uluslararası ‹kt‹sat pol‹t‹kası
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2918 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1875 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Yazarlar Doç.Dr. Elif UÇKAN DA⁄DEM‹R (Ünite 1, 3) Prof.Dr. S. R›dvan KARLUK (Ünite 2) Doç.Dr. Funda Rana ADAÇAY (Ünite 4) Prof.Dr. Nurdan ASLAN (Ünite 5, 6, 7) Prof.Dr. Selahattin TOGAY (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Elif UÇKAN DA⁄DEM‹R ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ www.hedefaof.com Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Hatice Çal›flkan Grafikerler Hilal Küçükda¤aflan Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ISBN 978-975-06-1581-8 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 www.hedefaof.com iii ‹çindekiler ‹çindekiler Sunufl ............................................................................................................ ix Uluslararas› Ticaret Politikalar›................................. ............ 2 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI - GENEL ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI ‹L‹fiK‹S‹ ..................................................................................... ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI TERC‹HLER‹ .................................. Serbest D›fl Ticaret Politikas› Tezleri............................................................ Ekonomik Etkinlik Art›fl›......................................................................... Dinamik Kazançlarda Art›fl ..................................................................... Rant Aray›fl›n›n Sona Ermesi ................................................................. Korumac› D›fl Ticaret Politikas› Tezleri........................................................ D›fl Ticaret Dengesinin ‹yilefltirilmesi .................................................... D›fl Ticaret Hadlerinin ‹yilefltirilmesi...................................................... Piyasa Baflar›s›zl›klar›na Müdahale: D›flsall›klar .................................... ‹flsizli¤in Azalt›lmas› ................................................................................ Korunan Endüstride ‹stihdam›n Artt›r›lmas› .......................................... Hazineye Gelir Sa¤lanmas› ..................................................................... Ulusal Güvenlik/Savunma Tezi .............................................................. Dampinge Karfl› Korunma ...................................................................... D›fl Sübvansiyona Karfl› Korunma.......................................................... Bebek Endüstri Tezi .............................................................................. Stratejik Ticaret Politikas›........................................................................ ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI...................................... ‹thalat Tarifeleri ............................................................................................. Tarife D›fl› K›s›tlamalar.................................................................................. ‹thalat Kotalar› ......................................................................................... ‹hracat Sübvansiyonlar›........................................................................... Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar›.................................................................. Kamu Al›mlar›na ‹liflkin Düzenlemeler.................................................. Yerli Katk› Zorunlulu¤u.......................................................................... Ürün Standartlar› ..................................................................................... Anti-Damping ve Telafi Edici Vergi Uygulamalar›................................ Emek Standartlar› .................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3 4 4 4 5 5 6 7 7 9 10 10 10 10 10 11 11 12 13 13 13 13 14 15 15 15 16 16 17 18 21 22 23 24 25 25 Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar ..................... 26 G‹R‹fi .............................................................................................................. GÜMRÜK TAR‹FELER‹ .................................................................................. GÜMRÜK VERG‹LER‹.................................................................................... GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N KISM‹ DENGE ANAL‹Z‹NDE EKONOM‹K ETK‹LER‹........................................................................................................ www.hedefaof.com 27 27 29 30 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Üretim Etkisi .................................................................................................. Tüketim Etkisi .............................................................................................. Gelir Etkisi ..................................................................................................... Yeniden Da¤›t›m Etkisi ................................................................................. OPT‹MUM TAR‹FE ........................................................................................ KORUYUCU GÜMRÜK TAR‹FELER‹NE EKONOM‹K ARGÜMAN: GENÇ SANAY‹LER VE ETK‹N TAR‹FE ORANI............................................ TAR‹FE DIfiI KISITLAMALAR........................................................................ Miktar K›s›tlamalar›........................................................................................ Di¤er Tarife D›fl› K›s›tlamalar ....................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3. ÜN‹TE 35 38 39 40 42 44 45 46 47 47 49 Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar ......................................................................... 50 ULUSLARARASI T‹CARET‹N SERBESTLEfiT‹R‹LMES‹ .................................. GATT 1947 Süreci ......................................................................................... GATT 1947’nin Temel ‹lkeleri ................................................................ GATT 1947’nin Güçlü ve Zay›f Yönleri................................................. Dünya Ticaret Örgütü Süreci........................................................................ EKONOM‹K ENTEGRASYON TEOR‹S‹ ...................................................... Ekonomik Entegrasyon Aflamalar›................................................................ Ekonomik Entegrasyonlar›n Refah Etkileri: Gümrük Birlikleri................... Gümrük Birliklerinin Statik Etkileri.............................................................. Ticaret Yaratma ....................................................................................... Ticaret Sapt›rma....................................................................................... Gümrük Birlikleri ve ‹kinci En ‹yi Teorisi................................................... Gümrük Birliklerinin Dinamik Etkileri......................................................... EKONOM‹K ENTEGRASYON ÖRNEKLER‹.................................................. Avrupa Birli¤i ................................................................................................ Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi ....................................................... Güney Amerika Ortak Pazar› ....................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 4. ÜN‹TE 31 32 33 33 34 51 51 52 56 56 59 59 60 61 61 63 64 65 66 66 67 68 69 72 73 73 74 74 75 Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma .... 76 ULUSLARARASI T‹CARET VE EKONOM‹K KALKINMA.............................. SERBEST ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA..................................................................................................... D›fla Dönük Kalk›nma ................................................................................. www.hedefaof.com 77 78 79 v ‹çindekiler ‹hracata Dayal› Kalk›nma ............................................................................ D›fl Ticaretin Kalk›nma Aç›s›ndan Yaratt›¤› Olumlu Etkiler ................. Azgeliflmifl Ülkelerin Özellikleri Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisinin Elefltirisi.............................................................. D›fl Ticaret Hadlerinin Geliflimi ve Singer - Prebisch Tezi................... ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisine Yönelifl Nedenleri ................. ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Araçlar› ................................. ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar................................................................................ KORUMACI ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA ................................................................................................... ‹çe Dönük Kalk›nma..................................................................................... ‹thal ‹kamesine Dayal› Kalk›nma ................................................................ ‹çe Dönük Sanayileflme ve ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme......... ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Araçlar› .................... ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar.......................................................... ‹hracata Dayal› Sanayileflme ve ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejilerinin De¤erlendirilmesi: Bütünlefltirilmifl Strateji .......................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 80 81 82 83 85 85 86 87 87 87 88 89 89 91 92 93 94 94 96 Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri .............................. 98 DÖV‹Z P‹YASASI .......................................................................................... Döviz Piyasas›n›n Kat›l›mc›lar› ..................................................................... Döviz Piyasas›n›n ‹fllevleri ............................................................................ Döviz Piyasas›n›n Özellikleri ....................................................................... DÖV‹Z KURU ................................................................................................ Dolays›z ve Dolayl› Kotasyon ...................................................................... Döviz Al›fl ve Sat›fl Kurlar› ............................................................................ Düz Kur ve Çapraz Kur ................................................................................ Nominal ve Reel Döviz Kuru ....................................................................... Sat›n Alma Gücü Paritesi .............................................................................. Mutlak Sat›n Alma Gücü Paritesi............................................................ Nispi Sat›n Alma Gücü Paritesi .............................................................. Big Mac Endeksi ve Ipod Endeksi ............................................................... Döviz Piyasas› ‹fllemleri: Arbitraj ve Spekülasyon ...................................... Piyasalar Aras› Fiyat Fark›ndan Do¤an Arbitraj ................................... Dolayl› ve Dolays›z Kur Fark›ndan Do¤an Arbitraj .............................. Spekülasyon ........................................................................................... Spot ve Vadeli Döviz Piyasalar› ................................................................... Spot Döviz Piyasas› ve Forex Piyasa ..................................................... Vadeli Döviz Piyasas›.............................................................................. DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ ........................................................................... Sabit Döviz Kuru Sistemi ............................................................................. Kat› Sabit Kur Sistemi ............................................................................. Geleneksel Sabit Kur Sistemi.................................................................. www.hedefaof.com 99 99 100 101 102 103 103 104 104 105 105 106 107 108 108 109 109 110 110 110 113 115 115 117 5. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Ara Döviz Kuru Sistemleri ............................................................................ Dalgal› Döviz Kuru Sistemi .......................................................................... Dalgal› Döviz Kuru Sisteminin Olumlu Yönleri ......................................... Dalgal› Döviz Kuru Sisteminin Olumsuz Yönleri........................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 6. ÜN‹TE 117 119 120 120 122 124 125 126 127 127 129 Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› .............. 130 ÖDEMELER DENGES‹................................................................................... Ödemeler Dengesi Kavram› ........................................................................ Ödemeler Dengesi Tablolar› ve Kay›t ‹lkeleri ........................................... Çift Kay›t ‹lkesi ........................................................................................ ‹fllemlerin Kay›t Tarihi (Mülkiyet De¤iflimi Tarihinde Kay›t) ............... Piyasa De¤eri ile Kay›t............................................................................ Ödemeler Dengesinin Temel Hesaplar› ..................................................... Cari ‹fllemler Hesab›................................................................................ Sermaye ve Finans Hesab› .................................................................... Resmî Rezerv Hesab› ............................................................................. Ödemeler Dengesi A盤› ve Fazlas› ...................................................... ‹statistik Hatalar›: Net Hata ve Noksan Hesab› ..................................... D›fl Ödeme Dengesizlikleri Nedenleri ........................................................ Tasarruf-Yat›r›m Özdeflli¤i Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi ....................... Bütçe Dengesi Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi .......................................... ÖDEMELER DENGES‹NDE DENKLEfiME MEKAN‹ZMALARI .................... Otomatik Denkleflme Mekanizmalar›........................................................... Dalgal› Kur Sistemi ve D›fl Denge ......................................................... Klasik D›fl Denkleflme Mekanizmas›: Fiyat- Alt›n Para Ak›m› Mekanizmas› ............................................................................................ Keynesyen Millî Gelir De¤iflmesi ve D›fl Denkleflme Mekanizmas›..... Parasalc› Görüfl ve D›fl Denkleflme Mekanizmas› ................................. D›fl Denklefltirme Politikalar› ........................................................................ Sabit Kur Sistemi ve Devalüasyon ......................................................... Harcama De¤ifltirici Politikalar ve Faiz Oran› De¤iflmesi ile D›fl Denge....................................................................................................... Toplam Harcama (Massetme) Yaklafl›m› ............................................... Harcama Kayd›r›c› Politikalar ve D›fl Denge......................................... Döviz Gelirlerini Artt›rmaya Yönelik Politikalar ................................... Özet.......................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...................................................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ........................................................................ Yararlan›lan Kaynaklar............................................................................ www.hedefaof.com 131 131 131 132 133 133 133 134 136 138 139 140 142 143 144 145 145 145 146 147 149 150 150 152 155 156 157 158 160 161 161 163 vii ‹çindekiler Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad›......................................... ........ 164 ‹Ç VE DIfi EKONOM‹K DENGEN‹N SA⁄LANMASI .................................... ‹ktisat Politikas› Amaçlar›.............................................................................. ‹ktisat Politikas› Araçlar›................................................................................ ‹ç Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas› ............................................................. ‹ç Denge ve Mal Piyasas› ....................................................................... ‹ç Denge ve Para Piyasas› ...................................................................... D›fla Kapal› Ekonomide Genel Denge: Mal ve Para Piyasas› Dengesi...... D›fl Dengenin Sa¤lanmas› ............................................................................. Farkl› Sermaye Hareketlerine Göre D›fl Denge..................................... D›fla Aç›k Ekonomide Genel Denge: ‹ç ve D›fl Denge .............................. Aç›k Ekonomide Para ve Maliye Politikalar› ......................................... Aç›k Ekonomide Döviz Kuru Sistemleri ................................................ Sabit Döviz Kuru Sistemi ........................................................................ Esnek Döviz Kuru Sistemi ...................................................................... SERMAYE HAREKETL‹L‹⁄‹ VE DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹NE GÖRE ‹KT‹SAT POL‹T‹KALARI: MUNDELL-FLEMING MODEL‹............................ Tam Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› ............................................................................ Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› ..................... Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› ................... S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› ........................................................................... Sabit Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› ..................................... Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› ......................................... Esnek Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› ................................... Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› ....................................... Tam Sermaye Hareketsizli¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› ............................................................................ Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› ..................... Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› ................... Politika Açmazlar›: ‹ç ve D›fl Denge ............................................................ ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi ................................................................................ ‹ki Kutup Hipotezi ........................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 165 165 165 166 166 167 168 168 169 170 171 172 172 173 173 174 174 175 177 178 179 180 182 184 184 185 186 187 188 189 192 193 194 195 195 197 Uluslararas› Parasal Sistem .................................................... 198 ALTIN STANDARDI DÖNEM‹ ..................................................................... Alt›n›n Özellikleri ve Mal Para Sisteminin ‹flleyifli....................................... Klasik Alt›n Standard› Sistemi....................................................................... Aç›k Ekonomide Mal Para Sistemi Olarak Alt›n Standard›................... www.hedefaof.com 7. ÜN‹TE 199 199 199 200 8. ÜN‹TE viii ‹çindekiler Alt›n Ak›m Mekanizmas› ve Oyunun Kural›.......................................... Alt›n Ak›m Mekanizmas›n›n Dayand›¤› Varsay›mlarla ‹lgili De¤erlendirmeler ................................................................................... Klasik Alt›n Standard› ile ‹lgili De¤erlendirmeler ................................ Merkez Bankalar›n›n Rolü ...................................................................... ‹ki Savafl Aras› Dönemde Alt›n Standard›.................................................... 1929 Dünya Bunal›m› ................................................................................... Bretton Woods Sisteminin Do¤ufl Süreci: Keynes Plan› ve White Plan› .. Bretton Woods Sisteminin Yap›s› ............................................................... Bretton Woods’un ‹lk Dönemi: 1946-1958 Dönemi ................................... ‹kili Ticaret Anlaflmalar› .......................................................................... Dolar K›tl›¤› Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü....................................... Bretton Woods’un Çöküfl Süreci: 1958-1971 Dönemi ............................... BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM ...................................................... Köfle Çözümü (Ortan›n Boflalmas›) ve ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi ................ Geliflmekte Olan Ülkelerin Temel Sorunlar›: Dalgalanma Korkusu ve ‹lk Günah ................................................................................................. Tam Dolarizasyon Önerisi ........................................................................... Bretton Woods - II Tart›flmalar› .................................................................. SDR’nin Yeni Rolüne ‹liflkin De¤erlendirmeler ................