türk sosyolojisinde organizmacı ve evrimci akım
advertisement
Sosyoloji Konferansları No: 52 (2015-2) / 57-78 DOI: 10.18368/IU/sk.24398 TÜRK SOSYOLOJİSİNDE ORGANİZMACI VE EVRİMCİ AKIM Ümit AKCA* Özet Sosyolojinin Türk düşüncesindeki serüveni Türk toplumunun Batılılaşma serüveni ile eş zamanlı gelişmiştir. Batılılaşan Türk toplumu Batılı değerlere yüzünü döndüğünde bir yandan varlığından haberdar olmakla birlikte kendi toplumsal dünyasının dışında ve karşısında bir toplumsal örgütlenme; öte yandan da fiziksel ve sosyal dünyayı kendi fiziksel ve sosyal dünya algısının karşısında ve dışında yöntem ve araçla açıklayan Aydınlanma zihniyeti ile karşılaşmıştır. Romantizm, Yeni Pozitivizm, Yeni Realizm, Tarihi Materyalizm, Evolüsyonizm (Evrimcilik), İdealizm ve Materyalizm gibi çeşitli felsefe akımları Türk düşünce hayatına girmiştir. Bu anlamda sosyoloji, Osmanlı aydını için, nasıl batılılaşılacağının, iktisadi kalkınmanın nasıl sağlanacağının ve modern topluma nasıl geçileceğinin yollarını öğreten, kurtuluş reçeteleri sunacak bir bilim olarak görülmüştür. Hazırlık ve oluşum devrelerinde kolayca gözlenebilen evrimci sosyoloji Gelişim döneminde Behice Boran ile sona ermiş gibi görünmektedir. Anahtar Sözcükler: Türk Sosyolojisi, Evrimcilik, Organizmacılık. ORGANICIST AND EVOLUTIONIST MOVEMENT IN TURKISH SOCIOLOGY Abstract The adventure of sociology throughout Turkish idea is developed simultaneously with the westernization adventure of the Turkish society. The westernization progress of the Turkish society turned its face to western values which were known more or less but were at the same time outside the Turkish society’s social structure and organization. It was the first to encounter of the Enlightenment mentality which was explaning the physical and social world with a different counter-method and instrument then its own perception of the physical and social world. Following this, movements of thought such as Romanticism, new Positivism, New Realism, Historical Materialism and Evolutionism have entered the Turkish intellectual life. In this sense, sociology was regarded by the Ottoman intellectuals as a science which would guide the society for westernization, economic development and modernization. Evolutionist sociology that can be easily observed in the preparation and formation stages, seems to have ended with the Behice Boran in the development stage. Keywords: Turkic Sociology, Evolutionism, Organicism. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü. İletişim: [email protected] * 58 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA Giriş Bottomore (1984: 6-7), sosyolojinin bilinen tarihinden yola çıkarak Montesquieu, Comte, Spencer ve Marx’ın ilk yazılarını yayınladıkları dönemi “sosyolojinin tarih öncesi” olarak adlandırır. Sosyolojinin [toplumbiliminin] özgün bir bilim olarak ortaya çıktığı dönem ise, ona göre, ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısı ile yirminci yüzyılın başıdır. Bu ilk dönem toplumbilimi evrimci karakteri icabı toplumsal evriminin temel aşamalarını ve işleyişini açıklamaya çalışmaktadır ve [doğa bilimlerine öykünmesi nedeniyle] pozitif bir karaktere sahiptir. Bu çerçevede, Malthus’un nüfus teorisi, Spencer’ın en iyinin hayatta kalması anlayışı ve Darwin’in doğal ayıklama temelli biyolojik evrim teorisi1, özellikle ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında, güçlünün yanında olmayı yaygın bir düşünce haline getirmiş ve düşünsel alana uyarlanmasına yardımcı olmuştur (Doğan, 2012: 7). İlk ortaya konduğu zamandan sonra Lamarck’ın Hayvanat İlminin Felsefesi, Darwin’in Türlerin Kökeni’, Spencer’in İlk Prensipler ve Biyolojinin Prensipleri’ gibi eserleri sonrasında çöküş prensibini göz ardı ederek tek yönlü bir evrimcilik biçimini almıştır. Böylece evrim kuramı “… mevcutların, maddenin, hayatın, ruhun ve cemiyetlerin genel kanunu tekâmülden ibarettir” şeklinde özetlenir olmuştur. Bu şekilde, on dokuzuncu yüz yılda evrilen materyalist akım, maddenin evrimini hayatın evrimine bağlamak suretiyle, bütün tekâmül safhalarını, incelemeye çalışıyordu. Maddeciliğin bilhassa pozitivizmin muhtelif şekilleri ile beslenen bu materyalizm, Cumhuriyet döneminde Tarihi Materyalizm veya Diyalektik Materyalizm şekline dönüşmüştür” (Bolay, 2008: 32-33). Türk sosyolojisinin hazırlık devrinin bir takım tercüme ve telif eserlerden oluşan felsefi çalışmalar eliyle şekillendiği ifade edilmişti. Bu cümleden olarak ondokuzuncu yüzyılın sonlarında Hoca Tahsin Efendi, Ahmet Midhat, Şemsettin Sami ve Ali Sedad Bey ile başlayan bu süreç, yirminci yüz yılın başlarında Baha Tevfik, Suphi Edhem, Memduh Süleyman, Yahya “Tekâmül kuramı tabiatta herşeyin gayet basit bir ilkel halden başlayıp, yavaş yavaş ve derece derece ilerleyerek, nihayet kemale ulaştıktan sonra, yine derece derece çözülüp çökmesi” (Bolay, 2008: 38-39) şeklinde ifade edilir. 1 Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 59 Halid, Edhem Necdet gibi isimlerin evrim ve Darwin Teorisi üzerine telif ve çeviri2 eserleriyle devam etmiştir (Özbay, 2014: 91). Esasen bir başlangıç aranacak olursa bu ismin Dağarcık degisindeki yazılarında (1873) görülen Büchner, Haeckel, Lamarck ve Darwin etkisi nedeniyle Ahmed Midhat Efendi olduğu (Doğan, 2012: 137) ileri sürülebilir. Biyolojik ve Darwinist bir karakteristik arzeden Osmanlı materyalizmini belirleyen dolaysız düşünce kaynaklarına şüphesiz Auguste Comte’un pozitivist teorisi de eklenmelidir. Darwin’in evrim teorisi yaratıcı tanrı düşüncesine karşı, insan varlığının oluşumunu doğa yasalarıyla [şüphesiz İslam-Osmanlı düşüncesindeki ilahi yasalar karşıtı olarak ÜA] açıklayarak, Osmanlı materyalizminin fizyolojist akımdan edindiği işlevsel bilgiye, doğal seçme ilkesinin tarihsel perspektifini katmıştır (Işın, 1985: 363-364). I. Türk Sosyolojisinin Hazırlık Devresi Türk sosyolojisinin hazırlık dönemi, Türk toplumunun geleneksel toplumsal yapıdan modern toplumsal yapıya doğru yöneticileri eliyle dönüşmeye başladığı bir zaman dilimi ile de çakışmaktadır. Bu zaman dilimi Tanzimat ve Islahat dönemlerinin ürünü olarak ortaya çıkan I. Meşrutiyet dönemi yani ondokuzuncu yüz yılın son çeyreğidir. Modernleşme sürecinde bazı fikir akımları ile politik çabalar yan yana devam etmiş ve sosyolojinin Osmanlı toplumuna girişi için uygun bir zemin ortaya çıkmıştır. Sosyolojinin Osmanlı düşüncesine girmesinde, bu beraberliğin politik bir sosyoloji anlayışı olarak görülen etkileri olmuş, İkinci Meşrutiyet’in ilan edilmesi ile birlikte sosyoloji, Osmanlı toplumunda ilk müstakil ifade aracına kavuşmuştur. Oysa II. Meşrutiyet dönemi öncesinde felsefe Türk toplumunda modern anlamı ile yer bulamamıştır. Meşrutiyet yayınlarından çıkarılan yazar ve düşünürlerin adlarına bakıldığında Haeckel, Schopenhauer, Büchner, Darwin, Draper, Renan, Taine, Spencer, Le Bon, Poincare, J. S. Mill ve ikinci, üçüncü derecede sayılabilecek daha birçok ad görülür. Düzenli bir “Baha Tevfik ve arkadaşlarının bu faaliyetlerine bir de şu hususu ilave edelim: Bu da yabancı dillerden yapılan tercümelerde tahrifat (aslında olmayan kasıtlı yanlışlar) yapılması hususudur. Baha Tevfik ve Ahmet Nebil çifti, doğrudan doğruya maddeci fikirleri müdafaa ederken; Suphi Ethem ve Memduh Süleyman Lamarkizm ve Darwinizmi yaymak suretiyle maddeciliğe hizmet ediyorlardı (Bolay, 2008: 61). 