makroekonomik göstergelerle bütçe büyüklükleri
advertisement
T.C. MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇE VE MALİ KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERLE BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ERGUN UNUTMAZ DEVLET BÜTÇE UZMANLIĞI ARAŞTIRMA RAPORU ANKARA EYLÜL 2008 MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERLE BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ergun UNUTMAZ Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu Eylül, 2008 ÖZ Bu araştırma raporu, seçilmiş makroekonomik göstergelerle bütçe büyüklükleri arasındaki bilimsel ilişkiyi Türkiye ekonomisi için farklı zaman aralıklarından oluşan ve Hata Düzeltme Modeli ile hazırlanan sekiz ayrı model ile incelemektedir. Sekiz modelden ikisi ABD ekonomisindeki bütçe açığı – enflasyon ve ikiz açıklar ilişkilerini araştırmış ve sonuçlar Türkiye için elde edilenlerle karşılaştırılmıştır. Model sonuçları göstermektedir ki, bütçe açıkları parasallaşma veya borçlanma mekanizmalarının kullanılmasına göre enflasyonu iki farklı yönde etkilemektedir. Araştırma sonucunda ayrıca yatımların, özellikle de özel yatırımların büyümeye oldukça önemli katkısının olduğu tespit edilmiştir. Son olarak Türkiye ekonomisi için cari işlemler açığı, bütçe açığı ve yatırım değişkenleri arasında pozitif uzun dönemli bir ilişkinin varlığı yönünde bulgular elde edilmiştir. ii ANALYSES OF RELATIONSHIP BETWEEN MACROECONOMIC INDICATORS AND BUDGETARY FIGURES ABSTRACT This report analyzes the empirical relationship between selected macroeconomic indicators and budgetary figures for the Turkish economy with different time intervals with eight independent models which are set out by Vector Error Correction Model. Two out of these eight models examines the relationship for the US economy for budget deficit - inflation and twin deficits and results have been compared with those of Turkish counterpart. Model results show that budget deficits effect inflation in two different ways with regards to whether it is monetized or debt financed. Also at the conclusion of research it is detected that investments, particularly private ones, make a paramount contribution to the growth. Finally positive findings have obtained on side of that there is a long-run relationship between current account deficit, budget deficit and investment variables in the Turkish economy. iii İÇİNDEKİLER ÖZ............................................................................................................................... ii ABSTRACT .............................................................................................................. iii İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... iv TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................x ŞEKİLLER VE GRAFİKLER LİSTESİ ................................................................... xi KISALTMALAR ..................................................................................................... xii GİRİŞ ..........................................................................................................................1 Problem ................................................................................................................1 Amaç ....................................................................................................................2 Önem ....................................................................................................................2 Varsayımlar ..........................................................................................................3 Sınırlılıklar ...........................................................................................................3 Tanımlar ...............................................................................................................7 YÖNTEM ...................................................................................................................8 BÖLÜM I9 TANIMLAR9 1. MAKROEKONOMİ ....................................................................................9 1.1. Nominal Gayrisafi Yurt İçi Hasıla ...............................................................9 1.2. Reel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla ....................................................................10 1.3. Gayrisafi Milli Hasıla .................................................................................10 1.4. Ekonomik Büyüme .....................................................................................11 iv 1.5. Ekonomik Dalgalanmalar ...........................................................................12 1.6. Enflasyon ....................................................................................................13 1.7. Faiz .............................................................................................................13 1.8. Döviz Kuru .................................................................................................14 1.9. Ödemeler Dengesi ......................................................................................16 1.9.1. İthalat ......................................................................................................17 1.9.2. İhracat .....................................................................................................18 1.9.3. Cari İşlemler Dengesi .............................................................................19 1.9.4. Sermaye Hareketleri Dengesi .................................................................21 2. KAMU SEKTÖRÜ ....................................................................................21 2.1. Kamu Gelirleri ............................................................................................21 2.2. Kamu Harcamaları .....................................................................................23 2.3. Bütçe ...........................................................................................................23 2.3.1. Bütçe Açığı / Fazlası ...............................................................................25 2.3.2. Faiz Dışı Denge ......................................................................................26 3. EKONOMETRİK MODELLEME VE BAZI TEMEL KAVRAMLAR...27 3.1. Matematiksel Modeller...............................................................................27 3.1.1. Tek Denklem Modelleri ..........................................................................27 3.1.2. Eşanlı Denklemler Sisteminden Oluşan Modeller ..................................30 3.2. Matematiksel Modellerde Karşılaşılan Sorunlar ........................................30 3.3. Matematiksel Modellerden Ekonometrik Modellere Geçiş .......................31 3.4. Ekonometrik Modeller ...............................................................................32 3.4.1. Rassal Değişken ......................................................................................33 3.4.2. Beklenen Değer ......................................................................................33 3.4.3. Varyans, Kovaryans ve Korelasyon Katsayısı .......................................34 3.4.4. Hipotez Testleri ......................................................................................35 3.4.5. Genel Doğrusal Modelin Tahmini ..........................................................37 3.4.6. Tahminde Kullanılan Veriler ..................................................................37 3.4.7. Belirlilik Katsayısı R2 .............................................................................38 v BÖLÜM II40 DURUM DEĞERLENDİRMESİ40 1. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ .............................40 1.1. Yakın Dönem ve 1980 Reform Paketi .......................................................42 1.2. Reform Dönemi Sonrası Gelişmeler ..........................................................43 1.3. Kriz Dönemleri ve Uygulanan Politikalar ..................................................44 1.3.1. Döviz Krizi .............................................................................................44 1.3.2. Körfez Savaşı Dönemi ............................................................................44 1.3.3. 1994 Nisan Krizi .....................................................................................45 1.3.4. 5 Nisan Kararları Sonrası Dönem ...........................................................45 1.3.5. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri .......................................................46 2. EKONOMİK GÖSTERGELERİN SEYRİ ................................................48 2.1. Milli Gelir ...................................................................................................48 2.1.1. Yıllar İtibarıyla GSMH 1 (1924 – 1970) ................................................49 2.1.2. Yıllar İtibarıyla GSMH 2 (1971 – 2007) ................................................49 2.1.3. Yıllar İtibarıyla GSMH 3 (1994 – 2007) ................................................50 2.1.4. Yıllar İtibarıyla Büyüme (1951 – 2005) ................................................51 2.2. Sabit Sermaye Yatırımları ..........................................................................52 2.2.1. Sabit Sermaye Yatırımlarında Kamu ve Özel Sektör Payları ................52 2.2.2. Sabit Sermaye Yatırımlarının GSMH İçindeki Payı ..............................53 2.3. Enflasyon Trendi (1950 Sonrası Dönem) ...................................................54 2.4. Cari Açık ....................................................................................................57 2.4.1. 1980 Sonrası Dönemde Cari Açık ve CA/GSYH Oranları ....................57 2.4.2. Yabancı Doğrudan Yatırımlar ve Portföy Yatırımları ............................58 2.5. 1970 Sonrası Dönemde Döviz Kuru ve Faiz Oranları ...............................59 2.6. Kamu Kesimi ..............................................................................................60 2.6.1. 1980 – 2007 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri ..................................60 2.6.2. 1980 – 1990 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri ..................................61 vi 2.6.3. Vergi Gelirleri .........................................................................................62 2.6.4. Borçlanma Kompozisyonu (1980 -1986) ...............................................63 2.6.5. Borçlanma Kompozisyonu (1986 Sonrası Dönem) ................................64 BÖLÜM III65 MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER İLE65 BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER65 1. ANALİZ YÖNTEMİ ..................................................................................66 1.1. Birim Kök Testi ..........................................................................................67 1.2. Eşbütünleşme Testi.....................................................................................68 1.3. Hata Düzeltme Modeli ...............................................................................69 1.4. Granger Nedensellik Testi ..........................................................................70 2. TÜRKİYE’DE ENFLASYON VE BÜTÇE AÇIĞI İLİŞKİSİ ..................72 2.1. Model 1 (ABD Y 1965–2001) ...................................................................75 2.1.1. Veri ve Metodoloji ..................................................................................75 2.1.2. Birim Kök Testi ......................................................................................75 2.1.3. Eşbütünleşme Testi .................................................................................76 2.1.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................77 2.1.5. Granger Nedensellik Testi ......................................................................80 2.2. Model 2 (TR Y 1987–2007) .......................................................................82 2.2.1. Veri ve Metodoloji ..................................................................................82 2.2.2. Birim Kök Testi ......................................................................................82 2.2.3. Eşbütünleşme Testi .................................................................................83 2.2.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................84 2.2.5. Granger Nedensellik Testi ......................................................................86 2.3. Model 3 (TR Q 1987:1–1994:1).................................................................88 2.3.1. Veri ve Metodoloji ..................................................................................88 2.3.2. Birim Kök Testi ......................................................................................89 vii 2.3.3. Eşbütünleşme Testi .................................................................................90 2.3.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................91 2.3.5. Granger Nedensellik Testi ......................................................................93 2.4. Model 4 (TR Q 1995:1–2007:4).................................................................95 2.4.1. Veri ve Metodoloji ..................................................................................95 2.4.2. Birim Kök Testi ......................................................................................95 2.4.3. Eşbütünleşme Testi .................................................................................96 2.4.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................97 2.4.5. Granger Nedensellik Testi ......................................................................99 3. KAMU VE ÖZEL SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMİK BÜYÜME İLE İLİŞKİSİ .................................................................................101 3.1. Model 5 (TR Y 1963–1999) .....................................................................103 3.1.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................103 3.1.2. Birim Kök Testi ....................................................................................103 3.1.3. Eşbütünleşme Testi ...............................................................................104 3.1.4. Hata Düzeltme Modeli ..........................................................................106 3.1.5. Granger Nedensellik Testi ....................................................................109 4. İKİZ AÇIKLAR .......................................................................................111 4.1. Model 6 (TR Q 1991:4–2001:4)...............................................................113 4.1.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................113 4.1.2. Birim Kök Testi ....................................................................................113 4.1.3. Eşbütünleşme Testi ...............................................................................114 4.1.4. Hata Düzeltme Modeli ..........................................................................115 4.1.5. Granger Nedensellik Testi ....................................................................118 4.2. Model 7 (TR Q 2001:2–2006:4)...............................................................120 4.2.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................120 4.2.2. Birim Kök Testi ....................................................................................121 4.2.3. Eşbütünleşme Testi ...............................................................................121 4.2.4. Hata Düzeltme Modeli ..........................................................................122 viii 4.2.5. Granger Nedensellik Testi ....................................................................124 4.3. Model 8 (ABD Q 1981:1–1997:2) ...........................................................126 4.3.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................126 4.3.2. Birim Kök Testi ....................................................................................127 4.3.3. Eşbütünleşme Testi ...............................................................................128 4.3.4. Hata Düzeltme Modeli ..........................................................................129 4.3.5. Granger Nedensellik Testi ....................................................................132 SONUÇ ...................................................................................................................134 EKLER ....................................................................................................................139 Ek 1: Ödemeler Dengesi Tablosu ..................................................................139 Ek 2: Merkezi Yönetim Bütçe Gelir Kalemleri .............................................140 Ek 3: Feldstein - Horioka Bulmacası .............................................................143 TABLOLAR ...........................................................................................................145 KAYNAKLAR .......................................................................................................150 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Model 1 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…143 Tablo 2: Model 2 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…144 Tablo 3: Model 3 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri……………….......…144 Tablo 4: Model 4 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…145 Tablo 5: Model 5 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…146 Tablo 6: Model 6 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…146 Tablo 7: Model 7 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri……………….......…147 Tablo 8: Model 8 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri…………………...…148 x ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Ekonomik Dalgalanmalar .............................................................. 12 Şekil 2: Genel Yönetim Kapsamındaki Kamu İdareleri ............................ 24 Şekil 3: Faiz Dışı Fazla ve Bütçe Açığı ...................................................... 26 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: Yıllar İtibarıyla GSMH (1924 – 1970) .......................................... 49 Grafik 2: Yıllar İtibarıyla GSMH (1971 – 2007) .......................................... 49 Grafik 3: Yıllar İtibarıyla GSMH (1994 – 2007) .......................................... 50 Grafik 4: Yıllar İtibarıyla Büyüme (1951 – 2005) ........................................ 51 Grafik 5: Kamu Yatırımları ve Özel Yatırımlar ............................................ 53 Grafik 6: Sabit Sermaye Yatırımlarının GSMH İçindeki Payı...................... 53 Grafik 7: Enflasyon Trendi (1950 Sonrası Dönem) ...................................... 55 Grafik 8: Enflasyon Büyüme İlişkisi ............................................................. 57 Grafik 9: 1980 Sonrası Dönemde Cari Açık ve CA/GSYH Oranları............ 57 Grafik 10: Yabancı Doğrudan Yatırımlar ve Portföy Yatırımları ................... 59 Grafik 11: 1970 Sonrası Dönemde Döviz Kuru ve Faiz Oranları ................... 60 Grafik 12: 1980 – 2007 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri ......................... 61 Grafik 13: 1980 – 1990 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri ......................... 61 Grafik 14: Dolaylı ve Dolaysız Vergiler ......................................................... 62 Grafik 15: Borçlanma Kompozisyonu (1980 – 1986) ..................................... 64 Grafik 16: Borçlanma Kompozisyonu (1986 Sonrası Dönem) ....................... 64 xi KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri ADF : Augmented Dickey – Fuller (Genişletilmiş Dickey–Fuller) DPT : Devlet Planlama Teşkilatı GDP : Gross Domestic Product (Gayrisafi Yurt İçi Hasıla) GSMH : Gayrisafi Milli Hasıla GSYH : Gayrisafi Yurt İçi Hasıla IMF : International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu) ibid : ibidem (aynı eser) KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü KKBG : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği op.cit. : opere citato (gösterilen eser) TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası VEC : Vector Error Correction (Hata Düzeltme) xii GİRİŞ Problem Sınırsız insan ihtiyaçlarının kıt kaynaklarla karşılanma çabasından oluşan ekonomi bilimi, sosyal bir bilim olduğu kadar aynı zamanda bir yönetim sanatıdır. Ekonomi biliminde amaç, toplum içinde yaşayan fertlerin bir şekilde parçası olduğu ekonomik olgular arasındaki neden sonuç ilişkisini inceleyerek genellemeler yapmaktır. Akademisyenler tarafından genelleştirilen ekonomik olgular, bireylerin uzun dönemli alışkanlıklarındaki değişikliklerden, teori oluşturmada kullanılan yöntemlerdeki gelişmelerden, piyasa mekanizmasının algılamalarından ve kamu otoritesinin belirlediği politikalardan etkilenmektedir. Tüm bunların sonucu olarak kamu kesiminde mali politikalara ilişkin alınan kararlar açısından, makroekonomik göstergeler ile bütçe büyüklükleri arasındaki ilişkilerin çeşitli açılardan ele alınması ve zaman içindeki yapısal kırılmalara göre yeniden değerlendirilmesi bir zorunluluk teşkil etmektedir. Bu kapsamda yapılmış birçok çalışma olması, konu üzerine bütün ilişkilerin ve alınacak kararların zaten belirlendiği anlamına gelmemektedir. Çünkü bilimsel araştırmaların bir amacı da kümülatif olan bilgi dağarcığına farklı yaklaşımlar ve bakış açıları ile katkı sağlamaktır. Çalışma kapsamında sürekli değişkenler kullanılmış olup makroekonomik göstergeler ve bütçe büyüklüklerine ilişkin bağımlı ve bağımsız değişkenler seçilerek amaçlara uyumlu modeller kurulmuştur. Model seçiminde zaman aralığı belirlenirken politika değişikliklerine özellikle dikkat edilmiştir. 1 Amaç Bu bağlamda makroekonomik göstergeler ile bütçe büyüklükleri arasındaki ilişkiler, seçilen konu başlıklarına göre ekonometrik analiz yöntemlerinin uygulanması ve zaman serilerinin geçmiş değerlerinin yorumlanması ile incelenmiştir. Çalışmanın amacı bu kapsamda, değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya koyarak politika belirleyicilerine karar alma süreçlerinde katkı sağlamaktır. Bu çalışmanın ilgi alanında cevaplandırılması gereken sorular şu şekilde sıralanabilir: 1. Bütçe açıkları ile enflasyon arasında nasıl bir ilişki vardır ve bütçe açıklarının parasallaşma ya da borçlanma mekanizmalarından herhangi birisinin kullanımı ile finanse edilmesinin enflasyonist sonuçlar bakımından farkı var mıdır? 2. Kamu yatırımlarının ekonomik büyümeye etkisi pozitif yönde midir, yoksa kamu yatırımları özel sektör yatırımlarını dışlayıcı nitelikte midir? 3. Bütçe açığı ile cari açığın bir arada seyrettiğini öne süren ikiz açıklar hipotezi, sabit kur uygulamasının mevcut olduğu ve kurun serbest olduğu dönemler itibariyle ne derece geçerlidir? Önem Problem ve amaç kapsamından da anlaşılacağı gibi söz konusu alanda yapılacak her bilimsel çalışma mali politikaların etkinliğini arttıracak ve bilgi sistematiğinin güçlenmesine katkı sağlayacak olup ekonomik olguların tutarlılığını geliştirecektir. 2 Böylece ekonomi politikasında belirleyici konumunda olanlar da bu olgular üzerinden hedefledikleri amaçlara yönelik en iyi politikayı seçme konusunda da daha başarılı olacaklardır. Politika hedefleri oluşturmada ve sonuçları izlemede kullanılan ölçü birimi ne kadar hassas ise; hedeften sapmalar o kadar az, istenilen kesinliğe ulaşan projeler ise sayıca o kadar çok olacaktır. Varsayımlar Kamu kesiminde karar verici konumunda olanların, bu çalışmada sadece yukarıda belirtilen değişkenler çerçevesinde yapacakları tercihler baz alındığında ulaşacakları sonuçlar incelenmiştir. Diğer bir ifade ile bu bir kısmi denge analizi olup diğer değişkenlerin ve şartların etkisi modellere dahil edilmemiştir. Kullanılan veri setleri açısından ise; her bir değer için kaynaklar ile gösterilen kurumlardan elde edilen tüm verilerin doğru olduğu ve ölçüm hataları içermediği kabul edilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümü teorik bir niteliğe sahip olduğu için birinci bölümde teorik altyapıya hizmet edecek genişlikte temel bilgilere yer verilmiş olup uygulamaya ilişkin bilgilere sahip olunduğu varsayılmıştır. Sınırlılıklar Bu çalışmanın hazırlanma sürecine ilişkin çerçevesini ve genel hatlarını çizebilmek adına sınırlılıklar aşağıda belirtilmiştir. Ayrıca burada sıralanan konuların dışında, metin içinde özel durumlara ilişkin olarak ve üçüncü bölümde yer alan modellerde de duruma göre sınırlılıklar hakkında açıklayıcı bilgiler verilmiştir. 3 1. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin koentegrasyon analizi yöntemine dayalı olarak incelenebilmesi için öncelikle üzerinde çalışılacak konu seçimi ve veri seti belirlenmiştir. Yukarıda amaçlar altında belirtilen üç konu için ekonometrik olarak anlamlı olacak farklı zaman aralıkları belirlenerek sekiz adet model kurulmuştur. Bu modellerin ikisi Amerika Birleşik Devletleri (ABD) için, kalan altısı ise Türkiye içindir. 