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. www.hedefaof.com 202 203 203 204 204 205 205 206 206 206 207 207 209 209 210 211 212 212 214 216 217 218 218 219 Sunufl Sunufl Son y›llarda gündelik ekonomik yaflant›m›z içinde uluslararas› ifllemlerin ne kadar büyük bir yere sahip olmaya bafllad›¤›n› hepimiz fark etmekteyiz. Dünya giderek küçülüyor ve adeta global bir köye dönüflüyor. Bu de¤erlendirmeyi yaparken sadece tafl›mac›l›¤›n geliflti¤ini, teknolojinin ifllemlerin h›z›n› artt›rd›¤›n›, iletiflimin insanlar aras›ndaki mesafeleri ortadan kald›rd›¤›n› de¤il; ayn› zamanda mallar›n, hizmetlerin ve sermayenin al›n›p sat›lmas› için uluslararas› piyasalar›n en az ulusal piyasalar kadar etkin ifllemeye bafllad›¤›n› da ifade etmeye çal›fl›yoruz. Günümüz dünyas›nda uluslararas› ekonomik ifllemlerdeki bu geliflmeler, Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ders konular›n›n kapsam›n› de¤ifltirmekte ve sürekli güncellenmelerini gerekli k›lmaktad›r. Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi için yaz›lm›fl olan bu Uluslararas› ‹ktisat Politikas› kitab›, uluslararas› iktisat teorisine dayan›larak uluslararas› iktisat politikalar›ndaki güncel geliflmeler paralelinde yaz›lm›fl bir ders kitab›d›r. Kitab›n amac›, ö¤rencilerin uluslararas› iktisat politikalar›n› analiz edebilmelerine yard›mc› olmakt›r. Bu kitap bir ekip çal›flmas› ürünüdür. Öncelikle ekibin bafl›nda yer alan rektörümüz Prof.Dr. Davut AYDIN’a teflekkürü bir borç bilirim. Ayr›ca ‹ktisat Fakültesi Dekan› Prof.Dr. S. R›dvan KARLUK’a ve Aç›kö¤retim Fakültesi Dekan› Prof.Dr. Kerim BANAR’a ve ‹flletme Fakültesi Dekan› Prof.Dr. Melih ERDO⁄AN’a kitab›n yaz›m sürecinde verdikleri destek için teflekkür ederim. Kitapta yer alan ünitelerin yaz›m›n› üstlenen de¤erli ö¤retim üyeleri ve meslektafllar›m Prof.Dr. S. R›dvan KARLUK’a, Prof.Dr. Nurdan ASLAN’a, Prof.Dr. Selahattin TOGAY’a ve Doç.Dr. Funda Rana ADAÇAY’a, titiz ve özverili çal›flmalar›ndan dolay› sonsuz teflekkürlerimi sunar›m. Ayr›ca kitap yaz›m sürecinin sorunsuz bir flekilde tamamlanmas›n› sa¤layan Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA ve ekip arkadafllar›na da teflekkürlerimi iletirim. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ders kitab›n›n tüm ö¤rencilerimize yararl› olmas›n› dilerim. Editör Doç.Dr. Elif UÇKAN DA⁄DEM‹R Eskiflehir, 10 A¤ustos 2012 www.hedefaof.com ix 1 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Uluslararas› iktisat politikas› ile genel iktisat politikas› aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyabilecek, Ülkelerin farkl› uluslararas› ticaret politikas› tercihlerini belirleyebilecek, Serbest d›fl ticaret politikas›n› savunan tezleri aç›klayabilecek, Korumac› d›fl ticaret politikas› tezlerini tart›flabilecek, Uluslararas› ticaret politikas› araçlar›n› de¤erlendirebilecek ve ekonomik etkilerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • ‹thalat Tarifesi ‹thalat Kotas› D›fl Ticaret Dengesi D›fl Ticaret Hadleri • • • • D›flsall›klar Bebek Endüstri Tezi Stratejik Ticaret Politikas› Damping ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Uluslararas› Ticaret Politikalar› www.hedefaof.com • ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI - GENEL ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI ‹L‹fiK‹S‹ • ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI TERC‹HLER‹ • ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI Uluslararas› Ticaret Politikalar› ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI - GENEL ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI ‹L‹fiK‹S‹ Bir ülkede uluslararas› iktisat politikas› ile genel iktisat politikas› (ulusal iktisat politikas›) karfl›l›kl› etkileflim içindedir. Bilindi¤i gibi genel iktisat politikas›, iç ekonomik denge ve d›fl ekonomik dengeyi ayn› anda sa¤lamay› amaçlamaktad›r. ‹ç ekonomik denge, ekonominin tam istihdam düzeyine ulaflt›r›lmas› ve enflasyonun kabul edilebilir bir düzeyde tutulmas› ile sa¤lanmaktad›r. D›fl ekonomik dengeye ise ödemeler bilançosu dengesinin sa¤lanmas›, di¤er bir ifadeyle ülkeye giren döviz tutar› ile ülkeden ç›kan döviz tutar›n›n eflitlenmesi ile ulafl›lmaktad›r. ‹ç ekonomik denge ile d›fl ekonomik dengenin ayn› anda sa¤lanmas› ile genel ekonomik dengeye ulafl›lmaktad›r. ‹ç ekonomik denge ve d›fl ekonomik dengeyi ayn› anda sa¤layarak genel ekonomik dengeyi sa¤lamay› amaçlayan bir hükûmetin yerli üreticiyi korumak amac›yla uygulad›¤› ithalat tarifesi ilgili mal›n yurt içi üretimini ve istihdam› artt›r›rken, tüketicilerin ilgili mal› daha yüksek fiyatla sat›n almalar›na neden olacakt›r. Di¤er taraftan ithalat tarifesi, ülkenin ödemeler bilançosu fazlas› vermesi veya ödemeler bilançosu a盤›n›n kapat›lmas› sonucunu do¤uracakt›r. Görüldü¤ü gibi, uluslararas› iktisat politikas›n›n en önemli politikalar›ndan biri olan uluslararas› ticaret politikas›n›n bir arac› olan ithalat tarifesi, sadece ülkenin d›fl ekonomik dengesini de¤il, iç ekonomik dengesini de etkileyebilmektedir. Hükûmetlerin uygulad›klar› para ve maliye politikalar› iç ekonomik dengenin yan› s›ra uluslararas› ticaret ve uluslararas› yat›r›mlar üzerinde yaratt›klar› etkiler arac›l›¤›yla d›fl ekonomik denge üzerinde de etkili olmaktad›r. Görüldü¤ü gibi, uluslararas› iktisat politikas› genel ekonomik dengenin sa¤lanmas› için izlenen politikalarla iç içe geçmifl durumdad›r. Uluslararas› iktisat politikas› ile genel iktisat politikas›n›n karfl›l›kl› etkileflimi içinde uluslararas› ticaret politikas› çok önemli bir yere sahiptir. Bilindi¤i gibi hükûmetler d›fl ekonomik dengeyi sa¤lamak üzere harcama kayd›r›c› politikalara baflvurabilmektedir. Harcama kayd›r›c› politikalar, toplam talebin yerli ve ithal mallar aras›nda kayd›r›lmas›n› sa¤layan ithalat tarifeleri, ithalat kotalar›, döviz kontrolleri, devalüasyon, revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› ya da vergileri fleklinde do¤rudan d›fl aç›klar üzerinde etkili olan politika araçlar›d›r. Harcama kayd›r›c› politikalar içinde yer alan ithalat tarifeleri, ithalat kotalar›, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› veya vergileri uluslararas› ticaret politikas› araçlar›d›r. www.hedefaof.com Uluslararas› iktisat politikas›: Hükûmetlerin ticaret ve üretim faktörleri ak›fllar›n›n hacmine, yönüne ve kapsam›na yönelik müdahalelerini içermektedir. Uluslararas› ticaret politikas›: Hükûmetlerin uluslararas› ticaretin hacmine, yönüne ve kapsam›na yönelik müdahalelerini içeren politikad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 4 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U S O R U Literatürde genellikle D ‹ K K A T uluslararas› ticaret politikas› yerine d›fl ticaret politikas› terimi kullan›lmaktad›r. Bu ünite kapsam›nda da iki terim birbirinin yerine kullan›lm›flt›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Üretim sapma maliyeti: Üretim faktörlerinin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunan mallar›n üretiminden ‹ N T E R N E Tkarfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunmayan mallar›n üretimine aktar›lmas›yla ortaya ç›kmaktad›r. MAKALE Tüketim sapma maliyeti: Tüketicilerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunmayan mallar› dünya fiyat›ndan daha yüksek iç fiyattan sat›n almak durumunda kalmalar›ndan kaynaklanan maliyettir. fiekil 1.1 Serbest D›fl Ticaret ve Ekonomik Etkinlik SIRA S‹ZDE ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI TERC‹HLER‹ Günümüzde hükûmetlerin izledikleri uluslararas› ticaret politikalar›n› anlayabilmek için öncelikle hükûmetlerin hangi nedenlere dayanarak serbest d›fl ticaret poAMAÇLARIMIZ litikas›n› veya korumac› d›fl ticaret politikas›n› benimsediklerini belirlemek gerekmektedir. Bu nedenle afla¤›da, serbest d›fl ticaret politikas› tezleri ve korumac› d›fl K ‹ T Atezleri P ticaret politikas› bafll›klar› alt›nda, hükûmetlerin bu politikalar› benimseme nedenleri aç›klanm›flt›r. Serbest Politikas› Tezleri T E LD›fl E V ‹ Z YTicaret ON Uluslararas› ticaret teorisi analizlerinden hat›rlanaca¤› gibi, iflbölümü ve uzmanlaflmaya dayanan serbest d›fl ticaret ülke refah›n›n art›fl› için en iyi politikad›r. Hükûmetler serbest d›fl ticaret politikas›n› ekonomik etkinli¤i artt›rd›¤›, dinamik ‹NTERNET kazançlar yaratt›¤› ve rant aray›fl›n› sona erdirdi¤i için benimsemektedir. Ekonomik Etkinlik Art›fl› MAKALE Korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›n›n kullan›lmad›¤›, serbest d›fl ticaret koflullar›n›n geçerli oldu¤u bir ekonomide ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u mallar› üretmekte tüketiciler bu mallar› dünya fiyatlar›ndan sat›n almakta ve böylece ekonomik etkinli¤e ulafl›lmaktad›r. Aksi durumda ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmad›¤› mallar› üreterek ekonomik etkinsizlik yaratmaktad›r. Ekonomik etkinsizlik iki nedenle ortaya ç›kmaktad›r. ‹lk neden, üretim faktörlerinin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunan mallar›n üretiminden karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunmayan mallar›n üretimine aktar›lmas›yla ortaya ç›kan üretim sapma maliyetidir. ‹kinci neden ise tüketicilerin ilgili mallar› dünya fiyat›ndan daha yüksek iç fiyattan sat›n almak durumunda kalmalar›ndan kaynaklanan tüketim sapma maliyetidir. fiekil 1.1’de X mal› üreten bir küçük ülke için serbest d›fl ticaret ve ekonomik etkinlik, k›smi denge analizi ile incelenmifltir. Görüldü¤ü gibi X mal› piyasas›nda denge G noktas›nda oluflmufltur. G noktas› ayn› zamanda otarfli durumunda X mal›n›n denge fiyat›n› ve denge miktar›n› temsil etmektedir. G noktas›na Px karfl›l›k gelen denge fiyat› serbest ticaret dünya fiyat düzeyiSx Dx nin üzerindedir. Bu durum ülkenin X mal› üretiminde karfl›laflt›rÜretim mal› üstünlü¤e sahip olmad›¤›Tüketim sapma sapma G n› göstermektedir. Ülkenin X maliyeti maliyeti mal› ithalat›na ithalat tarifesi uyC F Pw+t gulad›¤›n› varsayd›¤›m›zda X mal›n›n iç fiyat› Pw olan dünya E B A D Pw fiyat›n›n üzerine ç›kmakta, fiyat art›fl› X mal›n›n yerli üreticilerinin üretimlerini artt›rmalar› soQx nucunu do¤urmaktad›r. Ülkede karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip www.hedefaof.com 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› 5 olunmayan X mal›n›n üretiminin artmas›yla birlikte ABC üçgeninin temsil etti¤i üretim sapma maliyeti, yani ekonomik etkinsizlik ortaya ç›kmaktad›r. X mal›n›n fiyat›n›n Pw+t olmas›yla birlikte tüketiciler daha az X mal› talep etmektedir. Bu durum, DEF üçgeninin temsil etti¤i tüketim sapma maliyeti yani ekonomik etkinsizlik yaratmaktad›r. fiimdi de ülkenin X mal› ithalat›na tarife uygulamad›¤›n›, di¤er bir ifadeyle ülkede serbest d›fl ticaret politikas›n›n uyguland›¤›n› varsayal›m. Bu durumda ülkede üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyeti oluflmayacak ve ekonomik etkinlik nedeniyle ülkenin refah› artacakt›r. ‹thalat tarifesine iliflkin ayr›nt›l› analize kitab›m›z›n ikinci ünitesinde yer verildi¤i için konuya burada k›saca de¤inilmekle yetinilmifltir. Otarfli: Uluslararas› ticaretin