2 60 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA bilim ve felsefe eğitimi olmayan bir ortamda bu kişilerin düşünceleri gereği gibi değerlendirilememiş olma ihtimali olsa da Avrupa’nın tüm materyalist, natüralist ve dinsiz fikriyatının otokratik yönetimin duvarlarını aşabildiği görülebilir (Berkes 2006: 378). Türk sosyolojisine kaynaklık eden Avrupa düşüncesinin niteliğinin otokratik bir toplum için kabul edilebilir olmayışının nedeni sosyolojinin, Osmanlı’daki akademi öncesi Avrupa’daki akademi öncesi tarihin özgün olmayan aktarımına dayanmaktadır. Ahmed Midhat, Hoca Tahsin, Beşir Fuat, Baha Tevfik, Suphi Ethem, Ahmet Şuayp, Ahmet Rıza, Mustafa Suphi, Bedii Nuri, Satı el-Husri gibi isimler bazen dergilerde kaleme aldıkları makaleler, bazen de telif veya tercüme kitaplar yolu ile bu aktarımcı başlangıcı yapmıştır. Bu özgün olmayan aktarım, Avrupa sosyolojisinin [bir anlamda sosyal felsefesinin] tema, terim ve söylemlerinin de aktarımını sağlamıştır. Öyle ki, sosyolojinin Avrupa’daki başlangıç döneminde hâkim olan materyalist, pozitivist, doğacı, nitelikleri kısmen törpülenerek Türk düşünce dünyasına kazandırılmıştır. Törpüleme ameliyesinin ana etkeni ise Avrupa toplumlarında dinin sosyal alandan bireysel alana çekilmiş olmasına rağmen, kendi toplumlarında dinin toplumsal alandaki yerini henüz güçlü bir biçimde korumasıdır. Türk sosyolojisinin oluşum devresinde belirgin niteliği olan evrimciliğin ve organizmacılığın kökenlerinde biyolojik materyalizmi görmek şaşırtıcı değildir. Zira Türkiye’de sosyolojinin ortaya çıkışına (en azından akademi öncesi tarihinde) felsefi aktarımların önemli katkıları olmuştur. Hal böyle olunca Türkiye’de evrimci ve organizmacı sosyolojinin Behice Boran eliyle İkinci Dünya Savaşı yıllarına uzanan tarihini materyalist felsefe ile başlatmak mümkün görünmektedir. Esasen bahse konu dönemde felsefi ve sosyolojik çalışmalar arasında bir ayrım pek de mümkün görünmemektedir: “… maddecilik (materyalizm), meslek-i içtima, sosyalizm, sosyal Darwinizm, evrimcilik, bilimcilik akımları da dönemin tartışılan … düşünceleri olmuştur. İdeoloji ve hayat görüşü bakımından gerek dönemin aydınlarını, gerekse toplumun farklı katmanlarını tasnif oldukça zordur ve Osmanlı aydınları arasında Avrupa’daki çağdaşlarında olduğu gibi derin fikri ayrılıkların olup olmadığı da ayrı bir meseledir” (Gündüz, 2008: 152). Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 61 Ahmed Midhat’ın Darwinist tarzını takiben Beşir Fuad Tanzimat’ın Meşrutiyet’e evrildiği süreçte Materyalist bir evrimci düşünüş tarzı gösterir. Bir yandan Claude Bernard, öte yandan Büchner, Beşir Fuat’ın düşüncesini şekillendirmiştir. Beşir Fuad’ın Osmanlı aydınları üzerinde hayli etkili olan Madde ve Kuvvet isimli kitabı tercüme ettiği, yayınlamaksızın elden ele dolaştırıldığı ve Beşir Fuad’ın kendi intiharını bir deney olarak seçtiği düşünülürse, bu etki biraz daha belirginleşir. Adı geçen dönemde, yani ondokuzuncu yüzyılın özellikle ikinci yarısında Türk toplumu dünyada olup bitenleri yakından izlediği için Batı’daki gelişmeleri ve çağın bilimi olarak ortaya çıkmaya başlayan sosyolojiyi de yakından izlemiştir (Tuna, 2002: 84). Bu izlemenin naif bir bilimcilik olmaktan öte bir anlamı da vardır. Jön Türkler’in bilim ve felsefeyi ilahi bir kaynak olarak görmeleri ve Avrupa’nın üstünlüğünün temel sebebi olarak gördükleri bilime ve pozitif felsefeye duydukları inanç kendilerini -Aydınlanma düşüncesinin bir yansıması olarak- toplumun ihtiyaç duyduğu inkılapları hızlandıracak bir zümre olarak görmelerine neden olmuş ve günümüzde de varlığını belli belirsiz sürdüren bu özgüven, bir toplum mühendisi ve hatta içtimai tabip algısı üretmiştir (Aysoy, 2013: 48). Biyolojik evrim ile materyalist evrim, böylece, Osmanlı düşünce dünyasına bir arada girmiş olmaktadır. Osmanlı aydınlarının geneli üzerinde etkili olanlar Onsekizinci yüzyıl Fransız materyalistleri ile ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında etkili olan biyolojik materyalistler ve evrimci sosyologlardır. Esasen etkisi altında kaldıkları Avrupa düşüncesinde de bu fikir akımları bir arada gelişmekte ya da biri diğerine dönüşmektedir. Hoca Tahsin ile başlayan, Ahmed Midhat ve Beşir Fuat ile devam eden evrimcimateryalist düşünce 1889 yılında İstanbul’a gelen Hüseyinzade Ali ile etki alanını daha genişletmiş olmaktadır. Zira onun etkisinde kalan kimi tıbbiye öğrencileri bu sıralarda dindar öğrencilere Darwin ve benzerlerinin eserlerini okutmaya ve onları etkilemeye çalışmaktadırlar (Doğan, 2012: 148-151). Baykan Sezer’in tesbitine göre (1989: 30-31) sosyolojinin Türk düşünce dünyasındaki sergüzeşti çerçevesinde ilk bakışta özellikle Le Play etkisiyle science sociale akımı; Spencer etkisiyle organist sosyoloji ve Durkheim [etkisi ile işlevselci ÜA] akım görünür haldedir. Organist sosyolojiye ek olarak Comte’cu ve Durkheim’ci, Decamps’cı, Le Bon’cu sosyoloji de bu ilk döneminde varlık göstermektedir: 62 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA “Bu arada ilk hatıra gelen Paris’te uzun müddet pozitivist cemiyetlerde münasebeti devam ettirmiş olan Ahmet Rıza’dır. Prens Sabahaddin Paris’te iken Demolins ve Descamps’le tanışmakla kalmamış, aynı zamanda çıkardığı Terakki de ilk nüshadan itibaren science sociale’ci temayülü tercüme ve tetkiklerile benimsemiştir. Diğer taraftan Tekamül-i Akvamın Kavanin-i Psikolojyası (1907) mütercimi Abdullah Cevdet de çok daha evvel Le Bon’la Paris’te dost olmuş ve tercümesini de o sırada ikmal etmişti” (Erişçi 1941: 158). Dönemin aydınları tarafından Lewis’in ifadesiyle “ahlaki, siyasal hatta dini sorunlar üzerinde sanki vahiy kudretinde bir kaynak olarak görmek eğiliminde” (1984: 229) oldukları sosyolojinin Osmanlı’daki ‘akademi öncesi’ tarihinde Ahmed Şuayb, Bedii Nuri, Satı