2. Bir ekonometrik modelin anlamlı sonuçlar vermesi için en az 30 adet gözlem sayısı gerektiğinden yıllık veriler ile yapılan çalışmalarda 30 yıllık bir süreci kapsayan veri seti ihtiyacı olmaktadır. ABD’nin modellerde kullanılmasının nedenlerinden birisi Türkiye’ye göre daha istikrarlı ve gelişmiş istatistik bilgisidir. Diğer taraftan Türkiye ekonomisi için yıllık bazda veri seti arzu edildiği kadar geçmişe götürülememektedir. 3. Bu kapsamda kurulan sekiz modelin sadece üçünde yıllık veri seti kullanılmış olup diğer beşinde çeyrekler itibarıyla analiz yapılmıştır. Elektronik ortamda mevcut olmayan ya da mevcut olmakla birlikte ulaşılamayan veriler için kaynaklar kısmında gösterilen yayın ve eserlerden aylık verilerin bilgisayar ortamına aktarılması suretiyle çalışılabilir veri seti hazırlanmıştır. 4. Ekonometrik modelin tahmininde kullanılan örnekleme verilerini zaman serisi, yatay kesit ve panel verileri olarak üç başlık altında toplayabiliriz. Bu çalışmada sadece zaman serisi verileri kullanılmıştır. Zaman serilerine ilişkin genel bilgi, ilgili başlık altında verilecek olup diğer veri türlerine değinilmeyecektir. 5. Kullanılan veri setleri her bir model için ayrı ayrı tablolar kısmında sunulmuştur. Aynı veri setinin kullanıldığı modeller için ayrıca tekrara başvurulmamıştır. Veri seti için kullanılan kaynaklar gerek grafiklerin gerekse veri seti başlığının altında detaylı olarak açıklanmıştır. Sekiz nolu grafik 4 dışındaki tüm grafikler, referans gösterilen kaynaklardaki veri setleri kullanılarak tarafımca düzenlenmiştir. 6. İkinci bölümde kullanılan enflasyon trendi için veriler 1950’den başlarken, üçüncü bölüm’deki modellerde 1963’ten başlamaktadır. Bu kapsamda veri setinin geriye götürülmesi işleminde herhangi bir müdahale yapılmamış, doğrudan gösterilen kaynaklardaki mevcut veriler kullanılmıştır. 7. Çalışmada kullanılan veri setlerinde bütçe açığı ve cari açık değişkenleri negatif işaret taşıdığı ve bu işaretler üzerinden kurulan denklemde çıktı sonuçlarında işareti tekrar değiştirerek yorumlamak gerektiği için sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu nedenle bu nitelikteki veri setleri pozitif işaretli olacak şekilde dönüşüme tabi tutulmuştur. Tüm veri setinin eksi işaretli olduğu durumlarda doğrudan mutlak değer alınarak; arada artı işaretler olduğunda ise en küçük değerden bir fazlasının tüm değişkenlere eklenmesi ile artı işaret taşıyan setler oluşturulmuştur. Her iki durum için de model sonuçları sınanmış olup anlam kaybı yaşanmadığı ve bu setlerin kullanıma uygun olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda aradaki artı işaretli verilerin sonucu etkilemeyecek kadar azınlıkta olması ve sonuçları etkilememesine dikkat edildiğini vurgulamaya gerek yoktur. 8. Modellerde kullanılan değişkenler ve bu değişkenleri tablolarda ifade eden kısaltmalar ilgili modelin “Veri ve Metodoloji” başlığı altında gösterilmiştir. Değişken sembollerinin önündeki “D” harfi ilgili değişken serisine logaritmik dönüşüm yapıldığını; yazılım nedeniyle tablolarda ve sonuçlarda sistemin otomatik atadığı “D(…)” harfi ise değişkenin birinci derecede devresel farkının alındığını göstermektedir. “R” harfi; değişkenin belirli bir baz yıl üzerinden deflatör ile reel hale getirildiğini belirtir. “ABS” harfleri ise değişkene ait tüm değerlerin mutlak değerinin alındığını ifade etmektedir. 5 9. Metnin dili Türkçe olup yazım kuralları ve noktalama işaretleri için Türk Dil Kurumu’nun yazım kılavuzu esas alınmıştır. Ancak; gerek terminoloji bakımından, gerekse üçüncü bölümde kullanılan ekonometri programının 1 yazım dilinin İngilizce olmasından dolayı yabancı sözcüklere de yer verilmiştir. Anlaşılabilirlik sağlamak için program çıktıları ve tablolar Türkçeye çevrilmiştir. 10. Çalışma içinde yapılan alıntılar dipnotlarda referanslarla gösterilmiş; ayrıca özgün metine dışardan yapılan aktarmalar, italik harf ve girinti kullanımı ile oluşturulan sıkıştırılmış metin şeklinde belirginleştirilmiştir. 11. Araştırma raporunun hazırlanmasında genel kabul görmüş kurallara ve akademik çalışma esaslarına bağlı kalınmıştır. Kapak tasarımı için “Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu” adı altında daha önce yapılan çalışmalar; sayfa numaralandırma, yazı alanı ve diğer şekli konular için Niyazi Karasar’ın “Araştırmalarda Rapor Hazırlama”; bilimsel yöntemin kurgusu için de yine aynı yazarın “Bilimsel Araştırma Yöntemi” adlı eseri rehber olarak kullanılmıştır. 12. Çalışma sırasında bir başka çalışmanın belirli bir cümle, paragraf ya da kavramının, tartışma eleştiri ya da vurgulama amacıyla ödünç alınması nedeniyle veya benzer diğer amaçlarla yapılan göndermeler için “Geleneksel Kıta Avrupası Sistemine Göre Göndermede Bulunma Kuralları” kullanılmıştır. 13. Göndermede bulunulan kaynağın künyesi sayfa altlarında bulunan dipnotlarda gösterilmiştir. Arka arkaya aynı kaynağa göndermede bulunulduğunda aynı eser anlamında Latince ibid ve aynı kaynağa farklı sayfalarda gönderme yapıldığında ise yine Latince op.cit. kısaltmaları kullanılmıştır. 1 2 2 EViews 5.0 Enterprise Edition – Nov 30 2004 build N.Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler. (17.Basım, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Ekim 2007) . Araştırmalarda Rapor Hazırlama. (14.Basım, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Ekim 2007) 6 Tanımlar Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde çeşitli makroekonomik göstergelerin ve bütçe büyüklüklerinin tanımları verilmiş olup ekonometrik analizin gerekliliğine dair bazı temel bilgiler sunulmuştur. Bu tanımlar ekonomi, maliye ve ekonometri teorileri çerçevesinde hazırlanmış olup çalışmada kullanılan ya da doğrudan etkisi olduğu düşünülen değişkenlerle sınırlı tutulmuştur. İkinci bölümde ise bu tanımlar uygulama düzeyinde ele alınmış, makroekonomik göstergeler ve bütçe büyüklükleri 1923’ten günümüze Türkiye ekonomisi için değerlendirilmiştir. Bu bölümde verilen sözel ve görsel bilgiler ele alınan süre içinde göstergelerin seyrini ortaya koyan bir durum analizidir. Üçüncü ve son bölüm ise, seçilmiş olan konuların ekonometrik analiz yöntemleri ile değerlendirilmesine ayrılmıştır. Üç farklı konuda araştırma yapılmış olup her bir konu için farklı modeller kurulmuştur. Bu konular: Türkiye’de enflasyon ve bütçe açığı arasındaki ilişki, kamu ve özel sermaye yatırımlarının ekonomik büyüme ile ilişkisi ve ikiz açıklardır. 7 YÖNTEM 3 Çalışmada kullanılan modellerde, değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığı eşbütünleşme ya da diğer adıyla koentegrasyon (co-integration) analizi ile sınanmıştır. Ancak, koentegrasyon analizi yapabilmek için tüm değişkenlerin aynı dereceden bütünleşik olması gerektiğinden, öncelikle birim kök testleri yapılmıştır. Bu analizler sırasında ADF (Genişletilmiş Dickey – Fuller , Augmented Dickey – Fuller) testi ve Philips – Peron testlerinden faydalanılmıştır. Uzun dönemli ilişkiyi veren denklemler üzerinden, kısa dönemli dengesizliklerin her bir dönemde ne kadarının düzeltildiğini gösteren VEC (Hata Düzeltme, Vector Error Correction) modeli bulunmuştur. Söz konusu ilişkilerin elde edilmesinde Johansen – Juselius Koentegrasyon Metodu kullanılmıştır. Son olarak Granger nedensellik testi uygulanmış olup değişkenler arasında nedenselliğin yönü araştırılmıştır. Ancak buradaki nedensellik testi tahminin gücünü artırmaya yönelik bir araç olarak değerlendirilmiştir. 3 Yönteme ilişkin burada sadece genel çerçeve çizilmiş olup detaylı bilgi ve kavramların modeldeki yeri üçüncü bölümde , “Analiz Yöntemi” başlığı altında sunulmuştur. 8 BÖLÜM I TANIMLAR 1. MAKROEKONOMİ Bu bölümde, ekonomik büyümenin ve dalgalanmaların nasıl ortaya çıktığını araştıran bir iktisat dalı olan makroekonomiye ilişkin temel kavramlara bu çalışmanın üçüncü bölümünde kurulan modeller çerçevesinde yer verilecektir. Tanımlanacak kavramlar; makroekonomi alanında: nominal ve reel gayrisafi yurt içi hasıla, ekonomik büyüme ve dalgalanmalar, enflasyon, faiz, döviz kuru ve ödemeler dengesi alt kalemleridir. Kamu sektörü alanında: kamu gelirleri, kamu harcamaları ve bütçe’dir. Son olarak ise ekonometriye ilişkin bazı temel tanımlar genel hatlarıyla açıklanacaktır. 1.1. Nominal Gayrisafi Yurt İçi Hasıla Bir ülkenin sınırları içinde, bir yılda üretilen nihai malların ve hizmetlerin, üretildikleri yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine nominal gayrisafi yurt içi hasıla (nominal gross domestic product, nominal GDP) denir. Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların ve hizmetlerin miktarları ve cari yıl piyasa fiyatları sırasıyla Qi ve Pi ile gösterilirse, nominal GDP kısaca şöyle ifade edilebilir: Nominal GDP = ∑ Qi x Pi , i=1……n 9 (1) Burada dikkat edilmesi gereken iki noktadan ilki; GDP’nin, bir ülkede belirli bir yılda hem o ülkenin vatandaşları hem diğer ülkelerin vatandaşları tarafından üretilen nihai mallar ve hizmetlerden oluştuğu; diğeri ise bir malın başka malların üretiminde girdi olarak kullanılmak veya yeniden satılmak için satın alınıp alınmadığı hususudur. Dolayısı ile nominal GDP tanımında ara mallarının hesaplamaya katılması, ara mallara ilişkin katma değerlerin birden çok sayılmasını (multiple counting) içereceğinden sadece nihai mallar üzerinden işlem yapılır. 1.2. Reel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların ve hizmetlerin temel bir yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine, reel gayrisafi yurt içi hasıla (real gross domestic product, reel GDP) denir. Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların ve hizmetlerin miktarları ve temel yıl fiyatları sırasıyla Qi ve PBi ile gösterilirse, reel GDP aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Reel GDP = ∑ Qi x PBi , 1.3. i=1……n (2) Gayrisafi Milli Hasıla Gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH) değerinden, net dış alem faktör gelirlerinin düşülmesi ile gayrisafi milli hasıla (GSMH) değerine ulaşılır. Net dış alem faktör gelirleri; söz konusu ülkede yabancıların elde ettikleri kar, faiz, ücret ve rant gelirleri ile ülke vatandaşlarının yurt dışında elde ettikleri kar, faiz, ücret ve rant gelirleri toplamının farkıdır. GSMH de nominal ve reel olarak yukarıda tanımlandığı gibi ayrı ayrı ifade edilebilir. 10 1.4. Ekonomik Büyüme Bir ülkede üretilen mal ve hizmet miktarının zaman içinde artmasına ekonomik büyüme denir. Ekonomik büyüme, reel GDP’nin zaman içinde sürekli artması anlamına gelir. Reel GDP’de uzun dönemde meydana gelen yıllık artışlar ortalama büyüme hızı (average growth rate, g) ile ölçülür. “t-end” dönem sonunu, “t-beg” dönem başını ve “n” zamanı göstermek üzere ortalama büyüme hızı şöyle hesaplanır: GDPt end g = GDPt beg 1/ n -1 (3) Diğer taraftan, reel GDP’nin her yıl ortalama büyüme hızına eşit bir hızda büyüdüğü kabul edilerek hesaplanan reel GDP’ye, reel GDP trend değeri denir. n yılındaki reel GDP trend değeri; [dönem başındaki reel GDP](1+g)t dir. Ekonomik büyüme bazen yıllık büyüme hızı olarak ölçülür. Yıllık büyüme hızı, t ve t -1 yıllarında GDP’de meydana gelen değişme ile t -1 yılındaki GDP arasındaki oranın 100 ile çarpımına eşittir. GDPt - GDPt -1 GDPt -1 t yılındaki büyüme hızı = 11 x 100 (4) 1.5. Ekonomik Dalgalanmalar Reel GDP’nin, reel GDP büyüme trendi etrafında periyodik olmayan ve birbirini izleyen genişleme - daralma ve gerileme - toparlanma biçimindeki dalgalanmasına ekonomik dalgalanmalar denir. Devri hareketler (business cycle), olarak da bilinen bu dalgalanmalar Şekil 1’de gösterilmiştir. Reel GDP, Reel GDP büyüme trendi etrafında sürekli hareket etmektedir. Trend değerinin üzerinde yukarı doğru olan hareketler genişleme (expansion), aşağı doğru olanlar ise daralma (contraction)dır; trend değerinin altında ise yukarı doğru olan hareketler toparlanma (recovery), aşağı doğru olanlar ise durgunluk, gerileme (recession)dir. Bunların dışında sıra dışı yükseliş ve düşüşleri ifade eden patlama ve çöküntü durumları da kesik çizgilerle gösterilmiştir. Şekil 1: Ekonomik Dalgalanmalar Reel GDP Patlama Zirve Genişleme Reel GDP Trend Değeri Daralma Toparlanma Dip Gerileme Çöküntü Zaman 12 1.6. Enflasyon Bir ekonomide genel fiyat düzeyinde (P), meydana gelen sürekli artışa enflasyon denir. Enflasyon haddi (), genel fiyat düzeyinde cari dönemde meydana gelen artış ile önceki dönem genel fiyat düzeyi arasındaki oranın 100 ile çarpımına eşittir: P - Pt -1 = t Pt -1 x 100 (5) Burada herhangi bir malın fiyatından değil, fiyatlar genel düzeyinden bahsedildiğini ve artışın bir kerelik değil süreklilik arz eden bir karakter taşıdığını tekrar vurgulamak gerekir. Ayrıca enflasyon haddinin düşmesi (disinflation), genel fiyat düzeyinin düşmesini değil, genel fiyat düzeyindeki artış oranının düşmesini içermektedir. Genel fiyat düzeyindeki düşme, enflasyonun tersi ve daha tehlikeli bir olgudur ve deflasyon adıyla tanımlanır. 1.7. Faiz Klasik ekole göre “faiz, tasarrufun bir başka ifade ile tüketimi kısmanın karşılığıdır” ve faiz oranı ile tasarruf miktarı arasında doğrusal bir ilişki vardır. Yatırım oranı ise faiz haddi ile ters yönlü bir ilişki gösterir. Dolayısı ile de faiz oranı tasarruf ve yatırımların eşleşmesi ile denge düzeyine ulaşır. J. M. Keynes ise faiz oranının tasarrufun değil, harcanabilir gelirin bir fonksiyonu olduğunu öne sürmüştür.4 Keynes’e göre faiz oranı para arzı ve para talebinin eşanlı dengesi ile belirlenir. 4 J.M.Keynes. The General Theory of Employment, Interest and Money. (Fisrst Harvest / Harcourt Inc., Florida, 32887, USA, 1964) 13 Faiz oranı konusunda bir diğer görüş ise “borçlanılabilir fonlar” yaklaşımıdır. Halihazırda atıl fonları bulunanlar, bu fonları t+1 döneminde faiz getirisi elde etmek için bugünkü tüketimlerini erteleyerek tahvil piyasasına kaynak sunarlar. Kaynakları bugünkü ihtiyaçlarını karşılamaya yetmediği için ödünç kaynak arayan kişi ve firmalar ise t+1 döneminde bu fonları kullanmanın bedeli olarak belirli bir faiz ödemesini taahhüt eden tahvilleri piyasadan talep ederler. Böylece borç verilebilir fonlar piyasasında tarafların karşılıklı anlaşması faiz oranını belirler. Bunların dışında bir ayrım da nominal faiz oranları (i) ve reel faiz oranları (r) konusunda yapılmaktadır. Fiyatlar düzeyindeki beklenen değişmelere göre ayarlanabilen ve böylece borçlanmanın gerçek maliyetini daha kesin yansıtan faiz oranı “reel faiz oranı”dır. Fisher denklemine5 göre nominal faiz oranı reel faiz oranını ve beklenen enflasyonu içermektedir. i = r + πe 1.8. (6) Döviz Kuru Bir ülkenin parasının başka bir ülke parasına dönüşümünü sağlayan orantıya, döviz kuru (exchange rate, R) ya da parite adı verilir. Başka bir deyişle döviz kuru, bir birim yabancı para alabilmek için gereken yerli para miktarını gösterir. 5 Bu denklem adını XX. yüzyılın büyük parasal ekonomistlerinden biri olan Irwing Fisher’dan almaktadır. Ve Fisher denkleminin daha kesin bir haline ulaşmak için reel faiz oranı üzerinde enflasyon ve faiz oranlarının çarpımı kadar bir düzeltme yapmak gerekmektedir. i = r + π e + ( r x πe ) Çünkü 1 + i = ( 1 + r ) (1 + πe ) = 1 + r + πe + ( r x πe ) Ve her iki taraftan da 1’i çıkarırsak ilk denkleme ulaşmış oluruz. Ancak r ve π e küçük değerler aldığında r x πe ihmal edilebilir olmaktadır. 14 Basitlik açısından sadece iki ülkenin ve bu ülkelere ait paraların olduğunu varsayalım. Amerika Birleşik Devletleri, yabancı para birimi olarak da Amerikan doları (USD); ve Türkiye, yerli para birimi olarak da yeni Türk lirası (TRY). Bu durumda döviz kuru bir birim Amerikan doları almak için gereken Türk lirasını ifade eder. e = TRY / USD (7) Temel haliyle yukarıda özetlenen döviz kuru tanımı aslında nominal döviz kurunu (e) açıklamaktadır. Nominal döviz kuru sadece paraların karşılıklı göreli fiyatlarını göz önüne alır. “Alış satış masrafları ihmal edildiğinde 1 ABD doları, 1.1789 yeni Türk lirasına eşittir, (1 USD = 1.1789 TRY)” dediğimiz durumdaki gibi. Diğer bir döviz kuru türü ise “reel döviz kuru, (R)”dir. Reel döviz kuru iki ülkenin mallarının göreli fiyatına göre belirlenir. Nominal döviz kurunu “e”, Yerli malın fiyatını “P”, yabancı malın fiyatını “P*” olarak kabul edersek, reel döviz kuru şu şekilde hesaplanır: * TRY P x USD P R= (8) ve buradan da; P* P R = e x (9) 15 Bu durumda nominal kur ve reel kur çoğu zaman birbirini tutmayacak ve para biriminin değerine ilişkin farklı sonuçlar doğuracaktır: 1.9. a. R<e ise İhracat artar, İthalat azalır. b. R=e ise Dış ticaret etkisi yoktur. c. R>e ise İthalat artar, İhracat azalır. Ödemeler Dengesi Ödemeler dengesi tablosu, yurt içinde yerleşik ekonomik birimlerle yurt dışında yerleşik ekonomik birimler arasındaki mal ve hizmet ticaretiyle, diğer ekonomik faaliyetleri gösteren bir bilançodur. Ödemeler dengesinde varlıklar ve yükümlülükler birbirine eşit olmakla birlikte, kurum bilançolarından farklı olarak sadece belli bir zaman aralığında gerçekleşen akım değerlere yer verilir. Ödemeler dengesi tablosu6 üç bölümde incelenebilir. Birinci bölüm “cari işlemler dengesi”dir. Cari işlemler dengesi yurt içinde yerleşik ekonomik birimlerle yurt dışında yerleşik ekonomik birimler arasındaki mal, hizmet ve mülkiyeti el değiştirmek şartıyla (geri ödemesi olmayan) para hareketlerini gösterir. İkinci bölüm, “sermaye hareketleri dengesi”dir. Sermaye hareketleri dengesi yurt içinde yerleşik ekonomik birimlerle yurt dışında yerleşik ekonomik birimler arasındaki borç alıp verme faaliyetleri ile sabit sermaye yatırımlarını içerir. Bu bölüm cari işlemler dengesinin finansman kalemidir. 6 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından yayınlanan 2007 yılına ilişkin ödemeler dengesi tablosu Ek 1’de tüm kalemleri ile yer almaktadır. 16 Ödemeler dengesi bir anlamda yurt içi ve yurt dışındaki yerleşikler arasındaki her türlü ekonomik ilişkinin yabancı para (döviz) cinsinden yapıldığını varsayar. Bu nedenle, cari işlemler dengesi açık verirken sermaye hareketleri dengesinde fazla verilerek (ödenen miktardan daha fazla borçlanılarak) cari işlemler açığı finanse edilebilir. Başka bir ifade ile döviz açığı döviz borçlanması ile finanse edilmiş olur. Cari işlemler açığından daha fazla borçlanma uluslararası döviz rezervlerini artırırken, daha az borçlanma ise uluslararası döviz rezervlerini azaltabilir. “Uluslararası (resmi) rezerv hareketleri” ödemeler dengesi tablosunun üçüncü bölümünü oluşturur. Bir ödemeler dengesi tablosunda, normal şartlarda aşağıdaki eşitlik her zaman doğrudur: CA + CAf = R 7 (10) 1.9.1. İthalat Dışa açık bir ekonomide, piyasa talebi mevcut kaynakların üretime koşulması ile karşılanamıyorsa ve talep edilen mal ve hizmetler üretim fazlası olan diğer ekonomiler de mevcutsa, arz talep dengesi söz konusu ekonomi için ithalat (M) yolu ile kurulur. İthalat, reel milli gelirin (Y) pozitif ve reel döviz kurunun (R) negatif bir fonksiyonudur. Çünkü ceteris paribus, reel GDP artınca tüketicilerin iç piyasada üretilen malların dışında diğer ülkelerin mallarına da talebi artar. Diğer taraftan yurt içi ve yurt dışı fiyatlar veri iken nominal döviz kuru ve buna bağlı olarak reel döviz kuru yükseldiğinde yurt dışında üretilen mallar yurt 7 Cari işlemler dengesi (current account balance, CA) ve sermaye hareketleri dengesi (capital account balance, CAf) toplamı uluslararası (resmi) rezerv hareketlerine (official reserves, R) eşittir. 17 içinde üretilen mallara kıyasla pahallılaşır (yurt içinde üretilen mallar yurt dışında üretilen mallara kıyasla ucuzlar). Bu ise ithalatın azalmasına yol açar veya tam tersi olur. - M = M (Y , R ) (11) M = m0 + mY – m1R ( 0<m<1, m0 = sabit, m1>0 ) (12) M = M0 + mY ( M0 = m0 – m1R )8 (13) 1.9.2. İhracat İhracat (X) yukarıda ithalat için yapılan tanımın doğası gereği tersidir. Dışa açık bir ekonomide, üretim miktarı ihtiyaç duyulan piyasa talebinin üzerinde ise bu fazlalık ihtiyacı olan ekonomilere piyasa şartlarında satılır. Dolayısı ile ihracat, ithalat yapan ülkenin karşısındaki tedarik edici konumundadır. Nasıl ithalat yurt içi reel GDP ile aynı yönde değişiyorsa ihracat da yurt dışı reel GDP (Y*) ile aynı yönde değişir. Diğer taraftan ihracat reel döviz kurunun da pozitif bir fonksiyonudur. Çünkü ceteris paribus reel döviz kuru yükselince yurt içinde üretilen mallar yurt dışında üretilen mallara kıyasla ucuzlar (yurt dışında üretilen mallar yurt içinde üretilen mallara kıyasla pahallılaşır). Bu ise ihracatın artmasına yol açar ve tam tersi de geçerlidir. 8 Bu özdeşlikteki m0 terimi gelir düzeyinden ve reel döviz kurundan bağımsız olan ithalatı göstermektedir. m katsayısı marjinal ithalat eğilimi olarak adlandırılır ve reel GDP’deki 1 liralık bir artışın ithalatta kaç liralık bir artışa yol açtığını ifade eder. Marjinal ithalat eğilimi sıfırdan büyük fakat birden küçük bir değere sahiptir. m1 katsayısı ise ithalatın reel döviz kuruna olan duyarlılığını gösterir. Bir başka ifade ile reel döviz kuru yüzde bir değiştiğinde net ithalatın ne kadar değişeceğini belirler. m = M Y En son ulaşılan m0 – m1R terimi ise reel GDP’den bağımsız ithalatı temsil eder ve sabit döviz kurunun olduğu basit Keynesyen modelde otonom ithalat (M0) diye nitelendirilir. 18 X = X ( Y *, R ) X = x1Y* + x2R (14) ( x 1 > 0 , x2 > 0 ) 9 (15) 1.9.3. Cari İşlemler Dengesi Cari işlemler dengesi devlet bütçesinin gelir-gider dengesine benzer. Yurt içinde yerleşiklerle yurt dışında yerleşikler arasındaki mal ve hizmet ticaretinin döviz ile yapıldığı varsayımı altında, cari işlemler dengesi bir ülkenin döviz dengesini de gösterir. Mal ticareti dengesi ithalat ve ihracat arasındaki farkı gösterir. Hizmetler kaleminin altında ise turizm, nakliye ve sigorta gelir – giderleri yer alır. Cari dengeyi oluşturan diğer iki unsur ise yatırım gelirleri dengesi ile cari transferlerdir. Yatırım gelirleri dengesi; bir ülkenin yurt dışında yaptığı doğrudan sermaye yatırımları karşılığında elde ettiği karlar, portföy yatırımları sonucu oluşan faiz kazançları ve yabancıların yurt içinde yaptıkları benzer faaliyetler sonucu elde ettikleri getirilerden oluşur. Yurt dışındaki işçilerin döviz transferleri ise cari transferler dengesi arasında yer alır. Cari denge, işte bu dört kalemin toplamından oluşmaktadır. Cari işlemler açığı olan bir ülke yurt dışından tasarruf ithal ediyor demektir. Tam tersi de geçerlidir. Ekonomideki dengelerin en önemlilerinden biri tasarruf (S) – yatırım (I) (saving–investment) dengesidir. Kısaca bu denge aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Sg + Sp + Sf = 0 (16) 9 Bu özdeşlik ihracatın yurtiçi reel GDP’den bağımsız olduğunu göstermektedir. x 1 terimi yurt dışı reel GDP’deki 1 liralık bir artışın ihracatta kaç liralık bir artışa yol açtığını, x2 katsayısı ise ihracatın reel döviz kuruna olan duyarlılığını gösterir. Reel döviz kuru yüzde bir değiştiğinde ihracatın ne kadar değişeceğini belirler. Ancak hesaplamada net ihracat doğrusunun eğimini belirleyen (m) marjinal ithalat eğimidir. 19 Kamu Sektörü Tasarruf Dengesi (public sector saving, Sg) + Özel Sektör Tasarruf Dengesi (private sector saving, Sp) + Dış Alem Tasarrufu (Cari işlemler dengesi, Sf) = 0 Bu eşitliğin en basit yorumu, söz konusu ülkede kamu sektörünün ve özel sektörün toplam yatırımları ülkedeki mevcut tasarruflarından fazla olduğunda o ülkenin açık miktarı kadar dış alem tasarrufuna ihtiyaç duyacağı, başka bir deyişle finansmanı cari işlemler açığı yoluyla sağlayacağıdır. Cari işlemler açığı ülkenin döviz rezervleri kaybına neden olduğu için merkantilistler 10 tarafından reddedilmiştir. Diğer görüşler ise 2000’li yılara gelene kadar reel GDP’nin % 4 ya da % 5’ine kadar olan cari açık rakamlarını kabul edilebilir sınırlarda değerlendirmiş, bunun üzerindeki hareketleri kriz göstergesi saymışlardır. Yine gelişmekte olan ekonomilerdeki yapısal dönüşümler ve büyüme için kaynak ihtiyaçları, bu oranın % 7 ve % 8 aralığında da sorun çıkarmayacağı kanaatini uyandırmıştır. Ancak finansal küreselleşmenin getirdiği sermaye hareketlerinin büyük çaplı ve hızlı hareket etme kapasitesi ve finansal sektörün bu hareketlere karşı yeterince güçlü olamaması krizler yaşanmasına neden olmuştur. Dolayısı ile “Cari açık hangi ölçüde kriz göstergesidir?” sorusuna bugün verilen yanıt, cari açığın oransal büyüklüğünden çok finansmanının niteliği ile değerlendirilmesi yönündedir. 10 Merkantilizm: 17. ve 18. yüzyıllarda hüküm sürmüş ekonomi doktrinidir. Bir ülkenin daha müreffeh olmasının yolunu, o ülkenin sahip olduğu sermaye miktarına bağlayan ve bunun için de ithalatı kısıtlamak ve ihracatı teşvik etmek yönünde politikalar savunan görüştür. 20 1.9.4. Sermaye Hareketleri Dengesi Sermaye hesabı cari dengenin finansman boyutudur. Eğer cari denge açık veriyorsa sermaye hesabı bunu dengelemek üzere fazla verir (Tam tersi de geçerlidir). Sermaye hesapları dengesi doğrudan sermaye yatırımları (FDI) ve portföy yatırımlarından oluşmaktadır. Sonuçta sermaye hareketleri dengesi yurt içindeki faizler ile yurt dışındaki faizlerin göreli seyirlerine göre belirlenmektedir. Riskten arındırılmış bir durumda, bir ülkedeki faizlerin dış dünyadan daha yüksek olması durumunda mali sermaye bu ülkeye yönlenecek ve sermaye hareketleri dengesi fazla verecektir. O anda, o ülkede yüksek miktarda cari işlemler fazlası da olabilir. Bu durumda, o ülkenin uluslararası döviz rezervleri hızla artacaktır. Cari işlemler açığı veren bir ülke dış alem tasarruflarını ithal etmek istiyor demektir. O halde, bu ülkede bir tasarruf açığı mevcuttur. Ülkedeki tasarruf açığı yurt içindeki faizleri artıracaktır. Faizlerin yükselmesi mali sermayenin yurt dışından yurt içine gelmesini özendirecek ve sermaye hareketleri dengesi fazla verebilecektir. 