olmad›¤›, kendi kendine yeten bir ekonomiyi tan›mlamaktad›r. Dinamik Kazançlarda Art›fl Serbest d›fl ticaret politikas› fayda-maliyet analizine dayanan ve statik kazanç olarak nitelendirilebilecek olan ekonomik etkinlik kazanc›n›n yan› s›ra, uzun dönemde ortaya ç›kabilen ve bu nedenle dinamik kazançlar olarak nitelendirilen baflka kazançlar da yaratmaktad›r. Ek kazan›mlar olarak da adland›r›lan dinamik kazançlar, fayda-maliyet analizinde yer almayan ve ölçülmesi zor kazançlard›r. Ancak buna ra¤men son y›llarda dinamik kazançlar›n ekonomiye katk›s›n›n, ekonomik etkinlik kazan›m›ndan daha fazla oldu¤u görüflü genel kabul görmektedir. Serbest d›fl ticaret politikas›n›n yaratt›¤› dinamik kazançlardan biri, ölçek ekonomileridir. Korumac› d›fl ticaret politikas›n›n benimsendi¤i bir ekonomide rekabet azal›r ve firmalar›n elde etti¤i kâr artar. Kâr art›fl›, koruma nedeniyle daralan iç piyasalarda üretim yapmay› cazip hâle getirir ve korunan endüstrilerde üretim yapan firma say›s›n› artt›r›r. Böylece firmalar›n daralan üretim hacimleri nedeniyle ölçek ekonomilerinden yararlanma olanaklar› ortadan kalkar. Di¤er bir ifadeyle her bir firman›n üretim ölçe¤i etkinsiz olur. Serbest d›fl ticaret politikas›n›n yaratt›¤› dinamik kazançlardan bir di¤eri, artan rekabettir. Serbest d›fl ticaret koflullar›nda üretim yapan üreticiler ve giriflimciler, ithal mallarla rekabet edebilmek için yeni aray›fllar içine girmektedir. Bu aray›fllar ileri teknolojiyi ve yenilikleri beraberinde getirmektedir. ‹leri teknoloji ve yenilikler firmalara uzun dönemde ne kazand›rabilir? SIRA S‹ZDE Rant Aray›fl›n›n Sona Ermesi Ölçek ekonomileri: Üretim hacminin genifllemesi nedeniyle ortalama üretim maliyetlerinin düflmesinden kaynaklanan ölçek ekonomileri, içsel ölçek ekonomileri ve d›flsal ölçek ekonomileri olarak ikiye ayr›lmaktad›r. ‹çsel ölçek ekonomileri, firman›n kendisinden kaynaklanan maliyet tasarruflar›d›r. D›flsal ölçek ekonomileri ise firman›n mensubu oldu¤u endüstriden kaynaklanan maliyet tasarruflar›d›r. Endüstride üretim ölçe¤inin artmas› firmalara maliyet tasarrufu sa¤l›yorsa, firmalar›n d›flsal ölçek ekonomilerinden yararland›¤› kabul edilmektedir. 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹thalat ithalat tarifeleri yerine ithalat kotalar› ile k›s›tland›¤›nda hükûmetler ithalat k›s›tlamas›ndan herhangi bir gelir elde etmezler. ‹thalat tarifesinde ortaya ç›kan ve S O Rithalatç›n›n U hazineye gelir olarak kaydedilen tutar, ithalat kotas› uygulamas›nda kazanc›n› oluflturmaktad›r. ‹thalat kotas› uygulamas›nda hükûmet ithalatç›lara ithalat lisans› alma zorunlulu¤u getirmektedir. ‹lgili mal›n ithalat›n›, ithalat lisans›n› alm›fl D‹KKAT olan ithalatç› gerçeklefltirmekte ve böylece ithalat k›s›tlamas›ndan do¤an kazanc› ithalatç› elde etmektedir. Bu durum, ilgili mal›n ithalatç›lar› aras›nda bir rekabet orSIRA S‹ZDE tam› yaratmakta ve ço¤u zaman ithalatç›lar ithalat lisans›n› alabilmek için farkl› ek maliyetlere katlanmaktad›r. Böylece ekonomi için üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyetinin yaratt›¤› refah kayb›na ek olarak yeni bir refah kayb› ortaya AMAÇLARIMIZ ç›kmaktad›r. Serbest d›fl ticaret politikas› uygulamas›nda ekonomik etkinsizlik nedeniyle bir refah kayb› olmad›¤› gibi rant aray›fl›ndan kaynaklanan ek bir refah kayb› da oluflmamaktad›r. K ‹ T A P N N TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 6 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› fiekil 1.2 ‹thalat kotas›: ‹thalatç›n›n kazanc› fiekil 1.2.’de X mal› ithalat›na kota uygulayan bir küçük ülkede Px ithalatç›n›n kazanc› k›smi denge analizi yard›m›yla incelenmifltir. Dx fiekil 1.2.’de görüldü¤ü gibi ithalat Sx kotas› uygulamas› X mal› fiyat›n› Pw’den Pw+q ya yükseltmifltir. Fiyat art›fl›, ithalat tarifesi uygulamas›nda oldu¤u gibi ithalat kotas› uyG ‹thalatç›n›n kazan›c› gulamas›nda da üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyeti C F Pw+q nedeniyle ekonomik etkinsizlik A E yaratm›flt›r. ‹thalat kotas› ile ithalat Pw D B tarifesi aras›ndaki fark, d›fl ticaretin k›s›tlanmas›ndan do¤an, BDFC Qx dikdörtgeni ile temsil edilen gelirin kimin kasas›na girece¤i noktas›nda ortaya ç›kmaktad›r. ‹thalat tarifesinde bu gelir kamu harcamalar›n›n finansman›nda kullan›lmak üzere hazineye giderken ithalat kotas›nda ithalat lisans›na sahip olan ithalatç›n›n kasas›na girmektedir. Resim 1.1 D›fl Ticarette Korumac›l›k: Serbest d›fl ticaret politikas›n›n pozitif refah etkileri bilinse de günümüzde ülkeler korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›na s›kl›kla baflvurmaktad›r. Kaynak: http://daliaeconblog.wordpress.com/2010/10/05/free-trade-vs-protectionism/ Eriflim tarihi: 3 Temmuz 2012. Korumac› D›fl Ticaret Politikas› Tezleri Adam Smith’den günümüze, serbest d›fl ticaret politikas›n›n yukar›da k›saca belirtilen nedenlerle en iyi politika oldu¤u tezi savunulsa bile gerçek hayatta serbest d›fl ticaret politikas› sadece Hong Kong’ta uygulanmaktad›r. Yasal olarak Çin’in bir parças› olan Hong Kong’da Çin’den ba¤›ms›z bir ekonomi politikas› yürütülmektedir. Hong Kong korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›ndan hiçbirinin kullan›lmad›¤›, serbest d›fl ticaret politikas›n›n tam anlam›yla benimsendi¤i tek örnektir. Bu durumda, serbest d›fl ticaret politikas›n›n iktisatç›lar›n savundu¤u ideal bir politika www.hedefaof.com 7 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› önerisi olman›n ötesine geçemedi¤i anlafl›lmaktad›r. Acaba hükûmetleri korumac› d›fl ticaret politikas› uygulamaya iten nedenler nelerdir? fiimdi bu sorunun yan›t›n›, di¤er bir ifade ile korumac› d›fl ticaret politikas› tezlerini belirlemeye çal›flal›m: D›fl Ticaret Dengesinin ‹yilefltirilmesi Hükûmetlerin korumac› d›fl ticaret politikas› uygulamalar›n›n nedenlerinden biri, korumac› araçlar›n ülkenin d›fl ticaret dengesini iyilefltirmesidir. Korumac› araçlara baflvuruldu¤unda ithalat azal›r ve böylece d›fl ticaret dengesi iyileflir. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), ödemeler bilançosu a盤› sorunu ile karfl› karfl›ya kalan bir ülkenin, geçici olarak d›fl ticaretini k›s›tlamas›na olanak tan›maktad›r. Ancak d›fl ticaret dengesinin iyilefltirilmesi amac›yla baflvurulan korumac› uygulamalar karfl›s›nda ilgili ülkeye gerçeklefltirdikleri ihracat miktar› s›n›rlanan ülkelerin misilleme yapmas› hâlinde ortaya ticaret savafllar› olarak nitelendirilebilecek bir SIRA S‹ZDE durum ç›kmakta ve bu durumdan korumac›l›k uygulayan ülkelerin tümü zarar görmektedir. Çünkü sonuçta dünya ticaret hacmi daralmakta ve dünya refah› azalmaktad›r. D›fl ticaret dengesi: Ülkenin mal ihracat› ile ithalat› aras›ndaki farkt›r. D›fl ticaret dengesi ödemeler dengesinin (bilançosunun) Cari ‹fllemler Hesab› SIRA içinde S‹ZDE yer al›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fl ticaret dengesinin sa¤lanmas› için ithalat›n k›s›tlanmas› d›fl›ndaSIRA hangi önlemlere baflS‹ZDE S O R U vurulabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE S O R U SIRA S‹ZDE Ödemeler dengesi içinde yer alan d›fl ticaret dengesi, kitab›m›z›n Ödemeler D ‹ K K A T Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› isimli alt›nc› ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. D›fl Ticaret Hadlerinin ‹yilefltirilmesi SIRA S‹ZDE S O R U N N Korumac› d›fl ticaret politikas›n›n d›fl ticaret hadlerinin iyilefltirilmesi için uygulanD‹KKAT mas›, esasen ülke refah›n›n artt›r›lmas› amac› tafl›maktad›r. AMAÇLARIMIZ Örne¤in hükûmetler korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›ndan biri olan ithalat tarifeleri arac›l›¤›yla d›fl SIRA S‹ZDE ticaret hadlerini iyilefltirebilir ve böylece ülke refah›n› artt›rabilir. Ancak bu ticaret ‹ T A Pbozar ve rehaddi iyileflmesi ve refah art›fl›, ithalat yap›lan ülkelerin ticaret Khaddini fah›n› düflürür. K›sacas›, bir ülkenin ticaret haddinin iyileflmesi ve refah›n›n artmaAMAÇLARIMIZ s›, di¤er ülkelerin ticaret hadlerinin bozulmas› ve refahlar›n›n azalmas› pahas›na gerçekleflmektedir. Bu durum, di¤er ülkelerin de korumac›T d›fl E L E Vticaret ‹ Z Y O N politikas› araçlar›na baflvurarak misilleme yapma olas›l›klar›n› güçlendirmektedir. K ‹ T A P ‹thalat tarifesi veya benzeri bir korumac› d›fl ticaret politikas› arac›l›¤›yla d›fl ticaret haddinin iyileflmesi, büyük ülke varsay›m› alt›nda, Px/Pm (Pihracat/Pithalat) ora‹NTERNET n›n›n art›fl› ile gerçekleflir. Korumac› d›fl ticaret politikas› olarak kullaT Eithalat L E V ‹ Z Y tarifesi ON SIRA S‹ZDE n›ld›¤›n› varsayd›¤›m›zda, ilgili tarife ithal mal›n ihraç mal› cinsinden nispi fiyat›n› düflürerek Px/Pm oran›n›n artmas›na neden olacak ve ülkenin d›fl ticaret haddini iyiMAKALE lefltirecektir. Ancak burada unutulmamas› gereken bir nokta vard›r: D Ü fi Ü NBu E L ‹ Manaliz sadeN T E R N E Tbüyük ülke, ce büyük ülke varsay›m› alt›nda geçerlidir. Di¤er bir ifadeyle ‹ sadece ithalat tarifesi veya benzeri bir araçla d›fl ticaret haddini de¤ifltirebilir ve bu yolla ülS O R U ke refah›n› etkileyebilir. fiimdi bu anlatt›klar›m›z› fiekil 1.3. üzerinde inceleyelim: Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ): D‹KKAT Uluslararas› ticaretin AMAÇLARIMIZ serbestleflmesini amaçlayan ve bu amaç do¤rultusunda SIRA S‹ZDE düzenlemeler yapan uluslararas› kurulufltur. N N MAKALE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Büyük ülke: Dünya ticaret hacminde büyük T E Lpaya E V ‹ Zsahip YON olan ülkedir. Bu nedenle K ‹ T A büyük ülke herhangi bir P mal›n ithalat›n› s›n›rlad›¤›nda ilgili ülke söz konusu mal›n ‹en N Tbüyük ERNET ithalatç›s› oldu¤u T E L Eiçin V ‹ Zmal›n YON SIRA S‹ZDE dünya talebi azalmakta ve fiyat› düflmektedir. Di¤er bir ifadeyle ithal mal›n ihraç MAKALE mal› cinsinden nispi fiyat› Ü fi Ü N Ebüyük L‹M düflmektedir. D‹Böylece NTERNET ülke için Px/Pm oran› artmakta ve d›fl ticaret S O R U haddi iyileflmektedir. Küçük ülke dünya ticaretinde büyük paya sahip olmad›¤›ndan ithalat›n› mal›n D ‹ K Ks›n›rlad›¤› AT dünya talebini ve dolay›s›yla fiyat›n› etkileyemez. N N Uluslararas› iktisat teorisi kitab›m›zdaki iki ülke ve iki mal varsay›m›m›z› hat›rlayarak büyük ülke olan A ülkesinin B ülkesine X mal› ihraç etti¤ini, B ülkesinden AMAÇLARIMIZ Y mal› ithal etti¤ini ve ticaretin dengede oldu¤unu düflünelim. Bu durumda ticaret K ‹ T A P MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 8 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Optimum tarife oran›: D›fl ticaret haddi etkisinin ticaret hacmi etkisinden fazla gerçekleflmesini sa¤layan ve böylece tarife uygulayan ülkenin refah›n› artt›ran tarife oran›d›r. fiekil 1.3 ‹thalat Tarifesinin D›fl Ticaret Haddi Etkisi: Büyük Ülke SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TOT1 ticaret haddinde ve E noktas›nda dengede olacakt›r. Daha sonra A ülkesinin B ülkesine ithalat tarifesi uygulad›¤›n› varsayal›m. Bu durumda A ülkesinin teklif e¤risi ithal mal eksenine, yani sola do¤ru kayacak ve OCA* halini alacak; X