el-Husri, Rıza Tevfik, Ahmet Rıza, Hasan Tahsin, Suphi Ethem [Sosyoloji (1911)], Etem Necdet [Tekâmül ve Kanunları (1913)] önde gelen isimlerin Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası ve Servet-i Funun gibi dergilerde kaleme aldıkları makaleler, telif ve tercüme kitaplar önemli bir yer tutar. Önceki satırlarda çerçevesi çizilmeye çalışılan bir karakteristiğe sahip olan evrimci ve organizmacı Türk sosyolojisinin ayak izleri takip edilmek istendiğinde dönemin aydınlarının çalışmaları da ele alınmalıdır. Esasen, -dönem aydınlarının politik kişiliğine de atıfta bulunan bir adlandırma ile- Jön Türkler’in hemen hepsinde3 Sosyal Darwinizm’in belirtilerine rastlanır (Mardin, 1994a: 303). Söz gelimi, bu gün algılanan biçimi ile evrimci dünya görüşüne en uzak düşünürlerden biri olması beklenebilecek olan Ziya Gökalp II. Meşrutiyetin ilanını bir ictimai inkılab yani toplumsal devrim ile açıklamaya çalışır. Ona göre toplumsal bir devrim ancak bir organik evrim ile elde edilebilecektir (Toprak, 1985: 127). Kısmen kronolojik bir bakış açısı dönemin karakteristiğini yansıtan düşüncelerin analizini Hoca Tahsin ile başlatmayı mümkün kılmaktadır. Zira Hoca Tahsin’in fikirleri, dönemin “evrende var olan herşeyin “Osmanlı aydınları halk ile aralarındaki ilişkiyi bir çeşit aydınlatan-aydınlanan ilişkisi olarak görmekteydiler. Evrimcilik bir fikir akımı olarak Osmanlı toplumuna böyle bir ortamda girmiştir. Politik iktidar tarafından da kabul gören evrimcilik bu dönemden sonraki kültürel ve siyasal gelişmelere büyük ölçüde etki etmiştir. Sosyal Darwinizm toplumsal hayatı açıklamakta kullanılmış, daha sonraları ortaya çıkan seçkinci düşüncenin köklerini teşkil etmiştir (Hanioğlu 1985: 346-347). 3 Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 63 kaynağının madde olduğu” tezinden yola çıkan materyalist düşünce tarzlarından ziyade, kısmi bir yaratılmayı kabullenen evrimciliği çağrıştırmaktadır. Hoca Tahsin de Darwin gibi “varlıkların oluşumuyla ilgili fikirler geliştikçe, yaratılma olayının açıklanabileceği” görüşüne sahiptir. Beşir Fuad, Hoca Tahsin ile neredeyse aynı zaman dilimini paylaşmakla birlikte evrimci olmaktan çok materyalisttir. Büchner’in fiziksel dünyanın ve toplumsal dünyanın açıklanmasında biricik enstrüman kabul ettiği madde ve kuvvet Beşir Fuad aracılığı ile Türk düşünce akımlarına kazandırılmıştır: “Mevcudatın herhangi birini inceleyecek olursak her şeyden önce iki şey dikkatimizi çekecektir: “Madde ve Kuvvet!” cümlesi Büchner’in Madde ve Kuvvet isimli eserinden alınmıştır (Akgün vd., 2013: 14). Beşir Fuat’ın sosyolojik açıdan yegane özelliği sadece fiziksel dünyayı ve toplumsal dünyayı açıklamak için kopkoyu bir metafizik argüman karşısına hiç de orijinal olmayan, aktarmacı, kopkoyu bir materyalist argüman sürmesi değildir. Berkes (2006: 380), Beşir Fuat’ı Batı’da “sosyoloji” adını taşıyan yeni bir bilim kolunun başladığını görmüş olan ilk Türk aydını olarak kabul eder. Gerçi, materyalist Batılı düşünürler Baha Tevfik çevirileriyle de Türk fikir dünyasında tanınmaya başlamıştır. Baha Tevfik, Piyano (Düşünüyorum), Yirminci Asırda Zekâ, Felsefe Mecmuası dergilerinde yazdıkları ile ve Biraz Felsefe, Teceddüd-i İlmî ve Edebî, Hassasiyet Bahsi, Yeni Ahlâk, Psikoloji (İlm-i Ahvâl-i Ruh), Muhtasar Felsefe ve Felsefe-i Ferd isimli kitaplarla, materyalist fikir ve görüşleri yanında, evrimci ve sosyalist görüşleri de aktarmıştır (Akgün, 2002: 1458). Baha Tevfik ile aynı düşünce çevresinde yer alan ve ortak çalışmalar yürüten Edhem Necdet, Lamarck, Darwin, Cuvier ve Spencer gibi düşünürlerin etkisi altındadır. Edhem Necdet’in Tekâmül ve Kanunları adlı kitabı, Ives Delage ve Godschmidt’in Les Theories de L’Evolution ve Lamarck’ın Philosophie Zoologique’ kitabından faydalanarak vücuda getirilmiş bir derleme (Koç, 2009: 83) olarak değerlendirilmektedir. Ethem Nejdet’e göre, önce ilkel organizmalar ortaya çıkmışlar, bunlar yavaş yavaş evrimleşerek büyük organizmaları meydana getirmişlerdir. Türler ise, iklimin, çevrenin, hayat şartlarının etkisine göre yavaş fakat sürekli bir şekilde değişmişlerdir (Öktem, 1992: 248). Evrende her şeyin evrim geçirdiğini ifade eden Edhem Necdet, değişimin var oluşun devamı, 64 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA istikrarın ise yok olma anlamına geldiğini bu nedenle hayatın ebedi bir savaş olduğunu vurgular. Ona göre bu savaşta güçlüler yaşama hakkına sahip olurken, zayıflar yok olurlar (Koç, 2009: 83). Osmanlı materyalizminde özellikle Charles Darwin’in evrim teorisini benimsemesi ile tanınan Subhi Edhem de Baha Tevfik çevresine yakınlığıyla bilinir. Darwinizm adlı ders notlarında evrim teorisi için geleneğe bağlı inançları yıkıma uğratan nazariye ifadesini kullanır (Işın, 1985: 370). Suphi Ethem, insanı yapı bakımından üstün görmeyen Darwin’in görüşlerini aynen benimser, Darwin’i yorumlamaya çalışarak, evrimde önemli bir rol oynayan doğal ayıklanma sayesinde bugün var olan bütün türlerin en ilkel basit bir organizmadan çıkıp türediklerini belirtir (Öktem, 1992: 247). Subhi Edhem aynı zamanda materyalist fikir ve görüşlere de sahiptir. Tabiat, Beşer ve Tabiat isimleriyle dergilerin yanı sıra Darwinizm (1911), Lamarckizm (1914), Hayat ve Mevt (1913) gibi kitaplarında evrimden, evrim üzerinde biyolojik çevrenin etkisi olduğundan, doğal seleksiyondan ve bu seleksiyonun aracı olarak canlılar arasındaki mücadeleden bahseder (Akgün, 2002: 1458). Ona göre evrim artık tartışmasız biçimde kanıtlanmış bir nazariyedir: “Umumi tekâmül hakkındaki nakıs tetebbular ile eşyanın mahiyeti değişemez” kaziyesini fikrinde tespit eden eskilerin ağzı bugünkü mütefekkir ve mütetebbi [araştırmacı] neslin vukufu sayesinde “değişir!” itirazıyla kapandı. Bugün mazhariyetini müspet delillerle iktisap etti. Ziraatçilerin, fenn-i ihtina âlimlerinin birçok usuller yardımıyla nebatlar ve hayvanlardaki aslın [özün] tağayyürünü [evrimini] ispat etmeleri pek eskidir. Şimdi bu sayede elimizde dünkülere benzemeyen birçok yeni ırklar var” (Suphi Ethem 1912: 340). Türk sosyolojisinin hazırlık devresinde sosyologlar, sosyoloji ile fizik ve kimya ile fizyoloji arasında çeşitli benzerlikler bulmaya çalışmışlardır. Bu cümleden olarak Mustafa Suphi’nin Türkçe’ye tercüme ettiği ve Türkçe’de bir ilk olarak tanınan İlm-i İçtima Nedir? isimli kitabı için yazdığı önsöz bu olguyu vurgulayan ifadeler barındırır. Erken Cumhuriyet dönemi sosyolojisinde de bu sosyolojik pozitivizmin evrimsel bilgi kuramı, çok yaygın bir yaklaşım olarak benimsenmektedir. Türkiye’de sosyoloji Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 