2. KAMU SEKTÖRÜ Makroekonomi alanında bu çalışmada kullanılacak olan kavramlar genel hatları ile yukarıda tanımlanmış olup burada ise kamu sektörü ile ilgili bazı kavramlara yer verilecektir. 2.1. Kamu Gelirleri Devlet, niteliği gereği özel kişilerde bulunmayan olanaklarla donatılmıştır. Bu olanakların başlıcaları para basma, vergi toplama ve zorunlu borçlanmalardır. 21 Devletler ayrıca bunların dışında kişiler ve özel firmalar gibi çeşitli finansman olanaklarına da sahiptir.11 Kamu gelirleri aşağıda sıralanmıştır:12 1) Para basma 2) Geniş anlamda vergi gelirleri a. Vergiler b. Resim ve harçlar c. Şerefiyeler – Katılma payları 3) Vergi benzeri mükellefiyetler 4) Sosyal güvenlik ödentileri 5) Para cezaları 6) Zorlayıcı borçlanmalar 7) İhtiyari borçlanmalar 8) Kamu kurumu fiyatları 9) Kamu iktisadi teşebbüsü karları 10) Mülk gelirleri 11) Vasiyet ve hibeler Vergi gelirlerine geniş anlamda baktığımızda iki özellik dikkatimizi çekmektedir. Bunlardan ilki, vergilerin devlet tarafından kişilere herhangi bir karşılık sunmaksızın alınması; diğeri ise, kişilerin seçimine kalmaksızın zorunlu olmasıdır. Çağdaş toplumlarda kamu sektörünün diğer gelir türleri, vergileri zaman zaman tamamlar, onun eksiklerini giderir ama yerini alamaz. 11 12 Mülk geliri, borçlanma, KİT karları vb. Daha detaylı bilgi için 2008 yılına ait merkezi yönetim bütçe gelirleri Ek 2’de sunulmuştur. 22 2.2. Kamu Harcamaları Devletin yüklendiği görevlerin önemli bir kısmı onu belli harcamalarda bulunmaya zorlar. Her şeyden önce, kamusal ihtiyaçların giderilmesi için devletin birtakım hizmetlerden yararlanması, bir kısım malları kullanması gerekir. Bunun yanında kamu sektörü, çağdaş devlet olmanın gereği olarak büyüme-kalkınma hızını artırmak, gelir dağılımın iyileştirmek, kaynak dağılımın düzeltmek vb. amaçlar için de harcamalar yapar. Sınıflandırmayı basitleştirerek devlet harcamalarını (G); cari giderler (Gc), yatırım giderleri (Gi) ve transfer giderleri (Gt) olarak ayırabiliriz. G = Gc + G i + G t (17) Buna göre cari giderler kamu personel ücretleri, elektrik, su, gaz, benzin, kırtasiye vb. giderleri; yatırım giderleri havaalanları, barajlar, otoyollar, okullar vb. giderleri; transfer giderleri ise emekli, dul, yetim aylıkları, öğrenci kredileri gibi karşılığında bir hizmet ya da taahhüt olmayan giderler olarak sayılabilir. 2.3. Bütçe Bütçe, bir devletin belirli bir döneme ilişkin gelir ve gider tahminlerini gösteren, gelir toplanmasına ve harcama yapılmasına izin veren bir kanundur. Böylece yasama organı, yürütme organının işlemlerine izin verme ve kendisi için de onu denetleme imkanı sağlar. Diğer taraftan maliye politikası araçlarının hemen hemen tümü, diğer araçların ise önemli bir bölümü bütçe içinde belirlenir. Her ne kadar Şekil 2’de gösterildiği gibi bütçe, geniş bir yelpazeyi içeren değerler olarak tanımlansa da analizin bundan sonraki kısmında bütçeden söz edildiğinde anlaşılması gereken merkezi yönetim bütçesi olmalıdır. 23 Şekil 2: Genel Yönetim Kapsamındaki Kamu İdareleri 13 BÜTÇE Genel Bütçe Kapsamındaki Kamu İdareleri Merkezi Yönetim Kapsamındaki Kamu İdareleri Sosyal Güvenlik Kurumları Özel Bütçeli İdareler Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar Mahalli İdareler Türkiye’de devlet daireleri, bütçe düzeni bakımından üç şekilde örgütlenir. İlki, tek bir devlete tüzel kişiliği içinde yer alan yasama, yargı ve yürütmeyi içeren kurumların yer aldığı “genel bütçe kapsamındaki kamu idareleri”dir. İkincisi, her biri ayrı tüzel kişiliğe sahip olan “özel bütçe kapsamındaki idareler”dir. Üçüncüsü ise “düzenleyici ve denetleyici kurumlar”dır. Bu üçünün toplamı “merkezi yönetim bütçesi”ni gösterir. Burada terminoloji açısından özellikle vurgulanması gereken bir nokta “konsolide bütçe açığı” kavramıdır. Bilindiği üzere daha önceden yayınlanmış eserlerde konsolide bütçe açığı ile ifade edilen değer; genel bütçeli ve katma bütçeli idarelere ayrılan kaynaklar toplamından hazine yardımı adı altında yapılan ödemelerin düşülmesi ile elde edilen bir büyüklük idi. Ancak 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 31/12/2003 tarihinden itibaren 13 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununda devlet kavramı çok geniş suretle değerlendirilmiş olup kapsam ikinci maddede şu şekilde belirlenmiştir: “Bu kanun, merkezi yönetim kapsamındaki kamu idareleri, sosyal güvenlik kurumları ve mahalli idarelerden oluşan genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin mali yönetim ve kontrolünü kapsar.”… 24 yürürlüğe girmesi ile “konsolide bütçe dengesi” kavramı yerini “merkezi yönetim bütçesi dengesine” bırakmıştır. Dolayısı ile üçüncü kısımdaki analizlere konu olan veri setleri hazırlanırken bu değişiklik göz önünde bulundurulmuş olup ilgili kısımlarda bu husus ayrıca tekrar edilmeyecektir. 2.3.1. Bütçe Açığı / Fazlası Bütçe dengesi (Bb), bütçe gelirleri (Br) ile bütçe giderleri (Be) arasındaki farktır. Bunu bir denklem çerçevesinde şöyle ifade edebiliriz: Bb = Br - Be (18) Bu denklem gelir ve giderlerin durumlarına göre üç farklı hal alır; Br > Be ise Bb > 0’dır. Bütçe fazlası (budget surplus, BS) vardır. Br < Be ise Bb < 0’dır. Bütçe açığı Br = Be ise Bb = 0’dır. Bu durumda bütçe denk demektir. (budget deficit, BD) vardır. Yukarıda belirtilen bütçe gelirlerinin yanında bütçe giderlerini ekonomik sınıflandırmaya göre 9 başlık altında şu şekilde sıralayabiliriz; 1. Personel giderleri 2. Sosyal güvenlik kurumuna devlet primi gideri 3. Mal ve hizmet alım giderleri 4. Faiz giderleri 5. Cari transferler 6. Sermaye giderleri 7. Sermaye transferleri 8. Borç verme 9. Yedek ödenekler 25 Bu sınıflandırma aynı zamanda daha önce (17) numaralı eşitlikteki toplam kamu sektörü harcamasının detaylandırılmış halidir. 2.3.2. Faiz Dışı Denge Bütçe faiz dışı dengesi, bütçe gelirlerinden bütçe faiz dışı giderlerin çıkarılması ile elde edilir. Konunun önemi ve anlaşılması açısından Şekil 3 yardımı ile faiz dışı fazla ve bütçe açığının mevcut olduğu temsili bir örneğe aşağıda yer verilmiştir. Şekil 3: Faiz Dışı Fazla ve Bütçe Açığı N (Gi) G (Gc) TR (Gt) (X) Bütçe Açığı (Y) Faiz Dışı Fazla T Yukarıdaki şekilde net faiz ödemeleri (N), cari harcamalar (G) ve transfer harcamaları (TR) söz konusu ekonomide o yıl için toplanan bütçe gelirinden (T) fazla olduğundan, dönem sonunda (X) kadar bütçe açığı oluşmuştur. Şekilde taralı alan bu bütçe açığını ifade etmektedir. Yine aynı ekonomide eğer net faiz harcamaları bütçe giderlerinden düşülerek bir değerlendirme yapılırsa bu kez de toplanan gelirlerden daha az harcama yapıldığı sonucu ortaya çıkmaktadır (G + TR < T). Bu da ok işareti ile gösterilen miktar kadar faiz dışı fazla verildiğini ifade eder. 26 3. EKONOMETRİK MODELLEME VE BAZI TEMEL KAVRAMLAR Bu çalışmada ekonomideki ilişkileri anlayıp incelemek için oluşturulan basitleştirilmiş maketler olarak düşünülebilecek ve genellikle ekonomi kuramının belirlediği matematiksel modellere dayanan ekonometrik modeller kullanılmıştır. Matematiksel modelin basit bir örneği olarak, tüketimin C, gelirin Y ile simgelendiği C = f(Y) fonksiyonunu ele alalım. Bu fonksiyon tüketimin açıklanması için ekonomi kuramınca belirlenen matematiksel bir modeldir. Burada gelirin tüketim üzerinde etkisi olduğu, ancak tüketimin gelir üzerinde etkisi olmadığı şeklinde bir varsayım bulunmaktadır. Matematiksel model buradaki gibi tek bir denklem olabileceği gibi denklemler sisteminden de oluşabilir. 3.1. Matematiksel Modeller 3.1.1. Tek Denklem Modelleri Tek denklemden oluşan matematiksel modeller üç genel fonksiyon türü ile ifade edilebilirler: a. Örtük fonksiyon: F (C, Y) = 0 şeklinde ifade edilebilir. Burada C ile Y arasında bir ilişki olduğu bilinmekle beraber hangisinin hangisini belirlediği açık olarak söylenememektedir. 27 b. Açık ancak matematiksel kalıbı belli olmayan fonksiyonlar: C = f (Y) Fonksiyonu Y’nin C’yi etkileyip belirlediğini söyleyerek değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ortaya konulmaktadır. c. Açık ancak matematiksel kalıbı belli olan fonksiyonlar; Bu fonksiyonlar ise gelirin tüketimi etkileyip belirlediğini, fakat tüketimin geliri etkilemediğini ifade ederler. , ve katsayılar olmak üzere aşağıda bazı matematiksel biçim örnekleri verilmiştir. Bunlar başlıca karşılaşılan durumlar olup örnek sayısının artırılabileceğine dikkat etmek gerekir. 1. C = Y 2. C = Y 3. C = Y Y 2 4. C = e Y 5. e c = Y 6. p = (1 / u) Burada birinci fonksiyon hem katsayılar hem değişkenler itibarıyla doğrusalken, ikinci fonksiyon katsayılar ve değişkenler itibarıyla doğrusal değildir. Ancak ikinci fonksiyon, hem sol hem de sağ tarafın logaritmaları alınarak çift taraflı logaritmik doğrusal biçimde şöyle ifade edilebilir: lnC = lnα + βlnY Üçüncü fonksiyon değişkenleri itibarıyla “Y2” terimini içerdiği için doğrusal değildir, ancak katsayılar 28 itibarıyla doğrusaldır. Bu tüketim fonksiyonunda katsayısı marjinal tüketim eğilimini göstermekte olup gelir artıkça marjinal tüketim eğiliminin düşeceğini ifade etmektedir. Çünkü, dC/dY = β - 2Y dir. Dördüncü ve beşinci fonksiyonlar ise üssel fonksiyonlardır. Hem katsayılar hem değişkenler itibarıyla doğrusal değildirler. Logaritmaları alınarak yarı logaritmik doğrusal biçimde ifade edilebilirler; lnC = α + βY ve C = lnα + βlnY Yarı logaritmik doğrusal biçime dönüştürülebilen üssel fonksiyonlara bir örnek olarak aşağıdaki trend denklemi gösterilebilir. Y = e α+βT lnY = α + βT Burada “T” zaman (trend) değişkeni olduğuna göre, β katsayısı Y değişkeninin her zaman biriminde yüzde kaç değiştiğini gösterir. Altıncı fonksiyon bir ters fonksiyondur. Buradaki örnek bazında ise “p” enflasyonu, “u” işsizliği göstermek üzere; ücretteki yüzde değişme veya enflasyon oranı ile işsizlik oranının tersi arasındaki ilişki ifade edilmektedir. 29 3.1.2. Eşanlı Denklemler Sisteminden Oluşan Modeller Yukarıda tek denklemden oluşan matematiksel modellere ilişkin verilen bilgilerden farklı olarak burada birden fazla sistemin aynı denklemde belirlenmesi söz konusudur. Doğrusal denklemlerden oluşan bir eşanlı denklemler sistemine şöyle bir örnek verebiliriz: Ct = α + βYt + Ct–1 It = + Yt + Rt–1 Yt = C t + I t + Gt (19) Burada tüketim ile gelir ve yatırım ile gelir ve dolayısı ile tüketim ile yatırım arasında çift yönlü bir etkileşim olduğu gözükmektedir. 3.2. Matematiksel Modellerde Karşılaşılan Sorunlar 1. Matematiksel modellerde bir açıklayıcı (bağımsız) değişkenin açıklanan (bağımlı) değişken üzerindeki etkisinin yönü, yani işareti belirtilmekle birlikte bu etkinin büyüklüğü konusunda genelde bir bilgi yoktur. Örneğin “p” enflasyon oranını ve “m” para arzı miktarındaki değişme olmak üzere; p = f (m), dp/dm = p/m = f’ > 0 (20) ilişkisi m’deki değişmenin p’yi aynı yönde etkilediğini belirtmektedir; ancak etkilemenin sayısal olarak ne kadar olduğu konusunda bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle ekonometrik modellere ihtiyaç duyulmaktadır. 2. Ekonometrik modeller en uygun matematiksel biçimi ortaya çıkarmaya yaradıkları için ekonomi kuramında yer alan modellerdeki ilişkinin daha net görülmesini sağlarlar 30 3. Ekonometrik modeller matematiksel modellerdeki değişkenler arasındaki ilişkinin zaman boyutundan arındırılmış şekilde olması sorununa da çözüm getirmektedir. Örneğin; (20) numaralı eşitlik para miktarındaki değişmenin enflasyon oranını hemen aynı dönemde mi yoksa bir gecikme ile mi etkilediğini, eğer gecikme varsa bunun ne kadar olduğu konusunda bir bilgi vermezken, aşağıdaki (21) numaralı eşitlikle gösterilen ekonometrik modelde 1 ve 2 değişkenleri bu gecikmelerin etkisinin ne kadar olduğunu göstermektedir. 3’ün ise sıfır değerini alması, gecikme üç veya daha fazla olduğunda m’nin p’yi etkilemediğini göstermektedir. pt = + 1mt-1 + 2mt-2 (21) Matematiksel modellerde değişken tanımları çok kesin değilken 4. ekonometrik modellerde kullanılan değişkenlerin tanımları kesin olmak zorundadır ve bu nedenle daha çok bilgi içeririler. 5. Ekonometrik modeller yardımıyla bir değişkeni açıklamakta birden fazla önerme varsa bunlardan hangisinin gerçek ekonomi ile daha uygun olduğu ve almaşık önermelerden hangisinin daha geçerli olduğuna karar verilebilir. Ancak unutmamak gerekir ki bunda bir de hata payı vardır. 3.3. Matematiksel Modellerden Ekonometrik Modellere Geçiş Ekonometrik bir model oluşturabilmek için aşağıdaki üç koşul sağlanmalıdır. 1. Modeldeki değişkenler açık ve kesin olarak tanımlanmalı ve değişkenlerin zaman boyutu belirtilmelidir. 31 2. Modeldeki denklem veya denklemler açık fonksiyon olmalı ve bu fonksiyonun biçimi belli olmalıdır (doğrusal veya doğrusal olmayan biçimler). 3. Modeldeki denklem veya denklemlerde tahmin edilmesi gereken katsayılar varsa bu denklemler, değeri önceden bilinmeyen rassal hata terimi, (u) içermelidir. Örneğin; C = α + βY + u Denkleminde görüldüğü gibi hata teriminin varlığı, tüketim ile gelir arasındaki ilişkinin tam ve kesin (deterministic) olmadığını ifade etmektedir. Hata terimi, alabileceği değer önceden bilinemeyen rassal bir değişkendir ve katsayılarla birlikte bu değişkenin de tahmin edilmesi gerekir. Hata terimi başlıca üç nedenden ötürü modellere dahil edilir ve sıralanan bu durumların hepsini kapsar. 1. Modelde bulunmayan ancak bulunması gereken başka değişkenler olabilir. 2. Modelde açıklanan değişkende ölçme hataları bulunabilir. Sistematik olmayan bu hatalar da hata teriminin içinde yer alır. 3. Denklemin matematiksel biçiminin yanlış seçilmiş olma ihtimali de vardır. 3.4. Ekonometrik Modeller Yukarıda verilen bilgiler ışığında bir modelde öncelikle parametrelerin tahmini ve bu tahminlere ilişkin hipotez testlerinin öne çıktığı görülmektedir. R2, F, t ve Durbin-Watson istatistik değerleri yeterli bulunduğunda modelin başarılı olduğu söylenebilir. Aksi durumda araştırmacı daha karmaşık yöntemlerle 32 tahmin yapmak durumunda kalacaktır. Bu kavramlara kısaca değinmeden önce genel doğrusal model olarak adlandırılan Yi = β1 + β2Xi2 + β3Xi3 + … + βkXik + ui (22) denklemindeki katsayıların En Küçük Kareler (EKK) yöntemi ile ideal varsayımlar altında tahmin edilmiş olduğunu varsayalım. 3.4.1. Rassal Değişken Ekonometrik modeli matematiksel modelden ayıran önemli farklardan birisinin, rassal bir değişken olduğu belirtilen hata terimi “u”nun varlığı olduğu daha önce belirtilmiş ve kısaca açıklanmıştı. Burada rassal değişkenini tanımlamak yerinde olacaktır. Genellikle belirlenmiş sınırlar içinde, herhangi bir değeri alabilen ve alabileceği değerler bilinemeyen değişkene rassal değişken denir. Rassal değişkenler kesikli veya sürekli olabilirler. X gibi kesikli veya sürekli rassal değişkenlerin alabileceği değerlerin hangi sıklıkta olduğu olasılık sıklık fonksiyonu veya kısaca sıklık fonksiyonu ile ifade edilir. X’in (x) gibi bir değeri için “f(x)” ile gösterilir ve 0 ile 1 arasında değerler alır. 3.4.2. Beklenen Değer Beklenen değer rassal değişkenin merkezi eğilimini belirlemekte kullanılan bir ölçüttür. X kesikli bir değişken ise, X’in beklenen değeri “E(X)” veya “x” ile gösterilir ve şöyle tanımlanır: E(x) = x = n x i P(x i ) = 1 n x i f(x i ) 1 33 Y sürekli bir rassal değişken ise, Y’nin beklenen değeri E(y) veya y ile gösterilir ve şöyle tanımlanır: E(Y) = y = y f(y)dy Beklenen değer, rassal değişkenin dağılımı hakkında fikir veren önemli katsayılardan biridir. 3.4.3. Varyans, Kovaryans ve Korelasyon Katsayısı Rassal değişkenlerin dağılma ve yayılma derecesini gösteren bir ölçüt “varyans”tır ve bu ölçüt beklenen değer gibi rassal değişkenlerin dağılımı konusunda bilgi veren ikinci bir katsayıdır. Varyans “2” sembolü ile gösterilir. Kesikli veya sürekli bir Z değişkeni için varyans şöyle tanımlanabilir: Var(Z) = 2z = E(Z-E(Z))2 = E(Z-z )2 Varyansın kareköküne standart sapma denir ve Z gibi bir değişken için z ile gösterilir. Anlaşılacağı üzere varyans ve standart sapma eksi değerler alamaz. z = E(Z - E(Z))2 z = Var(Z) X ve Y herhangi iki kesikli veya sürekli rassal değişken olsunlar. Bu iki değişken arasındaki doğrusal ilişkinin yönü ve derecesi kovaryans ve korelasyon katsayısı ile ölçülebilir. Kovaryans “cov”, korelasyon ise “” simgeleri ile gösterilir. 34 Cov(X,Y) = E[(X-E(X))(Y-E(Y))] (X,Y) = Cov(X, Y) x y Kovaryans eksi sonsuz ile artı sonsuz arasında herhangi bir değer alabilir. İlişki doğrusal ve ters yönlü olduğunda kovaryans değeri eksi, aynı yönlü olduğunda artı olacaktır. Cov(X,Y) = 0 ise iki değişken arasında bir ilişki olmadığı anlamına gelmektedir. Korelasyon katsayısı ise (-1) ile (+1) arasında değerler almakta olup kovaryansın standart hale getirilmiş biçimidir. 3.4.4. Hipotez Testleri İstatiksel karar verme sürecinde ve ekonometrik sonuçların değerlendirilmesinde önemli bir yere sahip olan hipotez testi uygulamalarını şöyle tanımlayabiliriz: Örneklenebilen ve dağılımı bilinen bir veya daha fazla rassal değişkenin katsayılarına, özellikle beklenen değer ve varyansına ilişkin olarak sayısal bir değer içeren ifadelere istatiksel hipotez denir. Hipotez ifadesi “H” harfi ile gösterilir. Hipotez testi ise hipotezin kabulü veya reddi için karar alırken uygulanan kuralı ve bu kurala göre verilen kararı içerir. Hipotez testi uygulamasında; 1. Kitleyi temsil eden rassal değişkenden alınan örnek verileri ile bir başka rassal değişken oluşturulmaktadır. Oluşturulan bu değişkene test istatistiği denilmektedir. 2. Test istatistiğinin alabileceği değerler alanı ret alanı ve kabul alanı şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Bu alanlar belirlenirken, oluşturulan 35 rassal değişkenin tablolaştırılmış dağılım fonksiyonu değerleri kullanılmaktadır. 3. Sonra, test istatistiğinin örnek verilerden hesaplanan sayısal değerinin bu iki alandan hangisi içinde kaldığı belirlenir. Bir hipotez testi uygulamasında iki hipotez yer alır. Bunlardan birincisi testi yapılan ve ret hipotezi olarak da bilinen “Boş Hipotez”dir ve “H0” ile gösterilir. Bunun tersini gösteren ifade ise “alternatif hipotez”dir ve “H1” ile gösterilir. Örnek: X rassal değişkeninin beklenen değeri için test edilmek istenen hipotez H0: E(X) = c c de bir sabit olsun. Bu durumda alternatif hipotez H1: E(X) c olacaktır. Eğer bu örnekteki c sabiti sayısal değer olarak “sıfır” (0) ise; hipotez testi anlamlılık testi adını alır. Hipotez testi uygulamasında iki tür hata yapılabilir. Bunlar H0 doğru iken H0’ın reddedilmesi olan “I. Tip Hata” ve H0 yanlış iken H0’ın kabul edilmesi olan “II. Tip Hata”dır. I. tip hatanın yapılma olasılığı “α” , II. tip hatanın yapılma olasılığı ise “β” sembolleri ile gösterilir. (1- α)’ya anlamlılık düzeyi de denir. α veri iken β’yı en küçük yapan çeşitli testler olmakla birlikte konunun dağılmaması için burada yer verilmeyecektir. 36 3.4.5. Genel Doğrusal Modelin Tahmini İstatiksel tahminde amaç, bir kitleden alınan örnek verilerden kitle katsayılarını en iyi şekilde tahmin etmektir. Bu tahmin, bir katsayının değerini sayısal olarak bulmaya çalışmak olarak nokta tahmin şeklinde olabileceği gibi bu değeri bir aralık içinde olasılık ifadesi ile veren aralık tahmini şeklinde de yapılabilir. Bir kitlenin bilinmeyen bir katsayısını “” ile gösterirsek bu kitleden örnekler alarak katsayısını bulabilecek istatistikler hesaplayabiliriz. ’nın tahmin edicisi bu sembolün üzerine şapka konularak gösterilir, “”. Böyle bir tahmin sonucunda gerçek değer ve hesaplanan değer arasında oluşan fark ise örnekleme hatası adını alır. Kitle katsayılarını en iyi ve en güvenilir şekilde tahmin edebilmek için en iyi ve en güvenilir tahmin ediciler kullanılmalıdır. Çünkü örneklerden çok sayıda tahmin edici istatistik hesaplanacaktır ve bunlar arasından en iyisi seçilmelidir. Bu hesaplamada kullanılan başlıca yöntemler: Momentler Yöntemi ile Minimum Uzaklık; Maksimum Olabilirlik ve En Küçük Kareler Yöntemleridir. 3.4.6. Tahminde Kullanılan Veriler Zaman serisi verileri değişkenleri yıllık, üç aylık ve aylık gibi değerlerden oluşurlar. Zaman serisi verileri genel olarak trend içerirler. Bir başka ifade ile, mevsimsellik ve devresel hareketler nedeniyle kısa döneli dalgalanmalar görülse bile uzun dönemde izledikleri bir seyir vardır. Zaman serileri; Trend, Mevsimsel ve Düzensiz olmak üzere 3 bileşene sahiptir. Zaman serileri ampirik araştırmalarda oldukça sık ve yoğun bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Regresyon analizinde zaman serisi verileri ile 37 çalışırken dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan birisi verilerin durağanlığıdır. Üçüncü bölümde birim kök testleri altında bu konu detaylı olarak anlatılacağı için burada yer verilmemiştir. 3.4.7. Belirlilik Katsayısı R2 Yukarıda açıklanan model tahmini konusunda “en iyi tahminci seçimi”nden bahsedilmişti. Tahmin edilen değerler gerçek değerlere ne kadar yakınsarsa o derece uygunluk sağlanmış olur. İşte belirlilik katsayısı da regresyon doğrusunun gerçek verilere ne kadar uyduğunu ölçen bir enstrümandır. Bir modeldeki bağımlı değişken Y’nin gerçek değerlerinin, ortalaması etrafında ne kadar değişme gösterdiği toplam kareler (TSS) ile ölçülür. Toplam kareler biri açıklanan toplam kareler (ESS), diğeri ise açıklanamayan toplam kareler (RSS) olmak üzere iki terimin toplamıdır. TSS = ESS + RSS y i2 = ŷ i2 + û i2 (23) Açıklanan karelerin toplam karelere oranına (ESS/TSS) “belirlilik katsayısı” denir ve “R2” ile gösterilir. Hesaplanması aşağıda gösterilmiş olup bulunan değerlere ilişkin açıklamalar üçüncü bölümde ilgili R2 değerleri üzerinden yapılacaktır. R2 = 2 r = ESS SST - RSS RSS = =1TSS TSS TSS (Ŷ (Y i Y) 2 i Y) 2 38 Hemen hatırlatılmasında fayda vardır, eğer R2 istatistiğinin pay ve paydalarında yer alan ifadeler kendi serbestlik derecelerine bölünürse düzeltilmiş belirlilik katsayısı elde edilir. Düzeltilmiş belirlilik katsayısı “ R 2 ” ile gösterilir. Bu istatistik, modele gereksiz değişken ekleyerek aldatıcı sonuçlarla karşılaşma riskini azaltmaktadır. Burada r2 terimi korelasyon katsayısının karesini göstermekte olup tek bağımsız değişken olduğunda R2’ye eşit olmaktadır. 39 BÖLÜM II DURUM DEĞERLENDİRMESİ 1. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ 1930’ların başından 1980’lerin ilk yılarına dek Türkiye’de hükümetler ekonomide imalat sektörünün kalkınmasını sağlamak için yoğun çabalar sarf etmişlerdir. Bu çabalar arasında ilk akla gelenler beş yıllık kalkınma planları ve seçilmiş sanayi kollarına yapılan teşviklerdir. Devletin ekonomideki rolü iç siyasi değişiklikler nedeniyle dalgalı bir seyir izlemiş olsa da özel sektörü engellemeyecek politikalar izlenmeye çalışılmıştır. 1950’lerde görevde olan hükümet savaş yıllarına göre devletin ekonomideki etkisini azaltma yanlısı tutum izlemiş olsa da bu yönde çok az somut adım atılmış olup Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT)’nin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) kredilerine erişimi bu dönemde sağlanmıştır. Her ne kadar merkezi yönetim bütçesi kabaca dengede olsa da KİT borçlanmaları (bilhassa tarım destekleme fiyatları) nedeniyle geniş kamu kesimi açıkları oluşmuştur. Açıklar parasal genişleme ve enflasyon ile sonuçlanmıştır. Kur, ABD dolarına sabitlendiği için enflasyon TL’nin aşırı değerlenmesine ve ihracatın düşmesine sebep olmuştur. Bu ise uluslararası rekabet gücümüzü ve ödemeler dengesi hesaplarını olumsuz etkilemiştir. 40 Uygulanan liberal politikalar sonucu oluşan dış ödeme dar boğazını aşabilmek ve kamu açıklarını kapatabilmek için 4 Ağustos 1958'de hükümet bir istikrar programı uygulamaya koymuştur. Hükümet değişikliği ve devalüasyon dahil, istikrar programının uygulanmasını müteakip ekonomide devletin rolü yeniden tanımlanmıştır. 30 Eylül 1960’da Başbakanlığa bağlı Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuş ve ithal ikameci politikalar14 uygulanmıştır. 1960 – 1970 yılları arasını kapsayan bu dönemde; Yüksek oranlı büyüme ve düşük enflasyon mevcuttur. BD/GDP oranı % 5 civarında seyretmiştir. Özel sektör yatırımları kamu kaynakları ile finanse edilmiştir. TL değerlenmiş, ihracat artmamıştır. İşgücü arzı büyümesi, talebi ikiye bir gibi bir oranla aşmıştır.15 1970’lerin ilk yarısında büyüme güçlü kalsa da dengesizlikler artmıştır. Kamu kesimi ücret artışı ve yüksek tarımsal destekleme fiyatları nedeniyle bütçe dengesi bozulmuştur. KİT açıklarının finansmanı için TCMB kaynaklarına başvurulması nedeniyle para arzı hızlı büyüme göstermiş; idare tarafından bu büyümeye sınırlamalar getirilmesine rağmen, kura olan baskı önlenememiştir. Makroekonomik performansa olumsuz etki eden iki dışsal gelişme ise 1974 ve 1979–1980 dönemlerinde yaşanan petrol krizleridir. Enerji kullanan sektörler arz talep dengesinin yeni fiyatlar üzerinden kurulmasına gerek duymadan beş yıllık kalkınma programındaki rakamlara göre üretimlerine devam etmiştir. Bu nedenle bazı kamu ve özel girişimlerinin yüksek maliyetleri ve petrol fiyatlarının getirdiği fatura dış borçlanma ile kapatılmıştır. Anaparanın ve 14 İthal ikameci politikalarda amaç yurtiçinde üretilen malların arzını artırarak dışa bağımlılığı azaltmaktır. Hükümete düşen kredi kanalları açmak ve “bebek endüstrileri” dış rekabetten koruyacak gümrük tarifeleri koymaktır. İlerleyen aşamada ise hükümet tarafından teşvik edilen sektörlerin üretimini ihracata dönüştürme düşüncesi vardır. 15 Ancak batı Avrupa ülkelerinde mevcut olan işgücü talebi bu oranın soruna dönüşmesini engellemiştir. 