mal› ihracat› X1’den X2’ye ve Y mal› ithalat›Y1’den Y2’ye azalacak ve d›fl ticaret haddi TOT1’den TOT2’ye yükselecektir. Ticaret E*noktas›nda dengede olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, A ülkesi B ülkesinden gerçeklefltirdi¤i Y mal› ithalat›na tarife uygulad›¤›nda, bir taraftan ticaret hacmi daralmakta, di¤er taraftan d›fl ticaret haddi iyileflmektedir. ‹ki ülke ve iki mal varsay›m› alt›nda, ithalat tarifesinin büyük ülkenin d›fl ticaret haddini iyilefltirmesinin iki temel nedeni vard›r. ‹lk neden, büyük ülke olan A ülkesinin X mal›n›n tek üreticisi olmas›ndan veya dünya X mal› üretiminin çok büyük bir bölümünü karfl›l›yor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu durum, A ülkesinin X mal› üretiminde monopolcü güce sahip oldu¤unu göstermektedir. X mal› üretiminde monopolcü güce sahip olan A ülkesi, X mal› ihracat›n› k›s›tlad›¤›nda (fiekil 1.3.’te ithalat tarifesi nedeniyle X mal›n›n ihracat› X1’den X2’ye azalm›flt›r), X mal› dünya arz› azalmakta ve böylece X mal›n›n dünya fiyat› artmaktad›r. ‹kinci neden ise büyük ülke olan A ülkesinin Y mal›n›n tek tüketicisi olmas›ndan veya dünya Y mal› talebinin çok büyük bir bölümünü karfl›l›yor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu durum, A ülkesinin Y mal› tüketiminde monopsoncu güce sahip oldu¤uY na iflaret etmektedir. Y mal› tüketiminde monopsoncu TOT2 güce sahip olan A ülkesi, Y TOT1 mal› ithalat›n› k›s›tlad›¤›nda (fiekil 1.3.’te ithalat tarifesi OC*A nedeniyle Y mal›n›n ithalat› OCA Y1’den Y2’ye azalm›flt›r), Y Y1 mal› dünya talebi azalmakta OCB E Y2 ve bu nedenle Y mal›n›n E* dünya fiyat› düflmektedir. Bununla birlikte, ithalat tarifesi nedeniyle d›fl ticaret haddi iyileflen A ülkesinin refah›n›n artaca¤› kesin de¤ilX dir. Çünkü A ülkesinin refaX2 X1 h›, iki karfl›t yönlü de¤iflimden etkilenecektir. Bu de¤iflimlerden ilki, d›fl ticaret hadSIRA S‹ZDE dinin iyileflmesidir. D›fl ticaret haddinin iyileflmesi ülke refah›n› olumlu yönde etkileyecektir. ‹kinci de¤iflim ise ticaret hacminin daralmas›d›r. Ticaret hacminin daralmas› ise ülke D Ü fi Ürefah›n› N E L ‹ M olumsuz yönde etkileyecektir. Ülke refah›n›n art›fl›, ithalat tarifesinin d›fl ticaret haddi etkisinin ticaret hacmi etkisinden büyük olmas›na ba¤l›d›r. Ülkede refah art›fl› sa¤layacak olan bu tarife oran›, optimum tarife oran› olarak S O R U adland›r›lmaktad›r. D ‹ K oran› K A T konusu, kitab›m›z›n Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar Optimum tarife isimli ikinci ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P 9 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar›› Piyasa Baflar›s›zl›klar›na Müdahale: D›flsall›klar Piyasa mekanizmas› ve mekanizman›n etkin kaynak da¤›l›m› gerçeklefltirmesini sa¤layan görünmez el, baz› alanlarda ekonomik etkinli¤i sa¤lamada yetersiz kalmaktad›r. Ekonomik etkinli¤in sa¤lanamad›¤› durumlara, piyasa mekanizmas›n›n baflar›s›zl›¤› anlam›nda piyasa baflar›s›zl›klar› denilmektedir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n temel nedenleri, d›flsall›klar, kamu mallar›, eksik bilgi, aksak rekabet ve gelir da¤›l›m›nda adaletsizliktir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n telafisi için devlet (hükûmet) müdahalesine ihtiyaç duyulmaktad›r. D›flsall›k, belirli bir üretim sürecinde marjinal sosyal maliyetin marjinal özel maliyetten; belirli bir tüketim sürecinde marjinal sosyal faydan›n marjinal özel faydadan farkl› olmas› durumudur. D›flsall›klar üretim sürecinde oldu¤u gibi tüketim sürecinde de ortaya ç›kabilir. Üretimde d›flsall›k durumunda, ilave birim mal üretiminin topluma yükledi¤i maliyet (marjinal sosyal maliyet-MSC), ilave birim mal üretiminin üreticiye yükledi¤i maliyete (marjinal özel maliyet-MPC) eflit de¤ildir. Aradaki fark, ilave birim mal üretiminin topluma yükledi¤i maliyet (marjinal d›flsal maliyet-MEC) tir. Üretimde olumlu d›flsall›k durumunda; D›flsall›klar: Bir karar biriminin (firma veya tüketici) bir baflka karar birimine sa¤lad›¤› fiyatland›r›lamayan fayda veya yükledi¤i fiyatland›r›lamayan maliyettir. MSC < MPC Üretimde olumsuz d›flsall›k durumunda; MSC > MPC fiimdi üretimde olumlu d›flsall›klar›n varl›¤›nda korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›ndan ithalat tarifesi uygulamas›n› fiekil 1.4. üzerinde inceleyelim: fiekil 1.4.’te serbest ticaret koflullar›nda S1 miktar›nda X Px mal› üreten,D1 miktar›nda X mal› tüketen bir ülkede, MSC Sx=MSC<MPC < MPC olarak gerçekleflmifltir. Bu durumda X mal›n›n Sx›=MSC=MPC yurt içi üretiminde olumlu d›flsall›k mevcuttur. D1 tüketim miktar›nda ise d›flsall›k mevcut de¤ildir (Dx= MSU = MPU). Di¤er bir ifadeyle D1 Sw+t miktar›nda, marjinal sosyal fayda marjinal özel faydaya Sw eflittir. Üretimde olumlu d›flDx=MSU=MPU sall›¤›n varl›¤›, X mal›n›n üretiminin artt›r›lmas› gere¤ine Qx iflaret etmektedir. X mal›n›n S1 S2 D2 D1 üretiminin artt›r›lmas› için ithalat tarifesine baflvurulmufl, tarife X mal›n›n fiyat›n› pw’dan pw+t’ye yükseltmifltir. Böylece X mal› üretimi S2’ye artm›fl ve bu düzeyde MSC = MPC eflitli¤i sa¤lanm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, ithalat tarifesi uygulamas› piyasa baflar›s›zl›¤›n› telafi etmifltir. www.hedefaof.com fiekil 1.4 Üretimde Olumlu D›flsall›k ve ‹thalat Tarifesi 10 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE 3 ‹flsizli¤in Azalt›lmas› D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Üretimde olumsuz d›flsall›¤›n varl›¤›nda ithalat tarifesine baflvurulmal› m›d›r? SIRA S‹ZDE D Ü fi Üticaret N E L ‹ M politikas› iflsizli¤in azalt›lmas›nda rol oynayabilir. Örne¤in itKorumac› d›fl halat tarifesi uygulamas› tüketicilerin tercihlerini ithal mallardan yerli mallara kayd›rmalar›na neden S O R U olur. Yerli mal talebinin art›fl›, firmalar›n üretim hacimlerini geniflletir. Bu süreçte firmalar iflgücü taleplerini artt›r›r ve böylece ülkedeki iflsizli¤in azalt›lmas›na yard›mc› olur. Bu tez, özellikle küresel kriz dönemlerinde daha fazla D‹KKAT taraftar toplamaktad›r. Nitekim 2007 y›l›nda bafllayan ve çok k›sa sürede tüm dünya ülkelerini etkisi alt›na alan küresel mali krizden ç›k›fl önlemleri ba¤lam›nda, iflSIRA sizlik sorunu ileS‹ZDE karfl› karfl›ya kalan ülkelerde korumac› d›fl ticaret politikalar› uygulamalar› ciddi bir politika tercihi olarak de¤erlendirilmektedir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ Korunan Endüstride ‹stihdam›n Artt›r›lmas› Korumac› d›fl ticaret politikas› korumac›l›k uygulanan endüstride istihdam›n artmas›na yard›mc› K ‹ olur. T A PKorumac›l›k nedeniyle ithal mallar›n yerli mallara k›yasla daha pahal› hale gelmesi nedeniyle tüketici tercihi ithal mallardan yerli mallara kayar. Talep art›fl› yerli mallar›n fiyatlar›n› da artt›r›r. Artan fiyatlar karfl›s›nda daha fazla üretim yapmak isteyen üreticiler, iflgücü talebinde bir art›fl yarat›rlar. Böylece korunan TELEV‹ZYON endüstride istihdam artar. Ancak bu istihdam ülkedeki toplam istihdam› artt›rmaz çünkü artan iflgücü talebi di¤er endüstrilerden iflgücü transferi ile karfl›lan›r. Di¤er bir ifadeyle korunan endüstrideki istihdam art›fl›, di¤er endüstrilerdeki istihdam aza‹ N Tgerçekleflir; ERNET l›fl› pahas›na ülkedeki toplam istihdam art›fl›na bir katk› sa¤lamaz. Hazineye Gelir Sa¤lanmas› MAKALE M A Küzerinden ALE Gelir ve varl›k vergi toplamakta zorlanan ülkelerde tüketim üzerinden al›nan vergiler kamu harcamalar›n›n en önemli finansman kayna¤›d›r. Bu ülkeler genellikle yerli mallar›n tüketimi üzerinden al›nan vergilerin yan› s›ra ithal mallar›n tüketiminden de gümrük vergisi tahsil etmeyi arzular. Böylece kamu harcamalar›n›n finansman›nda kullan›lmak üzere hazineye giren gelir artar. Ulusal Güvenlik/Savunma Tezi Ülkenin ulusal güvenli¤i veya ulusal savunmas› aç›s›ndan bir endüstri hayati öneme sahip olabilir. Herhangi bir diplomatik kriz veya ulusal güvenli¤i tehdit edecek bir geliflme karfl›s›nda haz›rl›kl› olmak amac›yla ilgili endüstri için korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar› uygulanabilir. Damping: Firman›n üretti¤i mal› ihraç etti¤i pazarda, iç pazarda satt›¤› fiyattan daha düflük fiyata satmas›d›r. Damping bir fiyat farkl›laflt›rmas›d›r. Anti-damping vergisi: Mal›n ihraç fiyat› ile iç fiyat› aras›ndaki farka karfl›l›k gelmektedir. Dampinge Karfl› Korunma Korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›ndan ithalat tarifesi, dampinge karfl› korunma amaçl› olarak uygulanmaktad›r. Yabanc› firmalar taraf›ndan iç piyasada yap›lan damping, ithal mal fiyat›n›n yerli mal fiyat›ndan daha düflük olmas› nedeniyle rekabeti bozmakta ve yerli üreticiler için bir tehdit oluflturmaktad›r. Bu durumda haks›z rekabeti ortadan kald›rmak üzere ithalat tarifesi uygulamas›na gidilmekte; uygulanan ithalat tarifesi ise anti-damping vergisi olarak adland›r›lmaktad›r. Anti-damping vergisi, özellikle geliflmifl ülkeler taraf›ndan son y›llarda s›kça baflvurulan bir korunma önlemi hâlini alm›flt›r. DTÖ verilerine göre, 1995-2011 y›llar› aras›nda DTÖ’ye toplam 2601 adet anti-damping vergisi uygulamas› bildirilmifltir. ‹lgili dönemde toplam anti-damping vergisi uygulamalar›n›n yaklafl›k dörtte bi- www.hedefaof.com 11 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ri Çin’in ihraç ürünlerine uygulanm›flt›r. Çin’i, Kore, Tayvan, ABD ve Japonya izlemifltir. Bu bilgilerden, dampinge sadece geliflmekte olan ülkelerin de¤il, ABD ve Japonya gibi geliflmifl ülkelerin de baflvurmufl olduklar› anlafl›lmaktad›r (http://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/AD_MeasuresByExpCty.pdf Eriflim tarihi: 12 Haziran 2012). D›fl Sübvansiyona Karfl› Korunma ‹thal mal ülkesinde sübvansiyonla üretilmiflse, bu mal ithal edildi¤inde yerli üretim üzerinde haks›z rekabet yaratmaktad›r. Dolay›s›yla mal› ithal eden ülke, ilgili mala üzerindeki sübvansiyon de¤erinde bir ithalat tarifesi uygulamakta; uygulanan ithalat tarifesi, telafi edici vergi olarak adland›r›lmaktad›r. DTÖ verilerine göre, 1995-2011 y›llar› aras›nda DTÖ’ye toplam 164 adet telafi edici vergi uygulamas› bildirilmifltir. ‹lgili dönemde, ihraç ürünlerine en çok telafi edici vergi uygulanm›fl olan ülke, anti-damping vergisi uygulamas›nda oldu¤u gibi, Çin’dir. Çin’in en yak›n takipçileri ise Hindistan ve Avrupa Birli¤i (AB) ülkeleridir (http://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/cvd_meas_exp_country_e.pdf Eriflim tarihi: 12 Haziran 2012). AB ülkelerinin de telafi edici vergi uygulamas›na maruz kalmalar›, geliflmifl ülkelerin bir yandan uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi giriflimlerine destek olurken, di¤er taraftan da ihraç ürünlerine uygulad›klar› sübvansiyonlarla uluslararas› ticarette haks›z rekabet yaratmay› sürdürdükleri gerçe¤ini aç›kça ortaya koymaktad›r. Telafi edici vergi: Üretim sürecinde sübvanse edilmifl olan mala, sübvansiyon de¤erinde ithalat tarifesi uygulamas›d›r. Bebek Endüstri Tezi Bebek endüstri tezi, 18 yüzy›l›n sonlar›na do¤ru A. Hamilton ve F. List taraf›ndan gelifltirilmifl, 20 