Çevre Teknolojileri Sektörü
advertisement
TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLIK Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ÇEVRE TEKNOLOJİLERİ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ RAPORU AĞUSTOS 2010 DECEMBER 2009 İÇİNDEKİLER 1. Yönetici Özeti 3 2. Sektöre Genel Bakış 4 2.1 Küresel Sektör 4 2.1.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm 4 2.1.2 Yenilenebilir Enerji 6 2.1.3 Enerji Verimliliği 8 2.2 Türkiye Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörü 9 2.2.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm 9 2.2.2 Yenilenebilir Enerji 12 2.2.3 Enerji Verimliliği 18 2.2.4 Dış Ticaret 19 2.3 Sektörle İlgili Beklentiler 19 2.3.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm 19 2.3.2 Yenilenebilir Enerji 20 2.4 SWOT Analizi 22 2.5 Yatırım Fırsatları 23 2.6 Sektördeki Kurum ve Kuruluşlar 24 Şekiller Listesi 25 Kısaltmalar 26 2 1. Yönetici Özeti Türkiye’de çevre ile ilgili kaygılar artan enerji talebi, sanayileşme ve şehirleşmenin sonucunda yaşanan ekonomik büyümeye bağlı olarak öncelikli bir sorun haline gelmektedir. Yerli firmalar daha büyük boyutlu projeler üstlenmek için yabancı ortaklar aramakta ve yasal düzenlemeler her geçen gün bu tür yatırımları daha fazla destekler hale gelmektedir. Tehlikeli ve tıbbi atıkların arıtılmasına ilişkin danışmanlık, mühendislik ve ekipman desteği veren şirketlerin yakın bir gelecekte Türkiye’de oldukça aktif hale gelmesi beklenmektedir. Ülkenin belli atık sahalarında, atıkları enerjiye dönüştürecek alternatif enerji üretim tesisi projeleri başlatılmıştır. Belediyelere ait su ve atık su arıtma tesisleri sektördeki diğer alanlardan daha hızlı gelişmektedir. Türkiye gelişmiş geleneksel enerji üretimi ve yenilenebilir enerji alanlarında olduğu kadar çevre teknolojilerinde de önemli doğrudan yatırım fırsatları barındırmaktadır. Bu alanda faaliyet gösteren yabancı danışmanlık şirketleri veya ekipman üreticileri önemli fırsatlar bulabilecektir. 2008 yılında Türkiye’de toplam 9,9 milyar ABD doları tutarında çevre harcaması yapılmıştır. Bu harcamaların % 78,2’sini belediye harcamaları oluştururken, özel şirketlerin çevre harcamaları 872 milyon ABD dolarıyla 1 toplam harcamalar içinde % 9’luk paya sahip olmuştur. 2872 sayılı Çevre Kanunu’nda 2006 yılında yapılan değişiklikle belediyeler atık yönetim merkezleri inşa etmeye ve bu konuda protokoller hazırlamaya zorunlu hale gelmiştir. Son beş yıllık dönemde atık yönetimi ve geri dönüşüm konusundaki faaliyetlerde önemli bir artış yaşanmıştır. Hükümet Çevre Kanunu uyarınca endüstriyel kirliliği azaltmaya ve önlemeye yönelik bir teşvik olarak kendi atık arıtma tesislerini kuracak endüstriyel tesislere önemli destek ve teşvikler vermeyi planlamaktadır. 2008 yılında düzenli bir atık yönetim politikası ortaya koymak ve yatırım sürecini hızlandırmak için “Katı Atık Eylem Planı” Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından onaylanmıştır. Eylem planına uygun olarak atık yönetim merkezlerinin sayısının ve belediyelerin bu yöndeki çabalarının artması beklenmektedir. Petrol, doğal gaz ve taş kömürü kaynaklarının azalmakta olması ve bunlar gibi birincil enerji kaynaklarının yol açtığı kirlilik alternatif enerji kaynakları arayışına girilmesine yol açmaktadır. Türkiye güneş, jeotermal ve rüzgar enerjisi alanlarında büyük bir potansiyele sahiptir, ancak bu potansiyelden faydalanmak için henüz gerekli adımlar atılmamıştır. Günümüzde Türkiye’deki kurulu kapasitenin en büyük bölümünü termik santraller oluşturmaktadır. 2008 yılı sonu itibarıyla toplam kurulu kapasitenin % 66’sını termik santraller, % 33’ünü hidroelektrik santralleri, % 0,1’ini 2 jeotermal santraller ve % 0,9’unu ise rüzgar santralleri oluşturmaktadır. Ülkemizde önemli miktarda yenilenebilir enerji kaynağının bulunmasına, yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili yasal düzenlemelerde gelişmeler sağlanmasına ve elektrik piyasasındaki liberalleşmeye bağlı olarak yenilenebilir enerji yatırımları için oldukça uygun bir ortam bulunmaktadır. Özellikle hidroelektrik santralleri ve rüzgar santralleri için çok sayıda lisans çıkarılmaktadır. 2009 yılında özel sektöre verilen toplam 176 adet yeni lisansın % 77’si 3 hidroelektrik santrali inşasına ilişkindir. Rüzgar santralleri için Eylül 2009 tarihi itibarıyla toplamda 4.237 MW kapasitesi bulunan 105 adet lisans verilmiş ve onaylanmıştır. İncelenmekte olan 727 lisans bulunmaktadır ve 3 bu da 31.957 MW’lık bir kapasiteye karşılık gelmektedir. Türkiye’de kurulu 213 hidroelektrik santralinin 14,3 GW’lık kapasitesi ülkenin 44,2 GW’lık teknik hidroelektrik 4 potansiyelinin % 36’sına karşılık gelmektedir. Hidroelektrik santrallerde üretilen elektrik miktarı 2009 yılı itibarıyla 36 TWh’dir. Türkiye’de diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin toplam üretim içindeki % 0,2’lik payı çok düşük seviyededir. Öte yandan, EPDK’nın onayını bekleyen 0,4 GW’lık ek bir 3 yenilenebilir enerji kapasitesi de bulunmaktadır. 1 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), http://www.tuik.gov.tr 2 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), http://www.teias.gov.tr 3 EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), http://www.epdk.gov.tr 4 ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Mayıs 2009), http://www.enerji.gov.tr 3 Türkiye’nin oldukça büyük bir rüzgar, jeotermal ve güneş enerjisi potansiyeline sahip olduğu açıktır ve bu durum sektörü son birkaç yıldır şirket birleşme ve satın alma etkinlikleri açısından en cazip sektörlerden biri haline getirmektedir. 2. Sektöre Genel Bakış 2.1 Küresel Sektör Son on yılda fosil yakıt kullanımının gezegenin ısınmasına, deniz seviyesinin yükselmesine ve canlı türlerinin soyunun tükenmesine yol açarak çevresel anlamda onarılamaz zararlar verdiği bilinen bir gerçek hâline gelmiştir. Bunun önemli sonuçlarından biri de birçok ülkenin ve şirketin fosil yakıtları daha temiz bir şekilde kullanmanın, daha çevre dostu bir şekilde üretmenin ve alternatif enerji kaynaklarından daha iyi yararlanmanın yollarını aradığı küresel bir bilincin oluşmasıdır. Öte yandan, küresel enerji talebi hızla artmaktadır. 2050 yılına kadar dünya nüfusunun 10 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir ve elbette insanlığın yiyeceğe, suya ve enerjiye ihtiyacı olacaktır. Günümüzde dahi dünyada yaklaşık iki milyar insan elektrik ve temiz sudan yoksundur ya da bu kaynakları kullanmaya mali gücü yetmemektedir. Birçok petrol ve doğal gaz şirketi son dönemde yaşanan ekonomik dar boğazda hayatta kalabilmek için nakit akışını koruma stratejilerine odaklanmıştır. Son dönemde birçok ülkede gözlenmeye başlanan ekonomik iyileşme ile birlikte artan enerji talebini bu gibi “yeşil” teknolojilerle karşılamak zorlu olsa da sektörün güçlü yeşil ekonomiler yaratabilmesi için büyük bir fırsattır. 2.1.