41 faizin kur etkisinden korunduğu ve Merkez Bankası’nın Avrupa piyasalarından söz konusu dönem için 1.75 puan daha fazla faiz ödeyerek ülkeye çektiği Dresdner Bank hesapları yurt dışında yaşayan vatandaşlarımızın mevduatlarına ilaveten 1975 sonrası tüm yabancı mevduatları kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Ticari bankalardan Merkez Bankası’na transfer edilen bu kaynaklar hükümete ve KİT’lere borç olarak verilmiştir. Böylece önce para arzı ardından da enflasyon artışları olmuştur. 1970’ler boyunca siyasi istikrarın kurulamaması ve koalisyon hükümetlerinin ekonominin ihtiyacı olan güçlü kararları alamayışı ya da gecikmeli olarak alması, dışarıdan sermaye girişinin durması ve diğer içsel ve dışsal şoklar nedeniyle ekonomik ve sosyal hayat kriz noktasına gelmiş; 1980 yılında askeriye yönetime el koymuştur. 1.1. Yakın Dönem ve 1980 Reform Paketi 1980’lerin başında uygulanan reformlar daha çok bazı fiyatların serbest bırakılmasına yönelik olup üretim alanına uzanmamıştır. Fiyat liberalizasyonu beraberinde içe dönük ticaret politikasının dışa dönük hale gelmesini sağlamıştır. Fiyat Kontrol Kurulu lağvedilmiş; petrol, doğal gaz ve diğer birçok malın fiyatı serbest bırakılmış; KİT’lere maliyet ve kura göre serbestçe fiyat belirleme imkanı tanınmıştır. Hükümet sadece kendi tekelinde olan (tütün, çay vb.) ve bazı temel malların (ekmek, şeker vb.) fiyatını belirlemeye devam etmiştir. Tarımsal ürünlerdeki doğrudan kontrol devam etmekle beraber üreticilere sağlanan teşvikler azaltılmıştır. TL devalüe edilmiş ve yönetilen kur politikası getirilmiştir. Ancak kur, nominal olarak Türkiye ve ticaret ortağı olduğumuz önemli ülkeler arasındaki enflasyon farkını karşılayacak oranda sık sık değiştirilmiştir. 42 1988 Ağustos itibarıyla ise parasal otorite yeniden para arzının kontrolünü sağlamak için kur hedefini reel orandan nominale çevirmiştir. 1989’da yabancılara Türk Sermaye Piyasalarında satın alma hakkı ve Türkiye’de yerleşik olanlara da yabancı menkul kıymet alma hakkı tanınmış, Mart 1990’da ise sermaye hareketleri neredeyse tamamıyla serbest bırakılmıştır. Reform paketinin diğer bir unsuru olarak faiz oranları için uygulanan tavanın yükseltilmesi yoluna gidilmiştir. Aynı dönemde enflasyon üç haneli rakamları görmüştür. Para piyasalarında ise kredi tayınlama mekanizması uygulanmakla beraber bankacılık sektörü için bir koruma mekanizması bulunmamaktaydı. Mevduat ve borç verme oranlarının serbestleşmesi ile beraber reform yıllarının ilk yıllarında uygulanan sıkı para politikasının bir sonucu olarak kredi talebinin artması bankacılık krizinin başlangıcını oluşturmuştur. 1.2. Reform Dönemi Sonrası Gelişmeler Reform programını izleyen iki yılda makroekonomik dengeler iyileşme göstermiştir. Ödemeler dengesinde cari işlemler hesabındaki açık hızlı ihracat artışı sayesinde üçte iki oranında azalmış ve genel dengede artıya geçilmiştir. Aynı dönemde merkezi yönetim bütçe açığı yarıya inmiş ve böylece Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (KKBG) izleyen yılda GSYH’nin % 6’sına çekilebilmiştir. Parasal genişleme hızı düşmüş, enflasyon ise 1980’de % 100 üzerindeki seviyesinden 1982’de % 25 düzeylerine gerilemiştir. Reel GSYH ise 1980’deki negatif değerlerden 1982’de % 5 büyümeye dönmüştür. 1982 Kasım ayı sonrasında ise yapılan seçimle birlikte tekrar sivil hükümet iş başına gelmiştir. 1983 – 97 dönemi parasal ve mali anlamda genişlemelerin yaşandığı bir dönemdir. Enflasyon % 30 – % 50 aralığında kalmış, ithalat ihracattan daha hızlı büyüdüğü için cari açık artmış, petrol fiyatları 43 keskin bir şekilde gerilemiş, reel ücretler düştüğü için üretim artırılabilmiş ve GSYH büyümesi sağlanabilmiştir. Ancak bu genişleme KKBG’nin yükselmesine yol açmıştır. Enflasyondaki artışlara rağmen kredi tavanları düşürülmüştür. Mevduat sahipleri de fonlarını yabancı para cinsinden hesaplarda tutmaya başlamıştır. 1.3. Kriz Dönemleri ve Uygulanan Politikalar Çalışmanın bu bölümünde 1980’lerin ikinci yarısından itibaren Türkiye ekonomisinde kriz niteliği taşıyan ya da ekonomik göstergelerdeki bozulmaların dikkat çekici değerlere ulaştığı dönemlere kısaca değinilmiştir. Verilen rakamlar ve geçen olaylar bir bütünün parçası olarak düşünülüp durumu açıklamaya yönelik belli başlı referanslar olarak algılanmalıdır. 1.3.1. Döviz Krizi 1988 yılı döviz krizi ile başlamış ve Ekim ayında döviz krizi bir kere daha tekrar etmiştir. Yabancı sermaye çıkışı ve TL üzerinde aşağı doğru bir baskı yaşanmıştır. Para politikası bu dönemlerde sıkılaştırılmıştır. Mali alana ise KİT’lerin borçlanma ihtiyaçlarını düşürücü tedbirlere başvurulmuştur. KİT’lerde yapılan ücret artışları ve kamu mallarına yapılan zamlar enflasyonu daha da artıran bir süreci beslemekle birlikte üretime de olumlu yansımıştır. 1.3.2. Körfez Savaşı Dönemi 1991 yılında ekonomiyi vuran bir diğer şok ise “Körfez Savaşı”dır. Türkiye önemli bir ihracat ortağını kaybetmiş ve petrol fiyatlarında bir artış riski ile karşı karşıya kalmıştır. Merkez Bankası bu süreçte döviz kuru seviyesini 44 savunmuş ve cari açıkta durumumuzu iyileştirmiştir. Yine bir seçim dönemi olması ücret artışları ve popülist politikaları beraberinde getirmiştir. 1.3.3. 1994 Nisan Krizi 1990–93 döneminde borç yükü oldukça artmış olduğundan borçlanabilmek ve cari açığı kapatabilmek için faiz oranları yüksek seviyede tutuluyordu. Böylece gevşek maliye politikası sıkı para politikası ile karşılanmaya çalışılıyordu. Kur ise yerli paraya olan talep nedeniyle söz konusu dönemde değerlenmeye başlamıştı. 1994 Ocak ayında yabancı kuruluşlarca bu durumun sürdürülebilirliği sorgulanarak Türkiye’nin kredi notunun düşürülmesi piyasalarda güveni sarsmış ve Merkez Bankası’nın rezervlerinin % 40’ını birkaç hafta içinde kaybetmesi ile sonuçlanmıştır. Kur, 1994 Nisan başında % 60 değer kaybetmiştir. Yılın ikinci yarısında 3 aylık hazine senetlerinin faizi yıllık ortalama % 275, daha kısa vade de ise % 400 seviyelerini görmüştür. Nisan’dan nisan’a enflasyon oranı % 125 olmuştur. 5 Nisan 1994’te parasal ve mali disiplini sağlamak amacıyla yeni bir makroekonomik uyum programı yürürlüğe konulmuştur. 1.3.4. 5 Nisan Kararları Sonrası Dönem Yüksek kamu açıklarının yanı sıra 1994 yılından sonra kamu kesiminin net dış borç ödeyici durumunda olması, yeterince derin olmayan yurt içi mali piyasalar üzerinde baskı oluşturmuş ve reel faiz oranlarının yüksek seviyede kalmasına yol açmıştır. Bu dönemde yüksek ve değişen enflasyon ortamı risk primini artırmak suretiyle reel faiz oranlarının yüksek seyretmesinde etken olan bir diğer unsurdur. 45 1992–1999 döneminde yıllık ortalama Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) büyüme hızı % 4’ün altında kalırken, iç borçlanma reel faiz oranı % 32 olmuştur. Yüksek reel faizler kamu kesiminin borçlanma ihtiyacını daha da artırmış ve her gün Türkiye’yi daha zor bir duruma götüren bir borç-faiz kısır döngüsünü ortaya çıkarmıştır. Borç stokundaki artışla birlikte bu durumun sürdürülemez olduğu açıktır. Faiz giderlerinin bütçe içerisindeki payı çok hızlı artmıştır. 1.3.5. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri Yukarıdaki gelişmeler ışığında sıkı para ve maliye politikaları uygulamaya konulmuş; kapsamlı yapısal reformlar gerçekleştirilmiş; enflasyonist bekleyişleri hızla aşağıya çekmek için döviz kurları hedeflenen enflasyona göre belirlenerek önceden açıklanmış ve para politikası likidite genişlemesini yabancı kaynak girişine bağlayan bir çerçevede oluşturulmuştur. Programın uygulanmaya konulmasıyla birlikte faiz oranları beklentilerin üzerinde hızla gerilemiş, enflasyon önemli ölçüde yavaşlamış, üretim ve iç talep canlanmaya başlamıştır. Ancak enflasyonun programda öngörüldüğü hızla düşmemesi sonucunda TL’nin beklenenin üzerinde reel değer kazanması, ham petrol, doğal gaz gibi enerji fiyatlarındaki artış ve Euro/$ paritesindeki gelişmeler sonucunda 2000 yılında cari işlemler açığı öngörülen düzeyin önemli ölçüde üzerinde çıkmıştır. Bu gelişme iç ve dış piyasalarda mevcut kur sisteminin sürdürülebilirliği ve cari işlemler açığının finansmanı konusundaki endişeleri artırmıştır. Dış ekonomilerde yaşanan olumsuz gelişmeler ve yukarıdaki sebepler Türkiye’ye dış kaynak girişinin azalmasına yol açmıştır. Likidite yaratım mekanizmasının döviz girişine dayandırılmış olduğu sistem aksamaya başlamıştır. Kısa vadeli faizlerde yaşanan sıçrama, bankacılık sektöründe ortaya 46 çıkan yapısal sorunlar ve yabancı yatırımcıların ülkeyi terk etme çabaları sonucu Merkez Bankası rezervleri bir gecede 6 milyar dolar azalmıştır. Kasım krizi sonrası alınan önlemler Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund, IMF) ile varılan anlaşma sonucunda mali piyasalardaki dalgalanmalar kısmen giderilmiş, Merkez Bankası’nın döviz rezervleri artmış ve faiz oranları kriz ortamına göre önemli ölçüde gerilemiştir. Şubat ayında ise uygulanan programa olan güvenin tamamen kaybolması ve TL’ye karşı meydana gelen ciddi bir atak ile ikinci kez kriz yaşanmıştır. Bir gün valörlü 7,6 milyar dolarlık döviz talebi olmuştur. Ödemeler sistemi kilitlenmiş, bankacılık sistemi zora girmiş ve sonuçta uygulanmakta olan döviz kuru sistemi terk edilerek TL dalgalanmaya bırakılmıştır. Bankacılık sektörü Kasım krizi sonrasında faiz riski, Şubat krizi sonrasında ise hem faiz hem de kur riski sonucu önemli kayıplarla karşı karşıya kalmıştır. Gerek kamu bankaları ve özel bankalar gerekse Tasarruf Mevduatı ve Sigorta Fonuna (TMSF) devredilen bankalar bankacılık kesimi üzerinde tahribata yol açmış ve kamu maliyesi üzerine büyük yük getirmiştir. Ayrıca reel sektörü de kredi kanalı mekanizması yoluyla olumsuz etkilemiştir. Diğer taraftan da rekabet gücünde kazanılan iyileşme, güçlü maliye politikasının sürdürülmesi, aktif para politikası ve uzlaşmaya dayalı gelirler politikası ile büyüme hızı ve enflasyon üzerindeki olumsuz etkiler telafi edilmiştir. Bunda siyasi istikrarın, piyasalarda oluşan güvenin, Avrupa Birliği (AB) ile olan ilişkiler neticesinde yabancı sermaye yatırımlarının sıcak para dışında doğrudan yatırım olarak gelmesinin ve turizm gelirlerinde yaşanan güçlü artışın da katkısı olmuştur. 47 2. EKONOMİK GÖSTERGELERİN SEYRİ Çalışmanın makroekonomik bu bölümünde, göstergelerin ve birinci bütçe bölümde tanımları büyüklüklerinin detaylı verilen olarak performansları sunulacaktır. Her bir gösterge için ayrı alt başlıklar kullanılmıştır. Zaman serileri ilgili kategoride veri setine göre başlangıç yılları açısından farklılık arz edebilmektedir. Bu kullanılan kaynakların ve hesaplama yöntemlerinin mecburi bir sonucu olup politika belirlenmesine etki edecek bir sorun değildir. 2.1. Milli Gelir GSMH değişkeninin seyri bir ekonominin durumunu değerlendirmede ve çıkarımlar yapmada en önemli göstergelerden birisi olarak kabul edilir. Tüm ekonomilerde gerçekleştirilmek istenen amaçların başında, ülkenin mevcut üretim kapasitesini sürekli artırarak halkın refahını ve yaşam kalitesini yükseltmek gelir. Türkiye Cumhuriyeti için de hükümetlerin politikaları arasında bu amaçlar daima gözetilmiştir. Aşağıda milli gelirin 1923 yılından 2007 yılına kadar olan değerleri sunulmuştur. Değerler nominal olarak alınmış ve arz şokları ve enflasyonda hızlı artış nedeniyle üç farklı grafikle gösterilmiştir. 1950’lere kadar büyük sıçramalar görülmezken sonraki 20 yıllık dönemde hem reel üretimde hem de enflasyon nedeniyle nominal değerlerde artış dikkat çekicidir. 48 2.1.1. Yıllar İtibarıyla GSMH 1 (1924 – 1970) Grafik 1: Yıllar İtibarıyla GSMH (1924 – 1970) GSMH GSMH YTL 225.000 200.000 175.000 150.000 125.000 100.000 75.000 50.000 25.000 19 24 19 26 19 28 19 30 19 32 19 34 19 36 19 38 19 40 19 42 19 44 19 46 19 48 19 50 19 52 19 54 19 56 19 58 19 60 19 62 19 64 19 66 19 68 19 70 0 Yıllar Kaynak: MB, Kamu Hesapları Bülteni 2.1.2. Yıllar İtibarıyla GSMH 2 (1971 – 2007) Grafik 2: Yıllar İtibarıyla GSMH (1971 – 2007) GSMH GSMH YTL 650.000.000.000 600.000.000.000 550.000.000.000 500.000.000.000 450.000.000.000 400.000.000.000 350.000.000.000 300.000.000.000 250.000.000.000 200.000.000.000 150.000.000.000 100.000.000.000 50.000.000.000 Kaynak: MB, Kamu Hesapları Bülteni 49 20 07 20 05 20 03 20 01 19 99 19 97 19 95 19 93 19 91 19 89 19 87 19 85 19 83 19 81 19 79 19 77 19 75 19 73 19 71 0 Yıllar Özellikle 1970’lerde yaşanan petrol krizi ve bunun getirdiği arz şoklarının etkisi kendisini mal ve hizmetlerin fiyatlarında hissettirmiş ve ekonomi durgunluk yaşamıştır. Özellikle 1980’li yıllara kadar reel olarak sürekli küçülmeler yaşanmıştır. Bu bağlamda 1980 sonrası dönem, hatta 90’lı yıllara kadar özellikle, büyümenin ve refahın arttığı bir zaman aralığıdır. Uygulanan politikalarda başarılı olunmuş yüksek oranlı yatırımlar GSMH artışı sağlamıştır. 2.1.3. Yıllar İtibarıyla GSMH 3 (1994 – 2007) 1994 yılı ise yukarıda değinildiği gibi kriz yılı olduğu için GSMH’nin azaldığı ve enflasyon etkisi ile nominal olarak değerlerin büyüdüğü bir tarihtir. Bu yüzden 3 nolu grafikte 1994 sonrası aralık ayrıca gösterilmiştir. Yine dikkat çekici bir nokta da 2001 krizi sonrası GSMH’nin yüksek oranlı artış eğilimi göstermesidir. Grafik 3: Yıllar İtibarıyla GSMH (1994 – 2007) GSMH GSMH YTL 700.000.000.000 650.000.000.000 600.000.000.000 550.000.000.000 500.000.000.000 450.000.000.000 400.000.000.000 350.000.000.000 300.000.000.000 250.000.000.000 200.000.000.000 150.000.000.000 100.000.000.000 50.000.000.000 Kaynak: MB, Kamu Hesapları Bülteni 50 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 0 Yıllar 2.1.4. Yıllar İtibarıyla Büyüme (1951 – 2005) Birinci bölümde tanımlandığı üzere büyüme oranları bir ekonominin trendi hakkında nominal GSMH değerlerine göre daha sağlıklı bilgi vermektedir. Bu nedenle yukarıdaki grafikler hakkında yaptığımız açıklamalar bu grafikte daha anlamlı hale gelmektedir. Büyüme verileri, 1987 yılının esas alınmasıyla oluşturulan sabit fiyatlarla yeni GSMH serisinden elde edilmiştir. Aşağıda yer alan grafik 4 göstermektedir ki; Türkiye ekonomisinde 1950 sonrasında beş büyük çöküntü yaşanmıştır. Krizler özü itibarıyla daha önce sıralandığı için tekrar üzerinde durulmayacaktır. Ekonominin yüzde 10 dolaylarında gerçekleştirdiği büyüme sayısı ise 55 yılda 8 adettir. Özellikle 2001 krizi sonrasında uygulanan sıkı para ve maliye politikaları, kur politikasındaki değişim, piyasalarda yaşanan güven ve siyasi istikrar Türkiye ekonomisinde üst üste büyümeler yaşanan bir süreç sağlamıştır. Grafik 4: Yıllar İtibarıyla Büyüme (1951 – 2005) Büyüme Büyüme % 15,0 10,0 5,0 0,0 -5,0 -10,0 19 51 19 53 19 55 19 57 19 59 19 61 19 63 19 65 19 67 19 69 19 71 19 73 19 75 19 77 19 79 19 81 19 83 19 85 19 87 19 89 19 91 19 93 19 95 19 97 19 99 20 01 20 03 20 05 -15,0 Yıllar Kaynak: TÜİK, Yeni GSMH serisi, 1987 fiyatları ile yüzde değişme 51 2.2. Sabit Sermaye Yatırımları 2.2.1. Sabit Sermaye Yatırımlarında Kamu ve Özel Sektör Payları Türkiye’de Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren, imalat sanayinde sabit sermaye yatırımlarında en yüksek paya özel sektör sahiptir. Öncelikle nihai tüketim mallarının üretim ve montaj sanayinin kurulmasında devlet altyapı yatırımlarını, özel sektörün imalat sanayine yönelmesinin teşvik etmek amacıyla gerçekleştirmiştir.16 Sabit sermaye yatırımlarında özel sektörün payı 1980 öncesinde % 60 ve üzerinde gerçekleşirken, 1980–1990 arasında ekonomik ve politik konjonktüre bağlı olarak değişim göstermiş, 1990 sonrasında kamu yatırımı payı azalırken özel sektör payı % 70 ve üzeri seviyelere çıkmıştır. Bu artış 1994 krizine kadar sürmüş olup kriz sonrasında kamu yatırımları payı tekrar yükselişe geçmiş ve bugünkü % 30’lu seviyelere gelmiştir. Bu dalgalanmaların arkasındaki iktisadi mantık uygulanan ekonomi politikalarında yatmaktadır. 1980 sonrası dönem gerek vergi gerekse ihracat teşviklerinin sağlandığı, özel sektörün yatırım yapmaya yöneltildiği bir dönemdir. 24 Ocak 1980 kararları ile ithal ikameci sanayi politikaları terk edilerek dışa dönük sanayileşme modeli benimsenmiş ve uygulamaya geçirilmiştir. Aşağıda verilen grafik de bu durumu özetler niteliktedir. Sabit sermaye yatırımları kamu ve özel sektör payı olarak yüzdesel olarak ikiye ayrılmış olup özel sektör payı bordo, kamu sektörü payı ise mavi renkler ile gösterilmiştir. Serilerin başlangıç tarihi 1963, bitiş tarihi 2007’dir. 16 F.Yılmaz ve Nuray Tezcan. “Vergi Hasılatı ve Sabit Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Olan Etkisi: Ekonometrik Bir İnceleme”. (8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi, 24 – 25 Mayıs 2007, İnönü Üniversitesi, Malatya) 52 Grafik 5: Kamu Yatırımları ve Özel Yatırımlar KAMU YATIRIMLARI VE ÖZEL YATIRIMLAR Toplam daki Pay (%) Özel Kamu 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 19 63 19 65 19 67 19 69 19 71 19 73 19 75 19 77 19 79 19 81 19 83 19 85 19 87 19 89 19 91 19 93 19 95 19 97 19 99 20 01 20 03 20 05 0,00 Yıllar Kaynak: DPT, DİE Sabit sermaye yatırımları toplamında yüzde paylar 2.2.2. Sabit Sermaye Yatırımlarının GSMH İçindeki Payı Grafik 6: Sabit Sermaye Yatırımlarının GSMH İçindeki Payı YATIRIMLARIN GSMH'DEKİ PAYLARI % 30,00 Kamu /GSMH Özel /GSMH Toplam/GSMH 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 19 63 19 65 19 67 19 69 19 71 19 73 19 75 19 77 19 79 19 81 19 83 19 85 19 87 19 89 19 91 19 93 19 95 19 97 19 99 20 01 20 03 20 05 0,00 Yıllar Kaynak: DPT, DİE Sabit sermaye yatırımları toplamında yüzde paylar 53 Grafik 6’da ise sabit sermaye yatırımlarının kamu ve özel sektör yatırımları olarak ayrı ayrı GSMH’ye oranları verilmiş olup toplam yatırımların GSMH içindeki payı çizgi grafikle gösterilmiştir. Daha önce büyüme için yapılan yorumlarla tutarlı olarak yatırımların arttığı dönemlerde GSMH artışının da yaşandığı görülmektedir. 2.3. Enflasyon Trendi (1950 Sonrası Dönem) Enflasyon olgusu birinci bölümde tanımlanmasına rağmen önemine ilişkin açıklamanın burada yapılmasının daha uygun olacağı düşünülmüştür. Grafik 7’de Türkiye ekonomisinde 1950 sonrası dönemde yaşanan enflasyon İstanbul Ticaret Odası (İTO)’nın 1963 yılını baz aldığı Toptan Eşya Fiyatları ile gösterilmiştir. Grafik 7’de görüldüğü üzere 1974, 1980 ve 1994 enflasyonun zirve yaptığı yıllardır. Ayrıca arz şokları ve talep artışlarından kaynaklanan enflasyon zaman içinde düzeltmeler yaparak azalan oranlarda artış olarak gerçekleşmiş olsa da zaman serisi olarak bir trend, bir atalet sergilemektedir. Bu da para politikası uygulayıcılarının sürekli üzerinde durduğu ve buna yönelik politikalarla başarı sağlamaya çalıştıkları bir konudur. Enflasyonunun yüksek seyrettiği dönemlerde neden ekonomiye zarar vereceğini şöyle açıklayabiliriz. Enflasyon oranının yüksek ve dalgalı olduğu bir ekonomide ortaya çıkan belirsizlikler sonucunda reel getirisi sabitlenmemiş her türlü yatırımın reel getirisinin de belirsiz olacağı muhakkaktır. Ortaya çıkan bu belirsizlik, bireylerin ve firmaların uzun vadeli sözleşmeler yapmasını zorlaştırmakta ve bunun sonucunda da yatırım harcamalarının azalmasına yol açmaktadır. Yatırımların borçlanma yolu ile finanse edildiği bir ortamda enflasyondaki dalgalanmaların yol açtığı risk primi yatırım maliyetlerini de artıracaktır. 54 Grafik 7: Enflasyon Trendi (1950 Sonrası Dönem) ENFLASYON Enflasyon % 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 05 20 00 20 95 19 90 19 85 19 80 19 75 19 70 19 65 19 60 19 55 19 19 50 0,0 Yıllar Kaynak: İTO, Yeni Toptan Eşya Fiyat Endeksi, 1963=100 fiyatları ile yüzde değişim Pyndick ve Solimano,1993’e göre; net şimdiki değer analizi ile yatırım kararı alan firmaların enflasyondaki dalgalanmalara bağlı olarak faiz dalgalanmaları ile karşı karşıya kalmaları ise yatırım kararlarının ertelenmesine yola açan bir unsur olacaktır.17 Enflasyonun etkin kaynak dağılımını ve dolayısıyla yatırımları olumsuz yönde etkilediği bir başka kanal ise göreli fiyat değişimleridir. Eksik bilgininin ve fiyat katılıklarının var olduğu bir ekonomide genel fiyat seviyesindeki artışın nominal veya reel kaynaklı faktörler olduğunu belirlemek güçtür. 18 Bu durum karşısında, herhangi bir fiyat hareketinin kaynağının belirlenememesi ve buna uygun tepkinin ortaya çıkamaması göreli fiyatlarda önemli dalgalanmalara yol açarak ekonomide kaynak dağılımının bozulmasına neden olacaktır. 17 M.Kalkan. “Uzun Dönemde Enflasyonun Büyüme Maliyeti”. (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Bitirme Tezi, 1999) 18 S.Fischer and Rudiger Dornbusch., Economics, (7th Edition, McGraw Hill Inc, Berkshire, UK, 1981) 55 Ayrıca, Andres ve Hernando (1997) çalışmasının bulgularına göre yüksek enflasyon oranının fiyatların bilgi oluşturmasını engellemesi sonucunda ekonomik ajanların bilgi toplama ve kendilerini fiyat dalgalanmalarının yaratacağı zararlardan koruma maliyetleri de artacaktır. Enflasyon oranının yüksek ve dalgalı olduğu bir ortamda göreli fiyat hareketlerinin bilgi aktarma özelliğinin yok olması ekonomik etkinliği azaltmakta ve bu durum sonucunda büyüme olumsuz etkilenmektedir.19 Enflasyonun büyüme üzerindeki olumsuz etkisini göstermeye yönelik bir diğer olgu da yüksek enflasyon ortamında finansal hizmetlerin getirilerinin diğer sektörlerin getirisine göre daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Finansal hizmetlerin getirilerinin yüksek olduğu bir ekonomide üretim ve Ar-Ge faaliyetlerinden mali sektöre önemli miktarda kaynak ve işgücü kayması muhtemeldir. Bu durum ise uzun dönemli büyüme potansiyelini sınırlamaktadır.20 Grafik 8, bu bağlamda Türkiye’de enflasyon büyüme ilişkisini göstermektedir. Kalkan’ın beş yıllık hareketli ortalamaları kullanılarak büyüme ve enflasyon ilişkisinin incelendiği çalışmasında Türkiye’de büyümenin en önemli belirleyicisi olan yatırımların yüksek enflasyonun yarattığı belirsizlikten olumsuz etkilendiği sonucuna varılmıştır.21 19 Kalkan, op. cit. İbid 21 İbid 20 56 Grafik 8: Enflasyon Büyüme İlişkisi Kaynak: TCMB Araştırma Genel Müdürlüğü. Kalkan, 1999 2.4. Cari Açık 2.4.1. 1980 Sonrası Dönemde Cari Açık ve CA/GSYH Oranları Grafik 9: 1980 Sonrası Dönemde Cari Açık ve CA/GSYH Oranları Cari Açık CA / GSYİH CARİ AÇIK VE CA/GSYİH ORANI % 4.00 10,000 5,000 2.00 0 Yıllar Milyon $ -5,000 -2.00 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 19 93 19 92 19 91 19 90 19 89 19 88 19 87 19 86 19 85 19 84 0.00 -10,000 -15,000 -20,000 -4.00 -25,000 -6.00 -30,000 -35,000 -8.00 -40,000 -10.00 -45,000 Kaynak: TCMB, Ödemeler Dengesi Analitik Sunum, Cari İşlemler Hesabı (Aylık, Milyon $) 57 Grafik 9’da cari açık ve cari açığın GSMH’ye oranları bir arada verilmiştir. Sağdaki bilgi ekseni cari açık rakamlarını milyon dolar olarak, soldaki eksen ise cari açığın GSMH’ye oranını yüzde olarak göstermektedir. Yatay eksende ise yıllar yer almaktadır. Kriz dönemleri öncesinde (özellikle 1993 ve 2000 yıllarında) cari açık miktarının çok yüksek seviyelere geldiği ve ardından devalüasyonun etkisi ile ihracat artışları ve ithalattaki azalma nedenleri ile cari işlemler dengesi fazlası verildiği görülmektedir. 2001 sonrası kurun dalgalanmaya bırakılması, izlenen ekonomi politikalarında değişiklikler, reformların gerçekleştirilmesi ve iç ve dış piyasalardaki satın alma gücü ile desteklenmiş güven unsurunun cari açık artışının çok yüksek seyretmesine rağmen kriz olarak ekonomiyi etkilememesi üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Çünkü cari açık miktarı sadece miktar olarak değil GSMH’ye oran olarak da geçmişte olmadığı kadar yüksek seviyelerdedir. Cari açık ve finansmanı konusu kendi başına bir inceleme konusu olduğu için burada daha detaylı olarak işlenmeyecektir. 2.4.2. Yabancı Doğrudan Yatırımlar ve Portföy Yatırımları Grafik 10’da ödemeler dengesinin cari işlemler dengesinden sonra diğer önemli bir kalemi olan sermaye hareketleri dengesi yine 1984 – 2007 dönemi için gösterilmektedir. 58 Grafik 10: Yabancı Doğrudan Yatırımlar ve Portföy Yatırımları ÖDEMELER DENGESİNDEN BAZI YATIRIM KALEMLERİ FDI Portföy Yatırımları Milyon $ -2000.0 -1500.0 -1000.0 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 -500.0 .0 Yıllar 500.0 Kaynak: TCMB, Ödemeler Dengesi Analitik Sunum, Gelir Dengesi (Aylık, Milyon $) Sermaye hareketlerinden doğrudan yatırımlar kalemi ve portföy yatırımları kalemi grafik 8’de yer verilen cari açığın finansmanını sağladığı için bir nevi madalyonun diğer yüzünü oluşturmaktadır. 1994 yılına kadar nispeten istikrarlı hareket eden iki değişken yaşanan finansal krizlere ve siyasi, ekonomik istikrara bu tarih sonrasında oldukça duyarlı hareket etmiştir. Özellikle 2000 yılından sonra küresel sermayenin risk iştahının artması, global likiditenin yüksek seyretmesi Türkiye’de yaşanan olumlu süreçle birleşince az önce sözü geçen yüksek orandaki cari açık kolaylıkla finanse edilebilir hale gelmiştir. Bunu doğrudan yatırım rakamlarındaki muazzam artıştan çok net anlayabiliriz. 2.5. 1970 Sonrası Dönemde Döviz Kuru ve Faiz Oranları Grafik 11’de döviz kuru ve faiz oranları 1970’ten 2007’ye kadar yer almaktadır. Sağdaki eksen faiz oranlarını yüzde olarak, soldaki eksende ise döviz kuru bir önceki döneme göre yüzde değişim olarak göstermektedir. 59 Grafik 11: 1970 Sonrası Dönemde Döviz Kuru ve Faiz Oranları DÖVİZ KURU VE FAİZ ORANLARI Kur Faiz 180.00 % 120.0 % 160.00 100.0 140.00 120.00 80.0 100.00 80.00 60.0 60.00 40.0 40.00 20.00 20.0 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 19 88 19 86 19 84 19 82 19 80 19 78 19 76 19 74 -20.00 Yıllar 19 72 19 70 0.00 0.0 Kaynak: TCMB, Mevduat Faiz Oranları; Günlük Döviz Kurları,( Amerikan doları) Döviz kuru ve faiz oranlarındaki yüzde değişimler 1982 sonrasında ekonomi teorisi ile tutarlı olarak aynı yönde ve birlikte hareket etmiştir. 