türk sosyal sigortalar hukukunun temel ilkeleri
advertisement
i ÖNSÖZ F. Burcu Savaş Kutsal Yardımcı Doçent Dr. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi TÜRK SOSYAL SİGORTALAR HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ İstanbul 2016 Beta ii Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri Yayın No : 3432 Hukuk Dizisi : 1712 1. Baskı – Ekim 2016 – İSTANBUL ISBN 978 - 605 - 333 - 757 - 7 Copyright© Bu kitabın bu basısının Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı - Cilt : Birlik Fotokopi Baskı Ozalit Gıda San. Tic. Ltd. Şti. Nispetiye Mah. Birlik Sokak No:2 Nevin Arıcan Plaza 1. Levent/Beşiktaş/İST. Tel: (0212) 269 30 00 (Sertifika No. 20179) Kapak Tasarım : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com ÖNSÖZ iii Sevgili eşim Mehmet Erden KUTSAL’a… iv Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri v ÖNSÖZ ÖNSÖZ Doktrinde belirtildiği üzere, “sosyal güvenlik insanın ezeli ve ebedi bir ihtiyacıdır.”. Değişmez niteliğine ve önemine rağmen sosyal güvenlik hukukunda mevzuat oldukça değişkendir. Her geçen gün bir değişiklik daha olur. Bu durum bizlerin de işini zorlaştırır. Sosyal güvenlik alanında çalışmak maalesef risk almayı gerektirir ve açıkçası biz gençleri korkutur. Fakat İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı öğretim üyesi olmak, ne olursa olsun bu alanda çalışmayı da gerekli kılar. Bu kadar temel bir ihtiyacın karşılanması noktasında her ülke kendi koşullarına ve özelliklerine uygun yöntemlere başvurmuş olsa da ülkemiz de dahil birçok ülkede sosyal güvenlik artık sosyal sigortalar aracılığı ile sağlanmaktadır. Günümüzde karşılaşılan bu tercih; beni sosyal sigortalar alanında çalışmaya yönlendirdi. Yüksek lisans ve doktora aşamalarındaki tecrübelerim neticesinde bu çalışmanın da nispeten uzun süreceğini biliyordum. Bu nedenle, bu kadar değişken bir alanda statik bir konunun tercih edilmesi âdeta bir gereklilik teşkil ediyordu. İşte bu anda, sosyal güvenliğin bir hukuk dalı olmasının yanı sıra aynı zamanda bir sistem olması imdadıma yetişti. Çünkü bir sistem olduğuna göre mutlaka birtakım ilkelere dayanıyordu. Bu bakış açısı ile sosyal güvenlik hukuku ve sosyal sigortalar hukuku alanlarındaki nispeten az sayıdaki çalışmayı incelediğimde, konunun ya genel kitaplarda belli başlı ilkeler ile sınırlı olarak ele alındığını ya da monografik eserler ile makalelerde kısmen incelendiğini tespit ettim. Belirtilenlerin neticesinde, çalışmamın konusunu “Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri” olarak belirledim ve tespit ettiğim temel ilkeleri yargı kararları, uluslararası sözleşmeler ile yabancı hukuk uygulamaları ışığında elimden geldiğince inceledim. Umarım hukuk âlemine bir nebze de olsa katkım olur. 2005 yılında çıktığım akademik yolda karşılaştığım sorunlar, yaşadığım sıkıntılar artık birer anı olarak geçmişteki belli-belirsiz yerlerini almış olsalar da beni bugüne getiren, emeği, desteği ve katkısı olan kişiler hâlâ aynı saygın değer- vi Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri lerini korumaktadırlar. Bu kişilere ne kadar teşekkür etsem yetersiz kalacağının da farkındayım. Ama bu sefer alışılanın aksine kronolojik bir sıra izleyerek şükranlarımı sunacağım. Fakat ilk sıra yine de değişmeyecek. Bu bağlamda ilk olarak, kıymetli ve saygıdeğer hocam Prof. Dr. A. Can Tuncay’a sonsuz şükranlarımı sunarım. Beni asistanı olarak seçtiği günden bu günlere gelmemde ve yetişmemde büyük katkısı olan Sayın Hocam, bu aşamada da her daim yanımda oldu. Sosyal güvenlik hukuku alanında yazmam için beni cesaretlendirdi, desteğini hiç eksik etmedi ve engin bilgisinden yararlanmama izin verdi. Bu çalışmanın sayesinde gerçekleştiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Umarım, kendisine layık bir öğrenci ve akademisyen olabilmiş, emeklerinin karşılığını bir nebze de olsa verebilmişimdir. İkinci sırada sevgili aileme teşekkür etmem gerekiyor. Çünkü sadece bu dünyada olmamı değil hukuk fakültesinde okumamı da onlara borçluyum. Tek bir sınavdan aldığı puan ile geleceğini belirleyen bir neslin üyesi olarak itiraf etmeliyim ki, afili isimlere takılmış ne okunduğundan, sonrasında ne olunduğundan bihaber birtakım tercihlerde bulunmayı planlıyordum. İşte bu noktada, sevgili babam Mehmet Yavuz Savaş ve sevgili annem Mine Savaş elimden tuttu