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Hava ve deniz kirliliği, toprak ve su kirliliği, atık yönetimi ve geri dönüşüm, çevre teknolojileri sektöründeki ana sorunlardır. Sektör son on yılda büyüyerek karbon emisyonları, enerji yönetimi, karbon yakalama ve depolamanın yanı sıra karbon finansmanını da kapsar duruma gelmiştir. Yenilenebilir enerji de dahil olmak üzere, 2008-2009 üretim yılı itibarıyla sektörün küresel pazar büyüklüğü 5 5,36 trilyon ABD dolarına ulaşmıştır. Küresel pazarın üçte birini oluşturan ABD ve Çin’i Japonya izlemektedir. Şekil 1 – Küresel Pazar Büyüklüğünün Sektörel Dağılımı Küresel Pazar , 2008 - 2009 Diğer %10 Biyokütle %5 Atık yönetimi %5 Alternatif yakıtlar %17 Fotovoltaik %5 Yapı teknolojileri %12 Geri dönüşüm %6 Su tedariği ve atık su arıtma %8 Jeotermal %9 Rüzgar %12 Alternatif araç yakıtı %11 Kaynak: UK Department for Business, Innovation & Skills Mamul ürün ticareti ve kömüre dayalı enerji tüketiminin artması son on yıl içinde küresel karbondioksit (CO 2) emisyonu düzeylerinin büyük bir hızla yükselmesine yol açmıştır. CO2 emisyonları Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesinin (UNFCCC) imzalandığı 1992 yılından beri küresel anlamda % 30 oranında, 5 UK Department for Business, Innovation & Skills, Mart 2010 4 1971 ile 2009 yılları arasında ise yıllık ortalama % 2’lik bir oranla toplamda % 99 oranında artmıştır. Emisyon 6 seviyesinin yüzyılın sonuna kadar üç katına çıkması beklenmektedir. Küresel anlamda CO2 emisyonu yaratan sektörler arasında en büyük pay % 41 ile elektrik ve ısıtma sektörüne 7 aittir. Toplamdaki % 23’lük payıyla taşımacılık sektörü ikinci sıradadır. Şekil 2 - Sektör Bazında Dünya CO2 Emisyonu, 2007 Sektör Bazında Dünya CO2 Emisyonu, 2007 Diğer Konut %6 %10 Elektrik ve ısıtma %41 Sanayi %20 Taşımacılık %23 Kaynak: IEA, Yakıtlardan Kaynaklanan CO2 Emisyonları Bölgeler açısından, aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi, Asya Pasifik bölgesinde oluşan CO 2 emisyonlarında son on yılda kayda değer bir artış yaşanmıştır. Şekil 3 - Bölge Bazında Dünya CO2 Emisyonu Bölge Bazında Dünya CO2 Emisyonu 35,000 Milyon ton 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 1998 1999 Amerika 2000 2001 Avrupa ve Avrasya 2002 2003 2004 Orta Doğu 2005 2006 Afrika 2007 2008 2009 Asya Pasifik Kaynak: BP, Dünya Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi, Haziran 2010 CO2 emisyonlarını azaltmaya yönelik mevcut teşvikler arasında karbon ticareti, karbon ya da enerji vergileri ile cihazlar için verimlilik gerekleri de dahil olmak üzere çeşitli devlet düzenlemeleri yer almaktadır. CO2 emisyonlarını azaltmanın en adil yolunun karbon ticareti olduğu kabul edilmeye başlanmıştır. Norveç, İrlanda, Danimarka, İsviçre ve Lüksemburg gibi Batı Avrupa ülkeleri ve ABD atık üretimi açısından önde gelen ülkelerdir. Bir ülkenin kentsel atık üretimi kentleşme oranı, kişi başına düşen GSYİH ve o şehirde yaşayan insanların yaşam tarzlarıyla doğru orantılıdır. Kentsel atıklar evsel atıkları, ofis binaları, kurumlar ve iş 6 Economist Intelligence Unit, Dünya Enerjisinin Görünümü, 4 Eylül 2009 7 IEA (Uluslararası Enerji Ajansı) 5 yerlerinden gelen atıkları, sokaklardan toplanan atıkları, çöp kutularındaki atıkları ve diğer benzeri atıkları kapsamaktadır. 8 2007 yılında, OECD bölgesinde oluşan kentsel atık miktarı 623 milyon tona yükselmiştir. Öte yandan, son yıllardaki büyüme hızı kişisel tüketim harcamalarındaki veya GSYİH’daki büyüme hızından daha düşük olmuştur. Şekil 4 - Kişi Başına Düşen Kentsel Atık Üretimi Kentsel Atık Üretimi (kişi başına), 2007 (veya en güncel sene) kişi başına düşen kg 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Kaynak: OECD Factbook 2010 Son yüzyılda küresel su talebinin nüfus artış hızının iki katından daha yüksek bir hızda arttığı tahmin edilmektedir. 1960’lı ve 1970’li yıllarda, birçok OECD ülkesindeki su tüketimi, tarım ve enerji sektörlerindeki talebe bağlı olarak artmıştır. Ancak 1980’li yıllardan beri, daha verimli sulama teknikleri, su yoğun sektörlerin sayısındaki azalma ve daha temiz üretim teknolojileri ülkelerin su tüketim düzeylerini korumalarına olanak 8 sağlamıştır. Şekil 5 - Kişi Başına Çıkarılan Su Miktarı kişi başına m3 Çıkarılan Su (kişi başına), 2007 (veya en güncel sene) 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Kaynak: OECD Factbook 2010 2.1.2 Yenilenebilir Enerji Yenilenebilir enerji segmenti çevre teknolojileri sektöründe en büyük ikinci paya sahiptir. Yenilenebilir enerji azalan fosil yakıt kaynakları nedeniyle sıkıntılar yaşanan günümüz enerji üretiminde farklı ve uzun vadeli bir seçenektir. Sera gazlarını ve çevre kirliliğine yol açan diğer maddeleri azaltma avantajı nedeniyle büyük rağbet görmektedir. Yenilenebilir enerjinin tek dikkat çekici dezavantajı maliyetinin yüksek gibi görünmesidir. Ancak maliyetler düşmektedir ve bu da yenilenebilir enerjiyi bazı ülkelerde kolayca erişilebilir kılmaktadır. On yıl 8 OECD Factbook 2009 6 öncesi ile kıyaslandığında yenilenebilir enerji kaynakları küresel enerji üretiminde yaşamsal bir rol oynamaktadır. Hidroelektrik enerjisi 2008 yılındaki küresel enerji tüketiminin % 6,4'ünü ve yenilenebilir enerji kaynaklarından 9 üretilen elektriğin büyük bir çoğunluğunu oluşturan en önemli yenilenebilir enerji kaynağıdır. Toplam üretimin % 39’unu oluşturan Çin, Brezilya ve Kanada dünyanın en büyük hidroelektrik enerjisi 10 üreticileridir. % 15’lik paya sahip Çin’i her ikisi de % 12’lik paya sahip Brezilya ve Kanada izlemektedir. Şekil 6 - Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Sağlanan Net Elektrik Üretimi Yenilenebilir Enerjiden Sağlanan Net Elektrik Üretimi, 2008 (%) %14.4 %14.5 %0.2 %3.9 %66.9 Biyokütle Jeotermal Hidroelektrik Güneş Rüzgar Kaynak: EIA websitesi Diğer yenilenebilir enerji kaynakları arasında rüzgar, güneş ve jeotermal enerji yer almaktadır. 2009 yılında fotovoltaik güneş enerjisi talebi %20 gibi yüksek bir oranda artarak 7,3 GW’a ulaşmıştır. Başlıca pazarların Almanya, İtalya ve Çek Cumhuriyeti olduğu Avrupa ülkelerindeki talep 5,6 GW büyüklüğündedir ve dünyadaki talebin % 77’sini oluşturmaktadır. 2009 yılındaki küresel fotovoltaik enerji gelirleri 38,5 milyar ABD 11 dolarına ulaşmıştır. Aradaki fark pek az olmasa da, en çok tüketilen yenilenebilir enerji kaynağı olan hidroelektrik enerjisini ikinci sırada yer alan rüzgar enerjisi izlemektedir. Özellikle sağladığı çevresel avantajlar nedeniyle, rüzgar enerjisi birçok ülke açısından çok caziptir. Rüzgar enerjisinin sağladığı CO 2 avantajına ek olarak, sülfür oksitler ve nitrojen gibi çevre kirliliği yaratan maddelerin emisyonu da, rüzgar enerjisi kullanılarak azaltılmaktadır. 2000 ile 2009 yılları arasında, küresel rüzgar enerjisi kapasitesi % 27,4’lük yıllık bileşik büyüme hızıyla artarak 18 GW’dan 159 GW'a ulaşmıştır. 2009 yılında rüzgar enerjisi üretiminde önde gelen pazarlar toplam üretimin % 55’ini oluşturan ABD, Almanya ve Çin olmuştur. 2008 ile 2009 yılları arasında Çin tarafından üretilen rüzgar 12 enerjisi % 113’lük önemli bir oranla büyümüştür. 