Yetersiz beslenme

BESLENME İLKELERİ
BESLENME
• Beslenmenin amacı: Bireyin yaşı, cinsiyeti ve içinde
bulunduğu fizyolojik ortama göre gerekli olan besin
öğelerinin yeterince alınmasıdır. Bu durum, yeterli ve
dengeli beslenme olarak açıklanabilir.
• Yeterli beslenme: Organizmanın yaşamını
sürdürebilmesi için gereken enerjinin beslenme ile
karşılanması demektir.
• Dengeli beslenme: Enerjinin yanısıra, vücudumuzun
gereksinim duyduğu diğer tüm besin öğelerinin de
gerektiği kadar alınmasıdır.
• Yetersiz beslenme: Canlının fizyolojik gereksinimleri
karşılamaktan uzak olan beslenme türüdür. Yetersiz
beslenme durumunda, fiziksel gelişme yanında beyin
gelişimi,dolayısıyla, zeka da etkilenir. En çok büyüme
çağındaki çocuklarda, gebe ve emziklilerde, ağır işlerde
çalışanlarda sorun belirgin olarak gözlenebilir.
BESĠN ÖĞELERĠ
•
•
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Beslenme amacıyla aldığımız gıdalar çok değişkendir.
Çok çeşitli olan bu besinlerimizin içinde ortak temel
maddeler vardır. Her çeşit besinin bileşiminde değişik
miktarlarda bulunan bu kimyasal molekülleri "BESiN
ÖĞELERi" olarak tanımlarız.
Ġnsanların gereksinimi olan besin öğelerini başlıca altı
grupta toplayabiliriz.
Karbonhidratlar
Lipidler
Proteinler
Mineraller (Madenler)
Vitaminler
Su
KARBONHĠDRATLAR
• Karbonhidratlar şeker, nişasta olarak tanımladığımız
yiyecek maddeleridir.
• Yapılarında değişik oranda olmak üzere, karbon,
hidrojen ve oksijen vardır (CHO). Özellikle bitkilerden
hazır olarak almaktayız. Hayvansal karbonhidratlar
genellikle glikojen yapısında bulunur.
• Vücudumuzun en önemli enerji kaynaklarıdır. Günlük
enerjinin % 55-60'ikarbonhidratlardan (CHO) sağlanır.
• Karbonhidratları başlıca dört grupta inceleyebiliriz.
Gruplandırma, biyokimyasal yapılarına göre
yapılmaktadır. Çünkü, yapılarına göre işlevleri ve
özellikleri farklılıklar göstermektedir.
POLĠSAKKARĠTLER
• Polisakkaritler suda çözünmeyen büyük moleküllerdir.
Belirtilmemiş olarak nişasta da bir glikoz polimeridir,
depo polisakkaritidir. Ayrıca patojenik bakteriler de
polisakkarit sentezleyebilirler.
• Polisakkaritler 4'e ayrılır. Bunlar;
 Nişasta: bitkilerde depo edilir.
 Selüloz: bitki hücre çeperinde bulunur.
 Glikojen: hayvanlarda bulunur, kas hücrelerinde ve
karaciğerde depo edilir.
 Kitin: böceklerin iskeletinde ve kabuğunda bulunur.
POLİSAKKARİTLER
•




Depo homopolisakkaritler
Nişasta
Glikojen
Desktrin
Ġnulin
• Yapısal homopolisakkaritler
 Sellüloz
BİTKİ DOKULARINDAKİ
 Pektin
YAPISAL POLİSAKKARİTLER
 Zamklar
 Kitin
 Mukopolisakkariter
HAYVAN DOKULARINDAKİ
YAPISAL POLİSAKKARİTLER
 Glikolipitler
 Glikoproteinler
Nişasta
Bitki hücrelerinin temel depo homopolisakkaritidir.
Glikojen
Hayvan hücrelerinin temel depo homopolisakkaritidir. özellikle
karaciğerde ve kasta depolanır.
HAYVAN DOKULARINDAKİ YAPISAL
POLİSAKKARİTLER
• Glikoproteinler; Karbonhidrat ve protein birimlerinin
birbirlerine kovalent bağlanmasıyla oluşmuş bileşiklerdir
• Glikolipidler; Karbonhidrat ve lipitlerin birleşimiyle
oluşan bileşiklerdir. Hücreler arası iletimden
sorumludurlar.
KARBONHĠDRATLAR VE GLĠSEMĠK ĠNDEKS




Kan şekerinin kontrol altında tutulması için;
Doğru bir beslenme şekli ve düzenli egzersiz de şarttır.