2.6. Kamu Kesimi 2.6.1. 1980 – 2007 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri Aşağıda yer alan grafik 12’de merkezi yönetim bütçe gerçekleşmeleri 1980 sonrası dönem için gösterilmiştir. Genel olarak toplam giderlerin her dönemde toplam gelirlerden yüksek seyrettiği, 1994 itibarıyla tüm kalemlerde gerek enflasyon gerekse reel büyüme nedenleriyle hızlı ve yüksek oranlı artışlar yaşandığı, toplam giderler içinde faiz harcamalarının önemli bir paya sahip olduğu ve sıkı maliye politikası ile yaratılan faiz dışı fazlanın bütçe dengesini olumlu yönde etkilediği görülmektedir. 60 Grafik 12: 1980 – 2007 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ Toplam Giderler Toplam Gelirler Faiz Giderleri Bütçe Dengesi Milyon YTL 225.000,00 200.000,00 175.000,00 150.000,00 125.000,00 100.000,00 75.000,00 50.000,00 25.000,00 -50.000,00 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 19 88 19 86 19 84 19 82 -25.000,00 19 80 0,00 Yıllar -75.000,00 Kaynak: MB, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü - Kamu Hesapları Bülteni (Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri, Yılsonu, Milyon YTL) 2.6.2. 1980 – 1990 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri Grafik 13: 1980 – 1990 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ Toplam Giderler Toplam Gelirler Faiz Giderleri Bütçe Dengesi Milyon YTL 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 19 90 19 89 19 88 19 87 19 86 19 85 19 84 19 83 19 82 19 81 -10,00 19 80 0,00 -20,00 Kaynak: MB, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü - Kamu Hesapları Bülteni (Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri, Yılsonu, Milyon YTL) 61 Yıllar 2.6.3. Vergi Gelirleri Gelir vergisi, kurumlar vergisi ve genel servet vergisi gibi unsurlar dolaysız vergiler olarak tanımlanırken; satış vergisi, belli malların sahipliğinden alınan vergiler ile buna benzer diğer vergiler dolaylı vergiler kategorisinde tanımlanmaktadır. Grafik 14’de dolaylı ve dolaysız vergiler 1950 – 2006 arası dönem için yüzde paylar olarak verilmiştir. 1960 – 1985 döneminde dolaysız vergilerin toplamdaki payı istikrarlı bir şekilde artış göstermiş, yüzde 60’lı seviyelere çıkmıştır. Ancak bu tarihten sonra sürekli düşüş göstererek 2006 itibarıyla yüzde 29,3 seviyesine gerilemiştir. Grafik 14: Dolaylı ve Dolaysız Vergiler DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGİLER Toplamdaki Pay (%) Kümülatif Dolaylı Vergiler Dolaysız Vergiler 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 20 05 20 00 19 95 19 90 19 85 19 80 19 75 19 70 19 65 19 60 19 55 19 50 0,0 Yıllar Kaynak: MB, Gelir İdaresi Başkanlığı (Genel bütçe vergi gelirleri tahsilatının yüzde dağılımı) 62 2.6.4. Borçlanma Kompozisyonu (1980 -1986) Kamu sektörünün, harcamalarını finanse etmek için elinde üç önemli enstrüman bulunmaktadır. Bunlar; vergiler, borçlanma ve para basmadır. Devletlerin borçlanma ile elde ettikleri kaynakları, vadesi geldiğinde faiziyle birlikte geri ödemeleri gerektiği için borçlanmayı geçici ve vergi gelirlerini tamamlayıcı bir kaynak olarak düşünmek gerekmektedir. Türkiye ekonomisinde de bütçe açıkları 1994 yılına kadar emisyonla finanse edilmişken bu tarihten sonra borçlanma ile finansman yöntemine başvurulmuş ve borç stokunun artışı önemli bir sorun haline gelmiştir. “Ülkemizde yaşanan ekonomik sorunlar ve kamu maliyesinde ortaya çıkan aksaklıklar, ülkeyi içinden çıkılmaz bir borç girdabına sürüklemiştir. Özellikle 2000 yılı ve sonrası borç miktarlarında daha büyük artışlar yaşanmıştır. Toplam iç borç stokunun GSMH’a [GSMH’ye] oranı sadece 2000 ve 2001 yıllarında yüzde 29’dan yüzde 69,2’ye, toplam dış borç stokunun GSMH’a [GSMH’ye] oranı ise yüzde 59,3’ten yüzde 76,9’a yükselmiştir….” 22 Bu bağlamda grafik 15 ve grafik 16’da iç ve dış borç miktarları nominal değerler olarak gösterilmiş olup borçlanmaya ilişkin, 1980–1986 ve 1986 sonrası dönem olarak iki bölümde inceleme yapılmıştır. 2003 sonrasında gerek iç gerekse dış borç miktarında önemli oranda düşüş sağlandığı dikkat çekmektedir. Aynı dönemde GSMH artışı sağlandığı bilindiğinden borç stoku / GSMH oranında da kayda değer düşüş yaşandığı söylenebilir. 22 M.Demir.“4749 Sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanunun Getirdiği Yenilikler, Önceki Mevzuat ile Karşılaştırılması”. (Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara, Mar., 2004) 63 Grafik 15: Borçlanma Kompozisyonu (1980 – 1986) BORÇLANMA İç Borçlanma Dış Borçlanma Bin YTL 800.00 600.00 400.00 200.00 19 85 19 84 19 83 19 82 -200.00 19 81 19 80 0.00 Yıllar -400.00 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Merkezi Yönetim Bütçe dengesi ve Finansmanı (İç ve Dış Borçlanma rakamları; Net, Bin YTL) 2.6.5. Borçlanma Kompozisyonu (1986 Sonrası Dönem) Grafik 16: Borçlanma Kompozisyonu (1986 Sonrası Dönem) BORÇLANMA İç Borçlanma Dış Borçlanma Milyon YTL 50,000.00 40,000.00 30,000.00 20,000.00 10,000.00 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 -10,000.00 19 96 0.00 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Merkezi Yönetim Bütçe dengesi ve Finansmanı (İç ve Dış Borçlanma rakamları; Net, Milyon YTL) 64 Yıllar BÖLÜM III MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER İLE BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Çalışmanın bu bölümü daha önce ikinci bölümde değişkenler için grafiklerle sunulan ve genel olarak açıklanan ilişkilerin, ekonometrik modellerle sınanmasına ayrılmıştır. İktisadi doktrinde yer alan teoriler özelde Türkiye ekonomisi için sınanmıştır. Modellerde zaman aralığı seçimi yaşanan politika değişikliği ve ekonomik krizler göz önüne alınarak yapılmıştır. İlk olarak, Türkiye ekonomisinde uzun yıllar hüküm süren ve ekonomik ve sosyal hayata olumsuz etkileri olan enflasyon olgusu ve bütçe açığı arasındaki ilişki incelenmiştir. Türkiye ekonomisi için geriye dönük veri setinde karşılaşılan sorunlar ve farklı ülke uygulamaları ile model çeşitliği sağlamak nedenleriyle ilk olarak daha geniş zaman aralığında veri elde edilebilen ABD ekonomisi model olarak seçilmiştir. Ardından Türkiye ekonomisi için son 20 yıllık dönem için yıllık veriler kullanılmıştır. Yine son 20 yıllık dönemde 1994 krizi ve sonrasında uygulanan politika değişikliği ve reform süreci nedeniyle çeyreklik verilerle bu ilişki netleştirilmeye çalışılmıştır. İkinci olarak kamu sektörü ve özel sektör yatırımlarının ekonomik büyüme ile ilişkisi ele alınmıştır. Ekonomi literatüründe geniş yer tutan ve önemli tartışma konularından birisi olan dışlama etkisi de bu çerçevede incelenmiştir. 65 Üçüncü ve son olarak ise yine ekonomi literatüründe ikiz açıklar adıyla yerini almış olan bütçe açığı ve cari açık ilişkisi araştırılmıştır. 1991–2006 yılları için çeyreklik veriler kullanılarak dış denge ile içerideki mali dengenin ilişkisi değerlendirilmiştir. Modeller sonucunda ulaşılan bulgular toplu olarak sonuç bölümünde sunulmuştur. Daha önce yapılan çalışmalar ve ekonomi teorisi değerlendirmelerde çıkış noktası olmuştur. Ancak, tüm bunlardan önce kısaca modellerde kullanılan analiz yöntemine bakmak faydalı olacaktır. 1. ANALİZ YÖNTEMİ Daha önce de belirtildiği gibi çalışmada koentegrasyon ve hata düzeltme modelleri kullanılmıştır. Koentegrasyon; yapısal denklemin veya durağan olmayan değişkenleri içeren VAR tahmini için ekonometride ilgi çeken nispeten yeni bir yöntemdir. Koentegrasyon için Engle ve Granger (1987) şu tanımı vermektedir: xt CI(d,b) ile gösterildiğinde; herhangi bir xt = (x1, x2t, …, xnt) vektörünün bileşenleri için d, b dereceden koentegredir denilebilir. Bunun için: 1. xt nin tüm bileşenleri d dereceden bütünleşik olmalıdır ve 2. = (1, 2, …, n) gibi doğrusal kombinasyonu xt = 1x1t + 2x2t + …+ nxnt (d-b) dereceden bütünleşik olan bir vektör olmalıdır. (b>0) Bu durumda , koentegre vektör olarak adlandırılır.23 23 W.Enders. Applied Econometric Time Series. (2nd Edition, John Wiley & Sons Inc., New Jersey, 07030, USA) 66 1.1. Birim Kök Testi Makroekonomik zaman serilerinin çoğu birim kök içerdiği için bir zaman serisinin durağanlığının incelenmesinde öncelikle birim kök testi yapılmalıdır. Çünkü durağan olmayan regresörlerin varlığı birçok standart hipotez testini geçersiz kılar. Zaman serilerinin durağan olması olarak ifade edilen şey, zaman içinde varyansın ve ortalamanın sabit olması ve gecikmeli iki zaman periyodundaki değişkenlerin kovaryansının değişkenler arasındaki gecikmeye bağlı olup zamana bağlı olmamasıdır.24 Böylece, zaman serileri durağan değilse trend içerecektir. Bu durumda zaman serilerinin kullanılacağı öngörülmeme ve regresyon denklemlerinde sahte regresyon benzeri durumlar ortaya çıkacaktır. Durağan olmayan zaman serileri stokastik ve deterministik trend içermektedirler. Deterministik trend, oldukça uzun bir dönemde ortaya çıkan ve yükseliş ve alçalış zikzakları arasında (belli bir yöndeki) uzun dönemdeki eğilimi ifade eder. Yt = a + t + Rassal yürüyüş modeli ise stokastik bir trendi ifade etmektedir. Yt = Yt-1 + Bu çalışmada birim kök testi için Genişletilmiş Dickey-Fuller (Augmented Dickey-Fuller, ADF) testi kullanılmıştır. 24 D.N. Gujarati.. Basic Econometrics, (3rd edition, McGraw-Hill Pres, New York, USA. 1995) 67 Testin açık formu şu şekildedir: X t 1 2 t xt 1 1xt 1 2 xt 2 ........ p xt p t (24) Birim Kök için hipotezlerimiz : H0 : değişken durağan değildir. ( = 0) H1 : değişken durağandır. Eşbütünleşme Testi 1.2. Serilerin birim kök içerip içermediğinin incelenmesinden sonra yapılması gereken işlem, değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığının sınanmasıdır. ardından Öncelikle sınırlandırılmamış VAR modeli oluşturulmuş ve uygun gecikme değeri hesaplanmıştır. Gecikme değerinin hesaplanmasında kullanılan bilgi kriterleri; LR : Sıralı, değiştirilmiş LR (Olasılık Oranı) testi (yüzde 5 düzeyinde), FPE: Nihai Tahmin Hatası, AIC : Akaike Bilgi Kriteri, SC : Schwarz Bilgi Kriteri ve HQ : Hannan – Quinn Bilgi Kriteridir. Bu aşamayı takiben, literatürde eşbütünleşme ya da koentegrasyon olarak geçen Johansen – Juselius yöntemi ile koentegre vektörlerin ve hata düzeltme terimlerinin sayısı belirlenmiştir. Johansen – Juselius, koentegrasyon vektörlerinin sayısını ve anlamlı olup olmadıklarını belirlemek için ayrıca iki test öne sürmüştür. İz İstatistiği ve En Büyük Özdeğer İstatistiği. 68 = T İz İstatistiği En Büyük Özdeğer İstatistiği = p ln(1 ) i r 1 i T ln(1 r 1 ) i = (r+1), (r+2), ... ,p T = Gözlem Sayısı, r = Koentegre olmuş vektör sayısı. İz İstatistiği; birbirinden ayrı koentegre olmuş vektör sayısının “r”ye eşit ya da “r”den küçük olduğu H0 hipotezini, genel bir alternatife karşı test eder. Hesaplanan İz İstatistiği, tablo değerinden büyükse H0 hipotezi reddedilir. (Enders, 1995) En Büyük Özdeğer istatistiği ile hesaplanan değer tablo değerinden büyükse koentegrasyon ilişkisinin bulunmadığı şeklindeki hipotez reddedilir. Bu istatistik r+1 tane koentegre olmuş vektör olduğunu belirten alternatif hipoteze karşılık, koentegrasyonu gerçekleştiren vektörlerin sayısının r olduğunu belirten sıfır hipotezini test eder. (Enders, 1995)25 1.3. Hata Düzeltme Modeli Koentegre değişkenler arasındaki kısa dönemli ilişki Hata Düzeltme Modeli (Vector Error Correction, VEC) modeli çerçevesinde değerlendirilmektedir. VEC modeli kullanılarak nedenselliğin yönü de tespit edilebilmektedir. 25 Op.cit.; Yılmaz, F. ve Tezcan, N. 69 n değişkenli bir VEC modeli: X t 0 xt 1 1xt 1 2 xt 2 ........ p xt p t 26 (25) şeklinde ifade edilmektedir. Nedensellik, farkı alınmış değişkenlerin katsayılarının ve xt 1 değişkenin katsayısının istatiksel olarak anlamlı olmasını gerektirmektedir. Klasik Granger Nedensellik testi yukarıdaki denklemin sadece farkı alınmış değişkenleri içeren halidir. Ancak VEC yönteminde hata düzeltme terimi de eklenerek kısa dönemli sapmaların etkileri de dikkate alınmaktadır. VEC modelinden elde edilen hata düzeltme teriminin istatiksel olarak anlamlı olması nedensellik ilişkisi için gerekli kriterlerden biridir. “0” ile “-1” arasında ölçeklendirilen hata düzeltme teriminin katsayısı ile, bağımsız değişkenler ve bağımlı değişken arasında kısa dönemde görülen dengesizliğin uzun dönem dengesine yaklaştırılma kapasitesi ifade edilmektedir. Kurulan modelde de bu kriterler karşılanmıştır. 1.4. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında değişkenler arasında ilişkiler tespit edilebilir. Burada yapılan nedensellik testi, bir değişkenin diğer bir değişkenin nedeni olduğu şeklinde yorumlanmamalıdır. Bu test sonucunda elde edilen bulgular daha ziyade yaptığımız tahminin gücünü artırıcı bir enstrüman olarak düşünülmelidir. Başka bir ifade ile bir değişken açıklanırken, nedensellik kapsamında anlamlı çıkan diğer değişken veya değişkenler kurulacak modellerde dikkate alınmalıdır. 26 “” (Epsilon) Walter Anders’ın ve “u” ise Gujarati’nin kulanmış olduğu hata terimi kısaltmalarıdır. 70 Nedenselliğin Granger tanımı şu şekildedir: “Diğer bilgiler aynı iken, eğer X’in geçmiş değerlerinin açıklayıcı değişken olarak kullanılmasıyla elde edilen Y’nin tahmin değerleri, X’in geçmiş değerlerinin kullanılmadığı durumla karşılaştırıldığında daha başarılı sonuçlar elde edilmiş ise; X, Y’nin Granger nedenidir. ” 27 27 Gujarati,, op.cit 71 2. TÜRKİYE’DE ENFLASYON VE BÜTÇE AÇIĞI İLİŞKİSİ Bütçe açığı ve enflasyon arasındaki ilişkinin niteliğini hakkında ekonomi literatüründe yer alan birçok çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalar, gerek incelenen ülkenin gelişmekte olan veya gelişmiş ülke olmasına göre gerekse yıllık veya çeyreklik veri seti kullanılmasına göre sonuçları bakımından farklılıklar içermektedir. Modellerin kurulmasında Türkiye ile benzer gelişmişlik düzeyindeki ekonomilerdeki durum yanında gelişmiş ekonomiler için yapılan çalışmalar göz önüne alınmış ve ampirik bulgular Türkiye verileri ile simüle edilmiştir. Konu üzerine yapılan çalışmalarda: Hamburger ve Zwick (1981), federal rezerv borç stokundaki büyümenin 1961 – 1982 döneminde Amerikan ekonomisi üzerinde önemli oranda enflasyonist baskı yarattığını ve yine parasallaşmayan borçların enflasyon üzerinde negatif etkisi olduğunu bulmuşlardır. Ahking ve Miller (1985), ise 1950 – 1970 arasında bütçe açıklarının enflasyon yaratırken, 1960’larda böyle bir etkisinin olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Hondroyiannis ve Papapetrou (1994) da bütçe açıkları ile fiyat seviyesi arasında bir ilişki bulmuştur. Darrat (1985, 2000), ise Yunanistan’da yaşanan enflasyonist süreçte para arzı artışı ve enflasyonun önemli etkisi olduğu sonucuna varmıştır. 72 Türkiye için ise; Metin (1994) ve Neyaptı (2003) ayrı ayrı yürüttükleri çalışmalarda bütçe açıklarının enflasyonu önemli oranda etkilediği sonucuna ulaşmışlardır.28 Teorik düzeyde Sargent ve Wallace (1981) göstermiştir ki belirli şartlar altında hükümet harcamaları ve vergilerin zaman serileri dışsal değişken olduğunda tahvil arzı ile finanse edilen açıklar sürdürülebilir değildir. Nihai olarak merkez bankaları bu açıkları parasallaşmaya giderek kapatırlar. Bu da uzun dönemde para arzını ve enflasyonu artırır.29 Enflasyonun temel belirleyicileri arz şokları ve talep kaynaklı baskılar olduğu için kurulan modellerde enflasyon bağımlı değişken iken nominal para arzı artışı ve otonom harcama kalemlerinden birisi olan bütçe açıkları bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Bütçe açıklarının finansmanı ise iki yolla sağlanmakta olup bunlar: borçlanma ve parasallaşmadır. Borçlanma ya da diğer bir deyişle tahvil arzıyla finansman yolunda bütçe açıkları kadar fon finansal piyasalardan talep edilir. Parasallaşma yoluyla finansmanda ise, hazine kanalıyla merkez bankası kaynaklarından ihtiyaç duyulan açık miktarı kadar faydalanılır. Türkiye ekonomisi için bu sürece kısaca bakacak olursak: “Türkiye’de iç borçlanmanın gelişimine bakıldığında, Cumhuriyetimizin ilk yıllarından 1970’lerin sonuna kadar iç borçlanmanın nadiren başvurulan bir finansman aracı olduğu ve söz konusu borçlanmaların da ancak özel borçlanma kanunları çerçevesinde gerçekleştirildiği görülmektedir. Her ne kadar bütçe 28 K.Metin. “The Relationship Between Inflation and the Budget Deficit in Turkey”. (Journal of Business & Economic Statistics, Vol. 16, No. 4. Oct., 1998, pp. 412 - 422.) 29 ibid. 73 açıklarının finansmanı ülkemizde uzun yıllar süregelen bir problem olsa da Hazine [hazine] bonosu ve Devlet [devlet] tahvili, hükümetlerin tercih ettiği bir finansman aracı olmamış, söz konusu açıklar genellikle Merkez Bankası kaynaklarına başvurularak finanse edilmiştir. 1980’li yıllardan itibaren serbest piyasa ekonomisine geçişle beraber bütçenin iç borçlanma yoluyla finansmanında dikkate değer ölçüde bir artış olmuş, uygulanan ekonomik politikalar ve siyasi tercihlere paralel olarak iç borç stokunun yapısı hızlı bir değişim göstermiştir. Bu dönemde artan kamu açıklarının kapatılması amacıyla, Hazinenin [Hazine’nin] Merkez Bankası’ndan kısa vadeli avans ya da devlet iç borçlanma senetlerinin kullanımını tercih ettiğini görmekteyiz. Ancak Hazine’nin Merkez Bankası avanslarını kullanma imkanının sınırlandırılmasıyla birlikte iç borçlanmada da hızlı bir artış yaşanmaya başlanmıştır….” …………………………………………………………………….... … Hazine’nin yıllık kısa vadeli avans kullanım oranında 1994 yılından başlayarak indirime gidilmiştir. Buna göre avans kullanım oranı, 1994 yılı için yüzde 12, 1996 yılında yüzde 10, 1997 yılında yüzde 6 olarak uygulanmıştır. 1998 yılından itibaren Hazine’nin kısa vadeli avans kullanımı, o yılın bütçe ödeneğinin bir önceki yılı aşan kısmının yüzde 3’ünden fazla olmayacak şekilde sınırlandırılmıştır. En son kullanım 1998 yılının Şubat ayında gerçekleşmiş olup, Mart ayından yapılmamıştır…. 30 30 Op.cit. M.Demir 74 itibaren hiç kullanım 2.1. Model 1 (ABD Y 1965–2001)31 2.1.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1965 – 2001 arası döneme ait bütçe açığı, para arzı ve toptan eşya fiyat endeksi değişkenlerine ilişkin yıllık veriler kullanılmıştır. Bütçe açığı için Birleşik Devletler Ticaret Birimi, Ekonomik Analiz Bürosu’nun elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar dolar (USD)]; para arzı için Federal Rezerv Sistemi Yönetim Kurulu’nca yayınlanan H.6 para stoku göstergeleri tablosundan M2 para arzı tanımı [milyar dolar (USD)]; toptan eşya fiyat endeksi için ise İşgücü İstatistikleri Bürosu tarafından yayınlanan 1982–84 yılları esas olarak oluşturulmuş genel endeks değerleri kullanılmıştır. Mevsimsel olarak düzeltilmiş olan verilerin kullanımına özen gösterilmiştir. Çalışmanın veri setini oluşturan değişkenler: “ENF: Enflasyon, BD: Bütçe Açığı ve M2: Para Arzı”dır. Bütçe açığı değerleri eksi işaretli olduğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından artı değerlere çevrilmiştir. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değerler BA harfleri ile tanımlanmıştır. 2.1.2. Birim Kök Testi Bütçe açığı, para arzı ve enflasyon değişkenleri için uygulanan birim kök testleri sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 önem 31 Modellerin isimleri kodlanırken üç aşamalı bir sistem öngörülmüş olup birinci aşamada duruma göre iki ya da üç karakterden oluşan ve inceleme yapılan ülke ya da bölgeyi temsil eden harfler; ikinci aşamada, kullanılan veri setinin hangi aralıktaki değerlerden oluştuğunu gösteren harfler; üçüncü aşamada ise başlangıç ve bitiş verilerinin tarihlerini gösteren sayısal değerler kullanılmıştır. 75 seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (= 0) hipotezi her üç değişken için de reddedilmiştir. Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -1.111830 -3.044402 -2.433398 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -3.610453 -2.938987 -2.607932 -4.186481 -3.518090 -3.189732 -3.518090 -4.186481 -3.189732 Birinci Fark Durumunda Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -4.264352 -5.871538 -6.892368 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -3.610453 -2.938987 -2.607932 -4.186481 -3.518090 -3.189732 -4.186481 -3.518090 -3.189732 2.1.3. Eşbütünleşme Testi Belirlenen denklem üzerinden Schwarz hariç tüm değişkenler gecikme olarak 2 değerinin alınmasını işaret etse de Schwarz Bilgi Kriterinin baskınlığı ve anlamlı sonuçlar vermesi nedeniyle gecikme değeri 1 olarak belirlenmiştir. 32 Bununla birlikte gecikme değerinin 2 alındığı ve dönemin 2007’ye kadar uzatıldığı modellerde de bu çalışmada elde edilen bulgulara çok yakın sonuçlar elde edilmiş olup t istatistiklerinin, 1 gecikme değerinde daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda enflasyon, bütçe açığı ve para arzı koentegre vektörleri bulunmuş ve katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. 32 Bkz. Tablo 1: Model 1 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 76 Seriler : DENF BA DM2 Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 En çok 2 Özdeğer İz İstatistiği 0.539118 0.268585 0.088597 43.66579 15.00512 3.432498 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.539118 0.268585 0.088597 28.66067 11.57262 3.432498 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Ekonometrik analiz programından elde edilen çıktılar incelendiğinde gerek İz İstatistiği gerekse En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre hem yüzde 1 hem de yüzde 5 önem seviyesinde 1 koentegre denklemin mevcut olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: DENF = + 0,024211 - (1,949438) BA + (1,147868) DM2 Buna göre bütçe açığındaki artışlarla enflasyon ters yönde hareket ederken M2 tanımlı para arzındaki artışlar enflasyonu uzun dönemde aynı yönde etkileyerek artışa sebep olacaktır. 2.1.4. Hata Düzeltme Modeli Üzerinden yorum yapılan VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Bu önem seviyesinde anlamlı olmayan ve modele olumsuz etki yaratmayan değişkenler koyu renk ile gösterilmiştir. 77 Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığının ve para arzının, uzun dönem enflasyonunu her dönemde -0,3353 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Söz konusu bu denklemde yaklaşık olarak üç dönem sonunda denge sağlanabilmektedir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 78 Cointegrating Eq: CointEq1 DENF(-1) 1.000000 BA(-1) 1.95E-07 (6.7E-08) [ 2.88807] DM2(-1) -1.147869 (0.23697) [-4.84393] C -0.024211 Error Correction: D(DENF) D(BA) D(DM2) CointEq1 -0.335264 (0.07162) [-4.68087] -529111.7 (234623.) [-2.25516] 0.457190 (0.09238) [ 4.94911] D(DENF(-1)) 0.598192 (0.18360) [ 3.25806] 491680.2 (601440.) [ 0.81751] -0.624090 (0.23681) [-2.63546] D(BA(-1)) 3.65E-08 (5.9E-08) [ 0.61870] 0.395149 (0.19318) [ 2.04554] 7.35E-08 (7.6E-08) [ 0.96698] D(DM2(-1)) -0.128763 (0.12414) [-1.03725] 332186.8 (406649.) [ 0.81689] -0.022196 (0.16011) [-0.13863] C -0.000199 (0.00226) [-0.08787] -734.8919 (7415.60) [-0.09910] 0.000171 (0.00292) [ 0.05859] 0.460234 0.392763 0.005961 0.013648 6.821241 109.0692 -5.625361 -5.407669 0.000400 0.017514 0.245314 0.150979 6.40E+10 44707.36 2.600440 -446.0069 24.37875 24.59644 1391.892 48519.88 0.453672 0.385381 0.009915 0.017603 6.643215 99.65427 -5.116447 -4.898756 0.000228 0.022453 R-squared Adj. R-squared Sum sq. resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 79 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken enflasyon olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre enflasyon, bütçe açığı ve para arzı bağımsız değişkenleri ile yüzde 46,0 oranında açıklanmaktadır. Renklendirilmemiş tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlıdır. 2.1.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında bütçe açığından para arzına doğru bir ilişki tespit edilmiştir. Burada yapılan nedensellik testinin kullanım alanı ve sonuçlarla ne ifade edildiği bu bölümün başında detaylı olarak açıklandığı için burada ve bundan sonraki modellere ilişkin nedensellik testi başlığı altında sadece ilişkiyi yazmakla yetinilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Bütçe Açığı Para Arzı 80 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(DENF) Dışlandığında D(BA) D(DM2) Tümü Chi-sq Df Prob. 0.382786 1.075881 1 1 0.5361 0.2996 1.337039 2 0.5125 Chi-sq Df Prob. 0.668315 0.667306 1 1 0.4136 0.4140 0.932971 2 0.6272 Chi-sq Df Prob. 6.945647 0.935052 1 1 0.0084 0.3336 6.970965 2 0.0306 Bağımlı değişken: D(BA) Dışlandığında D(DENF) D(DM2) Tümü Bağımlı değişken: D(DM2) Dışlandığında D(DENF) D(BA) Tümü a 81 2.2. Model 2 (TR Y 1987–2007) Enflasyon ve bütçe açığı ilişkisi; enflasyon, bütçe açığı ve para arzı değişkenlerinden oluşan ekonometrik bir model ile incelenmiştir. 2.2.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1987 – 2007 dönemine ait bütçe açığı, para arzı ve toptan eşya fiyat endeksine ilişkin yıllık veriler kullanılmıştır. Bütçe açığı için Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü’nün elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar Türk lirası (TL)]; para arzı için TCMB kaynaklarından parasal göstergeler M2 para arzı tanımı [bin yeni Türk lirası (YTL)]; toptan eşya fiyat endeksi için ise yine TCMB kaynaklarından İTO’nun 1968’i temel yıl olarak oluşturduğu genel endeks değerleri kullanılmıştır. Çalışmanın veri setini oluşturan değişkenler: “BD: Bütçe Açığı, ENF: Enflasyon ve M2: Para Arzı”dır. Bütçe açığı değerleri eksi işaretli olduğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından artı değerlere çevrilmiştir. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değerler BA harfleri ile tanımlanmıştır. 2.2.2. Birim Kök Testi Bütçe açığı, para arzı ve enflasyon değişkenleri için test sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı hale geldiği görülmektedir. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (= 0) hipotezi her üç değişken için de reddedilmiştir. 82 Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri 0.542492 -2.266301 -1.955720 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.667883 -3.733200 -3.310349 -4.532598 -3.673616 -3.277364 -4.532598 -3.673616 -3.277364 Birinci Fark Durumunda Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -4.879989 -6.067092 -5.171367 %1 -4.728363 -4.571559 -4.571559 ADF kritik değerleri %5 % 10 -3.759743 -3.324976 -3.690814 -3.286909 -3.690814 -3.286909 2.2.3. Eşbütünleşme Testi Türkiye örneğinde veri setinin yıllık değerler için sınırlı olması daha önce de belirtildiği gibi birçok teknik soruna yol açmaktadır. Özel olarak da bu aşamada belirlenen denklem üzerinden gecikme değeri seçiminde veri seti sınırlı olduğu için 1 değeri seçilmiştir. Oysa veri setindeki değişken sayısı arttığında daha yüksek gecikme değerleri seçerek daha sağlıklı sonuçlara ulaşmak mümkün olmaktadır. Nitekim gözlem sayısından fedakarlık yapıldığında gecikme değerinin 2 ya da 4 olabileceği görülmektedir.33 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda bütçe açığı, enflasyon ve para arzı koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. 33 Bkz. Tablo 2: Model 2 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 83 Seriler Koentegre Denklem Sayısı : DENF BA DM2 Özdeğer İz İstatistiği Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 35.65 15.41 20.04 3.76 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 Yok ** En çok 1 En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı 0.828575 0.456818 0.010313 Özdeğer 42.91716 11.17219 0.186594 En Büyük Özdeğer İstatistiği Yok ** En çok 1 En çok 2 0.828575 0.456818 0.010313 42.91716 11.17219 0.186594 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Yukarıda sunulan çıktılar incelendiğinde gerek İz İstatistiği gerekse En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre hem yüzde 1 önem seviyesinde hem de yüzde 5 önem seviyesinde 1 koentegre denklemin mevcut olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: DENF = 0,030971 + (8,095177) BA + (0,256174) DM2 Buna göre hem bütçe açığındaki artışlar hem de M2 tanımlı para arzındaki artışlar uzun dönemde enflasyonu aynı yönde etkileyerek artırmaktadır. 2.2.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığının ve para arzının, uzun dönem enflasyonunu her dönemde - 0.55 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Diğer bir deyişle, bütçe açığı, enflasyon ve para arzı değişkenleri arasında kısa dönemde görülen dengesizliğin uzun dönem dengesine yaklaştırılması ifade edilmektedir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 84 Cointegrating Eq: CointEq1 DENF(-1) 1.000000 BA(-1) -8.10E-09 (1.3E-09) [-6.40486] DM2(-1) -0.256174 (0.11829) [-2.16557] C -0.030971 Error Correction: D(DENF) D(BA) D(DM2) CointEq1 -0.547878 (0.31660) [-1.73053] 75505204 (2.6E+07) [ 2.91641] 0.642979 (0.27404) [ 2.34633] D(DENF(-1)) 0.061434 (0.26547) [ 0.23142] -55426994 (2.2E+07) [-2.55321] 0.088283 (0.22978) [ 0.38420] D(BA(-1)) -6.36E-09 (6.0E-09) [-1.06314] 1.462541 (0.48949) [ 2.98786] 1.21E-08 (5.2E-09) [ 2.32783] D(DM2(-1)) -0.234649 (0.22676) [-1.03477] 12240238 (1.9E+07) [ 0.66007] -0.395430 (0.19628) [-2.01462] C -0.017679 (0.02818) [-0.62732] -3051658. (2304562) [-1.32418] -0.036688 (0.02439) [-1.50404] 0.322720 0.114326 0.169794 0.114285 1.548605 16.43099 -1.270110 -1.022785 -0.022948 0.121437 0.490387 0.333584 1.14E+15 9345692. 3.127394 -311.5198 35.16886 35.41619 -770885.3 11448237 0.410224 0.228754 0.127212 0.098922 2.260566 19.02958 -1.558842 -1.311517 -0.028001 0.112641 R-squared Adj. R-squared Sum sq. Resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 85 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken enflasyon olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre enflasyon; bütçe açığı ve para arzı bağımsız değişkenleri ile yüzde 32,3 oranında açıklanmaktadır. Farkı alınmayan tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlı gözükmektedir. Anlamsız olan katsayılar renklendirilmiştir. 2.2.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında enflasyondan para arzına ve para arzından da bütçe açığına doğru ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Enflasyon Para Arzı Para Arzı Bütçe Açığı 86 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(DENF) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(BA) D(DM2) 1.130258 1.070755 1 1 0.2877 0.3008 Tümü 2.681370 2 0.2617 Bağımlı değişken: D(BA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(DENF) D(DM2) 6.518882 0.435698 1 1 0.0107 0.5092 Tümü 6.543168 2 0.0379 Bağımlı değişken: D(DM2) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(DENF) D(BA) 0.147612 5.418787 1 1 0.7008 0.0199 Tümü 6.593376 2 0.0370 87 2.3. Model 3 (TR Q 1987:1–1994:1) Enflasyon ve bütçe açığı ilişkisi Model 2’de olduğu gibi enflasyon, bütçe açığı ve para arzı değişkenlerinden oluşan ekonometrik bir model ile incelenmiştir. Ancak bu kez veri seti farklı zaman aralığını kapsayacak ve çeyreklik verilerden oluşacak şekilde tekrar düzenlenmiştir. 2.3.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1987 – 1994 dönemine ait bütçe açığı, para arzı ve toptan eşya fiyat endeksine ilişkin üçer aylık veriler kullanılmıştır. Bütçe açığı için Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nün basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar Türk lirası (TL)]; para arzı için TCMB kaynaklarından parasal göstergeler M2 para arzı tanımı [bin yeni Türk lirası (YTL)]; toptan eşya fiyat endeksi için ise yine TCMB kaynaklarından İTO’nun 1968’i temel yıl olarak oluşturduğu genel endeks değerleri kullanılmıştır. Daha önce kurulan modellerden farklı olarak bu kez veri seti politika değişikliğinin yaşandığı 1994 yılı öncesi ve sonrası olarak ikiye bölünmüştür. Bu bağlamda söz konusu ayrımın arkasındaki iktisadi mantık, Hazine’nin Merkez Bankası’ndan kullandığı Kısa Vadeli Avans rakamı üzerinden düşünce geliştirmektir. Çünkü bütçe açıkları Hazine’nin kullandığı bu kısa vadeli avans mekanizması ile parasallaşarak enflasyona yol açmaktadır. Kısa vadeli avans kullanımı önce imzalanan protokolle belirli oranlara bağlanmış, daha sonra ise kullanım oranları tedrici olarak azaltılmıştır. Nihai olarak ise bu yol tamamen kapanmıştır. 1994 yılı ayrıca 5 Nisan’da yaşanan kriz nedeniyle de analiz yapılırken özel olarak dikkat edilmesi gereken bir tarihtir. Bu nedenle 1987:1 – 1994:1 ve 1995:1 – 2007:4 olarak iki dönem seçilmiş ve uzun dönem ilişkisini araştıran bir analiz yürütülmüştür. 88 Çalışmanın veri seti incelendiğinde değişkenler yine: “ENF: Enflasyon, M2: Para Arzı ve BD: Bütçe Açığı”dır. Bütçe açığı için kullanılan verilerin tamamı eksi işaretli olduğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından bu değişken için mutlak değer dönüşümü yapılmıştır. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değişken ABSBD harfleri ile tanımlanmıştır. 2.3.2. Birim Kök Testi Bütçe açığı, para arzı ve enflasyon değişkenleri için test sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri 2.797271 -2.807490 0.091949 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.394309 -3.612199 -3.243079 -4.339330 -3.587527 -3.229230 -2.656915 -1.954414 -1.609329 Birinci Fark Durumunda Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -10.281070 -4.963459 -6.910595 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.356068 -3.595026 -3.233456 -4.356068 -3.595026 -3.233456 -2.656915 -1.954414 -1.609329 Seviyede birim kök içeren tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (= 0) hipotezi reddedilmiştir. 89 2.3.3. Eşbütünleşme Testi Beş kriterden üçünün gecikme değeri olarak gösterdiği 3. derece gecikmenin en uygun gecikme olduğuna karar verilmiştir.34 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda enflasyon, bütçe açığı ve para arzı koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. Seriler : DENF ABSBD DM2 Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 ** En çok 2 ** Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 * En çok 2 ** Özdeğer İz İstatistiği 0.706304 0.445767 0.337615 53.45499 24.04991 9.885810 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.706304 0.445767 0.337615 29.40508 14.16410 9.885810 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Eşbütünleşme testi sonuçları incelendiğinde İz İstatistiği değerleri hem yüzde 5 hem de yüzde 1 önem seviyesinde 3 koentegre denklem olduğunu göstermektedir. En Büyük Özdeğer İstatistik değerleri ise yüzde 5 seviyesinde bu bulguyu doğrularken yüzde 1 seviyesinde sadece 1 koentegre denklem olduğunu işaret etmektedir. Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: 34 Bkz. Tablo 3: Model 3 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 90 DENF = 0,024617 + (2,094072) ABSBD + (0,590465) DM2 Buna göre bütçe açığındaki ve M2 tanımlı para arzındaki artışlar enflasyonu uzun dönemde artırmaktadır. 2.3.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 güven aralığında anlamlı gözükmektedir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığının ve para arzının, uzun dönem enflasyonunu her dönemde -0.87 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 91 Cointegrating Eq: CointEq1 DENF(-1) 1.000000 ABSBD(-1) -2.09E-06 (5.3E-07) [-3.93665] DM2(-1) -0.590465 (0.11349) [-5.20282] C -0.024617 Error Correction: D(DENF) D(ABSBD) D(DM2) CointEq1 -0.871370 (0.39298) [-2.21736] -145331.4 (144467.) [-1.00598] 1.121475 (0.38255) [ 2.93159] D(DENF(-1)) 0.102491 (0.37129) [ 0.27604] 110089.5 (136496.) [ 0.80654] -0.847943 (0.36144) [-2.34600] D(ABSBD(-1)) -1.92E-06 (1.3E-06) [-1.44125] -0.823654 (0.48882) [-1.68497] 2.56E-06 (1.3E-06) [ 1.97395] D(DM2(-1)) -0.137370 (0.20216) [-0.67952] -37482.80 (74318.0) [-0.50436] 0.322106 (0.19679) [ 1.63677] C 0.007660 (0.00763) [ 1.00393] 5427.715 (2804.88) [ 1.93510] -0.004632 (0.00743) [-0.62363] 0.632701 0.350162 0.010914 0.028974 2.239346 58.29511 -3.941259 -3.401318 2.14E-05 0.035943 0.653047 0.386159 1.47E+09 10651.61 2.446900 -249.2605 21.68837 22.22831 2121.958 13595.25 0.650224 0.381166 0.010342 0.028205 2.416664 58.94056 -3.995046 -3.455105 0.001375 0.035855 R-squared Adj. R-squared Sum sq. Resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 92 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken enflasyon olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre enflasyon, bütçe açığı ve para arzı bağımsız değişkenleri ile yüzde 63,3 oranında açıklanmaktadır. Üzerinden yorum yapılan tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlı olup diğerleri renklendirilmiştir. 2.3.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında bütçe açığından ve enflasyondan para arzına doğru olan ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon Para Arzı 93 VEC Granger Nedensellik / Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(DENF) Dışlandığında Chi-sq Df Prob. D(ABSBD) D(DM2) 3.063201 1.223124 3 3 0.3820 0.7475 Tümü 4.882230 6 0.5590 Bağımlı değişken: D(ABSBD) Dışlandığında Chi-sq Df Prob. D(DENF) D(DM2) 0.915017 2.032300 3 3 0.8218 0.5657 Tümü 2.209880 6 0.8994 Bağımlı değişken: D(DM2) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(DENF) D(ABSBD) 14.57161 6.631784 3 3 0.0022 0.0846 Tümü 15.86972 6 0.0145 94 2.4. Model 4 (TR Q 1995:1–2007:4) Bu modelde bütçe açıkların merkez bankası kanalı ile para basılarak finansmanı yerine “borçlanma” yöntemi ile finanse edilmesi durumunda enflasyonist olup olmadığı test edilmiştir. 2.4.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1995 – 2007 dönemine ait bütçe açığı, para arzı ve toptan eşya fiyat endeksine ilişkin üçer aylık veriler kullanılmıştır. Bütçe açığı için Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nün basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar Türk lirası (TL)]; para arzı için TCMB kaynaklarından parasal göstergeler, M2 para arzı tanımı [bin yeni Türk lirası (YTL)]; toptan eşya fiyat endeksi için ise yine TCMB kaynaklarından İTO’nun 1968’i temel yıl olarak oluşturduğu genel endeks değerleri kullanılmıştır. Çalışmanın veri seti incelendiğinde değişkenler: “ENF: Enflasyon, M2: Para Arzı ve BD: Bütçe Açığı”dır. Bütçe Açığı için eksi değerlerden arındırma işlemi yapılmış ve oluşturulan yeni değişken BA harfleri ile tanımlanmıştır. Daha önce kurulan model 3 ile benzerlik göstermesi açısından bu kez veri seti 1995 yılı sonrasını kapsayacak şekilde seçilmiştir. 2.4.2. Birim Kök Testi Bütçe açığı, para arzı ve enflasyon değişkenleri için ayrı ayrı birim kök testleri yapılmış olup tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (=0) hipotezi reddedilmiştir. 95 Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -1.987774 -2.444685 -2.287301 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -3.568308 -2.921175 -2.598551 -3.57131 -2.922449 -2.599224 -3.568308 -2.921175 -2.598551 Birinci Fark Durumunda Değişken Bütçe Açığı Para Arzı Enflasyon t-istatistik değeri -11.30363 -5.724317 -9.471985 %1 -3.568308 -3.584743 -3.57131 ADF kritik değerleri %5 % 10 -2.921175 -2.598551 -2.928142 -2.602225 -2.922449 -2.599224 2.4.3. Eşbütünleşme Testi Belirlenen denklem üzerinden en uygun gecikme değerinin beş kriterden dördüne göre 2 olduğu görülmüş ve VEC modeli 2. gecikme değeri üzerinden oluşturulmuştur. 35 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda enflasyon, bütçe açığı ve para arzı koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. Johansen Eşbütünleşme Test sonuçları kapsamında her iki istatistik bilgisi de yüzde 5 önem seviyesinde 1 tane anlamlı ilişki olduğunu; ancak yüzde 1 önem seviyesinde herhangi bir koentegre vektör olmadığını göstermektedir. 35 Bkz. Tablo 4: Model 4 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 96 Seriler : DENF BA DM2 Koentegre Denklem Sayısı Yok * En çok 1 En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı Yok * En çok 1 En çok 2 Özdeğer İz İstatistiği 0.406342 0.094239 0.031078 31.29617 6.266472 1.515435 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.406342 0.094239 0.031078 25.02970 4.751038 1.515435 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: DENF = - 0,002316 – (2,524747) BA + (0,978763) DM2 Buna göre bütçe açığı ve enflasyon ters yönlü hareket ederken M2 tanımlı para arzı ve enflasyon aynı yönde hareket etmektedir. Ancak modelde bütçe açığına ilişkin istatistikler anlamlı olmadığı için enflasyonun belirleyicisi burada para arzı değişkeni olarak görünmektedir. 2.4.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayılarından üzerinde yorum yapılanlar istatistiki olarak yüzde 95 güven aralığında anlamlı gözükmektedir. Bu önem düzeyinde anlamlı olmayan katsayılar renklendirilmiştir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığının ve para arzının uzun dönem enflasyonunu her dönemde - 0.46 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 97 Cointegrating Eq: CointEq1 DENF(-1) 1.000000 BA(-1) 2.52E-09 (2.2E-09) [ 1.14705] DM2(-1) -0.978763 (0.15286) [-6.40282] C 0.002316 Error Correction: D(DENF) D(BA) D(DM2) CointEq1 -0.459033 (0.13521) [-3.39500] -3101051. (1.3E+07) [-0.23940] 0.335729 (0.15984) [ 2.10043] D(DENF(-1)) -0.008960 (0.15713) [-0.05702] -30384608 (1.5E+07) [-2.01844] -0.590572 (0.18575) [-3.17939] D(BA(-1)) 1.00E-09 (1.8E-09) [ 0.55421] -0.561343 (0.17289) [-3.24681] 1.32E-09 (2.1E-09) [ 0.61701] D(DM2(-1)) -0.069348 (0.13955) [-0.49694] -7556714. (1.3E+07) [-0.56522] -0.162465 (0.16497) [-0.98480] C -0.002628 (0.00458) [-0.57384] -160933.8 (438752.) [-0.36680] -0.002173 (0.00541) [-0.40142] 0.393799 0.287714 0.038792 0.031141 3.712102 102.7890 -3.949543 -3.637676 -0.001706 0.036899 0.337733 0.221836 3.56E+14 2983481. 2.914083 -779.3462 32.80609 33.11796 -30823.44 3382110. 0.367175 0.256430 0.054211 0.036814 3.315513 94.75654 -3.614856 -3.302989 -0.000665 0.042693 R-squared Adj. R-squared Sum sq. resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 98 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken enflasyon olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre enflasyon, bütçe açığı ve para arzı bağımsız değişkenleri ile yüzde 39,4 oranında açıklanmaktadır. 2.4.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında bütçe açığından da para arzına ve enflasyona doğru olan ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Bütçe Açığı Enflasyon Bütçe Açığı Para Arzı 99 VEC Granger Nedensellik / Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(DENF) Dışlandığında Chi-sq Df Prob. D(BA) D(DM2) 0.378789 6.558723 2 2 0.8275 0.0377 Tümü 7.441329 4 0.1143 Bağımlı değişken: D(BA) Dışlandığında Chi-sq Df Prob. D(DENF) D(DM2) 4.357263 1.220381 2 2 0.1132 0.5432 Tümü 6.600564 4 0.1586 Bağımlı değişken: D(DM2) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(DENF) D(BA) 10.38474 3.310312 2 2 0.0056 0.1911 Tümü 13.72956 4 0.0082 100 3. KAMU VE ÖZEL SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMİK BÜYÜME İLE İLİŞKİSİ Birinci bölümdeki tanımlardan ve ikinci bölümde ilgili alanlarda yapılan yorumlardan GSMH’nin bir ülkenin gelişmişlik ve kalkınma düzeyi hakkında bilgi veren önemli göstergelerden birisi olduğu anlaşılmaktadır. GSMH’nin önemli belirleyicilerinden birisi yatırımlar olup kamu sektörü ve özel sektör yatırımları milli gelir artışına ayrı ayrı katkılar sağlamaktadır. Sermaye birikimi yeterli düzeyde olmayan kalkınmakta olan ülkelerde sanayinin kurulması için gerekli altyapı yatırımları devlet tarafından sağlanır. Sanayileşmenin gelişmesi için; enerji üretimini gerçekleştirecek santral ve barajlara, üretimde kullanılacak hammaddelerin sevkiyatında ve ürün aşamasına gelen malların piyasaya sunulmasında kullanılmak üzere ulaşım imkanlarına, verimliliği artıracak teknolojik birikime, kalifiye işgücü yetiştirmek amacıyla eğitim kurumlarına, araştırma geliştirme faaliyetlerine ve özel sektörün üretime girişmesi için doğrudan ya da dolaylı teşvik mekanizmalarına ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç kamu yatırımları sayesinde bir dereceye kadar karşılanmaktadır. Zaten kamu yatırımlarını özel sermaye yatırımlarından ayıran temel etken sosyal fayda amacının, piyasa ekonomisinin temel güdüsü olan kar etme güdüsünün üzerinde olmasıdır. Ancak kamu yatırımlarının artması, diğer harcamalar ve gelirler sabitken kamu giderlerini artıracaktır. Bu ise bütçe açığının artması ile sonuçlanacak ve yukarıda incelendiği üzere enflasyon ya da borçlanmanın artmasını beraberinde getirecektir. Borçlanma ise, borç verilebilir fonlar sabitken kamunun daha yüksek faiz oranı ile borçlanmasını gerektirecek ve faiz oranının yükselmesi reel sektör yatırımlarının azalarak fonların finansal piyasalara kaymasına neden olacaktır. 101 Ekonomi doktrininde dışlama etkisi olarak bilinen bu durum kamu yatırımlarının ekonominin büyümesine engel olduğu anlamını taşımaktadır. Çalışmanın bu aşamasında da Türkiye ekonomisi için bu durumun ne kadar geçerli olduğu incelenmiştir. Kamu yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki payı, büyümeye olan etkisi ve özel yatırımları azaltıp azaltmadığı cevap aranan sorular olmuştur. Nazmi ve Ramirez (1997), Khan ve Kumar (1997), Ghura (1997), Şıklar ve Kaya (1998), Berber (2003) ve Yılmaz ve Tezcan (2007) yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisini farklı ülkeler için test etmişlerdir. Nazmi ve Ramirez (1997), Meksika için 1950 – 1990 döneminde kamu ve özel sektör yatırım harcamaları ile ekonomik büyüme arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır. Khan ve Kumar (1997), gelişmekte olan 95 ayrı ülkede 1970 – 1990 yılları arasında kamu ve özel sektör yatırımlarının ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkisi olduğunu ve özel yatırımların daha önemli olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Ghura (1997), Kamerun için 1963 – 1996 arasını inceleyen çalışmasında hükümetin özel sektörü teşvik edici çalışmalarının ekonomik büyümeyi artırdığını tespit etmiştir. Şıklar ve Kaya (1998), Türkiye için 1960 – 1996 döneminde nedensellik analizi ile yalnızca özel sektör yatırımları ve ekonomik büyüme arasında yatırımlardan ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedenselliğin olduğu sonucuna ulaşmıştır.36 Berber (2003), Türkiye için 1963 – 1999 çalışmasında özel sektör yatırım harcamalarının ekonomik büyümenin artırılabilmesinde çok önemli bir role sahip olduğunu tespit etmiştir. Yılmaz ve Tezcan (2007) ise yine Türkiye için 1980 – 2005 döneminde kamu yatırımlarında kamusal fayda ve gereklilikler gözetilerek hareket edildiğine ve özel sermaye sabit yatırımları ile dolaysız vergiler arasında pozitif yönlü ilişki olduğu sonucuna varmışlardır. 36 M.Berber. “Türkiye’de Özel ve Kamu Sektörü Yatırım Harcamaları – Ekonomik Büyüme İlişkisi Uzun Dönem Analizi”. (İktisat, İşletme ve Finans, 2003, Ağustos, s. 58 – 71.) 102 3.1. Model 5 (TR Y 1963–1999) Yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisi; kamu yatırımları, özel yatımlar ve gayrisafi milli hasıla değerleri ile bir arada incelenmiştir. Her üç değişken için de nominal değerler reel değerler haline getirilmiş, böylece enflasyon etkisinden arındırılmış veri seti kullanılmıştır. 3.1.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1963 – 1999 dönemine ait gayrisafi milli hasıla, kamu yatırımları ve özel yatırımlar için yıllık veriler kullanılmıştır. Her üç değişken için de Türkiye İstatistik Enstitüsü ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı’nın elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [bin yeni Türk lirası (YTL)]; kullanılmıştır. Sabit fiyatlarla bulunan değerler 1987’nin baz yılı olarak seçilmesi ile oluşturulmuştur. Modeldeki “R” harfi; değişkenin reel hale getirilmiş değer olarak alındığını, “L” harfi ise ilgili değişkenin logaritmik dönüşüme tabi tutulduğunu ifade etmektedir. Çalışmanın veri seti incelendiğinde değişkenler GSMH_SBT: Sabit rakamlarla Gayrisafi Milli Hasıla; RKAMU: Reel fiyatlarla hesaplanan Kamu Yatırımları; ve ROZEL: yine reel fiyatlarla hesaplanan Özel Yatırım tutarlarıdır. 3.1.2. Birim Kök Testi Kamu yatırımları, özel yatımlar ve gayrisafi milli hasıla değişkenleri için test sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Aşağıdaki çıktılarda üç serinin de seviyelerinde durağan olmadığı ancak birinci farkları alındığında yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı hale 103 geldiği görünmektedir. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (= 0) hipotezi reddedilmiştir. Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken GSMH Kamu Yatırımları Özel Yatırımlar t-istatistik değeri -1.368360 -1.563313 -0.501846 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.192337 -3.520787 -3.191277 -3.596616 -2.933158 -2.604867 -3.596616 -2.933158 -2.604867 Birinci Fark Durumunda Değişken GSMH Kamu Yatırımları Özel Yatırımlar t-istatistik değeri -4.924522 -5.329607 -5.341169 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.219126 -3.533083 -3.198312 -3.600987 -2.935001 -2.605836 -3.600987 -2.935001 -2.605836 3.1.3. Eşbütünleşme Testi Test sonrasında Akaike bilgi kriteri esas alınarak gecikme değeri 5 olarak seçilmiştir. 37 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda GSMH, kamu yatırımları ve özel yatırımlar koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. 37 Bkz. Tablo 5: Model 5 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 104 Seriler : LGSYIH_SBT LRKAMU LROZEL Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 * En çok 2 * Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 En çok 2 * Özdeğer İz İstatistiği 0.640162 0.362745 0.116251 49.48437 17.79920 3.831041 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.640162 0.362745 0.116251 31.68517 13.96816 3.831041 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 İz İstatistiği değerlerine göre yüzde 5 önem düzeyinde 3 adet koentegre denklem, yüzde 1 önem düzeyinde ise 1 adet koentegre denklem mevcuttur. En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre ise söz konusu 1 denklem yine yüzde 1 önem seviyesinde geçerli iken, yüzde 5 düzeyinde 3 adet koentegre vektör bulunamamıştır. Bu çerçevede yüzde 1 düzeyinde en az 1 denklem olduğu ispatlanmıştır. Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: LGSYH_SBT = 4,037736 + (0,351851)LRKAMU +(0,441112)LROZEL Buna göre kamu yatırımlarındaki yüzde 1’lik artış GSMH büyümesini uzun dönemde yüzde 0,35 artırırken özel yatırımlardaki yüzde 1’lik artışın etkisi yüzde 0,44 artış şeklinde olacaktır. 