ve her zaman olduğu gibi bana ışık oldu. İyi ki de yaptılar… Benden yaşça epey küçük olmasına rağmen artık pek de minik olmayan canım kardeşim Fatih Savaş ise, gün geldi bana moral verdi, gün geldi yorgunluğumu aldı götürdü. Yaptıkları ile kardeşliğin aslında ne demek olduğunu bana gösterdi. Galatasaray Üniversitesi’nde okumak ise, hayallerimin de ötesindeydi. Hem üniversiteme hem de hukuk fakültesi kadrosunda bulunan hocalarıma bütün emekleri için teşekkür ederim. Her hocam benim için değerli olsa da iki hocamın yeri ayrı olmuştur. Çünkü bir akademisyen olarak hangi alanda çalışacağımı sayelerinde belirledim. Sayın hocalarım Prof. Dr. E. Murat Engin ve Doç. Dr. Şebnem Gökçeoğlu Balcı sizlere müteşekkirim. Örnek birer hukukçu ve insan olarak, hem engin bilgilerinizi aktardınız hem de her konuda destek oldunuz. Umarım ben de sizin gibi öğrencilerimin hayatlarında silinmesini hiç istemedikleri güzel izler bırakıyorumdur. Profesyonel hayatta da şanslıydım. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin akademik kadrosuna adım attığım gün yeni bir ailenin üyesi oldum. Gerek çalışma arkadaşlarımdan gerekse saygıdeğer hocalarımdan hep ilgi ve destek gördüm. Bu ortamın oluşumunda ve muhafazasında katkıları bulunan sayın hocalarım Prof. Dr. Süheyl Batum, Prof. Dr. Cumhur Özakman, Prof. Dr. Feridun ÖNSÖZ vii Yenisey ve Prof. Dr. Ayşe Nuhoğlu başta olmak üzere tüm hocalarıma teşekkürü borç bilirim. Kıymetli kürsü ve çalışma arkadaşlarıma da destekleri ve yardımları için teşekkürlerimi sunarım. Aynı zamanda oda arkadaşım olan Dr. Melis Taşpolat Tuğsavul’a ise, yollarımızın kesiştiği günden beri desteğim, sırdaşım ve dostum olduğu için ayrıca ve bir kez daha teşekkür ederim. Değerli meslektaşım ve sevgili dostum Yrd. Doç. Dr. Zafer Kahraman’a da her zaman bana inandığı ve desteği ile hep yanımda olduğu için minnettarım. Kendisi, akademik çalışmaları için İsviçre’de olduğu bu günlerde bile manevi varlığı ile yanımda olmayı hâlâ sürdürüyor. Aynı üniversite bünyesinde çalışmamakla birlikte aynı anabilim dalında olmamız nedeni ile yollarımızın sık sık kesiştiği ve iletişimimizin bilimsel paylaşımlarla sınırlı kalmadığı değerli meslektaşlarım ve sevgili arkadaşlarım Yrd. Doç. Dr. Sedef Koç’a ve Yrd. Doç. Dr. Yeliz Bozkurt Gümrükçüoğlu’na her zaman olduğu gibi bu aşamada da gösterdikleri destek için teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Yeliz Bozkurt Gümrükçüoğlu yoğunluğuna rağmen tezimi titizlikle okuma inceliği göstererek beni ayrıca mutlu etti. Adlarını tek tek sayamasam da her birinin yeri ayrı olan sevgili arkadaşlarım ve dostlarım, tez dönemlerinde sizleri ihmal ettiğimi biliyorum. Ama siz benden hiç vazgeçmediniz. Araya giren zamana rağmen hep bana destek olmaya, hep beni anlamaya çalıştınız. Sizin gibi dostlarım olduğu için çok şanslıyım, biliyorum. Söz konusu çalışmanın oluşum sürecine en yakından tanıklık eden sevgili eşim Mehmet Erden Kutsal’a ise ne kadar teşekkür etsem yetersiz, ne desem az. Hayatında ilk kez yaşadığı bu tecrübede bana hep destek oldu, hep anlayış gösterdi, kriz anlarımın çözümcüsü oldu. Bu kitabımı kendisine ithaf ediyorum. Son olarak, kitabın basıma hazırlanmasında dizgisini ve kapağını titizlikle gerçekleştiren sayın Gökhan Ayrancı’ya ve kitabı yayınlayan Beta Yayınevi’nin sayın yetkililerine teşekkürü bir borç bilirim. F. Burcu SAVAŞ KUTSAL Eylül 2016, İstanbul viii Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri ix İçindekiler İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ............................................................................................................ v KISALTMALAR.............................................................................................xiii GİRİŞ...............................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM SOSYAL SİGORTALAR HUKUKUNUN KİŞİLER AÇISINDAN KAPSAMININ TEMEL İLKELERİ I. Teklik İlkesi....................................................................................................7 A. Genel Olarak.............................................................................................7 B. Özel Görünüm Biçimleri...........................................................................8 1. Sosyal Sigorta Kurumu Açısından: Yönetimde Birlik............................8 2. Sigortalılık Statüsü Açısından: Tek Sigortalılık....................................16 3. Aylık ve Gelirler Açısından: Edimlerde Teklik....................................29 II. Zorunluluk İlkesi..........................................................................................37 A.Kural.......................................................................................................37 B.