65 çalışmalarında geliştirilen toplumsal evrim kuramı, Türk toplumunun tarihsel süreç içinde ilerleme göstererek modern toplumsal aşamaya ulaştığını açıklama misyonu içinde anlam bulabilecektir” (Yıldırım, 2004: 115-121). II. Türk Sosyolojisinin Oluşum Devresi Erişçi “Umumi olarak tekevvünü ve belli başlı istikametleri 19 uncu asrın içinde mütalaa edilmesi lazım gelen sosyolojinin ilim hayatımızda görünüşü” (1941: 158) konusunda aynı asrın son senelerine işaret eder. Bu ilk tezahürler ne devamlı, ne de sistematiktir ve Rıza Tevfik’in Spencer kaynaklı yazıları, Ahmed Şuayb’ın aynı nitelikteki tetkikleri, Hasan Tahsin’in Worms’den tercümeleri bu kapsamda ele alınabilir. Bununla birlikte, başlangıçtan beri kullanılmaya başlanan (Ergun, 1995: 2160) sosyoloji terimi karşılığı olarak zaman içinde ilmi muaşere, hikmet-i içtimaiye, ilm-i cemiyet, ilm-i içtima, mebahis-i ilm’ül-muvanese, ilm-i içtimaiyat, içtimaiyat gibi tabirler kullanılmış (Erişçi, 1941: 158 dipnot 2) ve yeniden sosyoloji teriminin kullanımına dönülmüştür. Sosyoloji, düşünce dünyamıza doğacı sosyoloji olarak girmiştir. Bu sosyoloji, Darwinizm’in biyolojik evrimciliğinin etkisinde, toplumu büyük bir biyolojik organizma olarak düşünen ve evrimci bir kuram bağlısı organ[izma]cı bir kuram oluşturmak isteyen Spencer sosyolojisidir (Ergun, 1995: 2160). Bir açıdan, organizmacılığın Türkiye’deki ilk temsilcisi İbn Haldun’dan da etkilenen A. Cevdet Paşa’dır (Fındıkoğlu, 1971: 54). Diğer yandan Spencer’in uzviyetçi görüşünü Fransa’da devam ettiren R. Worms’un “Organisme et Societe” adlı eseri ‘o günlerde Türk sosyologlarınca en çok rağbet gören kitaplardandır (Ülken, 2013: 237, dipnot 88). Etnoğrafya isimli kitabındaki anlatımlar çerçevesinde “Satı Bey’e göre, her muhit bir taraftan bir takım değişiklikler meydana getirerek bir taraftan da bu değişikliklerin ırsi ve genel bir hale gelmesine sebep olarak doğal seçilim [Darwin], ya da en kabiliyetlinin hayatta kalması [Spencer] yoluyla yeni bir takım ırklar ortaya çıkarır. İnsanlarda da bu böyle olmuştur” (Özbay, 2014: 67). Satı Bey, fizyolojik ve anatomik olarak insan ve hayvanların büyük benzerlikler taşıdığını; bu benzerliklerin insansı maymunlarla (orangutan, goril, şempanze, jibon) insanlar arasında daha 66 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA güçlü olduğunu; hatta insansı maymunların adi maymunlardan ziyade insana yakın olduğunu ifade etmiştir (Özbay, 2014: 106). Türk sosyolojisinin hazırlık devrinin bitip oluşum devrinin başladığı zaman dilimi olarak 1908 Meşrutiyet hareketleri kabul edilebilir. Zira bu dönem dergicilik, kitap yayıncılığı ve konferanslar gibi görüş açıklama ve yayma anlamında büyük bir hareketliliğin yaşandığı dönemdir. Avrupa toplumlarının Endüstri Devrimi sonrası karşılaştığı toplumsal sorunları çözme konusunda sihirli bir anahtar olarak algılanan sosyolojiye de kaynaklık eden “Materyalist fikirler, 1908 Meşrutiyet’inden sonra, Türkiye’de, daha rahat temsil edilebilme imkânı bulmuştur. Bundan sonra materyalist fikirleri savunan aydınların sayısı artmıştır. Bu yüz yılın başlarında eserlerini yayınlayabilme fırsatını yakalayan Dr. Abdullah Cevdet (1869-1932), bizzat kendisinin çıkardığı İçtihad mecmuasında yayınladığı yazıları, yazdığı eserleri ve tercümeleri vasıtasıyla, fizyolojik-biyolojist anlamdaki materyalist fikir ve görüşlerini yaymaya çalışır. Dr. Abdullah Cevdet’te evrimci anlayışı da bulmak mümkündür” (Akgün 2002: 1457). Bu dönem, aynı zamanda, materyalist ve evrimci görüşlere ek olarak Suphi Etem’in Sosyoloji (Manastır, 1911), Etem Necdet’in Tekâmül ve Kanunları (1913) gibi kitaplarına ek olarak, Bedii Nuri, Satı Bey ve Ahmed Şuayb’ın Ulum-u İktisadiye ve İctimaiye Mecmuası (1908-1910), Bedi Nuri’nin Mülkiye Mecmuası ve Envar-ı Ulum Mecmuası (1908) çevresindeki gayretleriyle organist sosyoloji temayülünün temsil edildiği bir dönemdir (Erişçi, 159-160). Türk sosyolojisinin oluşum devri içerisinde Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası özel ve önemli bir yer tutar. Zira bu dergi çerçevesinde sosyoloji ilk defa doğa bilimleri bakış açısı ile değil insan bilimleri bakış açısı ile ifade imkânına sahip olmuştur (Akca, 2013). Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, II. Meşrutiyet’in en saygın dergilerinden biridir. Toplum bilimi ile ilgili ilk kapsamlı yazılar bu dergide yer alır. Pozitivist bakış açısı ile başlayan fikir sürecinde evrimcilik ya da o günün söyleyişi ile tekâmül, Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası’nın temel ilkesi olmuştur (Toprak, 1985: 127). Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 67 Derginin en belirgin özelliği öncelikle evrimci, sonra organizmacı, bu iki özelliğin doğal sonucu olarak çatışmacı ve daha az yoğunlukta pozitivist bir toplum düşüncesine sahip olmasıdır. Bu bağlamda dergide en fazla göze çarpan terimler tekâmül ve terakki olmaktadır. Evrim düşüncesi, derginin fikir çevresi içinde geniş bir yeri olan bir yazarlar grubunu etkilemiştir. Bu kadro içinde Ahmed Şuayb, Bedi Nuri, Rıza Tevfik, Asaf Nefi ve Fazıl Ahmed de vardır. Rıza Tevfik ve Ahmed Şuayb’ın derginin kurucusu, Bedi Nuri’nin de dergideki yazılarının miktar ve içeriği göz önüne alınırsa bu etkinin büyüklüğü daha iyi ortaya çıkar. Derginin fikrî yapısını şekillendiren bir diğer akım, Organizmacılık’tır. Dergideki iki makalesinden birini Uzviyetler ve Cemiyetler [Organizmalar ve Toplumlar] konusuna ayıran Satı Bey’e ek olarak Bedi Nuri, Asaf Nefi ve Ayni-zade Hasan Tahsin ve bir ölçüde Rıza Tevfik, organik toplum düşüncesinin dergideki savunucularıdır. Bu yazarlar, makalelerinde toplumu bir organizma olarak kabul etmekte ve bir canlının hayatını devam ettirmesini sağlayan organlarla toplumun işleyişini sağlayan sosyal olay ve olgular arasında iş bölümü, farklılaşma ve bütünleşme açısından paralellikler bulmaktadırlar. a-Organik Toplum Bedi Nuri, insanların toplumlar haline gelebilmeleri için onları bir araya getiren bir kuvvetten bahseder. Bu kuvvet, organizmaların doğasındaki güce benzer olarak insanların doğasında da vardır ve Bedi Nuri bu kuvvete Kabiliyet-i İctimaiye (toplumlaşma kabiliyeti) adını verir. Toplumlaşma kabiliyeti organik görevlere indirgendiğinde şu özellikler gözlenir: Sosyal esneklik; organik sosyal duyarlılık; sosyal yardımlaşma; ahlâk (1325a: 324-326). Bedi Nuri (1325b: 5)’ye göre organizmaların oluşumu basitten karmaşığa doğru, hücreden organizmaya, buradan da organik topluluğa doğru ilerler. Bu ilerlemenin bir üst biçimi ise süper organizmalar (uzvivet-i