür; • Jeomorfojenetik Bölgeler • Klimatik Bölgeler (İklim bölgeleri) • Hidrografik Bölgeler • Floristik Bölgeler (Bitki Bölgeleri) • Fauna bölgeleri (Zoocoğrafik Bölgeler) • Pedojenetik Bölgeler (Toprak Bölgeleri) • Doğal Afet Bölgeleri BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Jeomorfojenetik Bölgeler Yeryüzü şekillerine göre belirlenmiş doğal bölgelerdir. (Kuzey Anadolu Dağları,Konya Platosu, Appalaş Dağları vb) BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Klimatik Bölgeler (İklim bölgeleri) Yeryüzündeki iklim tiplerini esas alarak, benzer iklim özelliklerinin hüküm sürdüğü sahaları içine alan doğal bölgelerdir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Hidrografik Bölgeler Hidrografik şartlara göre oluşmuş doğal bölgelerdir. (Amazon Havzası, Van Gölü Havzası) BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Floristik Bölgeler (Bitki Bölgeleri) Yeryüzünde iklimin, yükseltinin, bakı şartlarının ve toprak örtüsünün kontrolünde gelişen doğal bitki örtüsü, özellikleri itibariyle birbirinden ayrılan büyük alanlı bölgeler oluşturmaktadır. Global ölcekte yeryüzünde 6 floristik bölge tespit edilmiştir (Holarktis, Neotropis, Palaeotropis, Australis, Antarktis). BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Fauna bölgeleri (Zoocoğrafik bölgeler) Zoocoğrafîk koşullar altında benzer özelliklere sahip hayvan topluluklarının oluşturduğu doğal bölgelerdir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Pedojenetik Bölgeler (Toprak Bölgeleri) Bir deri gibi yeryüzünü kimi yerde kalın, kimi yerde ince bir örtü şeklinde saran toprak örtüsü, oluşum özelliklerine ve diğer niteliklerine göre farklı tipte toprak bölgelerinin meydana gelmesini sağlamaktadır. Toprağa dayalı arazi kullanımının tespitinde ve planlanmasında toprak bölgelerinden yararlanılmaktadır. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Doğal Afet Bölgeleri Doğal ortamda meydana gelen ve insanın canı, malı ve etkinlikleri üzerinde büyük ölçüde olumsuzluklar yaratan doğal faaliyetlerin etkin olma durumuna göre belirlenmiş doğal bölgelerdir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI FONKSİYONEL BÖLGELER İnsanın yeryüzüne ayak bastığı günden başlayarak günümüze kadar edindiği bilgi birikimi, deneyimleri ve davranış biçimlerine (= kültürel yapıya) bağlı olarak doğal ortam içinde tesis ettiği sosyoekonomik ortam (=beşeri veya kültürel ortam), insan faaliyetlerinin durumuna ve gelişmişlik düzeyine göre yeryüzünde farklı nitelikte işlevsel bölgelerin ayrılmasını sağlamıştır. İşte yerleşim durumuna, nüfusa, hammadde üretimi, sanayi ve hizmet üretimine bağlı olarak yeryüzünde meydana gelen bölgelere sosyoekonomik bölgeler denilmektedir. Bu bölgeler insan faaliyetlerinin türlerine göre işlevsel biçimde tasnif edildiği için aynı zamanda fonksiyonel bölgeler şeklinde de adlandırılmaktadırlar. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Yerleşim Bölgeleri • İnsanların yeryüzünde yaşam alanı olarak oluşturdukları yerleşmelerin bütünü küresel anlamda en büyük yerleşim bölgesini yani ökümeni oluşturmaktadır. • Genel yaklaşımla yapılan bölge ayrımında yerleşmelerin yeryüzündeki coğrafi dağılışları yani sıklık ve seyreklik durumu etkili olmaktadır. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Nüfus Bölgeleri • Yeryüzünde yaşayan insanların bulundukları yerlere ve zamana göre sayıları nüfus olarak tanımlanmaktadır. Nüfus doğrudan yerleşim alanları ve ekonomik faaliyet sahalarıyla ilişkilidir. • Yeryüzünün nüfus barındıran kesimlerinin bilimsel esaslar kapsamında tespit edilerek haritalanması sonucunda sık nüfuslu bölgeler, seyrek nüfuslu bölgeler şeklinde global bir ayrım yapılmaktadır. • Yeryüzündeki nüfusu ayrıntıda ırk, dil, din, cinsiyet, yaş, meslek vb. niteliklerine göre ele alarak bunlara göre de bölge haritaları oluşturulabilmektedir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Kültür Bölgeleri • İnsan topluluklarının sahip oldukları sosyoekonomik nitelikleri (ırk, dil, din, folklor vb.) itibariyle etkileşim halinde bulundukları ortamlarla bütünleşerek oluşturdukları farklı kültürel değerler yeryüzünde kültür bölgelerinin ayrımını sağlamıştır. • Kıtasal ölçekte birer kültür bölgesi olan “Anglo Amerika” ile “Latin Amerika” bu durum için en tipik örneği oluşturmaktadırlar. Anglo Amerika, Kuzey Amerika kıtasında AngloSakson kültürüne bağlı toplumların çoğunlukta bulunduğu Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerini kapsadığı halde; Latin Amerika, A.B.D.’nin güneyinde Meksika’dan başlayıp, Orta ve Güney Amerika’yı içine alan geniş bir kıtasal bölgeyi içine almaktadır. • Kıta ölçeğinde büyük alanlı alanlar kaplayan kültür bölgeleri, ülke ölçeğinde daha küçük alanlı olabilmektedirler. Ülkemizin folklorik (halk müziği, halk oyunları vb.) çeşitliliğine göre ayrılan bölgeler ve yöreler bu durum için en güzel örneği oluşturmaktadır. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Hammadde Üretim Bölgeleri Fonksiyon olarak hammadde üretimiyle ilgili ekonomik faaliyetlere göre oluşan bölgelerdir. Tarım, Hayvancılık, Ormancılık, Avcılık, Madencilik BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Sanayi Bölgeleri İşledikleri ve ürettikleri ürünler bakımından birbiriyle ilişkili olan sanayi tesislerinin (fabrikalar, atölyeler) bir araya gelerek oluşturdukları “organize sanayi bölgeleri” ülke ölçeğinde geniş arazi parçaları üzerinde yer tuttukları için fonksiyonel bakımdan “sanayi bölgesi” sıfatını hak etmektedirler. Bir şehrin içinde küçük alanlar halinde yer tutan ve genelde atölyelerden oluşan sanayi sitelerinin veya tek başına bir fabrika alanının “sanayi bölgesi” olarak nitelendirilmesini hatalı bir yaklaşım olarak değerlendirmekteyiz. Bu gibi küçük sanayi alanları bir şehrin içinde yer alıyorsa, fonksiyonel bakımdan “sanayi alanları” şeklinde adlandırılmalıdırlar. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Yönetim - Hizmet Bölgeleri Hizmet sektörü içinde yer alan Yönetim, Eğitim, Sağlık, Ulaştırma-iletişim, Pazarlama-ticaret, Güvenlik, Barınma-eğlence, Rekreasyon-turizm faaliyetleriyle ilgili olarak oluşan fonksiyonel bölgelerdir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Plan Bölgeleri Bölgesel politikayı uygulamakla görevli yönetimin yetki alanı içinde kalan sahalara plan bölge denilmektedir. Ülkemizde genelde coğrafi bölge adı kullanılarak düzenlenen Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Doğu Anadolu Projesi (DAP) ve Doğu Karadeniz Bölgesi Projesi (DOKAP) ne ait planlama bölgelerinin coğrafi bölge sınırlarına uyulmadığı görülmektedir. “Proje bölgesi” veya “plan bölge” olarak adlandırılan bu bölgelerin oluşumunda da il alanları baz alınmış olup, iller idari sınırları içindeki arazinin hangi coğrafi bölgelerde yer tuttuğuna bakılmaksızın bütünüyle planlama bölgesi içine dahil edilmişlerdir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI İstatistik Bölgeleri Ülkelerin kalkınması için gerekli olan planlamaların yapılabilmesi, sağlıklı ve düzenli tutulan istatistiklerle mümkündür. İstatistik verilerin kaynağını oluşturan coğrafi mekânlara göre devlet yönetimleri tarafından bilimsel esaslara göre istatistik bölgeleri belirlenmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinin çoğunda istatistik