105 3.1.4. Hata Düzeltme Modeli Üzerinden yorum yapılan VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Anlamlı olmayan ve kullanılmayan katsayılar renklendirilmiştir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise beklenildiği gibi kısa dönem kamu ve özel yatırımlarının, uzun dönem gelir seviyesini her dönemde belirli bir oranda düzeltmesi şeklinde gerçekleşmemiş, “0 ile -1”arasında bir değer elde edilememiştir. Ancak daha geniş bir aralıktaki veri setinde bu kriterin de karşılanılacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 106 Cointegrating Eq: CointEq1 LGSYIH_SBT(-1) 1.000000 LRKAMU(-1) -0.351851 (0.02981) [-11.8047] LROZEL(-1) -0.441116 (0.03337) [-13.2196] C -4.037736 Error Correction: D(LGSYIH_SB D(LRKAMU T) ) D(LROZEL) CointEq1 0.424033 (0.20919) [ 2.02705] 2.246901 (0.58042) [ 3.87117] 1.674035 (0.82489) [ 2.02940] D(LGSYIH_SBT(-1)) 0.669465 (0.45590) [ 1.46845] 3.615529 (1.26496) [ 2.85822] 2.905041 (1.79776) [ 1.61592] D(LGSYIH_SBT(-2)) -0.100862 (0.39833) [-0.25321] 2.405686 (1.10524) [ 2.17662] -0.317431 (1.57076) [-0.20209] D(LGSYIH_SBT(-3)) 0.591301 (0.42685) [ 1.38528] 3.236421 (1.18435) [ 2.73266] 1.827487 (1.68320) [ 1.08572] D(LGSYIH_SBT(-4)) 0.061542 (0.42019) [ 0.14646] 2.121383 (1.16588) [ 1.81956] 2.229226 (1.65695) [ 1.34538] D(LRKAMU(-1)) 0.117849 (0.09110) [ 1.29359] 0.633159 (0.25278) [ 2.50481] 0.296846 (0.35925) [ 0.82630] D(LRKAMU(-2)) 0.006117 (0.08635) [ 0.07084] -0.090987 (0.23959) [-0.37977] 0.065417 (0.34050) [ 0.19212] 107 D(LRKAMU(-3)) -0.086579 (0.09537) [-0.90785] 0.057239 (0.26461) [ 0.21631] 0.137796 (0.37607) [ 0.36641] D(LRKAMU(-4)) 0.312932 (0.10725) [ 2.91777] 1.158016 (0.29758) [ 3.89143] 0.758738 (0.42292) [ 1.79403] D(LROZEL(-1)) -0.149779 (0.11047) [-1.35582] -1.046179 (0.30652) [-3.41310] -0.322525 (0.43563) [-0.74037] D(LROZEL(-2)) 0.084561 (0.10158) [ 0.83244] -0.502472 (0.28185) [-1.78274] 0.186006 (0.40057) [ 0.46435] D(LROZEL(-3)) -0.082310 (0.11481) [-0.71695] -0.564436 (0.31855) [-1.77192] -0.621496 (0.45272) [-1.37281] D(LROZEL(-4)) -0.291037 (0.12279) [-2.37024] -1.296158 (0.34069) [-3.80447] -0.988484 (0.48419) [-2.04150] C -0.057853 (0.04887) [-1.18387] -0.545250 (0.13559) [-4.02129] -0.387017 (0.19270) [-2.00837] 0.686812 0.328883 0.015514 0.033289 1.918851 73.81253 -3.665325 -2.878945 0.040794 0.040635 0.807049 0.586534 0.119440 0.092366 3.659834 42.17634 -1.624280 -0.837900 0.040291 0.143645 0.478035 -0.118497 0.241246 0.131270 0.801356 31.27975 -0.921274 -0.134894 0.046994 0.124122 R-squared Adj. R-squared Sum sq. Resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 108 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken GSMH’deki değişme olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre GSMH büyümesi; kamu yatırımı ve özel yatırım bağımsız değişkenleri ile yüzde 68.7 oranında açıklanmaktadır. İncelenen tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlı görünmektedir. 3.1.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında Özel Yatırımlardan GSMH’ye ve Kamu Yatırımlarına; ve GSMH’den de Kamu Yatırımlarına doğru kuvvetli ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi : Özel Yatırımlar GSMH Özel Yatırımlar Kamu Yatırımları Kamu Yatırımları GSMH 109 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(LGSYIH_SBT) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(LRKAMU) D(LROZEL) 16.33864 7.318253 5 5 0.0059 0.1980 Tümü 18.13746 10 0.0527 Bağımlı değişken: D(LRKAMU) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(LGSYIH_SBT) D(LROZEL) 16.60495 25.71555 5 5 0.0053 0.0001 Tümü 31.76833 10 0.0004 Bağımlı değişken: D(LROZEL) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(LGSYIH_SBT) D(LRKAMU) 7.304533 3.851625 5 5 0.1990 0.5710 Tümü 10.33433 10 0.4117 110 4. İKİZ AÇIKLAR Göreceli olarak birçok ülkede mali ve cari açıkların yaygın olarak bir arada görülmesi ikiz açıklar adıyla anılan konuda araştırmaların yoğunlaşmasına neden olmuştur. İkiz açık hipotezine büyük bir motivasyon olarak Nourmandin (1999) ve Mann (2002)’ın çalışmaları örnek gösterilebilir. Bu çalışmalarda; 1980’lerde Amerikan ekonomisinde ikiz açıkların bir arada ortaya çıkmasına dikkat çekilmiştir. Daha yeni tarihli çalışmalarda ise bu bulgulara tam ters sonuçlar elde edilmiştir. İki değişkenin negatif korale olduğu ülke örneklerine ve bir ilişkinin olmadığı örneklere rastlanılmıştır.38 Türkiye için Zengin (2000), 1987 – 1999 döneminde ikiz açıklar hipotezini doğrular nitelikte sonuçlar bulmuştur. Özkazanç ve Tunç (2001), 1984 – 1999 döneminde Ricardocu denklik hipotezinden ziyade Keynezyen ikiz açık hipotezini doğrulamış; Utkulu (2001) dış açıkların belirleyicileri arasında maliye politikasının önemini vurgulamıştır. Kuştepeli (2001), 1975 – 1995 dönemi için bütçe açıklarından cari işlemler açıklarına doğru nedensellik bağı bulamamıştır. McCoskey ve Kao (1999) ile aynı çerçevede ikiz açıkları; cari açık, bütçe açığı ve bazı diğer faktörler arasında mevcut olan uzun dönemli ilişki olarak tanımlayabiliriz.39 Bu bağlamda izleyen aşamada kurulmuş olan üç modelin cari ve mali denge alanındaki tartışmalara şu katkıları sağlaması beklenmektedir: Öncelikle, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) ve AB ekonomilerinde ikiz açıklar incelenirken 40 genellikle Türkiye veri setine dahil edilmediği için 38 Meksika için 1990 – 2001 döneminde -0,58; Bulgaristan ve Estonya için -0,2 ; Polonya için 0 ve Çek Cumhuriyeti ve Macaristan için 0,3 cari açık ve bütçe açığı korelasyonlarına rastlanan çalışma için bkz. Fidrmuc, J., “Twin Deficits: Implications of Current Account and Fiscal İmbalances for the Accession Countries”, Focus on Transition, 2, 2002, pp: 72 - 82 39 ibid 40 (bkz. Fidrmuc, 2002) 111 karşılaştırmalı analiz yapılamamakta ve izlenecek politikalarda bu ülkelere kıyasla hangi noktada olduğumuz tam olarak değerlendirilemeden karar alınmaktadır. İkinci olarak konu üzerinde mevcut olan çalışmalar genellikle yıllık verilerle hazırlandığı için (bkz. Edwards, 2001, Ventura, 2002, Hatemi - Shukur, 2002 ve diğerleri) çeyreklik verilerle yürütülen bu çalışmanın pozitif katkıları olacaktır. Üçüncü olarak cari açık ve bütçe açığı arasındaki uzun dönemli ilişkilerin incelendiği bu çalışmada modellere yatırım değişkeni de eklenerek Feldstein – Horioko Bulmacası41 Türkiye için sınanmış olacaktır. 41 Feldstein Horioko Bulmacası Ek 3’ de kuramsal olarak açıklanmıştır. 112 4.1. Model 6 (TR Q 1991:4–2001:4) Ekonomide dış denge ve iç dengenin uzun dönem ilişkisi incelenirken cari açık, bütçe açığı ve yatırım harcamaları değerleri kullanılmıştır. 4.1.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1991 – 2001 dönemine ait cari açık, bütçe açığı ve özel yatırımlar için çeyreklik veriler kullanılmıştır. Bütçe açığı için Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nün basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar Türk lirası (TL)]; cari açık için TCMB kaynaklarından Ödemeler Dengesi Analitik Sunum, cari işlemler hesabı [milyon Amerikan doları ($)] ve yatırım için de Türkiye İstatistik Enstitüsü ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı’nın elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [bin yeni Türk lirası (YTL)]; kullanılmıştır. Cari açık için yeni Türk lirası üzerinden kur dönüşümü yapılmış olup verilerde birim bütünlüğü sağlanmıştır. . Çalışmada kullanılan veri setindeki değişkenler: “CAD: Cari Açık, INV: Yatırım ve BD: Bütçe Açığı”dır. Bütçe açığı ve cari açık değişkenlerinin her ikisi de eksi işaretli ve artı işaretli değerlerden oluştuğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından bu değişkenlerin ikisi de pozitif işaretli olacak şekilde düzeltilmiştir. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değişken BA harfleri ile cari açık için oluşturulan değişken ise CA harfleri ile tanımlanmıştır. 4.1.2. Birim Kök Testi Cari açık, bütçe açığı ve yatırım değişkenleri için test sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu 113 görülmüştür. Bu nedenle H0: değişken durağan değildir (= 0) hipotezi reddedilmiştir. Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Cari Açık Bütçe Açığı Yatırımlar t-istatistik değeri 0.405767 1.532719 -0.064925 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.356068 -3.595026 -3.233456 -4.252879 -3.548490 -3.207094 -4.252879 -3.548490 -3.207094 Birinci Fark Durumunda Değişken Cari Açık Bütçe Açığı Yatırımlar t-istatistik değeri -3.801745 -7.231675 -8.660769 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -4.374307 -3.603202 -3.238054 -4.234972 -3.540328 -3.202445 -4.262735 -3.552973 -3.209642 4.1.3. Eşbütünleşme Testi Belirlenen denklem üzerinden 4. derece gecikme tüm bilgi kriterlerine göre en uygun gecikme değeridir. 42 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda cari açık, bütçe açığı ve özel yatırımlar koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. 42 Bkz. Tablo 6: Model 6 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 114 Seriler : CA BA INV Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 ** En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 ** En çok 2 Özdeğer İz İstatistiği 0.827078 0.680468 0.013106 104.7240 41.54722 0.474935 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.827078 0.680468 0.013106 63.17683 41.07228 0.474935 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Gerek İz İstatistiği gerekse En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre yüzde 1 ve yüzde 5 önem düzeylerinde 2 adet koentegre denklem mevcuttur. Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: CA = 35871,1620 - (0,003016) BA – (3,067733) INV 4.1.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Anlamlı olmayan katsayılar koyu renk ile belirtilmiştir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığının ve yatırımların, uzun dönem cari açığını her dönemde -0,16 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 115 Cointegrating Eq: CointEq1 CA(-1) 1.000000 BA(-1) 0.003016 (0.00066) [ 4.55265] INV(-1) 3.067733 (0.49758) [ 6.16530] C -35871.16 Error Correction: D(CA) D(BA) D(INV) CointEq1 -0.164982 (0.09899) [-1.66667] -1140.729 (132.221) [-8.62742] 0.102303 (0.04501) [ 2.27289] D(CA(-1)) 0.834517 (0.30000) [ 2.78169] 1217.387 (400.722) [ 3.03798] -0.446709 (0.13641) [-3.27471] D(CA(-2)) -0.677043 (0.30931) [-2.18886] 531.2600 (413.156) [ 1.28586] -0.571969 (0.14064) [-4.06678] D(CA(-3)) 0.371810 (0.52715) [ 0.70532] 5778.977 (704.125) [ 8.20731] -0.809491 (0.23969) [-3.37718] D(CA(-4)) 1.386449 (0.55460) [ 2.49992] 5589.685 (740.788) [ 7.54559] -0.115951 (0.25217) [-0.45981] D(BA(-1)) 0.000334 (0.00025) [ 1.32863] 2.308425 (0.33565) [ 6.87741] -0.000392 (0.00011) [-3.43060] D(BA(-2)) 0.000462 (0.00025) [ 1.87174] 2.527050 (0.32965) [ 7.66579] -0.000367 (0.00011) [-3.26895] D(BA(-3)) 0.000527 (0.00026) [ 2.04183] 0.334168 (0.34506) [ 0.96843] 8.77E-05 (0.00012) [ 0.74668] 116 D(BA(-4)) -0.000224 (0.00023) [-0.96201] -1.086550 (0.31041) [-3.50041] 0.000176 (0.00011) [ 1.66613] D(INV(-1)) -0.852046 (0.61049) [-1.39567] 4484.324 (815.448) [ 5.49922] -0.221000 (0.27759) [-0.79614] D(INV(-2)) 2.737606 (0.64020) [ 4.27619] 8168.179 (855.126) [ 9.55202] -1.261828 (0.29110) [-4.33473] D(INV(-3)) -1.094665 (0.58747) [-1.86334] 2796.344 (784.701) [ 3.56358] 0.187391 (0.26712) [ 0.70152] D(INV(-4)) 2.977169 (0.60945) [ 4.88503] 5396.812 (814.053) [ 6.62956] -0.146616 (0.27712) [-0.52908] C -321.2484 (189.161) [-1.69828] -2201764. (252667.) [-8.71410] 254.5959 (86.0114) [ 2.96003] 0.877124 0.804515 2022194. 303.1797 12.08015 -247.9329 14.55183 15.16764 27.13750 685.7147 0.960110 0.936538 3.61E+12 404963.9 40.73153 -507.0331 28.94628 29.56210 -293950.8 1607529. 0.975218 0.960574 418090.8 137.8555 66.59577 -219.5606 12.97559 13.59140 147.0291 694.2790 R-squared Adj. R-squared Sum sq. Resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent Determinant resid covariance (dof adj.) Determinant resid covariance Log likelihood Akaike information criterion Schwarz criterion 1.26E+20 2.87E+19 -959.6996 55.81664 57.79604 117 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken cari açıktaki değişme olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre cari açık; bütçe açığı ve özel yatırım bağımsız değişkenleri ile yüzde 87.7 oranında açıklanmaktadır. 4.1.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında yatırımlar ve cari açıktan bütçe açığına; ve cari açık ve bütçe açığından yatırımlara doğru kuvvetli ilişkiler tespit edilmiştir. Ayrıca zayıf da olsa yatırımlardan cari açığa doğru ilişki bulunmuştur. Nedensellik ilişkisi : Yatırımlar Cari Açık Yatırımlar Bütçe Açığı Cari Açık Bütçe Açığı Bütçe Açığı Yatırımlar Cari Açık Yatırımlar 118 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(CA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(BA) D(INV) 8.740642 31.00850 4 4 0.0679 0.0000 Tümü 113.2324 8 0.0000 Bağımlı değişken: D(BA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(INV) 92.51112 115.0896 4 4 0.0000 0.0000 Tümü 166.2986 8 0.0000 Bağımlı değişken: D(INV) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(BA) 55.22303 26.73336 4 4 0.0000 0.0000 Tümü 91.45552 8 0.0000 119 4.2. Model 7 (TR Q 2001:2–2006:4) Dış denge ve mali dengenin uzun dönem ilişkisi 4.1 nolu modelde olduğu gibi cari açık, bütçe açığı ve yatırım harcamaları değerleri kullanılarak incelenmiştir. Ancak bu kez zaman aralığı kurun serbest dalgalanmaya bırakıldığı dönemi kapsayacak şekilde seçilmiştir. 4.2.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 2001 – 2006 dönemine ait cari açık, bütçe açığı ve özel yatırımlar için çeyreklik veriler kullanılmıştır. Bütçe açıkları için Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nün basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar Türk lirası (TL)]; cari açık için TCMB kaynaklarından Ödemeler Dengesi Analitik Sunum, cari işlemler hesabı [milyon Amerikan doları ($)] ve yatırım için de Türkiye İstatistik Enstitüsü ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı’nın elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [bin yeni Türk lirası (YTL)]; kullanılmıştır. Cari açık için yine TCMB’nin elektronik veri dağıtım sisteminde sunmuş olduğu Amerikan doları, yeni Türk lirası üzerinden kur dönüşümü yapılmış olup verilerde birim bütünlüğü sağlanmıştır. Çalışmada kullanılan veri setindeki değişkenler CAD: “Cari Açık, INV: Yatırım ve BD: Bütçe Açığı”dır. Bütçe açığı ve cari açık değişkenlerinin her ikisi de eksi işaretli ve artı işaretli değerlerden oluştuğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından bu değişkenlerin ikisi de pozitif işaretli olacak şekilde düzeltilmiştir. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değişken BA harfleri ile cari açık için oluşturulan değişken ise CA harfleri ile tanımlanmıştır. 120 4.2.2. Birim Kök Testi Cari açık, bütçe açığı ve yatırım değişkenleri için ayrı ayrı birim kök testleri yapılmış olup sonuçlar yukarıda verildiği için ayrıca burada tekrar edilmemiştir. Tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmüş olup H0: değişken durağan değildir , (=0) hipotezi reddedilmiştir. 4.2.3. Eşbütünleşme Testi Belirlenen denklem üzerinden gecikme değeri beş kriterden dördünün oyu ile 3 olarak seçilmiştir.43 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda cari açık, bütçe açığı ve özel yatırımlar koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. Seriler Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı Yok ** En çok 1 En çok 2 43 : CA BA INV Özdeğer İz İstatistiği 0.809513 0.184625 0.017308 43.23400 5.096031 0.401566 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.809513 0.184625 0.017308 38.13797 4.694465 0.401566 Bkz. Tablo 7: Model 7 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 121 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Gerek İz İstatistiği gerekse En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre yüzde 1 ve yüzde 5 önem düzeylerinde 1 adet koentegre denklem mevcuttur. Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: CA = 20452,4742 + (0,000420) BA – (0,948442) INV 4.2.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Anlamlı olmayan katsayılar koyu renk ile vurgulanmıştır. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönemde bütçe açığının ve özel yatırımların uzun dönem cari açığını her dönemde -0,79 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 122 Cointegrating Eq: CointEq1 CA(-1) 1.000000 BA(-1) -0.000420 (8.1E-05) [-5.21557] INV(-1) 0.948442 (0.07048) [ 13.4573] C -20452.47 Error Correction: D(CA) D(BA) D(INV) CointEq1 -0.786979 (0.24445) [-3.21942] 1797.302 (402.796) [ 4.46206] -0.006186 (0.13771) [-0.04492] D(CA(-1)) -0.205712 (0.23382) [-0.87978] -696.9666 (385.286) [-1.80896] -0.211223 (0.13173) [-1.60350] D(BA(-1)) -0.000330 (0.00012) [-2.86224] 0.006043 (0.18970) [ 0.03185] 0.000197 (6.5E-05) [ 3.03911] D(INV(-1)) 0.661342 (0.71152) [ 0.92947] 483.1281 (1172.43) [ 0.41207] 0.061184 (0.40084) [ 0.15264] C -1854.808 (895.273) [-2.07178] 412323.7 (1475212) [ 0.27950] 1261.995 (504.361) [ 2.50217] 0.919253 0.851965 30818481 1602.563 13.66131 -194.8791 17.90253 18.44559 -498.1352 4165.164 0.824243 0.677778 8.37E+13 2640671. 5.627593 -365.2443 32.71690 33.25996 -109556.2 4651968. 0.940551 0.891010 9781005. 902.8199 18.98526 -181.6809 16.75486 17.29792 807.1883 2734.683 R-squared Adj. R-squared Sum sq. resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 123 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken cari açıktaki değişme olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre cari açık; bütçe açığı ve özel yatırım bağımsız değişkenleri ile yüzde 91,9 oranında açıklanmaktadır. Üzerinden yorum yapılan tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlı gözükmektedir. 4.2.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında yatırımlardan cari açığa, cari açıktan bütçe açığına; ve cari açık ve bütçe açığından da yatırımlara doğru kuvvetli ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Yatırımlar Cari Açık Cari Açık Bütçe Açığı Cari Açık Yatırımlar Bütçe Açığı Yatırımlar 124 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(CA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(BA) D(INV) 12.41173 2.997849 3 3 0.0061 0.3920 Tümü 14.64756 6 0.0232 Bağımlı değişken: D(BA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(INV) 5.731816 20.24832 3 3 0.1254 0.0002 Tümü 38.84573 6 0.0000 Bağımlı değişken: D(INV) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(BA) 8.582081 11.96971 3 3 0.0354 0.0075 Tümü 19.78502 6 0.0030 125 4.3. Model 8 (ABD Q 1981:1–1997:2) Dış denge ve mali dengenin uzun dönem ilişkisi 4.1 ve 4.2. nolu modellerde olduğu gibi cari açık, bütçe açığı ve yatırım harcamaları değerleri kullanılarak incelenmiştir. Ancak burada incelemeye konu olarak 1981 – 1997 yıllarına ait çeyreklik değerler ve ülke olarak da Amerika Birleşik Devletleri seçilmiştir. 4.3.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada 1981 – 1997 dönemine ait cari açık, bütçe açığı ve özel yatırımlar için çeyreklik veriler kullanılmıştır. Bütçe açıkları için Birleşik Devletler Ticaret Birimi, Ekonomik Analiz Bürosu’nun elektronik ortamda ve basılı kaynaklarda açıkladığı değerler [milyar dolar (USD)]; cari açık ve yatırım değerleri için ise Uluslararası Para Fonu tarafından yayınlanan istatistiklerden faydalanılmıştır [milyar dolar (USD)]. Çalışmada kullanılan veri setindeki değişkenler: “CAD: Cari Açık, INV: Yatırım ve BD: Bütçe Açığı”dır. Bütçe açığı ve cari açık değişkenlerinin her ikisi de eksi işaretli ve artı işaretli değerlerden oluştuğu için çalışmada kolaylık sağlaması açısından bu değişkenlerin ikisi de pozitif işaretli olacak şekilde düzeltilmiştir. Bütçe Açığı için oluşturulan bu yeni değişken BA harfleri ile cari açık için oluşturulan değişken ise CA harfleri ile tanımlanmıştır. Ayrıca birim kök testinde bütçe açığı değişkeninde sorun tespit edildiği için bu değişkene mevsimsel düzeltme (MD) uygulanmış ve sistemde oluşturulan yeni değişken BA_MD olarak adlandırılmıştır. 126 4.3.2. Birim Kök Testi Cari açık, bütçe açığı ve yatırım değişkenleri için test sonucunda elde edilen değerler ve karar kriterleri aşağıda sunulmuştur. Bütçe açığı değişkenin gerek seviyede gerekse birinci fark durumunda üzerinde çalışılmaya uygun olmadığı görülmektedir. Bu sorunu ortadan kaldırmak için ilgili değişkene mevsimsel düzeltme uygulanmış ve birim kök testine tabi tutulmuştur. Yeni değişken için elde edilen sonuçlar analize uygundur. Diğer taraftan cari açık hariç tüm değişkenlerin birinci farklarının yüzde 1 önem seviyesinde istatiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür. Cari açık ise yüzde 5 ve üzeri seviyelerde anlamlı olduğu için model kurulmasında herhangi bir engel yoktur. Bu nedenlerle H0: değişken durağan değildir, (= 0) hipotezi reddedilmiştir. Değişkenler İçin Birim Kök Testi Sonuçları Seviyede Değişken Cari Açık Bütçe Açığı Bütçe Açığı (MD) Yatırımlar t-istatistik değeri 0.644538 -4.016297 -2.832887 1.258257 %1 -3.482879 -4.030157 -4.029041 -3.479281 ADF kritik değerleri %5 % 10 -2.884477 -2.579080 -3.444756 -3.147221 -3.444222 -3.146908 -2.882910 -2.578244 Birinci Fark Durumunda Değişken Cari Açık Bütçe Açığı Bütçe Açığı (MD) Yatırımlar t-istatistik değeri -2.925274 -3.305923 -4.213090 -5.705031 ADF kritik değerleri %1 %5 % 10 -3.482879 -2.884477 -2.579080 -4.030729 -3.445030 -3.147382 -4.029041 -3.444222 -3.146908 -3.479281 -2.882910 -2.578244 127 4.3.3. Eşbütünleşme Testi Belirlenen denklem üzerinden gecikme değeri 5 olarak seçilmiştir. 44 Bu aşamayı takiben Johansen – Juselius eşbütünleşme testi yapılmıştır. Test sonucunda cari açık, bütçe açığı ve yatırım harcamaları koentegre vektörü bulunmuş ve bu katsayılar çerçevesinde uzun dönemli ilişki incelenmiştir. Seriler : CA BA_MD INV Koentegre Denklem Sayısı Yok * En çok 1 En çok 2 Koentegre Denklem Sayısı Yok * En çok 1 En çok 2 Özdeğer İz İstatistiği 0.337783 0.088400 0.007325 33.79651 6.593790 0.485259 Özdeğer En Büyük Özdeğer İstatistiği 0.337783 0.088400 0.007325 27.20272 6.108535 0.485259 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 29.68 15.41 3.76 35.65 20.04 6.65 Kritik Değerler Yüzde 5 Yüzde 1 20.97 14.07 3.76 25.52 18.63 6.65 Gerek İz İstatistiği gerekse En Büyük Özdeğer İstatistiği değerlerine göre yüzde 5 önem düzeyinde 1 adet koentegre denklem mevcuttur. Uzun dönem ilişki şu şekilde çıkmıştır: CA = 41,151454 + (0,549091) BA_MD + (0,094549) INV 44 Bkz. Tablo 8: Model 8 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri 128 4.3.4. Hata Düzeltme Modeli VEC denklemi katsayıları istatistiki olarak yüzde 95 önem seviyesinde anlamlı gözükmektedir. Anlamlı olmayan katsayılar koyu renk ile işaretlenmiştir. Hata düzeltme teriminin yorumu ise kısa dönem bütçe açığı ve yatırım miktarının, uzun dönem cari açığını her dönemde -0,09 kadar düzeltmesi şeklinde yapılabilir. Bir başka deyişle bu değer; bütçe açığı, cari açık ve yatırım değişkenleri arasında kısa dönemde görülen dengesizliğin uzun dönem dengesine yaklaştırılması ifade etmektedir. Bu çerçevede VEC modelimiz şu şekildedir: 129 Cointegrating Eq: CointEq1 CA(-1) 1.000000 BA_MD(-1) -0.549091 (0.32633) [-1.68262] INV(-1) -0.094549 (0.02582) [-3.66206] C -41.15145 Error Correction: D(CA) D(BA_MD) D(INV) CointEq1 -0.092194 (0.03489) [-2.64278] -0.111863 (0.02592) [-4.31556] 0.001231 (0.08616) [ 0.01428] D(CA(-1)) -0.069081 (0.14598) [-0.47321] -0.090854 (0.10847) [-0.83759] -0.328392 (0.36055) [-0.91080] D(CA(-2)) -0.466478 (0.12879) [-3.62211] -0.275098 (0.09569) [-2.87482] 0.010324 (0.31808) [ 0.03246] D(CA(-3)) -0.191892 (0.15050) [-1.27504] -0.177782 (0.11183) [-1.58982] -0.040908 (0.37170) [-0.11006] D(CA(-4)) 0.466927 (0.13807) [ 3.38179] -0.320161 (0.10259) [-3.12076] -0.232216 (0.34101) [-0.68097] D(BA_MD(-1)) -0.367690 (0.19396) [-1.89574] -0.235538 (0.14412) [-1.63437] 0.872923 (0.47903) [ 1.82226] D(BA_MD(-2)) 0.232974 (0.14845) [ 1.56941] 0.119539 (0.11030) [ 1.08376] 0.195069 (0.36663) [ 0.53205] D(BA_MD(-3)) 0.094920 (0.14272) [ 0.66506] 0.281219 (0.10605) [ 2.65179] 0.242635 (0.35250) [ 0.68832] 130 D(BA_MD(-4)) -0.145026 (0.15047) [-0.96381] -0.460622 (0.11181) [-4.11986] -0.135324 (0.37164) [-0.36413] D(INV(-1)) -0.088028 (0.05847) [-1.50563] 0.096320 (0.04344) [ 2.21722] 0.210019 (0.14440) [ 1.45444] D(INV(-2)) -0.087260 (0.06348) [-1.37464] -0.018035 (0.04717) [-0.38238] 0.291166 (0.15678) [ 1.85719] D(INV(-3)) -0.020142 (0.05878) [-0.34268] -0.027499 (0.04367) [-0.62963] -0.063066 (0.14517) [-0.43442] D(INV(-4)) 0.064022 (0.05749) [ 1.11363] -0.055149 (0.04272) [-1.29106] -0.090715 (0.14199) [-0.63890] C 1.035519 (1.64964) [ 0.62772] 0.528402 (1.22573) [ 0.43109] 9.211878 (4.07428) [ 2.26098] 0.726334 0.636974 1459.447 5.457529 8.128152 -195.8232 6.449186 7.013188 -0.502727 9.057891 0.692731 0.592399 805.7512 4.055108 6.904345 -176.2199 5.855149 6.419151 0.209475 6.351622 0.403782 0.209099 8902.497 13.47901 2.074046 -255.4962 8.257461 8.821463 14.28758 15.15642 R-squared Adj. R-squared Sum sq. Resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent 131 VEC çıktıları yukarıda görüldüğü gibidir. İncelenen bağımlı değişken cari açıktaki değişme olduğu için birinci denklem dikkate alınmıştır. Buna göre cari açık; bütçe açığı ve özel yatırım bağımsız değişkenleri ile yüzde 72,6 oranında açıklanmaktadır. Üzerinden yorum yapılan tüm katsayılar istatiksel olarak anlamlı gözükmektedir. 