âliyveSuperorganisme) sınıfıdır. Doğada her şey birbirine dayanır ve her şey zincirleme olarak birbirine eklenir. “İnsan uzviyet-i ictimaiyyede asıl madde-i hayatiyyedir; insca veya aza-ı ictimaiyyede cevelan, tekamül, icra-ı fiil ederek bunlara faaliyyet, kuvvet 68 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA ve hayat bahş eder. Vücudumuz insca-i teşrihiyyeden nasıl mürekkeb ise cemiyyetler de insca-i ictimaiyyeden terekküb eder. [İnsca-ı ictimaiyye (...), tarik ve nakliyat, inşaat, istizraat-ı mütenevvie, her nevi arazinin ve mahsulatın temellük ve tahsisi, sınai, harb, idare-i siyasiyye, hükümet, münasebat ve muhaberat-ı ictimaiyye, alat-ı vesait-i mütenevvie, taklid, lisan, yazı, posta ve telgraf, mebani-i mütenevvie gibi şeylerdir” (1325b: 13; 1325e: 451). Bedi Nuri (1325a: 348) yeni bir toplumun ortaya çıkışı ve varlığını sürdürmesi konusundaki görüşünü şöyle açıklar: “Nasıl ki avamil-i harbiyyenin efal-i müteşabihesi aynı ecnas-ı hayvanatta, kabiliyet hassasiye-i hissiyyenin tarz-ı teazuvuna ve bunun neticesi olan tevafukat-ı muhtelife-i hayatiyyeye göre aynı netayici tevlid ediyor ise öylece her cins-i ictimaiyyeye has olan teşabe-i münasebat da bu cins-i ictimaiyyede insiyak veya teşkilat-ı ictimaiyye dediğimiz şekl tahtında aym netayic-i müteşabihe hâsıl edecek aynı meyyalatı irae eder.” Bir hücre organizmada nasıl görev yapar ve bu hücrenin görevi bu organizma tarafından nasıl özelleştirilir, sinir sistemi tarafından yönetilirse, bunun gibi toplumda da her birey kendi işini yapar ve onun aktivitesi işiyle uyumlu ve sınırlıdır (Bedi Nuri 1325e: 454). Bedi Nuri bireyin toplum için taşıdığı değeri organik bir benzetmeyle arının kovan için taşıdığı değere eş tutmaktadır. Böylece insan bir yandan arının doğada yuva yapmasına benzer olarak dünyaya, iklime, hayvanlara ve bitkilere yani kendisini kuşatan her şeye uyar; öte yandan da her şeyi kendisine uydurur. Çünkü organizmalar gibi toplumlarda da temel öğelerle uyum ve kaynaşma gözlenir (1325b: 11-12). Aynî-zade Hasan Tahsin’e göre ise insanlar yaşadıkları çevrede var olan kavgada kendi canını korumak ve savunmak ve hayatını koruyabilmek için muhtaç olduğu nesneleri elde etmek zorundadırlar. Bu ihtiyaçlar üç tür aracın varlığını gerektirir: Bir yönetim organı, bir savaş organı ve bir üretim organı. Bu organlardan ilk ikisi ortak ihtiyaçlara, üçüncüsü de bireysel ihtiyaçlara yöneliktir (1325: 113). Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 69 b-Toplumsal Evrim Derginin yazarlarının hemen hepsinde evrimci bir bakış açısı göze çarpar. Evrimi hem biyolojik anlamda hem de sosyal anlamda kabul etmektedirler. Bu cümleden olmak üzere, Ahmed Şuayb (1324: 62-63)’a göre bugün geçerli olan birarada yaşama ve bugün sahip olduğumuz teknoloji, tabiat şartları ve savaşlar sonunda oluşmuştur. Vahşilikten barbarlığa geçen ilk atalarımızın sosyal durumları, evrim kanunu sayesinde değişime uğramış ve birçok kabileler, iklim şartları ve savaş yüzünden birleşerek millet denilen kitleyi oluşturmuşlardır. Ahmed Şuayb (1325a: 60), insan ırkının ‘yüz binlerce yıllık bir süreç içinde’ oluşmuş olduklarını ifade eder. Ona göre insanlar da hayvan türleri ile aynı etkiler altında aşamalı bir değişimle ortaya çıkmışlardır (1324a: 420). Evrimin insan toplumuna etkilerini ırklar açısından da ele alır. “Evrimin bir sonucu olarak yüksek ırklar büyük bir hızla ilerliyorlar. Oysa geride kalan ırklar ilerideki ırklara yetişmek için çalışırlarken, ileri ırklar daha ileri gitmektedirler” (1325a: 68). Evrimin etkisi kalıcı, devrimin etkisi ise geçicidir. Zira devrimler kurumların sadece isimlerini değiştirebilir, temellerini değiştiremez. Bir kurum olarak dinî inançlar da hukuk ve ahlâk gibi evrimin genel kanunlarına bağlıdır (1325a: 72-73) Asaf Nefi, ‘Mücadele-i Hayat ve Tekemmül-i Cemiyyat’ adlı yazısında Darwinizm’den bahseder. Darwin’in hayat mücadelesi fikrini Malthus’un görüşleri ile karşılaştırır ve birey, sınıf ve saygınlık olmak üzere üç kategoride mücadelenin varlığını görür. Asaf Nefi, Darwinizm’i ve Lamarckizm’i sosyal hayata tatbik ederek sosyal problemleri, ezenler ve ezilenler arasındaki mücadele olarak görür. Her toplum hangi ırka mensub olursa olsun aynı evrim kanununa tabidir. Bu fikre göre bütün varlıklar, doğal ve sosyal çevrelerinin şartları altında evrimleşirler (1325a: 460-461). Eğer onların içinde yaşadıkları çevre yavaş değişirse, bu evrimin niteliği yavaş yavaş ortaya çıktığı gibi, çevre hızla yok olmaya doğru yöneliyorsa o varlık da derhal yok olmaya mahkûm olur (1325: 161-162). Bedi Nuri insanlık yeryüzünde bugünkü veya ilkel haliyle bir anda var olmamış, hayvan halinden uzun bir evrim döneminden geçerek kurtulmuştur (1325a: 323) şeklindeki yaklaşımıyla evrimin biyolojik yönünü de göz önünde tutmaktadır. O’na göre sosyal evrim ne kadar ilerlemişse, sosyal 70 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA yapı da o kadar karmaşıklık kazanmış olur. Bu, canlı organizmaların organik evrimleri ne aşamadaysa organik öğe ve görevlerin de o kadar evrimleşmiş ve genişlemiş olması gibidir (1325b: 9). Organik olaylarda evrimin organizmaları gittikçe daha büyük bir birleşmeye ve daha sıkı bir yardımlaşma ihtiyacına doğru yönlendirmesine benzer olarak, sosyal olaylarda bireyler arası ilişkiler ve bir araya gelme ihtiyaçları da evrim ile orantılı olarak yani sosyal aktiviteler ve bunlardan doğacak insanların, farklılaşma ve dayanışmalarının artışı ile orantılı olarak çoğalır (1325e: 453-454). Bu çerçevede, toplumların ilkel embriyonu olan klanlardan bugünün mükemmel toplumlarına kadar hukukî ve ahlâkî kurumlar çeşitli evrim aşamalarından geçmiş, bir klana özgü olan ahlâk ve hukuk tarzı sonraları aynı toteme inanan diğer klanlara yayılarak bunları birleştirmiş, daha sonra kabilevî ve en sonra da millî bir şekil kazanmıştır (1327: 1126). Fazıl Ahmed toplumsal evrimi hem şimdiki toplum yapısının hem de düşünce tarzının ortaya çıkmasının temel sebebi olarak görmektedir: “… yavaş yavaş familyalar, kabileler, aşiretler, ‘siteler’ hükümetler teşekkül etmiştir. Cemiyet-i beşeriyyenin şu tekâmül-ü tedriciyye sırasında geçtiği safhaat-ı istihale pek uzun ve pek karışık” (Fazıl Ahmed, 1325: 99). Rıza Tevfik insan toplumlarının hepsinin bazı inanç, ahlâk ve uygarlık aşamalarından geçtiğini öne sürer. Örneğin, bazen, batıl fikirler şeklinde ortaya çıkan dinî inançlar evrimin topluma aktardığı değerli bir mirastır (1326: 545). İnanç, ahlak ve uygarlık aşamalarının ortaya çıkması sürecinde yaşanan ayıklanmaya benzer olarak salgın hastalıklar insanlar arasında hastalığa