bölgeler genelde hem coğrafi, hem de idari bölgelerle uyumlu olup, yapılan çalışmalarda elde edilen sonuçlar birbirini tamamlar niteliktedir. Türkiye’de ise durum çok farklıdır. Ülkemizde coğrafi bölge adı kullanıldığı halde, coğrafi bölge sistematiğiyle pek ilgisi olmayan bir istatistik bölge ayrımı bulunmaktadır. COĞRAFİ BÖLGE COĞRAFİ BÖLGELER Coğrafî bölge, fizikî ve beşerî coğrafya özellikleri açısından genel çizgileri ile benzerlik gösteren belli büyüklükteki arazi üniteleri ya da coğrafî birliklerdir. Bir anlamda doğal bölgelerle sosyoekonomik (fonksiyon) bölgelerin sentezidir. BÖLGE ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMATİK YAPILARI Coğrafî bölgelerin kapsadıkları alanların bütününde aynı özellikleri görmek mümkün olmadığı için, ayrıntıda farklı özelliklere sahip olan alt bölgelere, bölümlere, yörelere, kesimlere ve alanlara ayrılmaktadırlar. COĞRAFİ BÖLGE COĞRAFİ BÖLGE AYRIMINDA KULLANILAN ÖLÇÜTLER 1- DOĞAL ÖZELLİKLER a) Konum b) İklim ve Bitki Örtüsü c)Yeryüzü Şekilleri d) Toprak Özellikleri 2- BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLER a) Tarım b) Nüfus ve Yerleşme c)Sanayi d)Ulaşım COĞRAFİ BÖLGE DOĞAL ÖZELLİKLER KONUM Yeryüzündeki herhangi bir yerin dünya üzerindeki konumu, Ekvator’a ve denizlere olan uzaklığı, kıtadaki yeri gibi durumlar o yerin farklı bir bölge olarak ayrılmasında etkilidir. Örneğin; Orta Anadolu, Karadeniz Bölgesi COĞRAFİ BÖLGE DOĞAL ÖZELLİKLER İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ İklim, dış kuvvetlerle yeryüzünün şekillendirilmesinde, toprak oluşumu ve bitki örtüsünün tayininde büyük etkiye sahiptir. Aynı zamanda iklim, insan faaliyetlerini de doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. COĞRAFİ BÖLGE DOĞAL ÖZELLİKLER YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Bir ülkenin dağ, plato ve ovalık alanları, ekonomik etkinliklerini önemli ölçüde etkilemektedir. • Bakı • Yükseklik • Eğim • Arazinin Engebelik Durumu • Toprak Özellikleri COĞRAFİ BÖLGE DOĞAL ÖZELLİKLER TOPRAK ÖZELLİKLERİ İklim, bitki ve yeryüzü şekillerinin ortak etkisi ile oluşan toprak tarımsal faaliyetleri doğrudan etkiler. Kurak ve yarıkurak bölgelerdeki toprakların alt kısımlarında bol miktarda kireçli bileşik bulunur. Bu topraklar kireç isteği fazla olan tahıllar için elverişlidir. Orta ve Güneydoğu Anadolu ovalarındaki topraklar bunlara örnek olarak verilebilir. Tarıma uygun şartlar sağlayan toprakların bulunduğu alanlar aynı zamanda fazla nüfuslu alanlardır. COĞRAFİ BÖLGE BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLER TARIM • İnsanın geçimini sağladığı tarımsal faaliyetler uygun iklim koşulları altında düz arazi ve kalın toprak örtüsü üzerinde yapılır. • Bölgelerdeki iklim şartları tarımı ve dolayısla ürünlerin verimliliği ve çeşitliliğini etkiler. COĞRAFİ BÖLGE BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLER NÜFUS VE YERLEŞME • Nüfus doğal ortamdan faydalanan ve onun yerine göre az veya çok şekillendiren bir etkendir. • Yetişmiş insan gücü doğal kaynakların işlenmesinde ve ondan faydalanılmasında önemlidir. Bu nedenle coğrafi bölgelerin ayrılmasında nüfus önemli bir ölçüttür. • İstanbul-İzmit Sanayi Bölgesi buna iyi bir örnek teşkil eder. COĞRAFİ BÖLGE BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLER SANAYİ • Hammadde, Pazar, maden yatakları, iş gücü, ulaşım gibi temel şartların olduğu alanlarda sanayi bölgeleri gelişmiştir. COĞRAFİ BÖLGE BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLER ULAŞIM • Doğal limanlar ve doğal yolların varlığı ulaşım imkanlarını arttırdığı için ticaret , sanayi ve dolayısıyla yerleşmeyi de etkiler.