9 OECD Factbook 2009 10 International Energy Agency, Önemli Dünya İstatistikleri, 2009 11 Solarbuzz web sitesi, http://www.solarbuzz.com 12 World Wind Energy Association, Dünya Rüzgar Enerjisi Raporu, 2009 7 Şekil 7 - Dünya Rüzgar Enerjisi: Toplam Kurulu Kapasite Aralık 2009’da Kopenhag’da yapılan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı, 2010 yılında hem yenilenebilir, hem de alternatif enerji sektörlerini etkileyecektir. Konferansın Kyoto Protokolü’nün sona ereceği 2012 tarihinden sonraki hükümleri belirlemesi beklenmektedir. Kyoto Protokolü 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir ve 2008 ile 2012 yılları arasındaki beş yıllık süreçte 1990’lı yıllardaki düzeylerle kıyaslandığında, sera gazı emisyonlarının ortalama % 5 azaltılması için 37 sanayileşmiş ülke ve AB için bağlayıcı hedefler koymuştur. Bugüne kadar, taraflardan 184’ü protokolü onaylamıştır. 2.1.3 Enerji Verimliliği Enerji verimliliği genellikle tüketilen enerji miktarının azaltılması anlamında kullanılmaktadır. Enerji arzındaki kısıtlamalar enerji verimliliğini hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler açısından önemli bir konu başlığı haline getirmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde enerji verimliliği ile ilgili kaygılar yüksek ithalat rakamları ile başa çıkılması, yüksek bedelli enerji yatırımı gereklerinin azaltılması ve enerji kullanımının ve erişiminin geliştirilmesi gibi konuları kapsamaktadır. Buna karşılık, gelişmiş ülkeler daha çok kirlilik ve sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda kaygılar yaşamaktadır. 8 2.2 Türkiye Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörü 2.2.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Türkiye’deki ekonomik büyüme enerji talebinde, sanayileşmede ve şehirleşmede bir artışa yol açmış ve bu da çevresel sorunlarla ilgili kaygıları artırmıştır. Bu gibi çevresel kaygılar Türkiye’yi su, atıklar ve hava kirliliği konularında etkili bir kontrol yönetimi tesis etmeye zorlamaktadır. 2008 yılında Türkiye’deki toplam çevre harcamaları 9,9 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Çevre harcamalarının büyük bir bölümünü, toplam içindeki % 78,2’lik payıyla belediye harcamaları oluştururken, özel sektörün 872 milyon ABD doları tutarındaki çevre harcamaları toplam harcamalar içinde % 9’luk paya 13 sahiptir. Şekil 8 - Özel Şirketlerin Çevre Harcamaları ve Toplam Çevre Harcamaları (%) Özel Şirketlerin Sektör Bazında Çevresel Harcamaları, 2008 Toplam Çevre Harcamaları, 2008 %8.8 %9.9 İklim ve hava koruması %13.0 %31.8 %24.1 Devlet Harcamaları Atık su yönetimi Belediye Harcamaları Katı atık yönetimi Özel Sektör Harcamaları %78.2 %34.2 Diğer Kaynak Türkiye İstatistik Kurumu Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Türkiye’nin Avrupa Birliği üyesi olma çabaları yabancı yatırımcılar için olumlu bir ortam yaratmaktadır. Sektördeki düzenlemeler yabancı yatırıma her geçen gün biraz daha uygun bir hale gelmektedir ve bunun sonucunda da, yabancı yatırımcılar atık yönetim çözümleri konusunda yerli şirketlerle ortaklıklar kurmaktadır. Çevre teknolojileri piyasası yerel düzenlemelerdeki yeniliklerden de faydalanmaktadır. 2872 sayılı Çevre Kanunu’nda 2006 yılında yapılan değişiklikle belediyeler atık yönetim merkezleri inşa etmeye ve bu konuda protokoller hazırlamaya zorunlu hale gelmiştir. Son beş yıllık dönemde atık yönetimi ve geri dönüşüm konusundaki faaliyetlerde hızlı bir artış yaşanmıştır. Yukarıda bahsedilen Çevre Kanunu uyarınca, endüstriyel kirliliği azaltmaya ve önlemeye yönelik bir teşvik olarak, kendi atık arıtma tesislerini kurmaları halinde, hükümet endüstriyel tesislere elektrik faturalarında % 59’a varan indirimler sunmaktadır. 13 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), http://www.tuik.gov.tr 9 Şekil 9 - Belediyelerin Çevre Harcamaları Milyon TL Faaliyet Türüne Göre Belediyelerin Çevre Harcamaları 9,000 8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 2003 2004 2005 Su tedariği ve hizmetleri Ayırt edilemeyen hizmet harcamaları* 2006 2007 Katı atık yönetimi hizmetleri Atık su yönetimi hizmetleri 2008 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Not:*Su, atık su ve katı atık ile ilgili ayırt edilemeyen harcamalar. Bunlara ek olarak, Çevre ve Orman Bakanlığı atık yönetimi ilkelerini düzenlemek ve sektörün büyümeye devam etmesine yardımcı olmak için 2008 yılında “Katı Atık Eylem Planı”nı sunmuştur. Bakanlık bu raporda 2008 ile 2012 arasındaki dönem için net bir plan ortaya koyma amacı gütmektedir. Bu eylem planı sayesinde atık yönetim merkezlerinin sayısı 108’e, katılımda bulunan belediye sayısı 1.128’e, bu merkezlerin kapsamında bulunan nüfus ise 50 milyona ulaşmıştır ve bu nüfusun 2012 yılına kadar 57 milyona ulaşması 14 beklenmektedir. Türkiye’deki düzenlemelerin AB çevresel gerekleri ile uyumluluğunu sağlamak adına Ocak 2004 tarihinde AB tarafından finanse edilen Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması (EHCIP) projesi başlatılmıştır. Bu proje yüksek düzeyli çevre koruma kapasitesini artırmak için Çevre ve Orman Bakanlığı’na fon sağlama amacını gütmektedir. Başka ülkelerde de görüldüğü gibi ekonomik büyümenin desteklediği sanayileşme ve şehirleşme Türkiye’deki çevre ürünleri ve hizmetleri gereksinimini artırmıştır. Sonuç olarak atık yönetimi, su tedariki ve hava kirliliği kontrolü, talebin ve yatırım olanaklarının sürekli arttığı alanlar haline gelmiştir. Atık Yönetimi Yılda 30 milyon ton atığın ortaya çıktığı ülkemizde, atık yönetim altyapısı ülkenin gereksinimlerini karşılamakta 14 yetersiz kalmaktadır. Çıkan atığın büyük bir bölümü belediyelere ait atık depolama tesislerinde ve atık sahalarında depolanmaktadır. Mevcut atık sahalarının sayısı yetersizdir ve ülkede tek bir tehlikeli atık bertaraf tesisi (İzaydaş) bulunmaktadır. Bu nedenle mevcut atık üretim miktarlarını yönetmek için atık sahası ve atıkenerji tesisi yönetme ve inşa etme konusunda uzmanlığa gereksinim duyulmaktadır. Atık işleme ekipmanları, atık arıtma, toplama, ayırma ve işleme teknolojileri tedariki de yine geniş kapsamlı gelişme fırsatlarının olduğu alanlardır ve dolayısıyla ülkede yatırım fırsatları sunmaktadır. 2008 yılındaki kamu kurumlarının çevre harcamalarına bakıldığında, toplam çevre harcamalarının % 63’ünü su ve atık su yönetimi harcamalarının oluşturduğu görülmektedir. Sektör bazında yapılan çevre harcamaları karşılaştırması imalat sanayisindeki atık su yönetimi harcamalarının 2008 yılı içindeki toplam atık su yönetimi 15 harcamalarının % 96’sını ve toplam katı atık yönetiminin de % 81,2’sini oluşturduğunu göstermektedir. 14 Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Eylem Planı (2008-2012) 15 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), http://www.tuik.gov.tr 10 Su Arzı ve Yönetimi 2000 yılında 65,7 milyon olan Türkiye nüfusunun 2009 yılında 72,6 milyona ulaşması (% 1,1’lik yıllık bileşik artış oranı), içme ve sulama suyu talebinin artmasına yol açmıştır. 2009 yılı itibarıyla, kişi başına düşen 3 kullanılabilir su miktarı yaklaşık 1.650 m ’tür ve bu da Türkiye’yi su kıtlığı ile karşı karşıya olan bir ülke 16 durumuna getirmektedir. 