zaten yatkın olanları alıp götürerek bir ayıklamayı meydana getirir. Toplumun çürüklerini ayıklar ve böylece hayatta kalmaya daha fazla layık, çoğalmaya daha yetenekli olan bireylere yaşama kavgasında kolaylık sağlar (1324: 46). Rıza Tevfik aynı evrim kanunlarına bağlı olan insanların aynı aşamalardan geçmesi gerektiğini iddia eder (1326: 540): “...Madem ki hal ve mevki icabatından olarak zarur’el-vuku bir takım ihtilafat-ı cüzziyeden sarf-ı nazar bir insan sürüsü mutlaka aynı kanun-u tekamüle tabi bulunuyor ve aynı safhat-ı mütekabeyi er geç geçiriyor, … behemehal biz yani bu derece-i medeniyette bulunan insanlar gayr-i Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 71 muayyen bir zamandan evvel o halde, o itikadatta bulunmuşuzdur ve hiç olmaz ise onlarınkine benzer bir dereke-i sefalette yaşamış ve yavaş yavaş terakki ederek kurtulmuşuzdur.” Satı el-Husri, “Etnografya” adlı eserinin giriş bölümünde, insanın doğadaki yerine değinmiş, insanlarla en zeki hayvanlar arasında konuşma yeteneği dışında bariz bir fark görmemiş ve organizmaların şekilce ve büyüklükçe sürekli değişikliklere maruz kaldıklarını, bir yandan tahrip, bir yandan tamir edile edile yavaş yavaş değişip yenileştiklerini ve bu değişimde her organizmanın muayen bir yol izlemek suretiyle evrimleştiğini ifade etmiştir (Öktem, 1992: 244) Dergi çevresindeki organizmacı akımın en belirgin yazarlarından biri olan Satı Bey’e göre de toplumlar ve organizmalar arasında en yüzeysel incelemelerle bile görülebilecek bir benzerlik vardır. Bütün toplumlar, -bütün hükümetler, bütün milletler- organizmalar gibi doğar, büyür ve ölürler. (Satı Bey, 1325: 433-434). Satı Bey’e göre yapı içi bağlar açısından da organizmalar ve toplumlar arasında benzerlikler görülür. Organizmaların bireyleri arasında az veya çok bazı bağlılık bulunan toplumlara benzemeleri gibi, toplumlar da organizmalara benzerler. Toplumlar oluşum ve meydana gelme açısından da organizmalara benzerler. Satı Bey, toplumlarla organizmalar arasında yapı bakımından benzeşmelerine ek olarak oluşum ve meydana gelme şekli açısından da benzerlik kurar. Benzerlik biyolojik organizmayı oluşturan organların dokulardan ve dokuların hücrelerden oluşması ile sosyal organizmayı oluşturan aşiretlerin klanlardan, klanların da ailelerden oluşması esasına dayanır. Bu şekilde oluşan aşiretlerin bir araya gelmeleri ile de daha karmaşık sosyal birlikler, küçük hükümetler, bunların birleşmesi ile de bir kat daha karmaşık sosyal birlikler, büyük hükümetler ve milletler meydana gelir.4 İnsan toplumlarını oluşturmuş olan bu topluluklar ve unsurlar arasındaki bağlılık düzeyi de organizmayı oluşturan dokuların arasındaki bağlılık gibidir (Satı Bey, 1325: 447-450). Bu yaklaşımın izlerini daha sonra Ziya Gökalp’te buluruz: “Toplumsal ilerleme konusunda Ziya Gökalp’in de dönemin düşünce hayatına yön veren görüşleri bulunmaktadır. Ona göre toplumlar, tarihsel evrim içinde ilkel aşamadan geçerek ulus aşamasına ulaşırlar” (Yıldırım, 2004: 122). Gökalp’in bu bakış açısını benimseyenlerden biri de Baltacıoğlu’dur: “İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, milleti, toplumsal evrimin ulaştığı son aşama olarak ele alır. Toplumların evrimini kabile, aşiret, derebeylik, site ve millet şeklinde sıralar (Kaçmazoğlu, 2013: 54). 4 72 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA c-Çatışma Çatışmacı düşünce Osmanlı aydını üzerinde ilk zamanlarda önemli sayılamayacak bazı etkiler göstermiş, bu etki zamanla güçlenerek Cumhuriyet devrine kadar uzanmıştır. Çatışmacı teorinin kuramcısı olan Marx ve Malthus hakkında Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası çevresindeki düşünürlerin yazılarında da bazı atıflara rastlanmaktadır. Kaldı ki toplumu gerek evrim, gerek organizma çerçevesinde açıklamaya çalışılaşan toplumsal düşüncenin “güçlü olanın” ya da “en elverişli olanın” türünü devam ettirebileceğine yani “birinin yararına olan” durumun “bir başkasının zararına” olduğuna ilişkin öngörü ile sosyalist ve çatışmacı sosyal düşüncenin sınıflar arasındaki “uzlaşmaz çıkarlar” arasında bağ kurması çok sıradan bir durumdur. Dergi çerçevesinde toplumsal çatışmayı konu edinen değerlendirmeler Ali Kamil, Ahmed Şuayb, Bedi Nuri ve Asaf Nefi tarafından ortaya konmaktadır. Bu yazarlar insanlar arasında kaçınılmaz bir çatışma ve mücadele yaşandığını ifade eder. Örneğin Ahmed Şuayb bu olguyu ‘milletler arasındaki çatışmalar tarih boyunca süregelmiştir ve gelecekte de böyle olması normaldir’ (1325a: 73) şeklinde ifade ederken, Asaf Nefi’ye göre çatışma insan türünden başlayarak tüm canlılar arasında yaygındır. Ona göre ‘hayat mücadelesi, istisnasız, en ilkel hayvan ve bitkilerden, en ilkel insan türlerinden en evrimleşmiş olanlarına kadar bütün canlı varlıklar için geçerlidir’ ve hiç bir varlık bu mücadeleden kendini kurtaramaz. Çünkü varlıklar hem kendi benzerleri ile hem de yaşadığı çevrenin diğer unsurlarıyla mücadele etmeye mecburdurlar (1325a: 455). III. Türk Sosyolojisinin Gelişim Devresi Türk sosyolojisinin gelişim devrini Türk sosyolojisinin yalnız dergi ve kitaplardaki kimi bireysel ve grupsal çabalarla yetinmeyip akademik örgütlenmede de yer bulmaya başladığı dönem ile başlatmak mümkün görünmektedir. Bu dönem, Türk toplumunda yaşanan değişimin Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e; Osmanlıcılık’tan Türkçülük’e; dinsel bir örgütlenme biçimi olarak Ümmetçilik’ten seküler bir örgütlenme biçimi olarak Ulusçuluk’a evrildiği döneme denk düşmektedir. Ziya Gökalp5 bu değişimin odağındadır: Ziya Gökalp, yazılarında kadim Türk etnolojisinden ve Batılı ve Doğulu milletlerin tarihinden derlenmiş zengin bir materyal birikimi kullanmıştır. İbn Haldun, Darwin, Comte, Spencer, Fouillé, Worms, Le Bon ve Tard’ın çalışmalarını hakkı ile bilmektedir (Berkes, 1936: 244). 