İstisnaları.................................................................................................46 1. Özel Sektöre Ait Tarım ve Orman İşlerinde İş Sözleşmesi ile Süreksiz Çalışanlar, Aylık Geliri Asgari Ücretin Altında Olan veya 65 Yaşını Dolduran Bağımsız Çalışanlar.....................................48 2. İsteğe Bağlı Sigortalılık.......................................................................51 III. Yaygınlaştırma İlkesi.....................................................................................54 A. Genel Olarak...........................................................................................54 B. Özel Görünüm Biçimleri.........................................................................55 1. Kişiler Açısından: Genellik İlkesi........................................................55 2. Sosyal Riskler Açısından ....................................................................68 x Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri İKİNCİ BÖLÜM SOSYAL SİGORTALAR HUKUKUNUN COĞRAFİ AÇIDAN KAPSAMININ TEMEL İLKELERİ I. Ülkesellik (Mülkilik) İlkesi............................................................................79 A.Kural.......................................................................................................79 B.İstisnaları.................................................................................................84 1. Yurt Dışı Hizmet Borçlanması............................................................85 2. Yurt Dışında Tedavi ve Tedavi Bedellerinin Sosyal Güvenlik Kurumu Tarafından Karşılanması............................................................93 a. Geçici veya sürekli görevle yurt dışına gönderilenler...........................98 b. Herhangi bir nedenle KKTC’de bulunanlar...................................105 c. Yurt içinde tedavisi mümkün olmayanlar.......................................106 3. Malullük veya Yaşlılık Aylığı Alanların Yurt Dışında Çalışmaya Başlaması..............................................................................109 4. Ölüm Geliri veya Aylığı Alanların Yurt Dışında Çalışmaya Başlaması...............................................................................................118 5. İsteğe Bağlı Sigortalılıkta “Kendi Sigortalılığı Nedeni ile Aylık Almama” Şartı..............................................................................122 II. Kişisellik İlkesi............................................................................................123 A. Genel Olarak.........................................................................................123 B. Özel Görünüm Biçimleri.......................................................................125 1. Türkiye’de Sigortalının Yurt Dışına Gitmesi.....................................125 a. Sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelere götürülen Türk işçiler...................................................................................125 b. İşleri dolayısıyla geçici olarak yurt dışına gönderilen / giden sigortalılar....................................................................................128 2. Türkiye’ye Gelen Yurt Dışında Sigortalı Olanlar...............................134 III. Göçmen İşçilerin Diğer Ülke(ler)de Geçen Çalışma Sürelerinin Birleştirilmesi (Kazanılmış Hakların Korunması) İlkesi...............................137 xi İçindekiler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL SİGORTALAR HUKUKUNUN İŞLEYİŞİNİN TEMEL İLKELERİ I. Kişisel Sorumluluk, Kendi Kendine Yardım ve Dışarıdan Katkı İlkeleri ......145 A. Genel Olarak.........................................................................................145 B. Tarafların Sisteme Katılma Gerekçeleri..................................................151 1. Sigortalılar Açısından ......................................................................151 a. Kişisel sorumluluk ilkesi................................................................151 b. Kendi kendine yardım ilkesi..........................................................158 2. İşverenler Açısından: Dışarıdan Katkı İlkesi .....................................158 3. Devlet Açısından: Dışarıdan Katkı İlkesi .........................................160 II. Nimet-Külfet Dengesi İlkesi........................................................................161 A.Kural.....................................................................................................161 B.