Düşük glisemik indeksli besinlerin tüketilmesi tokluk kan
şekerinin kontrolünü sağlar (ani yükselmeyi önler).
Yüksek glisemik indeksli besin tüketmek kan şekerinin ani
yükselmesine neden olur.
Lifli besinlerin (özellikle kompleks karbonhidratlar) glisemik
indeksleri düşüktür.
Meyvelerin glisemik indeksleri ise farklılık göstermektedir.
Örneğin; elma suyunun glisemik indeksi elmadan daha
yüksektir. Bunun nedeni, meyvenin püre ya da su şeklinde,
meyve ile alınan şekerin vücutta hızlıca emilmesi ve kan
şekerini yükseltmesidir.
LİPİTLER
•
•
•
•
•
En önemli lipidler şunlardır;
- Yağlar
- Fosfolipidler
- Steroller (kolesterol)
- Mumlar
YAĞLAR
• Yağlar; gliserol molekülü ile yağ asitlerinin yapmış
olduğu esterlerdir.
• Yağ asitleri molekül bağlarına göre tek ya da çift bağ
olarak isim alırlar. Moleküllerindeki karbon sayılarına
göre adlandırılırlar.
- Doymuş yağ asitleri;
(Yapılarında çift bağ olmayan yağlar): Asetik asit, butirik
asit, asetil asit, koproik asit, laurik asit, palmitik asit,
stearik asit gibi
- Doymamış yağ asitleri;
(Yapılarında çift bağ olan yağlar): Myristoleik,
palmitoleik, oleik, nervonik, linoleik, linolenik, araşidonik
asit gibi.
Lipidlerin Vücut Çalışmasındaki
Görevleri
•
•
•
•
•
•
•
Enerji verirler. 1 gram yağ 9,3 Kalori (kilokalori) verir.
Dengeli bir besinde günlük enerjinin %20-45'i yağlardan gelmelidir.
Elzem yağ asitleri mutlak alınmalıdırlar.
Yağda eriten vitaminlerin vücuda alınması için lipid alımı gereklidir.
Deri altı yağ tabakası vücut ısısının kaybını önler.
Organları çevreleyerek dış etkenlerden korurlar.
Midenin boşaltılmasını geciktirirler, tokluk hissi verirler.
Bütün bunların yanında vücuda yağ alınmasının ayarlanması
gerektiği durumlar da vardır;
- Karaciğer ve safra kesesi hastalıkları,
- Emilim bozuklukları (Malabsorbsiyon),
- Kandaki kolesterol ve lipidlerin yükselmesi,
- Ayrıca, şişmanlık gibi durumlarda da alımına dikkat edilmelidir.
LĠPĠTLERĠN ORTAK ÖZELLĠKLERĠ
• Biyolojik kaynaklı organik bileşiklerdir
• Suda çözünmeyen, apolar veya hidrofob bileşiklerdir
• Kloroform, eter, benzen, sıcak alkol, aseton gibi organik
çözücülerde çözünebilirler
• Enerji değerleri yüksektir; ancak yanma için karbonhidrat
ve proteinlerden daha fazla oksijene gereksinim
gösterirler
PROTEİNLER
 Proteinler 22 çeşit aminoasitin farklı şekillerde
birleşmesinden oluşan, karbon, hidrojen, oksijenden ve
azot içeren organik moleküllerdir.
 Vücudumuzu oluşturan hücrelerimizin temel yapı
malzemesi proteinlerdir.
 Hücrelerin çoğalması, işlev yapması, kısaca tüm
fonksiyonları için gerekli olan enzimler proteinlerden
yapıdadırlar.
• Aminoasitler depo edilmezler. Ancak protein olarak
oluştuktan sonra, yapı malzemesi olarak kalırlar. Eğer
aminoasitlere ihtiyaç duyulur ve alınmazsa vücut kendi
hücrelerini kullanır.
• Dipeptid: iki aminoasit birleşirse dipeptit olarak
tanımlanır. Bu bağlanma, peptid bağları ile olmaktadır.
• Polipeptid: Ġkiden daha çok aminoasit birleşerek oluşan
yapıya polipeptit denilir.
• Kükürtlü aminoasitler: Yumak şeklinde olan aminoasitler
kükürtlü aminoasitlerdir.
• Isıtıldıkları zaman (S-S) kükürt bağları kopar. Sarmal
şekil düz hale gelir. Bu yapıya denatüre protein denir.