2008 yılı içinde toplamdaki % 74’lük payı ile su tüketimindeki birincil gereksinim sulamadır ve sulamayı % 15’lik payla içme suyu ve % 11’lik payla endüstriyel kullanım izlemektedir. Şekil 10 - Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, 2008 Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, 2008 Sanayi kullanımı %11 İçme suyu %15 Kaynak: DSİ Sulama %74 Türkiye’deki mevcut su tedarik ve yönetim tesisleri nüfusun taleplerini karşılamakta yetersiz kalmaktadır ve temiz su kaynaklarının azalması beklendiği için bu dengesizlik gelecekte büyük olasılıkla daha da artacaktır. 17 Nüfusun yalnızca % 40,2’si su arıtma tesislerinden yararlanmaktadır. Yeni tesislerin inşa edilmesi ve mevcut tesislerin yenilenmesi ülkede önemli yatırım fırsatları yaratmaktadır. Hava Kirliliği Kontrolü Endüstriyel CO2 emisyonları, evsel ısınma sistemleri ve araçlardan kaynaklanan emisyonlar Türkiye’deki hava kirliliğinin üç ana kaynağıdır. Hava kirliliği 116 istasyonda takip edilmektedir. İstasyonlardan alınan ölçüm sonuçları çevresel laboratuarlarda değerlendirilmekte ve saatlik ortalama değerler hava kalitesi izleme ağı web 18 sitesinde yayınlanmaktadır. Hava kirliliğini kabul edilebilir bir düzeyde tutmanın önündeki en büyük engeller 19 şu şekilde sıralanmaktadır. Evsel ısınma için düşük maliyetli - düşük kaliteli kömür kullanılması Endüstriyel üretimde enerjinin verimsiz kullanılması Termik enerji santrallerinde emisyon kontrolü olmaması Türkiye’de hava kalitesinin artırılması gereksinimi hava kalite kontrol test istasyonu sağlayıcıları için uzun vadeli fırsatlar sunmaktadır ve dolayısıyla emisyon kontrol cihazları, elektronik ekranlar ve izleme cihazları gereksinimi de doğacaktır. 16 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor, 2009 17 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Türkiye Su Raporu, 2009 18 http://www.havaizleme.gov.tr/Default.htm 19 Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Durumu Raporu, 2007 11 2.2.2 Yenilenebilir Enerji Çevre kirliliğinin küresel bir tehdit haline gelmesi ve petrol, doğal gaz ve kömür gibi birincil enerji kaynaklarının azalmasına bağlı olarak alternatif enerji kaynakları tüm dünyada her geçen gün biraz daha cazip bir hale gelmektedir. Elektrik üretim kapasitesinin büyük bir bölümü termik santrallere ait olan (2008 itibarıyla, kurulu kapasitenin % 66’sı) Türkiye’deki yenilenebilir enerji piyasası halen emekleme aşamasındadır. 2008 yılı sonu itibarıyla hidroelektrik santralleri kurulu kapasitede % 33’lük bir paya sahipken, % 0,1’lik kısım jeotermal, kalan % 0,9’luk kısım ise rüzgar enerjisi kaynaklarına aittir. Son dönemde yaşanan gelişmelerden elektrik piyasasının liberalleşmesi ve yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili yasal düzenlemelerde yapılan iyileştirmeler yenilenebilir enerji kaynaklarında büyümenin ve yatırım fırsatlarının kapılarını aralamıştır. Ülkede doğanın sağladığı zengin güneş, jeotermal ve rüzgar enerjisi kaynakları ile bir araya gelen bu gelişmeler yenilenebilir enerji piyasasında oldukça büyük bir potansiyel yaratmaktadır. Mayıs 2005’te Türkiye’de yenilenebilir enerji sektörünün geliştirilmesi için 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun yürürlüğe girmiştir. Bu yasa yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını artırmayı, bunun yanında ekonomik, güvenli ve yüksek kaliteli elektrik üretmeyi hedeflemektedir. Kurulu kapasite açısından büyük sayılan hidroelektrik santralleri yasanın dışında tutulmuştur. Yasa işletmede on yılını tamamlamamış olan elektrik santralleri için EPDK tarafından belirlenen tarife garantisini düzenlemektedir. Bununla birlikte çeşitlilik sağlamak amacıyla her enerji kaynağı için tarifeler belirlenecektir. Bunun yanında etkili vergi ve yatırım teşviklerine de ihtiyaç duyulmaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010 yılının ilk yarısında Meclis’e sunulmak üzere bir taslak rapor hazırlamıştır. Ancak, yasanın gözden geçirilmesi Meclis’in tatile çıktığı gün olan 23 Temmuz 2010’dan önce tamamlanamamıştır. Teşviklerdeki gecikmeye karşın, yatırımcılar yenilenebilir enerji sektörüne büyük bir ilgi göstermektedir. Şekil 11 - Elektrik Üretimi ve Kurulu Kapasite Elektrik Üretimi ve Kurulu Güç, Türkiye 36 37 32 TWh 150 100 23 0.1 42.2 50 68.7 26 0.1 34.7 81.7 27 0.1 30.9 93.9 28 0.2 24.0 98.6 0.2 33.7 0.2 35.3 0.2 46.1 41 0.2 0.2 39.6 45 41 0.5 42 1.0 1.9 35.9 33.3 35.9 44.2 45 40 35 30 25 20 95.6 105.1 104.5 122.2 131.8 155.2 164.1 156.2 GW 200 39 15 10 5 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* Termik Kaynak: TEİAŞ Not: * DSİ tahminleri Hidroelektrik Jeotermal ve Rüzgar Toplam Kurulu Güç (GW) 2008 yılı itibarıyla, Türkiye’deki toplam kurulu elektrik kapasitesi 41.802,6 MW’tır. Toplam kurulu kapasitenin % 33’ü hidroelektrik, % 32’si doğal gaz, % 24’ü kömür ve kalan % 11’lik kısmı ise diğer kaynaklara karşılık gelmektedir. Kaynak türlerine göre kurulu kapasite aşağıda görülmektedir: 12 Şekil 12 - Kaynak Türlerine Göre Kurulu Kapasite Kaynaklara Göre Kurulu Güç (MW), 2008 1,651 364 335 317 1,745 2,211 Hidrolik Doğal Gaz 13,829 Linyit Çok yakıtlılar Fuel Oil 8,111 İthal Kömür Rüzgar Taş Kömürü 13,240 Diğer Kaynak: EPDK Hidroelektrik Enerjisi Türkiye’de mevcut 213 adet hidroelektrik santralinin 14,3 GW’lik kurulu hidroelektrik kapasitesi ülkenin 44,2 GW’lık teknik hidroelektrik potansiyelinin yaklaşık % 36’sına karşılık gelmektedir. 2009 yılı itibarıyla 20 hidroelektrik santrallerinde üretilen elektrik miktarı 36 TWh’dir. 2009 yılında özel sektöre verilen yeni lisansların % 77’si yeni hidroelektrik santrali inşası için verilmiştir. Hidroelektrik santrallerinin büyük bölümü kamuya aittir ve devlet tarafından işletilmektedir. Geri kalan kısım ise Yap-İşlet-Devret ve İşletme Hakkı Devri modelleriyle ve özel sektör tarafından işletilmektedir. Uygulamada lisanslar genellikle 49 yıllık olarak verilmektedir. Türkiye’deki 100 MW’tan yüksek kapasiteli hidroelektrik santralleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur. 20 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor, 2009 13 Şekil 13 - Türkiye’deki Başlıca Hidroelektrik Santralleri Türkiye'deki Başlıca HES'ler Tamamlanma Tarihi Gücü (MW) Kurulu Güç (GWh) Baraj İsmi Akarsu İl Atatürk Fırat Şanlıurfa 1992 2.400 8.900 Karakaya Fırat Diyarbakır 1987 1.800 7.354 Keban Fırat Elazığ 1975 1.330 6.000 Birecik Fırat Şanlıurfa 2000 672 2.518 Berke Ceyhan K.Maraş 2001 510 1.672 Altınkaya Kızılırmak Samsun 1988 700 1.632 Oymapınar Manavgat Antalya 1984 540 1.620 Hasan Uğurlu Yeşilırmak Samsun 1981 500 1.217 Borçka Çoruh Artvin 2007 300 1.039 Sır Ceyhan K.Maraş 1991 284 725 Karkamış Fırat K.Maraş 1999 180 652 Çatalan Seyhan Adana 1996 169 596 Aslantaş Ceyhan Adana 1984 138 569 Gökçekaya Sakarya Eskişehir 1972 278 562 Gezende Ermenek İçel 1990 159 528 Menzelet Ceyhan K.Maraş 1989 124 515 Batman Batman Batman 2004 198 483 Muratlı Çoruh Artvin 2005 115 444 Yamula Kızılırmak Kayseri 2005 100 422 Özlüce Peri Bingöl 1998 170 413 Sarıyar Sakarya Ankara 1956 160 400 Hirfanlı Kızılırmak Kırşehir 1959 128 400 Kılıçkaya Kelkit Sivas 1989 124 332 Dicle Dicle Diyarbakır 1997 110 298 Kay nak: DSİ web sitesi (http://www.dsi.gov .tr ) Şekil 14 - Hidroelektrik Kapasitesi ve 2009 Lisans Başvuruları Hidroelektrik Kapasitenin Dağılımı 176 Başvurunun Dağılımı, 2009 %2.3 %1.7 %18.8 Kurulu Güç %35.7 %47.3 %17.0 İnşa halindeki kapasite İnşası henüz başlamamış %77.3 Termik Kaynak: DSİ Web Sitesi (http://www.dsi.gov.tr) HES Rüzgar Jeotermal ve diğerleri Kaynak: EPDK Raporu Rüzgar Enerjisi Türkiye rüzgar enerjisi yatırımları için coğrafi olarak avantajlı bir konumdadır. Ege ve Marmara bölgeleri rüzgar enerjisiyle elektrik üretimi için en cazip bölgelerdir. 