5 Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 73 “Ziya Gökalp, evrimci, ilerlemeci, ve determinist bir sosyoloji ve toplum anlayışı ile Türk toplumunu, Doğu uygarlığından Batı uygarlığına, imparatorluktan ulus devlet aşamasına dönüştürme yolunda çalışmıştır. Radikalliğe ve gericiliğe sürekli karşı çıkan Gökalp, imparatorluktan cumhuriyete, çok uluslu yapıdan tek uluslu yapıya, ümmet anlayışından millet anlayışına geçiş sürecini teşvik eden, savunan görüşler üretmiştir. Ona göre millet aşaması, toplumların evrimindeki son halkadır” (Kaçmazoğlu, 2013a: 12). Meşrutiyet’in evrimci pozitivizmi Cumhuriyet yıllarına doğru Türk modernleşme tarihindeki etki alanını evrimci felsefeyle paylaşmaya başlar. Dönemin bu özelliği Ziya Gökalp tarafından hem Comte’dan Durkheim’a pozitivist motifleri hem de evrimciliğe yaklaşan kültürel çözümlemeleri bağdaştırarak Cumhuriyet dönemi düşünce hayatını etkiler (Işın, 1985a: 361-362). Evrim ve organizma ilişkisi yeni bir boyutta açıklanmaya başlamıştır ve Durkheim’in şekillendirdiği ve Ziya Gökalp’in yaygınlaştırdığı bu açıklama soyut bir toplum düzeyinde değil, somut bir toplumsal ilişkiler ve örgütlenmeler düzeyindedir. Gökalp ekonomik gelişimin son evresi olarak gördüğü milli iktisat dönemini ulusun esnaf korporasyonlarının şehir düzeyinden çıkarak millet düzeyine yükseldiği bir ekonomik organizmaya (uzviyet-i iktisadiye) dönüştüğü dönem olarak ifade eder. Meslek zümreleri bu organizmanın hayati görevler üstlenmiş organlarıdır. Toplumun gelişimiyle işbölümü ve uzmanlaşma derinleşir, meslek örgütleri arasında giderek daha sıkı bir dayanışma doğar. Toplum bireyleri meslek zümreleri aracılığıyla birbirine bağlanırlar. Organizmacı ve evrimci Türk sosyolojisinin izlerini Türk sosyolojisinin akademik tarihinde de takip etmek mümkündür. Mehmet İzzet ‘İçtimaiyat’ [1929, DM, İstanbul] isimli ders kitabının yirmi ikinci faslını güzel sanatlar ve din, oyun, güzel sanatların evrimi, güzel sanatların geçirdiği aşamalar gibi konulara ayırmıştır. İsmail Hakkı Baltacıoğlu tarafından hazırlanan ‘Sosyoloji’ [1939, Sebat Basımevi, İstanbul] isimli kitapta dini olgular, dinin tarifi, din tipleri, dinin geçirdiği aşamalar, dinin sosyal hayat üzerine etkileri, ahlak ve ahlak tipleri, ahlakın evrimi, gibi konulara değinilmiştir. Hatemi Senih Sarp tarafından hazırlanan ‘Toplumbilim (Sosyoloji) [1942, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul] isimli eserin devlet ve evrimi 74 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA başlığında eski devletin genel özelliklerine vurgu yapılmış ve yeni devletin nasıl oluştuğu açıklanmaya çalışılmıştır. Hamdi Akverdi tarafından hazırlanan ‘Toplumbilim Dersleri’ [1944, Gazi Orta Öğretmen Okulu ve Terbiye Enstitüsü, Ankara] isimli eserin altıncı bölümünde sanatın kökeni, görevleri ve etkileri açıklanmaya çalışılmış ve sanatın sosyal hayattaki rolüne değinilmiştir. Sanatın, diğer sosyal kurumlarla karşılaştırılmasından sonra ise estetik değer yargıları ve sanatın evrimine değinilmiştir (Dever, 2014: 152-164). Türk sosyoloji çalışmaları çerçevesinde ‘muhafazakâr’ sayılabilecek kimi Türk sosyologlarında da evrim ve organizma içerikli toplumsal çözümlemeler görülebilir. Karaca ve Güngör Ergan’a göre “Fındıkoğlu ‘Altınova Araştırması’nda sosyal realitede ortaya çıkan değişmeleri organizmacı-evrimci bir görüşle açıklamaya çalışmaktadır. Fındıkoğlu’na göre sosyal realitedeki değişmeler, sosyal realiteyi görmeyi bilmeyenler için birden ortaya çıkmış ani bir olaydır. Oysa az-çok uzun bir zamanın bu değişmeyi için için hazırladığı görülür. Bu sayede sosyal realitedeki değişmeler organizmacı-evrimci bir model aracılığı ile açıklanabilir (2013: 30-38). Akpolat’a göre, toplumsal olguları sosyalist bir paradigma etrafında açıklamaya çalışan Boran, meslekleri Marksgil anlamda bir sınıf şeklinde tanımlamakta; meslekleri hem toplum organizmasını oluşturan fonksiyonel birlikler olarak hem de toplumsal tabakalaşmada bir sınıf olarak ele almaktadır Bu yaklaşım Gökalp ile meslekler düzleminde bir ortaklığı da ortaya koymaktadır. Boran’a göre toplum, farklılaşmış, birbirine bağlı birimlerin meydana getirdiği bir bütündür (2013: 92-105). “Canlılar âleminde evrimin mevcudiyeti bugün artık bir faraziye veya nazariye değil, olayların teyid ettiği bir hakikattir… İnsan münasebetleri sistemlerinin en mühim, esas bir kısmı böyle artan bir miyara göre değişen bir istikamet üzerinde değişen bir faktöre dayandığı içindir ki insan cemiyetlerinde, tabiatla münasebetler bakımından evrim vardır. Tabiatı işletme faaliyetleri böyle inkişaf edince, bu faaliyetlerden insanlar arasında doğan münasebetler sistemleri de, iş bölümü, mülkiyet münasebetleri, istihsal organizasyonu -kısacası ekolojik münasebetler sistemi dedeğişmiştir” (Boran, 1943: 59;63). Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 75 Sonuç Türk sosyolojisi, tıpkı kıta Avrupa sosyolojileri gibi, bir toplumsal bunalımı çözme ihtiyacına karşılık vermiştir. Bu niteliği, ortaya çıkış döneminde Avrupa toplumlarının toplumsal özelliklerinin dönüşmeye başlamasına kimi zaman katalizör olmuş, kimi zaman ise o toplumu analiz nesnesi kabul etmiş olan Kıta Avrupa’sı sosyolojilerinin kaynaklarına dayanmasının yanı sıra, bir umuda karşılık geldiği, Türk toplumunun o dönemdeki bunalımına da bazı cevaplar verebilmesiyle ilgilidir. Darwin, Lamark, Malthus gibi evrimciler ile Büchner gibi materyalistlerin Avrupa toplumlarında karşılık geldiği heyecanlar Türk toplumunda da karşılık bulmuş, Türk Sosyolojisi’nin Hazırlık Devresi’nde Hoca Tahsin, Ahmed Midhat, Beşir Fuat, Baha Tevfik, Ethem Necdet gibi düşünürler eliyle ithal edilen Materyalist, Evrimci ve Biyo-organizmacı sosyal düşünce bu özelliğini Türk Sosyolojisi’nin Oluşum Devresi’nde de korumuştur. Türk Sosyolojisi’nin Oluşum Devresi’nin nitelikleri organizmacı ve evrimci olmakla sınırlanamaz ise de pozitivizm, ilerlemecilik ve mesleki dayanışmacılık gibi özelliklerin yanında en belirgin vasfı budur. Tarihsel dönemde II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e geçişi simgeleyen bu devrede dergiler, özellikle Ulum-ı İktisadiye ve İctimaiye Mecmuası Türk sosyolojisinin organik ve evrimci karakterini temsil etmektedir. Ahmed Şuayb, Bedi Nuri, Asaf Nefi ve Rıza Tevfik dönemin dergilerinde sıkça bu meyanda yazılar yayınlamışlardır. Türk Sosyolojisi’nin Gelişim Devresi’nde yani Cumhuriyet’in Türk toplum yapısını şekillendirmeye başladığı dönemlerde ise Türk sosyolojisinin akademik örgütlenmede daha belirgin bir yer bulmaya başladığı görülür. Bu dönem organizmacı ve evrimci sosyolojinin akademide üretilen kitaplarda (çoğunlukla ders kitaplarında) belli belirsiz yer aldığı görülür. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi çatısında ise evrim, sınuf, çatışma ve devrim kavramları daha belirgin olarak sosyolojik literatürde yer bulmaktadır. Organizmacı sosyolojinin izleri daha önce kesilmiş olsa da, evrimci düşüncenin izleri Behice Boran’a kadar sürülebilmektedir. 