İstisnaları...............................................................................................163 1. GSS Açısından.................................................................................164 2. Malullük Sigortası Açısından............................................................175 3. Ölüm Sigortası Açısından.................................................................182 4. Kısmen Sigortalılar Açısından..........................................................185 a. Hükümlüler, tutuklular, çıraklar ve işletmelerde eğitim gören öğrenciler, stajyerler, bursiyerler, üniversitelerde kısmi zamanlı olarak çalıştırılan öğrenciler, kursiyerler, ev hizmetlerinde çalıştıkları kişi yanında ayda on günden az çalışanlar.....................................................................................186 b. SGDP ödeyerek çalışanlar.............................................................187 5. Yurt Dışı Hizmet Borçlanması Yapanlar Açısından...........................196 III. Tahsis İlkesi ................................................................................................198 IV. Dayanışma İlkesi ........................................................................................202 A. Genel Olarak.........................................................................................202 B. Özel Görünüm Biçimi: Sosyal Denkleştirme İlkesi................................206 SONUÇ........................................................................................................211 KAYNAKÇA.................................................................................................215 xii Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri İçindekiler xiii KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABAD: Avrupa Birliği Adalet Divanı ABD: Amerika Birleşik Devletleri AHK.: Aile Hekimliği Kanunu AÜHFD: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AY: Anayasa AY Mah. : Anayasa Mahkemesi Bağ-Kur: Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Bağ-Kur K. : Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu Bakanlar K. : Bakanlar Kurulu Bkz. / bkz. : Bakınız BM: Birleşmiş Milletler C.: Cilt ÇSGB: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı dn.: dipnot E.: Esas ESK.: Emekli Sandığı Kanunu f.: fıkra GAP: Güneydoğu Anadolu Projesi geç.: geçici GSS: Genel Sağlık Sigortası GSSTPMİY.: Genel Sağlık Sigortası Tescil, Prim ve Müstehaklık İşlemleri Yönetmeliği GSSUY.: Genel Sağlık Sigortası Uygulamaları Yönetmeliği GSÜHFD: Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi xiv Türk Sosyal Sigortalar Hukukunun Temel İlkeleri HD.: Hukuk Dairesi HGK.: Hukuk Genel Kurulu HMK.: Hukuk Muhakemeleri Kanunu ILO: Uluslararası Çalışma Örgütü İHD: İş Hukuku Dergisi İşK.: İş Kanunu İş-Kur: Türkiye İş Kurumu İşsizlikSK: İşsizlik Sigortası Kanunu İÜHFM: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası K.: Karar KKTC: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Kurum: Sosyal Güvenlik Kurumu Legal İSGHD : Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi md. : madde MEB: Milli Eğitim Bakanlığı OYAK: Ordu Yardımlaşma Kurumu RG.: Resmi Gazete s.: sayfa S.: Sayı SGDP: Sosyal Güvenlik Destek Primi SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu sK. : sayılı Kanun SSGSSK.: Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu SSİY.: Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği SSK.: Sosyal Sigortalar Kanunu SUT: Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık Uygulama Tebliği T.: Tarih TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi TL.: Türk Lirası TMK: Türk Medeni Kanunu TÜHİS: TÜHİS İş Hukuku ve İktisat Dergisi vb.: ve bunun gibi VUK: Vergi Usul Kanunu Y.: Yıl