• Proteinler enzimlerle hidrolize olup aminoasitleri küçük
moleküller halinde açığa çıkarırlar.
Kalp ve akciğer hastalıklarının tanısında
yararlı enzimler
•
•
•
•
total kreatin kinaz (CK, CPK)
CK-MB
aspartat transaminaz (AST)
laktat dehidrojenaz (LD, LDH)
Karaciğer hastalıklarının tanısında yararlı
enzimler
• Aspartat aminotransaminazlar (AST)
Alanin aminotransferaz (ALT)
• LDH
• alkalen fosfataz (ALP)
• 5-nükleotidaz (5-NT)
• lösin aminopeptidaz (LAP)
Kas hastalıklarının tanısında yararlı enzimler
•
•
•
•
CK
LDH
aldolaz
AST
Kemik hastalıklarının tanısında yararlı
enzimler
• alkalen fosfataz (ALP)
• asit fosfataz (ACP)
Pankreas hastalıklarının tanısında yararlı
enzimler
• -amilaz
• lipaz
ENERJİ METABOLİZMASI
• Vücudumuzun her türlü işlemleri için, her aşamada
enerjiye gereksinimiz vardır. Eğer enerji sağlanamaz ise,
işlevlerin yapılması mümkün değildir. Besinlerin bir kısmı
yapım için kullanılmakta ise de, büyük bir çoğunluğu
enerji gereksinimi için harcanmaktadır.
• Organizmamızın en küçük birimi olan hücreler enerjinin
oluşturulduğu yerlerdir. Hücrelerin içindeki rotoplazmada
bulunan "mitokondri" organeli enerjinin üretildiği yerdir.
• Özellikle oksidatif fosforilasyon (oksijenin kullanılarak
ATP elde edilmesi) burada yapılmaktadır.
• Enerji olarak kullanılacak olan besinler kan yolu ile
hücreye gelirler. Kan dolaşımı ile taşınan oksijen
yardımıyla oksidasyona uğrayıp enerjiye dönüşürler.
• Enerji birimi olarak kalori terimi sıklıkla kullanılır.
• Bir büyük kalori (Kilokalori=C=K, kalori=c=k): +4derece
santigratta (o C) ısıtılan 1 ml damıtık suyun ısısını 1
derece yükseltmek için gerekli ısı enerjisidir.
Besinlerin vücutta oluşturdukları enerji değerleri;
- Karbonhidratlar (CHO): 1 gramı 4 Kalori (Kilokalori) verir.
- Proteinler: 1 gramı 4 Kalori (Kilokalori) sağlar. Proteinlerin
1 gramı normalde 5.6 Kalori sağlarlar. Ancak ortaya
çıkan azotun atılabilmesi için kullanılan enerji
çıkarıldığında net verdiği enerji 4 Kalori olmaktadır.
- Lipidler: 1 gramı 9,3 Kalori (Kilokalori) vermektedirler.
•
•
•
•
•
ENERJİ HARCAMASI
Enerji harcamasını üç grupta toplayabiliriz
- Bazal metabolizma
- Fiziksel aktivite
- Yiyeceklerin termik etkisi
• Bazal metabolizma
• Yiyeceklerin sindirilmesinden sonra harcanan
enerjiye "Bazal Metabolizma" denilmektedir.
Bazal metabolizmada harcanan enerji, iç
organların çalışması için kullanılmaktadır.
• Bazal metabolizma bazı durumlarda ayrıcalık
gösterir.
• - Yaş, cinsiyet
• - Vücut cüssesi ve bileşimi (kas dokusu arttıkça
yağ dokusu azalır)
Bazal metabolizmayı arttıran ve azaltan bazı
nedenler
- Tiroid bezi salgısı artınca bazal metabolizma artar.
- Vucut ısısı 1 C yükselince bazal metabolizma % 7
oranında artar.
- Ağır fiziksel hareketlerden sonra bazal metabolizma artar.
- Öfke, coşku, düşünme gibi durumlarda artar.
- Diyetin bileşimine göre (örneğin; protein yüksekliği) bazal
metabolizma artar.
-Çeşitli fizyolojik durumlarda; örneğin gebelikte % 20
oranında artar.
- Uykuda, uzun süren açlıkta azalır
Fiziksel aktivite
Yapılan hareketin derecesi ve süresine göre enerji
harcaması değişiktir.
- Hafif işler: Yatakta dinlenme, yün örme, ayakta el işleri.
- Orta işler: Hızlı yürüme, yer silme, süpürme.