2008 yılı itibarıyla kurulu rüzgar enerjisi kapasitesi 363,7 21 22 MW’tır. Toplam rüzgar enerjisi potansiyelinin ise 131.756 MW olduğu tahmin edilmektedir. 2009 ile 2018 yılları arasındaki dönem için TEİAŞ projeksiyonları yüksek veya düşük kapasite ve yüksek veya düşük talebin yer aldığı dört farklı senaryo içermektedir. 21 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), http://www.teias.gov.tr 22 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, http://www.enerji.gov.tr 14 TEİAŞ’nin yüksek kapasite senaryosuna göre, 3.176 GWh’lik projelendirilmiş elektrik üretimiyle (bu rakamın artmaya devam ederek 2012 yılında 3.663 GWh’ye ulaşacağı varsayılmaktadır) kurulu rüzgar enerjisi 23 kapasitesinin 2011 yılına kadar 1.012 MW’a ulaşması beklenmektedir. Şekil 15 - Türkiye’deki Rüzgar Enerjisi Potansiyeli - Ortalama 100 m Yüksekliğin Üzerinde Rüzgar Hızı (m/s) Kaynak: TÜREB Rüzgar enerjisinin büyük talep görmesinin sonucunda 2002 yılından bu yana toplam 86 GW’lık kapasite için 1.118 lisans başvurusunda bulunulmuştur. Yüksek düzeydeki bu talep aynı yer için birden fazla başvuru olmasına ve desteklenen kapasite limitlerinin aşılmasına yol açmıştır. Yalnızca 1 Kasım 2007 tarihinde toplamda 71,4 GW kapasitelik 725 lisans başvurusu olmuştur. TEİAŞ’a göre 7 GW’lık desteklenen şebeke kapasitesi düşünüldüğünde çakışmayan lisans başvurularının teknik bir incelemeden geçmesi ve bu başvuruların fizibilitesine karar verilmesi gerekmektedir. Çakışan başvurulardan teknik incelemeyi geçenleri için ise rüzgar santrali lisansının en yüksek teklifte bulunana verileceği bir ihale düzenlenecektir. Eylül 2009 itibarıyla 4.237 MW kapasiteye denk gelen 105 adet lisansı verilmiş ve onaylanmış rüzgar santrali bulunmaktadır. İncelenmek üzere bekleyen 727 adet lisans bulunmaktadır ve bu da 31.957 MW’lık bir 24 kapasiteye karşılık gelmektedir. Şekil 16 - Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayısı Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayıları 93 Değerlendirmede olan lisans başvuruları Onaylanan lisanslar 22 12 Verilen lisanslar 727 İptal edilen lisanslar Kaynak: EPDK 23 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Tahminler 24 EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), http://www.epdk.gov.tr 15 Türkiye’deki başlıca hidroelektrik ve rüzgar santrallerinin yerleri aşağıdaki haritada görülmektedir: Şekil 17 - Türkiye’deki Rüzgar ve Hidroelektrik (>100 MW) Santralleri Sünjüt,Ertürk, Lodos , Teperes Rüzgar Enerjisi Santralleri (1,2MW, 60MW, 24 MW, 0,85 MW) Gökçekaya HES (278 MW) Sarıyar HES (160 MW) Altınkaya, Hasan Uğulu HES (700 MW,500MW) Hirfanlı HES (128 MW) Kılıçkaya HES (124 MW) Borçka, Muratlı HES (300 MW,115MW) Yamula HES (100MW) Doğal, Anemon, Bores, Alize Rüzgar Enerjisi Santrali (14,9MW, 30,4MW, 10,2MW, 20,8 MW) Özlüce HES (170 MW) Keban, Karakaya HES (1330 MW, 1800MW) Baki, Yapısan,Asmakinsan, Akenerji,Borasco, Alize Rüzgar Enerjisi Santrali (90 MW,30 MW,24MW,15MW,57M W,20,7 MW)) Dicle HES (110 MW) Ütopya,Alize,Ares,Mare, Mazı3,İnnores,Kores, Bergama , Ayen Rüzgar Enerjisi Santrali (15MW,1,5MW,7,2MW, 39,2MW,30MW,42,5MW, 15MW,90MW,31,5 MW) Batman HES (198 MW) Oymapınar HES (540 MW) Atatürk, Birecik HES (2400MW, 672MW) Doğal, Deniz, Soma Rüzgar Enerjisi Santrali (34,2 MW, 10,8MW, 63,9 mW) Gezende HES (159 MW) Rüzgar Enerjisi Santrali Aslantaş, Çatalan HES (138MW,169MW) Deniz,Ziyaret,Belen,Bak ras Rüzgar Enerjisi Santrali (30MW,12,5MW,30MW ,15MW) Karkamış, Sır, Berke, Menzelet HES (180MW, 284MW, 510MW, 124MW) Kurulu gücü 100MW'tan yüksek olan HES'ler. Kaynak: EPDK web sitesi 16 Jeotermal Enerji Türkiye jeotermal kaynaklarda dünyada beşinci sırada, bu kaynakların kullanımında ise yedinci sırada yer 25 almaktadır. Bununla birlikte toplam potansiyelin yalnızca % 3’ü (31.500 MW) kullanılmaktadır. Ülkedeki 26 jeotermal kaynakların üçte ikisi Ege Bölgesi’ndedir. Şekil 18 - Jeotermal Santraller Tuzla A.Ş. Çanakkale-Ayvacık / 7.5 MW Gürmat A.Ş. Aydın-Germencik / 47.4 MW Menderes A.Ş., Dora-1 Aydın-Sultanhisar / 7.95 MW Menderes A.Ş., Dora-2 Aydın-Sultanhisar / 9.5 MW Zorlu Doğal A.Ş. Denizli-Sarayköy / 15 MW Bereket A.Ş. Denizli-Sarayköy / 6.85 MW Kaynak: EPDK web sitesi 2008 yılında EPDK tarafından verilen lisanslardan yalnızca biri 15 MW’lık bir jeotermal santrali için verilmiştir. Türkiye’deki jeotermal kaynakların düşük oranda kullanımının ana nedenlerinden biri, teknik uzmanlık konusunda yaşanan eksiklik olarak görülmektedir. Jeotermal kaynakların bulunması, geliştirilmesi, mülkiyet hakları ve ekonomik kullanımı 2007 yılında yürürlüğe giren 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu ile düzenlenmektedir. Lisans verme ve tarifelere ilişkin hususlar ise Elektrik Piyasası Kanunu ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Kanunu kapsamına girmektedir. Güneş Enerjisi Türkiye’de elektrik üretimi için kullanılabilecek oldukça büyük bir güneş enerjisi potansiyeli olmasına karşın güneş enerjisinden ağırlıklı olarak düz plakalı güneş kolektörleri kullanılması suretiyle meskenlerde sıcak su üretimi için faydalanılmaktadır. Fotovoltaik üretim uygulamalarının sayısı çok azdır. Türkiye’deki 27 toplam fotovoltaik üretim kapasitesi 5 MW’tır. Fotovoltaik enerji otoyolların aydınlatılmasında, sinyalizasyon sistemlerinde, Çevre ve Orman Bakanlığı’na ait gözetleme kuleleri gibi kırsal bölgelerde ve 28 deniz fenerlerinde kullanılmaktadır. 25 EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), http://www.epdk.gov.tr 26 İGEME (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi), Yenilenebilir Enerjiler ve Teknolojileri, 2009 27 IEA, Fotovoltaik Enerji Sistemleri Programı Yıllık Raporu 2009 28 EİE (Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü), http://www.eie.gov.tr 17 Şekil 19 - Türkiye’nin Güneş Haritası (kWh/m2-yıl) Kaynak: IEA, Fotovoltaik Enerji Sistemleri Programı Yıllık Raporu 2008 EİE’ye göre, Türkiye’nin yıllık ortalama güneş alma süresinin 2.640 saat olduğu (günde 7,2 saat) ve ortalama yıllık güneş radyasyonunun 1.311 kWh/m² (günlük 3,6 kWh/m²) olduğu tahmin edilmektedir. 