yüzy›lda özellikle Latin Amerika ülkeleri taraf›ndan benimsenmifltir. Tez, mevcut durumda ithalata dayal› bir endüstrinin uzun dönemde karfl›laflt›rmal› üstünlük elde edece¤i varsay›m›na dayanmaktad›r. ‹lgili endüstrinin karfl›laflt›rmal› üstünlük potansiyeline sahip oldu¤u düflünülmektedir. fiimdi bir ülkede belirli bir endüstrinin düflük maliyetli ithal mallar nedeniyle büyüyemedi¤ini varsayal›m. Bebek endüstri tezine göre e¤er bu endüstriye geçici olarak (bebeklik dönemi sona erene kadar) korumac› d›fl ticaret politikas› uygulan›rsa ölçek ekonomilerinin ortaya ç›kmas›yla endüstrideki firmalar›n birim maliyetleri düfler. Ölçek ekonomileri, her biri üretim kapasitesini art›rm›fl ve daha fazla ç›kt› üretmeye bafllam›fl olan ve bu nedenle uzun dönem ortalama maliyetleri azalan firmalara özgü olabilir. Bu durumda içsel ölçek ekonomilerinden söz edilir. Ölçek ekonomileri firmaSIRA S‹ZDE lar için d›flsal fakat endüstri için içsel olabilir. Firmalar›n ortalama maliyetlerinin azalmas›n›n nedeni, endüstrideki ç›kt›n›n artmas› ise bu durumda d›flsal ölçek ekonomilerinden söz edilir. Ölçek ekonomilerinin içsel veya d›flsal olmas› sonucu deD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤ifltirmez. Sonuç itibariyla bebek endüstri ihracatç› endüstri durumuna gelir ve böylece endüstri üzerindeki geçici korumac› d›fl ticaret politikas› uygulamalar› soS O R U na erdirilir. Bebek endüstri tezi: Literatürde çocuk sanayi argüman› veya genç endüstri olarak da D ‹ K K A tezi T ifade edilmektedir. SIRA S‹ZDE N N Bebek endüstri tezine iliflkin grafi¤in yer ald›¤› fiekil 1.5.’te A ülkesi için otomobil endüstrisinin yeni geliflmekte olan bir endüstri oldu¤unu varsayal›m. Ülkenin bebek endüstri tezine dayanarak otomobil endüstrisine korumac› d›fl ticaret politiAMAÇLARIMIZ kas› araçlar›ndan ithalat tarifesi uygulamaya bafllad›¤›n› düflünelim. Bugünkü otoK ‹ T A P SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 12 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› mobil iç piyasas›n›n yer ald›¤› (A) Paneli’nde, ülkedeki otomobil iç fiyat›n›n dünya fiyat›ndan yüksek oldu¤u ve serbest ticaret koflullar›nda ülkenin hiç otomobil üretmeyip talebi ithalatla karfl›lad›¤› görülmektedir. Ancak A ülkesi hükûmetinin ülkenin otomobil endüstrisinde karfl›laflt›rmal› üstünlük potansiyeline sahip oldu¤unu düflünerek ithalata geçici süreyle tarife uygulad›¤›n› kabul edelim. ‹thalat tarifesi nedeniyle fiyatlar yükselmifl ve yerli firmalar 20 birim otomobil üretmeye bafllam›flt›r. Di¤er taraftan, ithalat tarifesi ABCD ve EFG alanlar› kadar refah kayb› yaratm›flt›r. fiekil 1.5’in (B) Paneli’nde görüldü¤ü gibi, A ülkesi otomobil üretimini artt›rd›kça ölçek ekonomilerinden yararlanmaya bafllayacak, üretim maliyetleri düflecek ve iç fiyatlar dünya fiyatlar›na eflitlenecektir. Böylece otomobil endüstrisi bebek endüstri olmaktan ç›kacak ve ülke ithalat tarifesi uygulamas›na son verecektir. Ayr›ca bu rekabetçi yerli üretim, KLM alan› kadar bir üretici art›¤› da yaratacakt›r. A ülkesi ithalat tarifesi öncesinde otomobil talebinin tamam›n› (80 adet) ithalatla karfl›larken, bebek endüstri tezine dayanarak uygulayaca¤› geçici ithalat tarifesi sonucunda, 80 adet olan toplam otomobil talebinin 50 adedini dünya fiyat›ndan üreterek yerli üretimle karfl›layacak, 30 (LN mesafesi) birimini ise ithal edecektir. fiekil 1.5 Bebek Endüstri Tezi P P S 4 3D A G C B E S Pw+t F D 3 Pw M L N D K 0 20 60 80 (A) Paneli Pw Q Bugünkü ‹ç Piyasa 0 50 80 (B) Paneli Q Gelecekteki ‹ç Piyasa Stratejik Ticaret Politikas› Son y›llarda ticaret ve finans alan›nda küreselleflmenin giderek h›z kazanm›fl olmas›, ülkelerin rekabet gücü kavram›n› gündeme getirmifltir. Bu ba¤lamda, ülkelerin rekabet güçlerini artt›racak hükûmet politikalar› tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Geliflmifl ülkelerde uluslararas› ifllemlerin artan önemi ile birlikte ekonomik yap› da de¤iflime u¤ram›fl ve hizmetler sektörü ekonominin belkemi¤ini oluflturmaya bafllam›flt›r. Hizmetler sektöründeki nispi büyüme ve imalat sanayindeki iflgücü oran›n›n düflmesi, sanayileflmenin yerini sanayisizleflmenin almaya bafllad›¤› yönündeki düflünceleri güçlendirmifltir. Geliflmifl ülkeler bu süreçte imalat sanayi ürünlerinin ihracatç›s› konumundan ithalatç›s› konumuna gelmifltir. Geliflmifl ülkelerdeki sanayisizleflme sürecini önlemek üzere hükûmetlerin stratejik ticaret ve sanayi politikalar› uygulayarak yüksek ücretli ve yüksek iflgücü katma de¤erine sahip olan endüstrileri veya ileri teknoloji endüstrilerini teflvik etmeleri gerekti¤i öne sürülmektedir. Bu politikalar›n baflar›l› olmas› durumunda ülkelere karfl›laflt›rmal› üstünlükler sa¤layacak yeni mallar›n üretilmesi mümkün olacak ve ülkeler bu yeni ürünlerle küresel pazarda rekabet gücü elde edecektir. www.hedefaof.com 13 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› Buraya kadar anlat›lanlardan stratejik ticaret politikas›n›n bebek endüstri tezine çok benzedi¤i anlafl›lmaktad›r. Aralar›ndaki en temel farkl›l›k, bebek endüstri tezinin geliflmekte olan ülkeler için, stratejik ticaret politikas›n›n ise geliflmifl ülkeler için geçerli olmas›d›r. Bebek endüstri tezi ile stratejik ticaret politikas› aras›ndaki di¤er bir farkl›l›k ise stratejik ticaret politikas›n›n daha çok büyük riskler tafl›yan ileri teknoloji endüstrilerinin teflviki için benimsenmesi gerekti¤idir. Nitekim uygulamadan örnekler de bu saptamay› do¤rulamaktad›r. Japonya’n›n 1970’lerde ve 1980’lerde yar›-iletkenler endüstrisine verdi¤i destekler, stratejik ticaret politikas› uygulamas›na verilebilecek en tipik örnektir. Bilgisayar çipleri gibi pek çok yeni üründe kullan›lan yar›-iletkenler, 1970’lerde a¤›rl›kl› olarak ABD’de üretiliyor ve dünyaya ihraç ediliyordu. Ancak 1970’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren Japonya, bu endüstrinin geliflmesini ana hedef olarak belirlemifl; bu hedef do¤rultusunda ilgili endüstride araflt›rma ve gelifltirmeyi finanse etmifl, yap›lacak yat›r›mlara vergi avantaj› sa¤lam›fl ve endüstriyi d›fl rekabetten korumak amac›yla ithalat› k›s›tlay›c› önlemler uygulam›flt›r. Sonuçta, 1980’li y›llar›n ortalar›nda Japonya, yar›-iletkenler pazar›n›n kontrolünü ABD’nin elinden alm›flt›r. Stratejik ticaret politikas› uygulamas›na, Fransa’n›n 1970’lerde Concorde ve Airbus uçaklar›n›n gelifltirilmesi için verdi¤i destekler de örnek olarak verilebilir. ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI fiimdiye kadar yap›lan aç›klamalardan, uluslararas› ticaret politikas› araçlar› ifadesinden korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›n›n anlafl›lmas› gerekti¤i ortaya ç›kmaktad›r. Bafll›ca uluslararas› ticaret politikas› araçlar› veya di¤er bir ifadeyle korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›, ithalat tarifeleri ve tarife d›fl› k›s›tlamalard›r. ‹thalat Tarifeleri ‹thalat tarifeleri, ithal edilen mallar üzerinden tahsil edilecek vergileri belirleyen listelerdir. ‹thalat tarifeleri literatürde ithal edilen mal üzerinden al›nan vergiler olarak da tan›mlanmaktad›r. ‹thalat tarifeleri, kitab›m›z›n ikinci ünitesinde, gümrük tarifeleri bafll›¤› alt›nda ayr›nt›l› olarak aç›klanm›fl oldu¤undan, burada detayl› bir incelemeye yer verilmemifltir. Tarife D›fl› K›s›tlamalar Günümüzde en çok uygulanan tarife d›fl› k›s›tlamalar, ithalat kotalar›, ihracat sübvansiyonlar›, gönüllü ihracat k›s›tlamalar›, kamu al›mlar›na iliflkin düzenlemeler, yerli katk› zorunlulu¤u, ürün standartlar›, anti-damping ve telafi edici vergi uygulamalar› ile emek standartlar›d›r. ‹thalat Kotalar› ‹thalat kotas›, belirli bir zaman diliminde ithal edilebilecek mal miktar›na uygulanan fiziki k›s›tlamad›r. ‹thalat kotas›, serbest ticaret koflullar›nda ithal edilebilecek mal miktar›n› k›s›tlamaktad›r. ‹thalat kotas›n›n yönetimi, ithalat lisans›na ba¤lanm›flt›r. Her bir ithalat lisans›, ilgili mal›n toplam ithalat kotas›n› ve ilgili ithalatç›n›n ithal edebilece¤i mal miktar›n› göstermektedir. ‹thalat lisanslar› hükûmetler taraf›ndan belirli bir tutar karfl›l›¤›nda ithalatç›lara sat›labilir veya hükûmetler lisanslar› diledikleri ithalatç›ya verebilir. Bu durumda, ithalat›n k›s›tlanmas›ndan do¤an kazanç, fiekil 1.2.’den hat›rlanaca¤› gibi ithalat lisans›na sahip olan ithalatç›ya aittir. www.hedefaof.com Uluslararas› ticaret politikas› araçlar›: Korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›d›r. 14 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE 4 Mamul mallar›n ithalat›na kota uygulamas›, DTÖ kurallar›yla düzenlenmifltir. D Ü fi Ü Nithalat E L ‹ M kotalar›n›n kademeli olarak ithalat tarifesine dönüfltürülmeDTÖ kurallar›, sini öngörmektedir. Ancak DTÖ’nün düzenlemelerine ra¤men ithalat kotalar›, S O R Uülkeler taraf›ndan yerli üreticileri korumak amac›yla tar›m ürünözellikle geliflmifl leri ticaretine uygulanmaktad›r. Bu konuyla ilgili ayr›nt›l› aç›klamalara, kitab›m›z›n üçüncü ünitesinde yer verilmifltir. D‹KKAT ‹thalat tarifesi gibi ithalat kotas› da ticaret ve refah etkileri yaratmaktad›r. ‹thalat kotas›n›n ticaret ve refah etkileri, üçüncü ünitede yer alan fiekil 3.2’de k›smi SIRA S‹ZDE denge analizine baflvurularak incelenmifltir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹thalat lisans› uygulamas› ne gibi sorunlar yaratabilir? SIRA S‹ZDE N N ‹hracat Sübvansiyonlar› AMAÇLARIMIZ ‹hracat sübvansiyonu, ihracat yapan firmaya hükûmet taraf›ndan yap›lan do¤rudan ödeme veya verilen destektir. ‹thalat tarifesinde oldu¤u gibi ihracat sübvansiyonu da spesifik K(birim belirli bir tutar) veya ad-valorem (ihraç tutar›n›n belirli bir ‹ T A bafl›na P oran›) sübvansiyon olabilir. ‹hracat sübvansiyonlar›, ithalat tarifeleri ve ithalat kotalar›nda oldu¤u gibi, ticaret ve refah etkilerine sahiptir. fiimdi bu etkileri fiekil 1.6 üzerinde inceleyelim: TELEV‹ZYON fiekil 1.6’da görüldü¤ü gibi küçük ülke olan A ülkesi, serbest ticaret koflullar› alt›nda 130 birim X mal› üretmekte, 100 birim X mal› tüketmekte ve 30 birim X mal› ihraç etmektedir. Hükûmetin X mal› ihracat›na birim bafl›na 1 dolar ihracat sübvan‹ N T E R N E T varsayd›¤›m›zda, yerli üreticiler fiyat art›fl› karfl›s›nda üretimlesiyonu uygulad›¤›n› rini 130 birimden 160 birime artt›rmakta tüketiciler ise tüketimlerini 100 birimden 50 SIRA S‹ZDE ‹hracat ise 30 birimden 110 birime yükselmektedir. Tüketici birime azaltmaktad›r. A K A Lkadar E art›¤› ABCD Malan› azalmakta, üretici art›¤› ise AKMD alan› kadar artmaktad›r. ELMC alan› hükûmet müdahalesini yani ihracat sübvansiyonunu göstermektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M EBC alan› ile KLM alan› X mal› ihracat›n› ihracat sübvansiyonu ile koruman›n maliyetidir. Hükûmet ihracat sübvansiyonu ile X mal› ihracatç›lar›n›n refah›n› artt›r›rken, S O R U EBC ve KLM alanlar›n›n toplam› kadar azaltm›flt›r. toplumun refah›n› K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE MAKALE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹hracat sübvansiyonunun sübvansiyon verilen ülkede yaflayanlara ek vergi yükü getirece¤iD‹KKAT ni bilelim. D‹KKAT fiekil 1.6 SIRA S‹ZDE N N ‹hracat Sübvansiyonunda AMAÇLARIMIZ K›smi Denge: Küçük Ülke K ‹ T A P SIRA S‹ZDE P AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P4 D C A E 3 TELEV‹ZYON S M B K Pd(Pw+s) Pw L TELEV‹ZYON D ‹NTERNET ‹NTERNET 0 MAKALE 50 100 130 MAKALE www.hedefaof.com 160 Q SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 15 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹hracat sübvansiyonu ülkenin d›fl ticaret hadlerini nas›l etkiler? D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U 5 Ü fi Ü N E L ‹ M ‹hracat sübvansiyonu, dampingin ortaya ç›kmas›na neden olabilir. D‹hracat D ‹ K K A Tsübvansiyonu yurt içi fiyat› yükseltirken, arz art›fl› nispi dünya fiyatlar›n› düflürür. Ortaya ç›kan fiyat S O R U farkl›laflmas› nedeniyle ihraç piyasas›nda damping oluflabilir. SIRA S‹ZDE Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar› D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT N N Gönüllü ihracat k›s›tlamalar› (VERs) ithalatç› ülkenin ihracatç›AMAÇLARIMIZ ülkeyi ihracat miktar›n› s›n›rlamak için ikna etmesiyle uygulanan bir tarife d›fl› k›s›tlamad›r. Gönüllü ihSIRA S‹ZDE racat k›s›tlamas› anlaflmalar›yla ihracatç›lardan, monopol gücüne sahip firmalar gibi ‹ T A P ülkeler gösat›fllar›n› azaltmalar› ve fiyatlar› yükseltmeleri beklenmektedir.K ‹thalatç› nüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmalar›yla bir anlamda ihracatç› firmalara monopol güAMAÇLARIMIZ cü sunmakta ve onlardan bu gücü gönüllü olarak kabul etmelerini istemektedir. TELEV‹ZYON Gönüllü ihracat k›s›tlamas›n›n ekonomik etkileri baz› yönleriyle ithalat kotalaK ‹ T A P r›n›n etkilerine benzese de aralar›nda önemli farklar bulunmaktad›r. Her iki tarife d›fl› k›s›tlamada da ithalat miktar› s›n›rland›r›lmaktad›r. Ancak söz konusu k›s›tlama ithalat kotas›nda ithalatç› ülke taraf›ndan ithalat lisanslar› arac›l›¤›yla gö‹ N T E R Nyap›l›rken ET T E L E V ‹ Z Y O N nüllü ihracat k›s›tlamas›nda bu k›s›tlama bizzat ihracatç› ülke taraf›ndan ihracat lisanslar› arac›l›¤›yla yap›lmaktad›r. Di¤er bir önemli farkl›l›k ise ihracat›n k›s›tlanM A K A L E ortaya ç›kmas›ndan do¤an kazanc›n kim taraf›ndan elde edilece¤i noktas›nda maktad›r. fiekil 1.2’den hat›rlanaca¤› gibi, ithalat›n k›s›tlanmas›ndan kazanç ‹ N T E R Ndo¤an ET ithalat lisans›na sahip olan ithalatç›ya aitken gönüllü ihracat k›s›tlamas›nda ayn› alana karfl›l›k gelen ihracat›n k›s›tlanmas›ndan do¤an kazanç ihracat lisans›na sahip olan ihracatç›ya aittir. MAKALE Gönüllü ihracat k›s›tlamalar›, genellikle geliflmifl ülkelerin tercih etti¤i bir tarife d›fl› k›s›tlamad›r. 1960’lardan itibaren baflta ABD olmak üzere ço¤u geliflmifl ülke, özellikle çelik ve otomobil endüstrilerine gönüllü ihracat k›s›tlamas› uygulam›flt›r. ‹hracatlar›n› gönüllü olarak k›s›tlamalar› istenmifl ülkelerin bafl›nda ise Japonya ve Kore gelmektedir. Günümüzde gönüllü ihracat k›s›tlamas› uygulamalar›, DTÖ kurallar›yla düzenlenmifltir. SIRA S‹ZDE S O R U N N S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON MAKALE ‹NTERNET MAKALE Kamu Al›mlar›na ‹liflkin Düzenlemeler Kamu al›mlar› yapan hükûmetler ihracatç›lar aç›s›ndan önemli birer tüketicidir. Ancak hükûmetler, kamu al›mlar›nda yerli mallar› ithal mallara tercih edebilmektedir. Hükûmetler bu tercihi çeflitli yönetsel düzenlemelere veya yasalara dayanarak uygulamaktad›r. Ancak bu tercih de serbest ticareti k›s›tlad›¤› için negatif refah etkileri yaratmaktad›r. Buna ra¤men günümüzde ço¤u ülkede kamu al›mlar›nda yerli mallar tercih edilmektedir. Yerli Katk› Zorunlulu¤u Günümüzde pek çok ürünün üretimi farkl› ülkelerden farkl› girdiler ve parçalar gerektirmektedir. Yerli üreticilerin üretici ülke d›fl›ndan girdi sa¤lamalar› d›fl kaynak kullan›m› (outsourcing), üretimin bir bölümünü ülke d›fl›nda gerçeklefltirmeleri ise üretimi paylaflma olarak nitelendirilmektedir. Son y›llarda güçlü iflçi sendikalar› ve örgütleri d›fl kaynak kullan›m›n› ve üretimi paylaflmay› s›n›rland›rmak www.hedefaof.com D›fl kaynak kullan›m› (outsourcing): Yerli üreticilerin girdileri üretici ülke d›fl›ndan sa¤lamalar›d›r. Üretimi paylaflma: Üretimin bir k›sm›n›n ülke d›fl›nda gerçeklefltirilmesidir. 16 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› üzere üretime yerli katk› zorunlulu¤u için lobi faaliyetleri yürütmektedir. Yerli katk› zorunlulu¤unun özellikle geliflmekte olan ülkelerde otomobil endüstrisinde uyguland›¤› görülmektedir. Ürün Standartlar› Hükûmetler toplum sa¤l›¤›n› gerekçe göstererek ithal edecekleri mallar için ürün standartlar› gelifltirebilirler. Ürün standartlar› genellikle sa¤l›k, hijyen, güvenlik ve çevre standartlar›ndan oluflmaktad›r. ‹lgili standartlar sadece ithal mallar›n uymas› zorunlu standartlar olmayabilir; yerli mallar da ayn› standartlara tabi olabilir. Ancak uygulamada, ithal mallar›n standartlara uygunlu¤u daha ciddiyetle takip edilebilir. Ürün standartlar›n›n tarife d›fl› k›s›tlama olarak uygulanmas›na çok say›da örnek verilebilir. Örne¤in geçmiflte ABD, yerli üreticileri korumak amac›yla Arjantin’de yetiflmifl s›¤›r etinde toplum sa¤l›¤›n› tehdit eden gizli bir virüs bulundu¤unu iddia ederek Arjantin’den gerçeklefltirdi¤i s›¤›r eti ithalat›n› k›s›tlam›flt›r. Benzer flekilde AB, büyüme hormonu ile yetifltirilmifl s›¤›r etinin insan sa¤l›¤›n› tehdit etti¤i gerekçesiyle s›¤›r eti ithalat›n› k›s›tlam›flt›r. Ürün standartlar›, ithalat tarifelerini yükseltmezler veya hükûmetlere gelir sa¤lamazlar. Tam tersine, hükûmetlerin yerli mallara da standartlara uyma zorunlulu¤u getirmesi, ilave kaynak kullan›m› gerektirmektedir. Bu durumda standartlardan, toplum sa¤l›¤›n›, güvenli¤ini ve çevreye duyarl›l›¤› gelifltirerek toplumun refah›n› yükseltmeleri beklenmektedir. Anti-Damping ve Telafi Edici Vergi Uygulamalar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Aksak rekabet piyasalar›nda firmalar ayn› mal› için iki farkl› fiyat belirleyebilir. Bu fiyatlardan biri mal›n iç piyasa fiyat›, di¤eri ise mal›n ihraç fiyat›d›r. Ayn› mal›n farkl› tüketicilere farkl› fiyattan sunulmas›na, fiyat farkl›laflt›rmas› denmektedir. Uluslararas› ticarette en s›k görülen fiyat farkl›laflt›rmas› ise damping olarak adlanSIRA Bir S‹ZDE d›r›lmaktad›r. uluslararas› ticaret politikas› arac› olarak baflvurulan damping, haks›z bir uygulama olarak nitelendirilmekte ve özel damping düzenlemelerine tabi olmaktad›r. DTÖ düzenlemeleri dampingin ithal mallara rakip yerli mallar üreD Ü fi Ü N E L ‹ M ten üreticilere zarar vermesi durumunda ülkelere koruma önlemi uygulama hakk› tan›maktad›r. ‹thalatç› ülke dampingin yerli üreticiye zarar verdi¤ini tespit ederse S O R U anti-damping vergisi uygulama hakk›na sahiptir. K K A T varl›¤›na ba¤l›d›r: Bu koflullardan ilki, aksak rekabet piyasas›n›n Damping: ‹kiD ‹koflulun varl›¤›d›r. Bilindi¤i gibi, aksak rekabet piyasas›nda firmalar fiyat kabullenici de¤il, fiyat belirleyicidir. ‹kinci SIRA S‹ZDEkoflul ise piyasalar›n bölümlenmifl olmas›d›r. Bölümlenmifl piyasalarda yerli tüketiciler ihraç mallar›na kolayca eriflemezler. N N Telafi AMAÇLARIMIZ edici vergi ise daha önce de belirtildi¤i gibi, ülkesinde sübvansiyonla üretilmifl olan ve bu nedenle haks›z rekabet yaratan ithal mala uygulanmaktad›r. Telafi edici vergi uygulamalar› da DTÖ kurallar› ile düzenlenmifltir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com MAKALE MAKALE 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› Emek Standartlar› Küreselleflmenin etkilerinin her alanda görülmeye baflland›¤› 1990’l› y›llardan itibaren, uluslararas› emek standartlar›n›n gelifltirilmesi konusu, önemli tart›flma konular›ndan biri hâline gelmifltir. Acaba ithalatç› ülkeler ihracatç› ülkelerden emek standartlar›na uymalar›n› talep ederek emek standartlar›n› tarife d›fl› k›s›tlama olarak kullanmal› m›d›r? Acaba emek standartlar›na uyma zorunlulu¤u, ülkelerdeki olumsuz çal›flma koflullar›n›n ve özellikle çocuk iflgücü gerçe¤inin önüne geçebilir mi? Bu sorulara yan›t aran›rken gelifltirilecek emek standartlar›n›n etkinli¤i dikkate al›nmal›d›r. Bu noktada iki önemli husus gözden kaç›r›lmamal›d›r: Öncelikle dünya ticaret hacmini etkileme gücüne sahip olmayan küçük ülkelerin emek standartlar›na dayal› ithalat yapmas›, ihracatç› ülkelere emek standartlar›na uyma bask›s› yaratmayacakt›r. Çözüm ise küçük ülkelerle birlikte, arz ve talep yönüyle dünya ticaretini etkileme gücüne sahip olan büyük ülkelerin ithalatta emek standartlar›na uyum koflulunu aramalar›ndan geçmektedir. Emek standartlar›n›n etkinli¤i ile ilgili bir di¤er önemli husus, ilgili standartlar›n ihracatç› ülkelerde çal›flma koflullar›n› iyilefltirmeyip aksine üretimi informal sektöre kayd›rma olas›l›¤›d›r. Bilindi¤i gibi, az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde informal sektör ülke ekonomileri içinde önemli bir paya sahiptir. www.hedefaof.com 17 18 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Uluslararas› iktisat politikas› ile genel iktisat politikas› aras›ndaki iliflkiyi ortaya koymak. Bir ülkede uluslararas› iktisat politikas› ile iç ekonomik denge ve d›fl ekonomik dengeyi ayn› anda sa¤lamay› amaçlayan genel iktisat politikas› karfl›l›kl› etkileflim içindedir. ‹ç ekonomik denge, ekonominin tam istihdam düzeyine ulaflt›r›lmas› ve enflasyonun kabul edilebilir bir düzeyde tutulmas› ile sa¤lan›rken, d›fl ekonomik dengeye ise ödemeler bilançosu dengesinin sa¤lanmas›, di¤er bir ifadeyle ülkeye giren döviz tutar› ile ülkeden ç›kan döviz tutar›n›n eflitlenmesi ile ulafl›lmaktad›r. ‹ç ekonomik denge ile d›fl ekonomik dengenin ayn› anda sa¤lanmas› ile genel ekonomik dengeye ulafl›lmaktad›r. Uluslararas› iktisat politikas› ile genel iktisat politikas›n›n karfl›l›kl› etkileflimi içinde uluslararas› ticaret politikas› çok önemli bir yere sahiptir. Hükûmetler d›fl ekonomik dengeyi sa¤lamak üzere harcama kayd›r›c› politikalara baflvurabilmektedir. Harcama kayd›r›c› politikalar, toplam talebin yerli ve ithal mallar aras›nda kayd›r›lmas›n› sa¤layan ithalat tarifeleri, ithalat kotalar›, döviz kontrolleri, devalüasyon, revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› ya da vergileri fleklinde do¤rudan d›fl aç›klar üzerinde etkili olan politika araçlar›d›r. Harcama kayd›r›c› politikalar içinde yer alan ithalat tarifeleri, ithalat kotalar›, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› veya vergileri uluslararas› ticaret politikas› araçlar›d›r. Ülkelerin farkl› uluslararas› ticaret politikas› tercihlerini belirlemek. Temelde ülkelerin tercih edebilece¤i iki uluslararas› ticaret politikas› mevcuttur. Bunlar, serbest d›fl ticaret politikas› ve korumac› d›fl ticaret politikas›d›r. Günümüzde, ekonomik etkinlik aç›s›ndan en ideal tercih olarak kabul edilen serbest d›fl ticaret politikas› tam anlam›yla sadece Hong Kong taraf›ndan uygulanmaktad›r. K›sacas›, üzerindeki bütün olumsuz tart›flmalara