- Ağır işler: Marangozluk, inşaat işleri, hızlı yüzme
Yiyeceklerin termik etkisi
• Yiyecekler yenildikten sonra metabolizma artar. Bu artış
emilmenin karşılığıdır. Bazal metabolizmanın % 10'u
kadar bir artış söz konusu olmaktadır.
ENERJİ GEREKSİNİMİ
• Her bir organizmanın içinde bulunduğu ortama göre harcaması
gereken enerji oranı farklılık göstermektedir.
• Örnek: - Erkek 20-39 yaş 65 Kg /- Kadın 20-39 yaş 55 Kg
• Yapılan iş durumuna günlük gereken toplam kilokalori miktarlarıdır:
• Hafif iş:
• - Erkek: 2700 Kalori
• - Kadın: 2000 Kalori
• Orta iş
• - Erkek: 3000 Kalori
• - Kadın: 2200 Kalori
• Ağır iş:
• - Erkek: 4000 Kalori
• - Kadın: 3000 Kalori
• Yapım için enerji:Vücudumuza 1 gram ağırlık kazanabilmek için enerji
değeri olarak 6,8 Kalori gerekmektedir.
NÜKLEİK ASİTLER
• DNA (Deoksiribonükleik asit) Genlerin yapısını oluşturan
maddelerdir. Kromozomların oluşmasını sağlarlar.
• RNA: Ribonükleik asitler (RNA) ribozomların esas
yapısını oluştururlar.
• Bunlara ribozomal RNA (rRNA) denir.
• Çekirdekten ribozomlara mesaj taşıyan RNA'lara da
mesajcı(mRNA), aminoasitleri protein yapımı için
ribozomlara taşıyan RNA'lar da transfer RNA (tRNA)
olarak denilmektedir.
NÜKLEİK ASİTLERİN BULUNDUĞU BESİNLER
Nükleik asitlerin iki çeşidi vardır.Bunlar DNA ve RNA'dır.
- DNA kromozomların yapısında bulunur.
- RNA protein sentezinde görevlidir (taşıyıcı ve ribozomal
RNA'lar).
• Nükleik asitlerin bulundukları besinler; hayvansal ve bitkisel
besinlerde proteinle birleşik halde bulunurlar. Nükleik asitler
önem sırasına göre şu yiyeceklerde bulunurlar:
• - Organlar (pankreas, yürek, böbrek, beyin, havyar)
• - Et, balık, kurubaklagiller
• - Tahıllar, süt ve mamülleri
• - Sebze ve meyveler
HORMONLAR
Hormonlar, bazı dokuların salgıladıkları maddelerdir. Büyük
oranda protein yapısında olan bu öğeler, vücutta oluşan
reaksiyonları denetimde görev almaktadırlar.
En önemlileri;
• Hipofiz bezi hormonu,
• Adrenal bezi hormonu,
• Nörohipofiz bezi hormonu,
• Tiroid bezi hormonu,
• Pankreas bezi hormonu,
• Gastrointestinal hormondur.
Hormonlardan bir veya birkaçının az veya çok salgılanması
sonucu vücudun hormonal dengesi bozulur, metabolik
olaylarda anormallikler oluşur.
HORMONLARIN ENERJİ METABOLİZMASINA ETKİLERİ
- İnsülin: Pankreasin adacık bölgesinin beta hücrelerinden
sentez edilir. Glikozun hücre alınması ve kullanılmasını
kolaylaştırmaktadır. Glikojen kullanımı, glikoz
oksidasyonunu arttırır
- Epinefrin: Böbreküstü bezinin iç kısmında büyük oranda
sentez edilir. Glikojenden glikoz dönüşümünü, laktik asit
oluşumunu arttırır, serbest yağ asitlerinin oluşumunu
arttırır.Damarlar üzerine büzücü etkileri vardır
- Kortizon: Böbreküstü bezinin dış kısmından salgılanırlar.
Glikoz sentezini arttırır, proteinlerin aminoasitlere
parçalanmasını arttırır.
BAZI HORMONLARIN ENERJİ METABOLİZMASINA
ETKİLERİ
-Glukagon: Pankreas bezi ile ilişkilidir. Glikojenden glikoz
ve serbest yağ asitlerinin oluşumunu arttırır
- ACTH (Adrenokortikotropik hormon): Kortizon salgısını
uyarır
- Tiroksin: Tiroid bezinden salgılanmaktadır. Bazal
metabolizma hızını arttırır
- ADH (Antidiüretik hormon): Hipofizin arka kısmından
salgılanır. Böbrekten su tutulmasını sağlar