2007 yılındaki toplam güneş enerjisi üretimi, 420 bin ton petrol eş değeridir. Şekil 20 - Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli Türkiye'nin Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli Aralık Kasım Ekim Eylül Ağustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Şubat Ocak 0 50 100 150 Güneşlenme Süresi (saat/yıl) 200 250 300 350 400 Aylık Güneş Radyasyonu (kWs/m2-yıl) Kaynak: EIE 2.2.3 Enerji Verimliliği Türkiye’nin ulaştırma sektöründe % 15, imalat sektöründe % 20 ve inşaat sektöründe de % 30 oranlarında enerji tasarrufu potansiyeline ulaşacağı tahmin edilmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı enerji kullanımında fireyi önlemeyi, enerji giderlerinin ekonomi üzerindeki yükünü hafifletmeyi, enerji ithalatını 29 azaltmayı ve enerji kaynaklarının kullanımında verimliliği artırmayı hedeflemektedir. Nisan 2007’de verimli enerji kullanımı, enerji israfını önleme, enerji giderlerinin Türkiye ekonomisi üzerindeki yükünü azaltma ve enerji kaynaklarını artırma amacını taşıyan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu yürürlüğe girmiştir. 29 ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı), http://www.enerji.gov.tr 18 Bu kanun sayesinde, bir endüstriyel işletmenin enerji giderlerinin % 20’si şirket ile EİE arasında imzalanan sözleşmeyle karşılanacaktır. Bunun için şirketin yenilenebilir enerji dışındaki enerji kullanımını üç yıl içinde minimum % 10 azaltma garantisi vermesi gerekecektir. 2.2.4 Dış Ticaret Türkiye Almanya, Fransa, İtalya ve İngiltere gibi ülkelere çevre teknolojileri ihraç etmektedir. 2009 yılında 30 544 milyon ABD doları ile Almanya, Türkiye’nin yaptığı çevre teknolojisi ihracatında ilk sırayı almıştır. Şekil 21 - Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, 2009 Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, 2009 600 544 milyon ABD$ 500 400 300 200 100 181 107 98 85 82 71 69 56 55 55 51 50 49 48 48 34 27 0 Kaynak: IGEME, Çevre Teknolojileri Raporu 2.3 Sektörle İlgili Beklentiler 2.3.1 Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Atık arıtma tesislerine yönelik yüksek talep kendi içinde merkezi depolama tesisi ve yakma fırını bulunduracak beş tehlikeli atık bölgesi oluşturulmasına yol açmıştır. Bu tesislerin yılda bir milyon ton tehlikeli atık işlemesi beklenmektedir. 2010 ile 2012 yılları arasında atık yönetimi için yapılması gerekli 31 olan yatırım tutarı yaklaşık 1,2 milyar avrodur. Çevre ve Orman Bakanlığı’nın sanayileşmedeki artışı da göz önünde bulundurarak 2008 ile 2012 arasında inşa edilmesini planladığı beş bölgedeki depolama ve yakma kapasiteleri aşağıdaki grafikte görülmektedir. İnşa edilmesi planlanan tesisler için Ege, Trakya ve Marmara bölgelerinin daha büyük bir potansiyele sahip oldukları görülmektedir. 30 İGEME (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi), Çevre Teknolojileri ve Hizmetleri Raporu, 2009 31 Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Eylem Planı (2008-2012) 19 Şekil 22 - 2008 ile 2012 Yılları Arasında İnşa Edilmesi Planlanan Yakma ve Depolama Tesisleri Atık ortaya çıkarmakta olan çok sayıda şirket de atık arıtma çözümleri aramaktadır. Örneğin, Türkiye’nin en büyük petrokimya şirketi olan Petkim kendi atıklarını yönetmek için yeni bir tesis inşa etmeyi planlamaktadır. Tehlikeli ve tıbbi atık arıtma işiyle uğraşan çevre şirketlerinin de Türkiye’de aktif olmaları beklenmektedir. Türkiye’de atık arıtma düzeyinin düşük olmasının nedenlerinden biri de atık sahalarının, katı atık depolarının ve katı atık işleme ekipmanlarının yetersizliğidir. Atık sahalarının ve depoların inşa edilmesine önümüzdeki yıllarda başlanması beklenmektedir. Şehir suyu ve atık su arıtma tesisleri sıkça konu edilmektedir. Türkiye’de standartlara uygun bir şekilde arıtılan atık su düzeyi çok düşük seviyededir ve bazı küçük şehirlerde halen arıtma tesisi bulunmamaktadır. Günümüzde kamu harcamalarının çok düşük seviyede olmasına karşın arıtma tesisi sayısının az olmasına bağlı olarak bu alan büyük bir gelişim potansiyeli barındırmaktadır. Hava politikası da Türkiye’nin üzerinde çalışmakta olduğu bir diğer alandır. Diğer çevresel konularda olduğu gibi hava kirliliği ile ilgili kamu harcamaları da düşük seviyededir. 2.3.2 Yenilenebilir Enerji IEA’ya göre, küresel yenilenebilir enerji gücünün toplam enerji tüketimindeki payının 2020 yılına kadar % 53 oranında artması beklenmektedir. Bu durum hidroelektrik ve diğer yenilenebilir enerji piyasalarında büyük bir potansiyele işaret etmektedir. Türkiye rüzgar, jeotermal ve güneş enerjisi açısından büyük bir potansiyele sahiptir. Arz tarafındaki kısıtlar ile bir araya gelen elektrik talebindeki büyük artış Türkiye’deki yenilenebilir enerji piyasasında büyük bir potansiyel olduğunun bir göstergesidir. Günümüzde Türkiye’deki elektrik üretimi büyük ölçüde kömür, doğal gaz, petrol ve hidrolik enerjiye 32 dayalıdır. Elektriğin % 48,6’sı doğal gaz ve % 28,3’ü ise kömür kullanılarak üretilmektedir. 2014 yılına kadar hidroelektrik güç üretiminin payının önemli ölçüde artması ve buna karşılık petrolün payının 33 düşmesi beklenmektedir. 32 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), http://www.teias.gov.tr 33 BMI tahminleri (Business Monitor International) 20 Şekil 23 - Türkiye’nin Termik Dışı Enerji Tahmini Türkiye Termik Dışı Enerji , 2009-2014 2009 Elektrik üretimi, tw h 1 Birincil enerji talebi, mn toe Hidroelektrik üretimi, tw h 2 % elektrik üretimi 1 Yenilenebilir enerji üretimi, tw h % elektrik üretimi 1 Kay nak: 1 BMI, 2 1 185 98 35.0 17.8% 1.0 0.5% 2010t 192 101 39.0 20.3% 1.3 0.7% 2011t 201 107 40.0 19.9% 1.5 0.7% 2012t 211 112 42.0 19.9% 1.8 0.9% 2013t 220 117 43.0 19.5% 1.9 0.9% 2014t 230 121 45.0 19.6% 2.1 0.9% BP Düny a Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi, Haziran 2009 Not: t: BMI tahmini 34 Toplamda 14,3 GW’lık kurulu kapasite ile Türkiye’deki hidroelektrik santrallerinin sayısı 213’e ulaşmıştır. BMI tahminlerine ve BP Dünya Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi Raporu’na göre 2009 ile 2014 yılları arasında hidroelektrik üretiminin % 6,5’luk yıllık bileşik büyüme oranında ve yenilenebilir enerji üretiminin de % 20’lik yıllık bileşik büyüme oranında artması beklenmektedir ve her iki enerji kaynağının büyüme oranı da % 5,6’lık yıllık bileşik büyüme oranında büyüyen elektrik üretiminin üzerindedir. TEİAŞ’ın tahminlerine göre, toplam kurulu kapasitenin 2010 ile 2015 yılları arasında % 6,5'lik yıllık bileşik büyüme oranıyla artarak 48.817 MW’tan 71.273 MW’a ulaşması beklenmektedir. Şu an için toplam içinde % 34’lük paya sahip olan yenilenebilir enerji kaynaklarının toplam kurulu kapasitenin % 37’sini oluşturması ve gelecek yıllarda da istikrarını sürdürmesi beklenmektedir. Şekil 24 - Türkiye’deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri Türkiye'deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri Kurulu Güç Santral Türü 2010 2015 2020 Termik 30.583 45.603 62.273 Yenilenebilir 18.234 25.670 34.076 Toplam Kurulu Güç 48.817 71.273 96.349 Kay nak: DSİ, 2009 Faaliy et Raporu 34 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor, 2009 21 2.4 SWOT Analizi S trengths (Güçlü Noktalar) Türkiye’nin coğrafi konumu itibarıyla çok sayıda doğal kaynağa sahip