4.3.5. Granger Nedensellik Testi VEC modeli çerçevesinde Granger Nedensellik Testi yapıldığında yatırımlardan ve cari açıktan bütçe açığına doğru ve yatırımlardan da cari açığa doğru ilişkiler tespit edilmiştir. Nedensellik ilişkisi: Yatırımlar Cari Açık Cari Açık Bütçe Açığı Yatırımlar Bütçe Açığı 132 VEC Granger Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Testleri Bağımlı değişken: D(CA) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(BA_MD) D(INV) 9.335060 6.761153 5 5 0.0964 0.2390 Tümü 18.95070 10 0.0409 Bağımlı değişken: D(BA_MD) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(INV) 11.13445 11.20610 5 5 0.0488 0.0474 Tümü 27.28246 10 0.0023 Bağımlı değişken: D(INV) Dışlandığında Chi-sq df Prob. D(CA) D(BA_MD) 2.583596 4.729094 5 5 0.7639 0.4498 Tümü 7.307508 10 0.6961 133 SONUÇ Çalışmanın bütçe açığı ve enflasyon ilişkisinin incelendiği kısmında dört farklı model kurulmuş olup bütçe açıklarının para arzı artışı ile finanse edildiği 1987 – 1994 aralığını kapsayan dönemde (model 3) bu şekilde açık finansmanının enflasyona yol açtığı görülmüştür. M2 tanımlı para arzı artışının da yine enflasyon üzerinde beklendiği gibi pozitif yönlü artış yarattığı tespit edilmiştir. Bütçe açıklarının parasallaşma yerine borçlanma ile finanse edildiği 1995 – 2007 döneminde ise (model 4); bütçe açığı değişkeninin enflasyon üzerinde etkili olmadığı görülmüştür. M2 tanımlı para arzı artışı, enflasyon artışında etkili olmaya bu dönemde de devam etmiştir. Bunun arkasındaki iktisadi mantık; daha önce ifade edilen toplam talebin iki kaynağı olan para arzı artışı ve kamu harcamalarındaki artışın milli gelir ile olan ilişkisinde yatar. Eğer para arzı artışı, ekonominin nominal büyüme oranından daha yüksek bir seviyede gerçekleşiyorsa ya da ekonomi tam istihdam seviyesinde faaliyet gösteriyorsa kamu harcamalarındaki artış enflasyonla sonuçlanır. Bu çerçevede dinamik toplam talep denklemi şu şekilde gösterilir: t = m t - (Y t – Yt-1) + g t 45 Model 2, model 3 ve model 4 bu denklem çerçevesinde tutarlı sonuçlar vermiştir. Model 1 ise bu denklemden farklı olarak Amerika için bütçe açığının enflasyonu azaltıcı yönde sonuç verdiğini ortaya koymaktadır. Bunun sebebini de : enflasyon oranını, m: para arzındaki yüzde artışı, Y: cari GSMH’ yi, yüzde artışı göstermektedir. 45 134 g: kamu harcamalarındaki konvertibl bir paraya sahip olan Amerika Birleşik Devletleri’nin söz konusu dönemde bu açığı dış ülkelere ihraç etmesine bağlayabiliriz. Model 2’de Türkiye için veri seti yıllık olarak kullanıldığında gözlem sayısı 20 olmaktadır (1987 – 2007) ve bu sayı da - her ne kadar model 3 ve model 4 ile tutarlı olsa da - ekonometrik model sonuçlarına temkinli yaklaşılmasını gerektirmektedir. Daha geniş veri setinin kullanıldığı ABD ekonomisi örneklemi için elde edilen bulgular da bu bağlamda model 2, model 3 ve model 4 ile benzer sonuçlar vermiştir. Dört modelin tamamında para arzı artışları enflasyonla sonuçlanmıştır. Bütçe açığı ise konvertibl paraya sahip olmak ya da borçlanma ile finansman durumlarının dışında yine enflasyonisttir. Bu nedenle bütçe açığını azaltıcı girişimler enflasyonu kontrol etmekte faydalı olacaktır. Çalışmada GSMH, kamu yatırımları ve özel sektör yatırımları arasındaki uzun dönemli ilişkinin incelendiği VEC modeli çerçevesinde (model 5); daha önce yapılan akademik çalışmalarla tutarlı olarak her iki değişkenin de GSMH büyümesine pozitif katkı sağladığı ve özel sektör yatırımı katsayısının, kamu yatırımı katsayısından daha büyük olması nedeniyle büyümeye nispi olarak daha yüksek katkısının olduğu sonucuna varılmıştır. İncelenen dönemde izlenen ekonomi politikası, özellikle 24 Ocak 1980 kararları ile, özel sektör yatırımlarını destekler niteliktedir. Kamu yatırımları özel sektörü üretim yapmaya teşvik edici çerçevede olduğu sürece büyümeye katkı sağlamaktadır ve özel sektör yatırımını engelleyici bir nitelik taşımamaktadır. Yatırım harcamaları bir yana, aynı dönemde vergi teşvikleri uygulanmış ve üretimin ihracata yönelik olması mali olarak desteklenmiştir. Bu da, izleyen dönemlerde GSMH artışı ve ekonomik büyüme olarak kendi kendini besleyen bir süreç oluşturmuştur. 135 Türkiye gibi gelişmekte olan ve üretim açığı olan ekonomilerin büyümeyi sağlamak için yatırımlara, yatırımlar için de sermaye birikimine ihtiyacı vardır. Yatırımları kamu sektörü ve özel sektör yatırımları olarak düşünürsek, kamu yatırımlarının üretim altyapısını sağlamaya yönelik ve özel sektörü yatırım yapmaya teşvik edici nitelikte olması gerektiğini söyleyebiliriz. Zaten incelenen dönemde varılan sonuç da kamu yatırımlarının büyümeye katkısının azımsanmayacak kadar önemli olduğu ve özel sektör yatırımlarının da büyümenin motoru olduğu yönünde çıkmıştır. Dış ve iç açıkların bir arada ve yüksek oranda seyretmesi konusu ise son 20 yılda dikkat çeken ve üzerinde birçok araştırmanın yapıldığı bir konudur. Çalışmada ikiz açıklar hipotezine yer verilmesi de bu bağlamda Türkiye’de yaşanan iç ve dış dengesizliklerin ilişkili olup olmadığını test etmek içindir. “İç ve dış açıkların birbiri ile yakından ilgili oldukları tartışması literatürde yeni değildir. Klasik, Keynezyen ve Monetarist ekonomi okulları özellikle farklı ekonomi politikası araçlarının dış açıkları etkileyen ve düzelten bir rolünün olduğuna ilişkin teoriler ortaya koymuşlardır. … Esneklik yaklaşımı, döviz kurunu dış dengeyi belirleyen temel unsur olarak görmekte ve dış açıkları gidermede devalüasyonu temel makroekonomi politikası aracı olarak önermektedir. Keynezyen yaklaşım ise gelir ve harcamaların belirleyici etkisini vurgulamakta ve dış açıkları gidermede daraltıcı maliye politikasını temel makroekonomi politikası olarak önermektedir. Monetarist yaklaşım ise ödemeler dengesi açığına temelde aşırı para arzının yol açtığını öne sürmektedir. Paranın temel belirleyici olarak kabul edilmesi, doğal olarak bu yaklaşımın düzeltme aracı olarak para politikasını önermektedir.”46 46 Daha geniş bilgi için bkz. Utkulu, U., “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Dış Ticaret Açıkları Gerçekten İkiz mi? Koentegrasyon ve Nedensellik Bulguları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı: 1, 2003, ss:45 - 61 136 Model sonuçları incelendiğinde; genel olarak Türkiye ekonomisi ve ABD için Keynezyen ikiz açık hipotezinin geçerli olduğu söylenebilir. İncelenen dönemlerde cari açık, bütçe açığı ve yatırım değişkenleri arasında uzun dönemli ilişkinin varlığı tespit edilmiştir. Türkiye ekonomisi için, kurun sabit olduğu 2001 yılına kadar olan dönem ve kurun dalgalanmaya bırakıldığı dönemi kapsayacak şekilde iki ayrı model kurulmuştur (model 6 ve model 7). Konuya bütçe açığı değişkeni açısından baktığımızda Model 6’da bütçe açığının cari açığı ters yönde etkilediği sonucu elde edilmişken model 7’de bütçe açığındaki artışların cari açıkta da artışa neden olduğu görülmüştür. Model 6 kapsamında bütçe açığı arttığı zaman cari açık azalmaktadır, ancak katsayıya baktığımızda (0,00302), bu düşüşün oldukça küçük bir miktar olacağı anlaşılmaktadır. Model 7 kapsamında ise bütçe açığı arttığı zaman cari açıktaki artış katsayıya göre (0,00042) birim kadardır. Model sonuçları için beklentilerin arkasındaki iktisadi mantık şöyledir: Kurun sabit, sermaye hareketliliğinin tam olduğu Mundell - Fleming modeline göre bütçe açığı milli geliri artırıcı yani, genişleyici maliye politikası özelliği taşıdığında gelir artışına bağlı olarak ithalat da artar. Bunun sonucunda cari açık artış eğilimi gösterir. Oysa model 6’da Türkiye ekonomisi için elde edilen bulgu 1991:4 – 2001:4 dönemleri için bütçe açığındaki artışların cari açıkları arttırmadığı yönündedir. Kurun dalgalanmaya bırakıldığı dönem sonrası için ise şunlar söylenebilir: Bütçe açıklarının borçlanma kanalı ile finansmanı, fonlar sabitken faiz oranının yükselmesine; yükselen faiz oranı ise dış piyasalardan ulusal paraya talep oluşmasından dolayı kurun değerlenmesine sebep olacaktır. Ulusal paranın değerindeki artış, ceteris paribus ithalatı artırırken ihracatı azaltacak; bu ise cari 137 açık artışı ile sonlanacaktır. Nitekim model 7 kapsamında Türkiye ekonomisi için 2001:2 – 2006:4 dönemini kapsayan çalışmada teori ile paralel olarak bütçe açığındaki artışların cari açıkları tetikleyerek ikiz açıklar hipotezini desteklediği yönünde sonuçlar elde edilmiştir. Yatırım değişkeninin cari açık üzerindeki etkisi gerek model 6’da gerekse model 7’de negatiftir. Katsayı model 7’de nispi olarak azalmıştır. Başka bir deyişle yatırım artışlarının, kurun serbest olduğu ve dalgalanmaya bırakıldığı dönemlerin her ikisinde de cari açığı azaltıcı yönde etkide bulunmuştur. Ancak bu etkinin, serbest kur rejimi altında kurun sabit olduğu döneme göre daha az olduğu söylenebilir. Bunun anlamı ise Feldstein - Horioko bulmacası ile tutarlı olarak, Türkiye’nin küçük ekonomi kategorisinde olsa da küresel ekonominin önemli bir parçası olduğu ve dışa açık bir ekonomi özelliği taşıdığıdır. Diğer bir deyişle, söz konusu dönemde Türkiye ekonomisinde görülen cari açıklar dış kaynaklar ve yabancı tasarruflarla finanse edilmiştir. Model 7’de katsayıdaki azalış ise Türkiye ekonomisinde cari açıkların önceki döneme göre iç tasarruflarla finansmanında artış olduğunu ifade etmektedir. Model 8’de ABD için bulunan sonuçlar ise Fidrmuck, J., 2002 ile benzer olarak ABD’nin Türkiye’ye göre çok daha kapalı bir ekonomi olduğu yönündedir. Bir başka ifade ile ABD yatırımların neredeyse tamamını içsel kaynaklarla yapmaktadır. Çalışmanın ABD için elde edilen sonuçlarından bir diğeri ise yine Fidrmuck, J., 2002 ile tutarlı olarak incelenen dönemde bütçe açığının cari açığı arttırdığıdır. 138 EKLER Ek 1: Ödemeler Dengesi Tablosu (milyar ABD doları) (Ocak – Aralık) Cari İşlemler Hesabı Dış Ticaret Hesabı Mal İhracatı Mal İthalatı Hizmetler Hesabı Turizm Diğer Hizmet Gelirleri Gelir Hesabı Ücret Ödemeleri Doğrudan Yatırım Gelirleri Portföy Yatırımı Gelirleri Diğer Yatırım Gelirleri Cari Transferler İşçi Gelirleri Sermaye ve Finans Hesapları Finans Hesabı (Rezerv Varlıklar Hariç) Doğrudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Diğer Yatırımlar Resmi Rezervlerdeki Değişim Net Hata ve Noksan Kaynak: TCMB 139 2006 2007 -32,2 -41,3 91,9 -133,3 13,8 14,1 -0,3 -6,6 -0,1 -1,0 -0,7 -4,9 1,9 1,1 32,2 38,3 19,0 7,4 11,9 -6,1 -0,1 -38,0 -47,5 113,2 -160,7 14,1 15,2 -1,2 -6,8 -0,1 -1,8 0,4 -5,3 2,2 1,2 38,2 46,2 19,8 0,7 25,7 -8,0 -0,4 Ek 2: Merkezi Yönetim Bütçe Gelir Kalemleri MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE GELİRLERİ (2008) BRÜT BÜTÇE GELİRLERİ NET BÜTÇE GELİRLERİ NET BÜTÇE GELİRLERİ (Program Tanımlı) GENEL BÜTÇE GELİRLERİ TOPLAMI I- VERGİ GELİRLERİ GELİR, KAR VE SER. KAZANÇ. ÜZ. AL. VER. 1.GELİR VERGİSİ -Beyana Dayanan Gelir Vergisi -Basit Usulde Gelir Vergisi -Gelir Vergisi Tevkifatı .Ücret .Faiz .Diğer -Geçici Gelir Vergisi 2. KURUMLAR VERGİSİ -Beyana Dayanan Kurumlar Vergisi -Kurumlar Vergisi Tevkifatı -Geçici Kurumlar Vergisi MÜLKİYET ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLER 3.VERASET VE İNTİKAL VERGİSİ 4. MOTORLU TAŞITLAR VERGİSİ DAHİLDE ALINAN MAL VE HİZMET VERGİLERİ 5. DAHİLDE ALINAN KDV 6. ÖZEL TÜKETİM VERGİSİ -Petrol ve Doğalgaz Ürünlerine İlişkin ÖTV -Motorlu Taşıt Araçlarına İlişkin ÖTV -Kolalı Gazoz, Alkollü İç. ve Tüt. Mamül.İlişkin ÖTV . Alkollü İçkiler . Tütün Mamülleri . Kolalı Gazozlar -Dayanıklı Tüketim ve Diğer Mallara İlişkin ÖTV 7. BANKA VE SİGORTA MUAMELELERİ VERGİSİ 8. ŞANS OYUNLARI VERGİSİ 9. ÖZEL İLETİŞİM VERGİSİ ULUSLARARASI TİC. VE MUAM. AL. VERGİLER 10. GÜMRÜK VERGİLERİ 11. İTHALATTA ALINAN KATMA DEĞER VERGİSİ 12. DİĞER DIŞ TİCARET GELİRLERİ 13. DAMGA VERGİSİ 14. HARÇLAR 15. BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAYAN DİĞER VERGİLER II- VERGİ DIŞI GELİRLER (Özel Bütçe ve Düz.Dent.Kur.Bütçe Gelirleri Dahil) VERGİ DIŞI GELİRLER (Program Tanımlı) 1. TEŞEBBÜS VE MÜLKİYET GELİRLERİ 140 -Mal ve Hizmet Satış Gelirleri Mal Satış Gelirleri Hizmet Gelirleri -Malların Kullanma ve Faaliyette Bulunma İzin Gelirleri 2.Tip Telekomünikasyon Ruhsat Geliri -KİT ve Kamu Bankaları Gelirleri Hazine Portföyü ve İştirak Gelirleri - Kamu İktisadi Teşebbüslerinden Elde Edilen Gelirler - İştirak Gelirleri - Genel İzin Gelirleri - Kamu Bankalarından Elde Edilen Temettü Gelirleri KİT'lerden ve İDT'lerden Sağlanan Gelirler -Kurum Karları Döner Sermayeler Aylık Gayrı Safi Hasılatından Aktarmalar Döner Sermayeler Yıl Sonu Karlarından Aktarmalar Diğer Kurum Karları -Kira Gelirleri - Diğer Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri -Madeni Para Basım Geliri -Diğer Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri 2. ALINAN BAĞIŞ VE YARDIMLAR İLE ÖZEL GELİRLER - Yurtiçinden ve Yurtdışından Alınan Bağış ve Yardımlar -Özel Gelirler 3. FAİZLER, PAYLAR VE CEZALAR - Faiz Gelirleri -Vergi, Resim ve Harç Gecikme Faizleri -Hazine Faizleri - Kişi ve Kurumlardan Alınan Paylar -Devlet Payları -Genel Bütçeli İdareler Payları .Düzenleyici ve Denetleyici Kurullardan Alınan Paylar .İMKB ve Diğer Kurum Payları . Eğitim Özel Gelirleri (4306 S.K.) .Tasfiye Edilen Fon Gelirleri .GSM İşletmelerinden Alınan Hazine Payları .Evrensel Hizmet Gelirleri .İthalatta Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Kesintisi .Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Kesintisi .Çevre Katkı Payı .Şans Oyunlarından Alınan Kamu Payları .Diğer Paylar (Trafik sigorta ve diğer tüm paylar) - Para Cezaları -Para Cezaları -Çevre Bakanlığına ayrılması gerekli cezalar - Diğer Çeşitli Gelirler -Kamu Bankalarından Elde Edilen Çeşitli Gelirler -Hazine İç Ödemeler Saymanlığınca Tahsil Edilen Diğer Çeşitli Gelirler -Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca Tahsil Edilen Çeşitli Gelirler -Muhtelif Saymanlıklara Yatırılan Çeşitli Gelirler 4. SERMAYE GELİRLERİ - Taşınmaz Satış Gelirleri - Taşınır Satış Gelirleri 141 - Telekom Hisse Satış Geliri ÖZEL BÜTÇE VE DÜZ. DENT.KUR. BÜTÇE GELİRLERİ TOPLAMI Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar Gelir Fazlaları (-) İadeler (-) PROGRAM DIŞI GELİRLER TOPLAMI - Kamu Bankaları Temettü Geliri - Madeni Para Basım Geliri -Telekom Hisse Satış Geliri -Diğer Faizler (Hazine) -TCMB Kar ve Yeniden Değerleme (-) -KKS Borç Verme (-) -Özel ve Düzenleyici Kuruluşların Faiz Gelirleri -Karayolları Arazisi Satışı (Satış Değ-(500-Taşınmaz Sat.Gelirleri )) Kaynak; GEP 142 Ek 3: Feldstein - Horioka Bulmacası Cari açık ve cari açığın belirleyicileri üzerine yapılan çalışmaların hemen hemen tümünde Feldstein - Horioka Bulmacasına (FH Puzzle) gönderme yapıldığı için konuyu burada kısa da olsa işlemek de fayda görülmüştür. FH, tam sermaye hareketliliği koşulu altında yurt içi tasarruf ve yatırım (S, I) miktarları arasında düşük korelasyon görebileceğimizi tartışmıştır. Bir ülkedeki yatırımcılar yerleşiklerin tasarruflarına ihtiyaç duymaz ve dünya faiz oranları üzerinden uluslararası mali piyasalardan borçlanabilirler. Aynı şekilde tasarruf sahipleri de fonlarını yatırımcılara borç verebilirler. Cari işlemler dengesi (CA) özdeşliğinden sermaye hesabı (FA), yatırım (I) ve tasarruf (S) ilişkisini şu şekilde yazabiliriz. CAt S t I t FAt I t FAt S t Ve buradan FH şöyle bir çıkarım yapmıştır: It S t ut Yt Yt Her bir ülke için, sermaye hareketliliği tam olduğunda sıfır hipotezi, küçük dışa açık ekonomi için eğim katsayısı (β) sıfır olacaktır. Büyük ekonomiler için ise sıfırdan büyük olması beklenmektedir. H0 : = 0 143 FH 16 OECD ekonomisi için 15 yıllık bir dönemi kapsayacak şekilde her bir ülkenin tasarruf ve yatırım değerlerini kullanarak yatay kesit analizi yapmıştır. Sonuçlar şöyledir: Eğim katsayısı : 0.887 (SE= 0.07) R2 = 0.91 Sonuçların yorumu ise; bunun düşük sermaye hareketliliğine kanıt olduğu şeklindedir. Bir başka deyişle, yatırımlar için katsayı sıfıra ne kadar yakınsa ülke dışa kapalı, yatırımları iç tasarruflarla karşılıyor demektir. Katsayının yüksek olması ise küresel piyasalara entegre olunduğunu göstermektedir. 144 TABLOLAR Tablo 1 Model 1 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : DENF BA DM2 :C : 1965 2001 : 37 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 5 -316.3846 -242.0919 -226.8499 -222.3326 -218.8777 -205.4301 NA 132.522 24.71682* 6.592849 4.482025 15.26483 6313.46 185.6035 133.9548* 175.4366 249.5108 214.435 17.26403 13.7347 13.39729* 13.6396 13.93933 13.69892 17.39465 14.25716* 14.3116 14.94575 15.63733 15.78876 17.31008 13.91889 13.71963* 14.10008 14.53796 14.43569 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. 145 Tablo 2 Model 2 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : DENF BA DM2 :C : 1987 2007 : 19 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 -317.9733 -293.8709 NA 38.05635* 9.46E+10 1.97e+10* 33.78666 32.19694* 33.93578 32.79343* 33.81190 32.29789* 1.38E+11 2.65E+10 1.22e+10* 2.26E+10 4.59E+10 34.16290 32.48332 31.54525 31.70457 31.13216* 34.30776 33.06276 32.55927* 33.15317 33.01535 34.17032 32.51299 31.59718 31.77875 31.22860* Gözlem Sayısı 0 1 2 3 4 : 16 -270.3032 -247.8665 -231.362 -223.6365 -210.0573 NA 33.65495 18.56761* 5.794108 5.092215 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. Tablo 3 Model 3 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : DENF ABSBD DM2 :C : 1987q1 1994q1 : 24 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 -167.4655 -153.2773 -149.3131 -125.0963 -114.7346 NA 23.64694 5.615955 28.25299* 9.498253 2.96E+02 1.94E+02 308.4168 96.83122* 1.08E+02 14.20546 13.77311 14.19276 12.92469 12.81121* 14.35272* 14.36214 15.22356 14.39726 14.72555 14.24453 13.92938 14.46623 13.31536* 13.31909 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. 146 Tablo 4 Model 4 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : DENF BA DM2 :C : 1995q1 2007q4 : 47 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 -627.2785 -577.1011 -564.8614 -558.1968 -551.4005 NA 91.81397 20.83356* 10.49322 9.832888 8.92E+07 1.55E+07 13569520* 1.52E+07 1.71E+07 26.82036 25.06813 24.93027* 25.02965 25.12343 26.93846 25.54051* 25.75693 26.21059 26.65865 26.8648 25.24589 25.24135* 25.47405 25.70114 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. Tablo 5 Model 5 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : LGSYIH_SBT LRKAMU LROZEL :C : 1963 1999 : 32 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 5 11.03752 121.7925 133.5019 138.9391 149.3567 160.9815 NA 193.8213 18.29585* 7.476218 12.3709 11.62477 1.21E-04 2.11E-07 1.81e-07* 2.36E-07 2.35E-07 2.31E-07 -0.502345 -6.862033 -7.031367 -6.808695 -6.897295 -7.061344* -0.364932 -6.312382* -6.069478 -5.434568 -5.11093 -4.86274 -0.456796 -6.679839 -6.712528* -6.353211 -6.305166 -6.332569 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. 147 Tablo 6 Model 6 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : CA BA INV :C : 1991q4 2001q4 : 37 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 -1207.43 -1134.865 -1109.622 -1048.588 -998.2859 NA 129.4397 40.93465 89.07627 65.25719* 5.22E+24 1.69E+23 7.09E+22 4.37E+21 4.94e+20* 65.42863 61.99271 61.1147 58.30207 56.06951* 65.55925 62.51517 62.02901 59.60822 57.76750* 65.47468 62.1769 61.43704 58.76255 56.66813* * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. Tablo 7 Model 7 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 -828.8789 -790.3793 -766.1206 -744.3848 -734.1526 NA 63.60812 33.75116 24.57095* 8.89754 5.23E+27 4.06E+26 1.13E+26 4.24e+25* 4.97E+25 72.3373 69.77211 68.44527 67.33781 67.23066* 72.48541 70.36454 69.48203 68.81889* 69.15607 72.37455 69.92111 68.70601 67.71030* 67.7149 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. 148 Tablo 8 Model 8 İçin Gecikme Değeri Seçim Kriteri İçsel Değişkenler Dışsal Değişkenler Örnek Gözlem Sayısı : CA BA_MD INV :C : 1981q1 1997q2 : 66 Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 -996.4381 -708.0813 -694.346 -661.6058 -649.7041 -624.3557 -617.5142 -614.0668 -601.0861 NA 541.7613 24.55711 55.55905 19.11481 38.40667* 9.743975 4.5966 16.1275 2.86E+09 6.02E+05 522260.3 255550.3 236059.8 145849.1* 1.59E+05 1.94E+05 1.79E+05 30.286 21.82065 21.67715 20.95775 20.86982 20.37442* 20.43982 20.60808 20.48746 30.38553 22.21876 22.37386 21.95305* 22.16371 21.96689 22.33089 22.79774 22.9757 30.32533 21.97796 21.95245 21.35104 21.3811 21.00368* 21.18707 21.47332 21.47068 * Kriter tarafından seçilen gecikme sırasını gösterir. 149 KAYNAKLAR Baghestani, H. and Mcnown, R., “Do Revenues or Expenditures Respond to Budgetary Disequilibria?”. Southern Economic Journal, Vol. 92, pp: 311 - 322 Bardsen, G., Eitrheim, O. and Nymoen, R., The Econometrics of Macroeconomic Modelling, Oxford University Press, New York, (2005) 10016, USA Barth, R. And Hemphill, W., Financial Programming and Policy, IMF Institute, Washington, D.C., (2000), 20431, USA Berber, Metin. “Türkiye’de Özel ve Kamu Sektörü Yatırım Harcamaları – Ekonomik Büyüme İlişkisi Uzun Dönem Analizi”. İktisat, İşletme ve Finans, 2003, Ağustos, s. 58 – 71. De Haan, J. and Sturm, J.E., “Is It Real? The Relationship Between Real Deficits and Real Growth: New Evidence Using Long Run Data”, Applied Economics Letters, 1995, 2, 98 - 102 Demir, Meral. “4749 Sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanunun Getirdiği Yenilikler, Önceki Mevzuat ile Karşılaştırılması”. (Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara, Mar., 2004) Edwards, S., “Thirty Years of Current Account Imbalances, Current Account Reversals And Sudden Stops”, National Bureau of Economic Research, Jan., (2004), 150 Eğilmez, M. ve Kumcu, E., Ekonomi Politikası, 11. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 34337, TR Enders. Walter. Applied Econometric Time Series. 2nd Edition, John Wiley & Sons Inc., New Jersey, 07030, USA Enders, W. and Lee, B.S., “Current Account and Budget Deficits: Twins or Distant Cousins?”, The Review of Economics and Statistics, Vol. 72, No. 3, (Aug., 1990), pp: 373 - 381 Fidrmuc, J., “Twin Deficits: Implications of Current Account and Fiscal Imbalances for the Accession Countries”, Focus on Transition, 2002, pp:72-82 Fischer, Stanley and Rudiger Dornbusch., Economics, (7th Edition, McGraw Hill Inc, Berkshire, UK, 1981) Giannone, D., and Lenza, M., “The Feldstein - Horioka Fact”, European Central Bank Working Paper Series, No. 873, Feb., (2008). Göker, Z., “Kamu Borçları ve Fiyat İstikrarı”, İktisat, İşletme ve Finans, 2003, Eylül, 77 – 87; 11 – 14 Eylül 2002, VI. Uluslararası ODTÜ Kongresi Gujarati, Damodar N. Basic Econometrics, 3rd edition, McGraw-Hill Pres, New York, USA. 1995 Günaydın, İ., “Bütçe Açıkları Enflasyonist midir? Türkiye Üzerine Bir İnceleme”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı: 1, 2004, 158 - 180 151 Kalkan, M. “Uzun Dönemde Enflasyonun Büyüme Maliyeti”. (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Bitirme Tezi, 1999) Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler. 17.Basım , Ankara, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Ekim 2007 . Araştırmalarda Rapor Hazırlama. 14.Basım, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Ekim 2007 Kennedy, P., A Guide to Econometrics 4th Ed., Blackwell Publishers Inc, Massachusetts, 02148, USA Keynes, J.Maynard. The General Theory of Employment, Interest and Money. Fisrst Harvest / Harcourt Inc., Florida, 32887, USA, 1964 Koru , A.T. ve Özmen, E., “Budget Deficits, Money Growth and Inflation: The Turkish Evidence”, Applied Economics, 2003, 35, 591 - 596 Kutlar, A. ve Turgut, T., “Türkiye’de Başlıca Ekonomi Serilerinin ARFIMA Modelleri İle Tahmini ve Öngörülebilirliği”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, Oca., 2006, 120 - 149 Metin, Kıvılcım. “The Relationship Between Inflation and the Budget Deficit in Turkey”. (Journal of Business & Economic Statistics, Vol. 16, No. 4. Oct., 1998, pp. 412 - 422.) Mishkin, F., The Economics of Money, Banking, and Financial Markets, (1998), 5th Edition, Addison – Wesley Longman Inc., Massachusets, 02148, USA 152 Saleh, A.S. and Harvie, C, “The Budget Deficit and Economic Performance: A Survey”, The Singapore Economic Review, Vol. 50, No. 2, (2005), pp: 211 – 243 T.C. Maliye Bakanlığı, Kamu Hesapları Yıllığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü, (2005),Ankara, TR Tosun, E., Kamu Mali Yönetimi, Devlet Bütçe Uzmanları Derneği, Aralık 2007, Ankara, TR Türk, İ., Maliye Politikası, 15. Basım, Turhan Kitabevi, Mart 2003, Ankara, TR Uluatam, Ö., Kamu Maliyesi, 7. Basım, İmaj Yayınevi, Kasım 2001, Ankara, TR Utkulu, U., “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Dış Ticaret Açıkları Gerçekten İkiz mi? Koentegrasyon ve Nedensellik Bulguları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı: 1, 2003, ss:45 - 61 Ünsal, M.E., Makro İktisat, 3. Basım, İmaj Yayıncılık, Eylül 2000, Ankara, TR Wu, J.L., “Are Budget Deficits Too Large?: The Evidence From Taiwan”, Journal of Asian Economics, Vol. 9, No. 3, 1998, pp: 519 - 528 Yılmaz, Ferimah ve Nuray Tezcan. “Vergi Hasılatı ve Sabit Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Olan Etkisi: Ekonometrik Bir İnceleme”. 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi, 24 – 25 Mayıs 2007, İnönü Üniversitesi, Malatya 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu T.C. Maliye Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ağustos, 2007, Ankara, TR 153 ABD Merkez Bankası: http://www.federalreserve.gov Avrupa Merkez Bankası : http://www.ecb.int Devlet Planlama Teşkilatı: http://www.dpt.gov.tr Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Kuruluşu: http://www.oecd.org Hazine Müsteşarlığı: http://www.hazine.gov.tr Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü: http://www.bumko.gov.tr Türk Dil Kurumu http://www.tdk.gov.tr Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: http://www.tcmb.gov.tr Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı: http://www.tuik.gov.tr Ulusal Ekonomi Araştırmaları Ofisi : http://www.nber.org Uluslararası Para Fonu: http://www.imf.org 154