76 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA KAYNAKÇA Ahmed Şuayb (1324), “Devlet ve Cemiyet,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 1, s. 54-71. Ahmed Şuayb (1324a), “Fransa İhtilal-i Kebiri,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 3, s. 413-424. İstanbul. Ahmed Şuayb (1325a), “Avamil-i İctimaiye,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası Numara 5, s. 40-80. Akca, Ümit (2013), Türkiye’ye Sosyolojinin Girişi: Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, İstanbul, Doğu Kitabevi. Akgün, Mehmet (2002), “Materyalizmin Girişi ve Tartışmaları (1839-1923),” Türkler Ansiklopedisi (Cilt 14), Edt. Hasan Celal Güzel vd.,, Cedit Yayıncılık, s. 1449-1471. Akgün, Mehmet (2013), “19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi,” Türkiye’de Sosyoloji Ed. M. Çağatay Özdemir, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları Akpolat, Yıldız (2013), “Behice Boran ve İbrahim Yasa,” Türkiye’de Sosyoloji, Ed. M. Çağatay Özdemir, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları. Asaf Nefi (1325), “Demokrasi ve Sosyalizm,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 6, s. 161-181. Asaf Nefi (1325a), “Mücadele-i Hayat ve Tekâmül-ü Cemiyat,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 8, s. 455-480. Ayni-zade Hasan Tahsin (1325), “Yirminci Asırda Mesele-i İktisadiye,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 9, s. 113-128. Aysoy, Mehmet (2013), “Sosyolojimizin Ontolojisine Dair,” Türkiye Yazarlar Birliği Akademi. Sayı 9, s. 41-52. Bedii Nuri (1325a), “Kabiliyet-i İçtimaiye,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 7, s. 323-353. Bedii Nuri (1325b), “Hayat-ı İçtimaiye,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 9, s. 1-19. Bedi Nuri (1325e), “Hayat-ı İçtimaiye,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 12, s. 448-456. Bedii Nuri (1327), “Ulum-ı İçtimaiye,” Ulûm-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 24, s. 1109-1136. Berkes, Niyazi (1936), “Sociology in Turkey,” The American Journal of Sociology, No. 2, pp. 238-246. Sosyoloji Konferansları, No: 52 (2015-2) / 57-78 77 Berkes, Niyazi (2006), Türkiye’de Çağdaşlaşma, 9. bs., İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Bolay, Süleyman Hayri (2008), Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşlerin Mücadelesi, 5. bs, Ankara, Nobel Yayınları. Boran, Behice Sadık (1943), “Sosyal Evrim Meselesi,” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı 2, s. 059-065. Bottomore, Tom B. (1984), Toplumbilim: Sorunlarına ve Yazınına İlişkin Bir Kılavuz, İstanbul, Beta Basım Yayım Dağıtım. Dever, Ayhan (2014). “Erken Cumhuriyet Döneminde Yerli Düşünürler Tarafından Türkçe Yazılan Sosyolojiye Giriş Mahiyetindeki Kitapların Sistematik Analizi,” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 2/2, s. 148-168. Doğan, Atila (2012), Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm, İstanbul, Küre Yayınları. Ergun, Doğan (1995), “Türkiye’de Cumhuriyet Döneninde Sosyoloji ve Gelişmesi,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 8), İstanbul, İletişim Yayınları, s. 2160-2163. Erişçi, Lûtfi (1941), “Türkiyede Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası,” Sosyoloji Dergisi, Sayı 1, s. 158-169. Fazıl Ahmed 1325 “Terbiye, Tahsil,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 9, s. 97-107. Gündüz, Mustafa (2008), “II. Meşrutiyet İdeolojilerinde Sosyoloji ve Geleceğin Toplum Tasavvuru,” Doğu Batı, Sayı 45, s. 149-170. Hanioğlu, Şükrü (1985) “Bilim ve Osmanlı Düşüncesi,” Tanzimat’tan Cumhurivet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 2), İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 346-347. Işın, Ekrem (1985), “Osmanlı Materyalizmi,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 2), İletişim Yayınları, İstanbul. ss.363-370. Işın, Ekrem (1985a), “Osmanlı Modernleşmesi ve Pozitivizm,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 2), İletişim Yayınları, İstanbul. s. 352-362. Kaçmazoğlu, H. Bayram (2013), “Mehmet Ali Şevki Sevündük ve İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu,” Türk Sosyologları, Ed. M. Çağatay Özdemir, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları. Kaçmazoğlu, H. Bayram (2013a), “Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin,” Türk Sosyologları, Ed. M. Çağatay Özdemir, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları. Karaca, Nuray, Güngör Ergan, Nevin (2013), “Mehmet İzzet ve Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu” Türk Sosyologları, Ed. M. Çağatay Özdemir, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları. 78 Türk Sosyolojisinde Organizmacı ve Evrimci Akım / Ümit AKCA Koç, Emel (2009), “Klasik Materyalizm ve Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Yansımaları,” Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 2, s. 75-95. Lewis, Benard (1984), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, Atatürk Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. Mardin, Şerif (1994a), Jön Türkler’in Siyasi Fikirleri 1895-1908, İstanbul, İletişim Yayınları. Öktem, Ülker, (1992) “Charles Darwin’in Evrim Kuramı’nın Tanzimat’taki Etkileri,” Ankara Üniversitesi DTCF Felsefe Bölümü Dergisi, Sayı 14, s. 241-253. Özbay, Çiğdem (2014), Mustafa Satı El-Husrî’nin Etnografya Tarihimizdeki Yeri, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, AÜ, SBE). Rıza Tevfik, (1325), “Hürriyet (İngiliz Hekîm-i Meşhuru John Stuart Mill Hürriyeti Nasıl Anlıyor?,)” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Sayı 5, s. 19-40. Rıza Tevfik, (1325a) “Hürriyet (İngiliz Hekîm-i Meşhuru John Stuart Mill Hürriyeti Nasıl Anlıyor?,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimâiye Mecmuası, C. 2, S. 6, ss. 190-238). Rıza Tevfik (1326), “Hukuk-u Esasiyeye Medhal,” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 16, s. 534-576. Satı (1325), “Uzviyetler ve Cemiyetler.” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Numara 8, s. 433-454. Sezer, Baykan (1989), “Türk Sosyologları ve Eserleri I,” Sosyoloji Dergisi (Cilt 3), Sayı 1, ss. 1-96. Soyyer, Yılmaz (1996), Türk Sosyolojisinin Başlangıcında Bedi Nuri (1872-1913), İstanbul, Kubbealtı Neşriyat. Suphi Ethem (1327), “Mektup”, Çev. Ferşat Ballı, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, Sayı 28, 2014/1, s. 335-342 Toprak, Zafer (1985), “II. Meşrutiyet’te Fikir Dergileri,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 1), Ed. Murat Belge, İletişim Yayınları, ss.126-132. Tuna, Korkut (2002), Yeniden Sosyoloji, İstanbul, Karakutu Yayınları. Ülken, H. Ziya (2013), Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 1. bs., İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Yıldırım, Ergun (2004), “Türk Sosyolojisinde Pozitivizm: Bilginin Sosyolojik Tasarımı (1908-1945),” Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı 2004-1, s. 107-130.