olması Jeotermal kaynaklar açısından dünyada ilk beş ülke arasında olması Güneş enerjisi potansiyelinin birçok Avrupa ülkesinin toplam potansiyelinden yüksek olması DSİ 2009 Yıllık Raporu’na göre, Türkiye’deki hidroelektrik santrallerinin sayısının 213’e, kurulu kapasitesinin ise 14,3 GW’a ulaşmış olması Büyüme potansiyeli açısından Türkiye elektrik piyasasının Avrupa’da en çok gelecek vaat eden piyasalardan biri olması O pportunities (Fırsatlar) Yeni yenilenebilir enerji teknolojilerinin kullanılabileceği yüksek bir kaynak potansiyeli bulunması (özellikle bor ve toryum kaynakları) Ekonomik büyüme, sanayileşme ve şehirleşme sonucunda özellikle atık yönetimi, su arzı ve yönetimi ve hava kirliliği kontrolü alt sektörlerinde olmak üzere Türkiye’deki çevre ürünleri ve hizmetleri talebinin artmakta olması Türkiye’nin enerji ithalatını azaltmak için yenilenebilir enerji konusuna odaklanmaya başlamış olması Yenilenebilir enerji piyasasındaki önemli yatırım fırsatları W eaknesses (Zayıf Noktalar) Çevre teknolojileri sektöründeki çoğu Türk firmasının büyük çevre projelerini gerçekleştirmek için yeterliliğe sahip olmaması nedeniyle yabancı firmaların deneyim ve uzmanlığına gereksinim duyulması Avrupa ile kıyaslandığında enerji kullanımındaki düşük verimlilik Yerli girişimciler için finansal kaynakların ve uygun kredi olanaklarının düşük seviyede olması T hreats (Tehditler) Hidroelektrik ve rüzgar santrali ekipmanlarında dışa bağımlılık Türkiye’deki ve dünyadaki yenilenebilir enerji kaynaklarının kamuya ait olması Liberalleşme süreci ve özel sektör yatırımlarında gecikme olması 22 2.5 Yatırım Fırsatları Türkiye’de çevre teknolojileri ve yenilenebilir enerji sektörü için cesaret verici bir yatırım ortamı bulunmaktadır. Tehlikeli ve katı atık yönetimi ile atık su arıtma ve yenilenebilir enerji sektörlerinde önemli yatırım olanakları mevcuttur. Atık yönetimi ve su arzı alanlarındaki mevcut yatırım fırsatları çok sayıda etkinliğin yer aldığı nispeten büyük bir pazarla ilgiliyken, çevre danışmanlığı alanındaki fırsatlar daha küçük boyutlu bir pazarla ilgilidir. Hava kirliliği ve kontrolü, deniz kirliliği, karbon yakalama ve depolama ve karbon finansmanı alanlarında başka fırsatlar da bulunmaktadır. Gerekli düzenlemelerin olmadığı ya da sınırlı düzeyde bulunduğu bu pazarlar henüz küçük boyutludur. Bu sektörlerin gelecekte büyümesi ve yatırımcılara cazip yatırım fırsatları sunması beklenmektedir. Son birkaç yılda birleşmeler ve satın alımlar açısından Türkiye yenilenebilir enerji sektörü en cazip sektörlerden biri olmuştur. Birçok sektör devi Türkiye’ye girmiştir ve yenilenebilir enerji sözleşmeleri edinmiş olan çok sayıda yerli girişimci bulunmaktadır. Enerji piyasasının tam liberalleşmesi yolunda dağıtım şirketlerinin özelleştirilmesi Türk hükümeti tarafından atılan adımların başında gelmektedir. Elektrik üretim şirketlerinin özelleşmesi süreci ise 2010 yılında hız kazanmıştır. Toplam 19 grup altında 52 HES’in özelleştirilmesine başlanmış olup bunlardan 18’inin süreci toplam 439,9 milyon ABD Doları işlem hacmiyle sonuçlanmıştır. Aşağıda listelenen satın alma ve birleşme işlemleri son beş yıl içinde yabancı yatırımcıların Türkiye piyasasına olan ilgilerinin arttığını göstermektedir. Şekil 25 - Çevre Ürünleri ve Hizmetleri ile Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yabancı Yatırımcılar Tarafından Yapılan Birleşme ve Satın Alma İşlemleri Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörlerinde Gerçekleşen Satın Alma ve Devir İşlemleri Satın Alan Hisse İşlem Değeri Oranı (milyon ABD$) Ülke Hedef Şirket Tarih Çek Cumhuriyeti Aralık HEPP / Hamzalı HEPP / Resadiye Çağlayanı Nisan 10 100,0% 407,0 Undisclosed Türkiye ABK Elektrik Üretim AS Nisan 10 N/D N/D Enerco Group Türkiye Essentium Grup Ocak 10 N/D N/D Statkraft Norveç Yeşil Enerji Haziran 09 95,0% 118,8 Almanya Borusan Enerji Mart 09 50,0% N/D Fransa Polat Enerji Aralık 08 50,0% N/D Çek Cumhuriyeti Akenerji Ekim 08 37,4% 302,6 Cogentrix Energy (Goldman Sachs) ABD Taşyapı Enerji Temmuz 08 50,0% N/D Italgen İtalya Bares Elektrik Temmuz 08 100,0% 50,2 326,6 Energo - PRO as EnBW EDF Energies Nouvelles CEZ Verbund Berggruen Holding United Development Company Sumitomo Corporation Avusturya Enerjisa Mart 07 50,0% ABD BND Elektrik Aralık 06 66,7% 0,7 Katar Turk Millenya Haziran 06 60,0% N/D Japonya Birecik Dam and HEPP Mayıs 05 31,0% 40,7 N/D, Not Disclosed: Açıklanmamıştır Kaynak: Deloitte 23 2.6 Sektördeki Kurum ve Kuruluşlar Kurumlar ve Kuruluşlar Kodu Açıklama Web Sitesi Çevre ve Orman Bakanlığı ÇOB ÇOB, Türkiye'deki çevre yasaları ve politikalarından sorumludur. www.cevreorman.gov.tr ETKB 3154 Sayılı Kanun'a göre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nın kuruluş amacı; enerji ve tabii kaynaklarla ilgili hedef ve politikaların, ülkenin savunması, güvenliği ve refahı, milli ekonominin gelişmesi ve güçlenmesi doğrultusunda tespitine yardımcı olmak; enerji ve tabii kaynakların bu hedef ve politikalara uygun olarak araştırılmasını, geliştirilmesini, üretilmesini ve tüketilmesini sağlamaktır. www.enerji.gov.tr T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu EPDK 4628 sayılı Yasa ile Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu kurulmuş, daha sonra 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile de Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu adını almıştır. Kuruma, 5015 Sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile petrol piyasasını, 5307 Sayılı Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanunu ile de sıvılaştırılmış petrol gazları piyasasını düzenleme ve denetleme görevleri verilmiştir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu 19.11.2001 tarihinde görevine başlamıştır. www.epdk.gov.tr Merkezi Finans ve İhale Birimi MFİB MFİB, AB tarafından finanse edilen programlara ilişkin ihalelerin AB kural, düzenleme ve usullerine uygun bir raporlama sistemine işlenmesini sağlamaktadır. www.cfcu.gov.tr DSİ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü su kaynaklarının planlaması, projelendirmesi, inşaatı ve işletilmesi amacıyla kurulmuştur. Tarımsal sulamanın geliştirilmesi, şehirlere içme kullanma suyu temini, taşkın kontrolü ve diğer çevresel çalışmaların yanında, Hidroelektrik Santrali (HES) projelerinin geliştirilmesi DSİ’nin en önemli görevlerinden biridir. www.dsi.gov.tr İB İB, 2006 yılında Hükümet tarafından yürütülen seçili belediyelerdeki çevre hizmetlerinin sürdürülebilirliği amacıyla Dünya Bankası'ndan alınan 212 milyon avro tutarında kredi'yi yönetmektedir. www.ilbank.gov.tr Türkiye Elektrik İletim A.Ş. TEİAŞ TEİAŞ, teknoloji, nüfus ve altyapı gelişmelerine paralel olarak elektrik iletim altyapılarını genişletmek, yeni iletim tesisleri yapmak, bunlara paralel olarak kendi iletişim altyapısını genişletmek, Türkiye Elektrik Sistemini uluslararası standartlarda kaliteli, ekonomik ve güvenilir bir şekilde işletmek, bu amaçla; yeni projeler oluşturmak, bunları gerçekleştirmek ve elektrik piyasası hizmetlerini yürütmekten sorumludur. www.teias.gov.tr Elektrik Üretim A.Ş. EÜAŞ Teşekkülün başlıca amaç ve faaliyet konusu elektrik üretiminde kullanılacak maden tesislerini kurmak, kurdurmak, işletmek veya hizmet alımı yoluyla işlettirmektir. www.euas.gov.tr Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. TEDAŞ TEDAŞ, Türkiye’deki kullanıcılara elektrik dağıtmak ve satmakla görevlidir. www.tedas.gov.tr TETAŞ Enerji sektöründeki serbestleşme çalışmaları kapsamında 2001 yılında Türkiye Elektrik Üretim, İletim Şirketinin (TEAŞ) üçe bölünmesiyle Türkiye’nin ilk ve tek kamu enerji toptan satış şirketi olarak kurulan TETAŞ, sorumluluğu sermayesiyle sınırlı bir Kamu İktisadi Teşebbüsü olup, devletin genel enerji ve ekonomi politikasına uygun olarak elektrik ticaret ve taahhüt faaliyetlerinde bulunmaktadır. www.tetas.gov.tr Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü EIE Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (EİE), 14.06.1935 tarihinde 2819 sayılı yasa ile kurulmuş, Türkiye’de elektrik enerjisi üretim imkanları ile ilgili mühendislik hizmetlerini yürüten Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'na bağlı, özel hukuk hükümlerine tabi ve ticari usullere göre yönetilen kamu tüzel kişiliğine sahip yatırımcı bir kamu kuruluşudur. EİE'nin görevleri; Türkiye’nin su kaynaklarını ve diğer enerji kaynaklarını etüt ederek elektrik enerjisi üretimine elverişli olanları saptamaktır. www.eie.gov.tr Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı ÇEVKO ÇEVKO, toplumsal gelişimi sağlamak ve ekonomiye katkıda bulunmak amacıyla çevreyi koruma ve sürdürülebilir bir geri kazanım sistemi oluşturmayı hedeflemektedir. www.cevko.org.tr T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İller Bankası Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. 24 Şekiller Listesi Şekil 1 – Küresel Pazar Büyüklüğünün Sektörel Dağılımı 4 Şekil 2 - Sektör Bazında Dünya CO2 Emisyonu, 2007 5 Şekil 3 - Bölge Bazında Dünya CO2 Emisyonu 5 Şekil 4 - Kişi Başına Düşen Kentsel Atık Üretimi 6 Şekil 5 - Kişi Başına Çıkarılan Su Miktarı 6 Şekil 6 - Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Sağlanan Net Elektrik Üretimi 7 Şekil 7 - Dünya Rüzgar Enerjisi: Toplam Kurulu Kapasite 8 Şekil 8 - Özel Şirketlerin Çevre Harcamaları ve Toplam Çevre Harcamaları (%) 9 Şekil 9 - Belediyelerin Çevre Harcamaları 10 Şekil 10 - Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, 2008 11 Şekil 11 - Elektrik Üretimi ve Kurulu Kapasite 12 Şekil 12 - Kaynak Türlerine Göre Kurulu Kapasite 13 Şekil 13 - Türkiye’deki Başlıca Hidroelektrik Santralleri 14 Şekil 14 - Hidroelektrik Kapasitesi ve 2009 Lisans Başvuruları 14 Şekil 15 - Türkiye’deki Rüzgar Enerjisi Potansiyeli - Ortalama 100 m Yüksekliğin Üzerinde 15 Şekil 16 - Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayısı 15 Şekil 17 - Türkiye’deki Rüzgar ve Hidroelektrik (>100 MW) Santralleri 16 Şekil 18 - Jeotermal Santraller 17 2 Şekil 19 - Türkiye’nin Güneş Haritası (kWh/m -yıl) 18 Şekil 20 - Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli 18 Şekil 21 - Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, 2009 19 Şekil 22 - 2008 ile 2012 Yılları Arasında İnşa Edilmesi Planlanan Yakma ve Depolama Tesisleri 20 Şekil 23 - Türkiye’nin Termik Dışı Enerji Tahmini 21 Şekil 24 - Türkiye’deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri 21 Şekil 25 - Çevre Ürünleri ve Hizmetleri ile Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yabancı Yatırımcılar Tarafından Yapılan Birleşme ve Satın Alma İşlemleri 23 25 Kısaltmalar ABD BMI ÇOB DSİ EİE EIU ETKB EÜAŞ GSYİH HES IEA IGEME OPEC PVPS TEİAŞ TÜREB TÜİK Amerika Birleşik Devletleri Business Monitor International Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü Economist Intelligence Unit Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim Anonim Şirketi Gayrisafi Yurt İçi Hasıla Hidroelektrik Santrali International Energy Agency (Uluslararası Enerji Kurumu) İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü Fotovoltaik Enerji Sistemleri Programı Türkiye Elektrik İletim A.Ş Türkiye Rüzgar Enerjisi Birliği Türkiye İstatistik Kurumu 26 Yasal Uyarı Bu Belge yatırımcılara Türkiye’deki büyüme öncelikli sektörlere dair bir sektör özeti sağlamak amacıyla, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (“TYDTA”) tarafından, DRT Kurumsal Finans Danışmanlık Hizmetleri A.Ş.’nin (“Deloitte”) destekleri ile derlenen seriden biridir. Belge bu sektörle ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Belge her şeyi kapsama ya da olası bir yatırımcının bu sektöre yatırım yapma ya da yapmama konusunda karar vermesi için ihtiyaç duyacağı tüm bilgileri içerme iddiasında değildir. Belge’nin ya da sektöre dair yapılacak diğer incelemelerle bağlantılı olarak herhangi bir olası yatırımcıya ya da danışmanlarına verilecek herhangi bir yazılı ya da sözlü bilginin doğruluğu ya da tamlığı ile ilgili olarak, açık ya da zımni, herhangi bir beyanda bulunulmayacak ya da garanti verilmeyecektir ve bu konuyla ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte ya da herhangi bir alıcı ya da ilgili görevli, çalışan ya da temsilci tarafından herhangi bir sorumluluk kabul edilmeyecektir. TYDTA, Deloitte ve ilgili yan kuruluşları ve ortak şirketleri ile ilgili görevliler, çalışanlar ve aracılar Belge’ye ya da bu gibi bilgilere ve bu Belge ve bilgilerde ortaya çıkabilecek hatalara ya da ihmallere dayanabilecek tüm sorumlulukları açıkça reddeder. Belge’de yer alan bilgiler, Belge’nin hazırlandığı dönemde halka açık bilgi kaynaklarına dayanarak hazırlanmıştır. Özellikle gelecekle ilgili projeksiyonlar, hedefler ve tahminlerin (varsa) elde edilebilmesi ya da kabul edilebilirliği konusunda herhangi bir beyanda bulunulmamakta ve garanti verilmemektedir. TYDTA ve Deloitte Belge’de yer alan bilgileri doğrulamamıştır. Belge’yi alan kişiler, Belge’nin içindeki bilgileri yasal, kurumsal, vergisel ya da farklı bir öneri olarak yorumlamamalıdır. Herhangi bir alıcı ya da olası yatırımcı yatırım kararı verirken bu Belge’ye dayanmamalıdır. Kendi durum tespit çalışmalarını yapmaları ve bağımsız danışmanlık hizmeti almaları önerilmektedir. Belge, burada anlatılan hisse senetleri ya da şirketler ya da varlıkların satılması ya da satın alınmasına ya da söz konusu sektöre yatırım yapılmasına yönelik bir teklif ya da davet olmayıp, TYDTA ya da Deloitte ya da ilgili yan kuruluşları ya da ortak şirketleri tarafından yapılan bir taahhüt ya da öneri niteliğinde de değildir. Belge’nin dağıtımı ya da mülkiyet altına alınması ile ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte herhangi bir yargı alanında hukuksal sorumluluk kabul etmemektedir ve herhangi bir kayıt gereksinimi ya da diğer yasal sınırlamaların alıcı tarafından ihlal edilmesinden TYDTA ya da Deloitte sorumlu olmayacaktır. Belge’nin aslı ya da üzerinde değişiklikler yapılmış versiyonu, hiçbir durumda yayınlanamaz, çoğaltılamaz ya da bir ücret ya da üyelik karşılığında üçüncü taraflara satılamaz. Belge’nin fikri mülkiyet hakları TYDTA’a aittir. 27