ra¤men, günümüzde ülkeler farkl› uluslararas› ticaret politikas› araçlar›n› kullanarak serbest d›fl ticarete müdahale etmektedir. N A M A Ç 3 Serbest d›fl ticaret politikas›n› savunan tezleri aç›klamak. Uluslararas› ticaret teorisine göre ülke refah›n›n art›fl› için en iyi politika, iflbölümü ve uzmanlaflmaya dayanan serbest d›fl ticarettir. Serbest d›fl ticaret politikas›n› savunan tezler, ilgili politikan›n ekonomik etkinli¤i artt›rd›¤›, dinamik kazançlar yaratt›¤› ve rant aray›fl›n› sona erdirdi¤i görüfllerine dayanmaktad›r. Ekonomik etkinlik art›fl› tezine göre, serbest d›fl ticaret koflullar›n›n geçerli oldu¤u bir ekonomide ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u mallar› üretmekte, tüketiciler bu mallar› dünya fiyatlar›ndan sat›n almakta ve böylece ekonomik etkinli¤e ulafl›lmaktad›r. Aksi durumda, korumac› d›fl ticaret politikas›n›n uyguland›¤› bir ekonomide ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmad›¤› mallar› üreterek ekonomik etkinsizlik yaratmaktad›r. Ekonomik etkinsizlik iki nedenle ortaya ç›kmaktad›r. ‹lk neden, üretim faktörlerinin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunan mallar›n üretiminden karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olunmayan mallar›n üretimine aktar›lmas›yla ortaya ç›kan üretim sapma maliyetidir. ‹kinci neden ise tüketicilerin ilgili mallar› dünya fiyat›ndan daha yüksek iç fiyattan sat›n almak durumunda kalmalar›ndan kaynaklanan tüketim sapma maliyetidir. Dinamik kazançlar yaratma tezine göre, serbest d›fl ticaret politikas› statik kazanç olarak nitelendirilebilecek olan ekonomik etkinlik kazanc›n›n yan› s›ra uzun dönemde ortaya ç›kabilen ve bu nedenle dinamik kazançlar olarak nitelendirilen ek kazançlar da yaratmaktad›r. Dinamik kazançlar, fayda-maliyet analizinde yer almayan ve ölçülmesi zor kazançlard›r. Ancak buna ra¤men son y›llarda dinamik kazançlar›n ekonomiye katk›s›n›n, ekonomik etkinlik kazan›m›ndan daha fazla oldu¤u görüflü genel kabul görmektedir. Serbest d›fl ticaret politikas› iki önemli dinamik kazanç yaratmaktad›r. ‹lgili kazançlardan biri ölçek ekonomileri, di¤eri ise artan rekabettir. Serbest d›fl ticaret politikas›n›n benimsendi¤i bir ekonomide rekabet artar, firmalar›n afl›r› kâr elde etme olas›l›klar› ortadan kalkar. Bu durum piyasalara yeni firmalar›n girmesini engeller. Böylece piyasalarda faaliyet gösteren firmalar üretim www.hedefaof.com 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› N A M A Ç 4 hacimlerini artt›rarak ölçek ekonomilerinden yararlanabilir. Ayr›ca artan rekabet nedeniyle üreticiler ithal mallarla rekabet edebilmek için yeni aray›fllar içine girmektedir. Bu aray›fllar ileri teknolojiyi ve yenilikleri beraberinde getirmektedir. Rant aray›fl›n› sona erdirme tezine göre, korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›ndan biri olan ithalat kotas› üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyetinin yan› s›ra bir de ithalatç›ya ek bir rant yaratmaktad›r. ‹thalatç›n›n kazanc› olarak adland›r›lan bu kazanç, ülke refah›nda ise ek bir kay›p oluflturmaktad›r. ‹thalatç›lar ithalat kotas›ndan do¤an bu rant› elde edebilmek için ço¤u zaman ek maliyetlere katlanmaktad›r. Serbest d›fl ticaret politikas› uygulayan bir ülkede üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyeti oluflmayaca¤› gibi rant aray›fl›ndan kaynaklanan ek maliyetler de sözkonusu olmayacakt›r. Korumac› d›fl ticaret politikas› tezlerini tart›flmak. Korumac› d›fl ticaret tezleri temel olarak, d›fl ticaret dengesinin ve d›fl ticaret hadlerinin iyilefltirilmesi, piyasa baflar›s›zl›klar›na müdahale, iflsizli¤in azalt›lmas›, korunan endüstride istihdam›n artt›r›lmas›, hazineye gelir sa¤lanmas›, ulusal güvenlik/savunma tezi, dampinge ve d›fl sübvansiyona karfl› korunma, bebek endüstri tezi ve stratejik ticaret politikas› tezleridir. D›fl ticaret dengesizli¤inden kaynaklanan ödemeler bilançosu a盤› sorunu yaflayan ülkeler, geçici süreyle korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›na baflvurarak ithalatlar›n› k›s›tlama yoluna gidebilir. Böylece ödemeler bilançosu a盤› kapat›labilir ancak korumac› araçlar nedeniyle ihracatlar› k›s›tlanan ülkeler de benzer araçlarla korumac›l›k uygulamaya bafllarsa ülkeler aras›nda ticaret hacmi giderek daral›r ve sonuçta bu durumdan sadece korumac›l›k uygulayan ülkelerin refah› de¤il, dünya refah› olumsuz etkilenir. Görünmez el mekanizmas› ile ekonomik etkinli¤in sa¤lanamad›¤› durumlara, piyasa mekanizmas›n›n baflar›s›zl›¤› anlam›nda piyasa baflar›s›zl›klar› denilmektedir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n temel nedenleri, d›flsall›klar, kamu mallar›, eksik bilgi, aksak rekabet ve gelir da¤›l›m›nda adaletsizliktir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n telafisi için devlet müdahalesine ihtiyaç duyulmaktad›r. Bir piyasa baflar›s›zl›¤› olan d›flsall›klara korumac› d›fl ticaret politikas› uygulanabilir. Örne¤in üretimde 19 olumlu d›flsall›¤›n varl›¤›nda üretimi artt›rmak gerekmekte; üretimi artt›rmak için ise genellikle ithalat tarifelerine baflvurulmaktad›r. Herhangi bir diplomatik kriz veya ulusal güvenli¤i tehdit edecek bir geliflme karfl›s›nda haz›rl›kl› olmak amac›yla ülke için stratejik öneme sahip endüstriye korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar› uygulanabilmektedir. N A M A Ç 5 Uluslararas› ticaret politikas› araçlar›n› de¤erlendirmek ve ekonomik etkilerini analiz etmek. Bafll›ca uluslararas› ticaret politikas› araçlar› veya di¤er bir ifadeyle korumac› d›fl ticaret politikas› araçlar›, ithalat tarifeleri ve tarife d›fl› k›s›tlamalard›r. Bafll›ca tarife d›fl› k›s›tlamalar ise ithalat kotalar›, ihracat sübvansiyonlar›, gönüllü ihracat k›s›tlamalar›, kamu al›mlar›na iliflkin düzenlemeler, yerli katk› zorunlulu¤u, ürün standartlar›, antidamping ve telafi edici vergi uygulamalar›, emek standartlar›d›r. ‹thalat kotas›, belirli bir zaman diliminde ithal edilebilecek mal miktar›na uygulanan fiziki k›s›tlamad›r. ‹thalat kotas› da ithalat tarifesine benzer ekonomik etkilere sahiptir. Bunlar ticaret ve refah etkileridir. ‹thalat kotas› bir taraftan ticareti k›s›tlarken, di¤er taraftan da negatif refah etkileri yaratmaktad›r. ‹hracat sübvansiyonu, ihracat yapan firmaya hükûmet taraf›ndan yap›lan do¤rudan ödeme veya verilen destektir. ‹hracat sübvansiyonlar›, ithalat tarifeleri ve ithalat kotalar›nda oldu¤u gibi, ticaret ve refah etkilerine sahiptir. Gönüllü ihracat k›s›tlamalar›, ihracatç› ülkenin ihracat miktar›n› gönüllü olarak s›n›rlamas› esas›na dayanan bir tarife d›fl› k›s›tlamad›r. Gönüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmalar›yla ihracatç›lardan monopol gücüne sahip firmalar gibi sat›fllar›n› azaltmalar› ve fiyatlar› yükseltmeleri beklenmektedir. Gönüllü ihracat k›s›tlamas›n›n ekonomik etkileri baz› yönleriyle ithalat kotalar›n›n etkilerine benzese de aralar›nda önemli farklar bulunmaktad›r. Her iki tarife d›fl› k›s›tlamada da ithalat miktar› s›n›rland›r›lmaktad›r. Ancak söz konusu k›s›tlama ithalat kotas›nda ithalatç› ülke taraf›ndan ithalat lisanslar› arac›l›¤›yla yap›l›rken gönüllü ihracat k›s›tlamas›nda bu k›s›tlama bizzat ihracatç› ülke taraf›ndan ihracat lisanslar› arac›l›¤›yla yap›lmaktad›r. Di¤er bir önemli farkl›l›k ise ithalat›n k›s›tlanmas›ndan do¤an kazanç ithalat lisans›na sa- www.hedefaof.com 20 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› hip olan ithalatç›ya aitken gönüllü ihracat k›s›tlamas›nda ayn› alana karfl›l›k gelen ihracat›n k›s›tlanmas›ndan do¤an kazanç ihracat lisans›na sahip olan ihracatç›ya aittir. Hükûmetler, kamu al›mlar›nda yerli mallar› ithal mallara tercih edebilmektedir. Hükûmetler bu tercihi çeflitli yönetsel düzenlemelere veya yasalara dayanarak uygulamaktad›r. Ancak bu tercih de serbest ticareti k›s›tlad›¤› için negatif refah etkileri yaratmaktad›r. Buna ra¤men günümüzde ço¤u ülkede kamu al›mlar›nda yerli mallar tercih edilmektedir. Günümüzde pek çok ürün farkl› ülkelerden farkl› girdiler ve parçalar ile üretilmektedir. Buna karfl›l›k, güçlü iflçi sendikalar› ve örgütleri yerli katk› zorunlulu¤u tezine dayanarak d›fl kaynak kullan›m›n› ve üretimi paylaflmay› s›n›rland›rmak üzere üretime yerli katk› zorunlulu¤u için lobi faaliyetleri yürütmektedir. Son y›llarda hükûmetler toplum sa¤l›¤›n› gerekçe göstererek ithal edecekleri mallar için ürün standartlar› gelifltirmektedir. Ürün standartlar› genellikle sa¤l›k, hijyen, güvenlik ve çevre standartlar›ndan oluflmakta ve serbest d›fl ticarete birer tarife d›fl› k›s›tlama yaratmaktad›r. Ayn› mal›n farkl› tüketicilere farkl› fiyattan sunulmas›, fiyat farkl›laflt›rmas› olarak adland›r›lmaktad›r. Damping, uluslararas› ticarette en s›k görülen fiyat farkl›laflt›rmas›d›r. Bir uluslararas› ticaret politikas› arac› olarak baflvurulan damping, haks›z bir uygulama olarak nitelendirilmekte ve özel damping düzenlemelerine tabi olmaktad›r. DTÖ düzenlemeleri dampingin ithal mallara rakip yer- li mallar üreten üreticilere zarar vermesi durumunda ülkelere koruma önlemi uygulama hakk› tan›maktad›r. ‹thalatç› ülke dampingin yerli üreticiye zarar verdi¤ini tespit ederse anti-damping vergisi uygulama hakk›na sahiptir. Telafi edici vergi ise ülkesinde sübvansiyonla üretilmifl olan ve bu nedenle haks›z rekabet yaratan ithal mala uygulanmaktad›r. Telafi edici vergi uygulamalar› da DTÖ kurallar› ile düzenlenmifltir. Uluslararas› emek standartlar›n›n gelifltirilmesi ve uluslararas› ticarette ilgili standartlara uyma zorunlulu¤u aranmas› konular› ise son y›llar›n önemli tart›flma konular›d›r. www.hedefaof.com 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› 21 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, bir harcama kayd›r›c› politika arac› de¤ildir? a. ‹thalat tarifesi b. ‹thalat kotas› c. Dolayl› vergiler d. Devalüasyon e. ‹hracat sübvansiyonlar› 2. Serbest d›fl ticaret politikas›n›n geçerli oldu¤u bir ekonomide ekonomik etkinli¤e nas›l ulafl›l›r? a. Yurt içi üretim teflvik edilerek b. ‹hraç mallar›na sübvansiyon verilerek c. Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› mallar üretilerek d. ‹thalata rakip mallar üretilerek e. Tüketiciler yasalarla korunarak 3. Afla¤›dakilerden hangisi serbest d›fl ticaret politikas›n›n yaratt›¤› dinamik kazançlardan biridir? a. ‹leri teknoloji kullan›m› b. Üretici refah›ndaki art›fl c. Hazineye gelir sa¤lanmas› d. D›fl ticaret dengesinin iyileflmesi e. Ödemeler bilançosu a盤›n›n kapat›lmas› 4. ‹thalat tarifesinin bir ülkenin d›fl ticaret haddini iyilefltirmesi hangi koflulun varl›¤›na ba¤l›d›r? a. Küçük ülke olma koflulu b. Büyük ülke olma koflulu c. Az geliflmifl ülke olma koflulu d. Ad-valorem tarife uygulamas› koflulu e. Spesifik tarife uygulamas› koflulu 5. D›flsall›k nedir? a. Üretimin ülke d›fl›nda gerçeklefltirilmesi b. Üretimde ithal girdi kullan›lmas› c. D›fla aç›k ekonomi politikas› izlenmesi d. Fiyatland›r›lamayan fayda veya maliyetin varl›¤› e. ‹hracata dönük üretimin teflvik edilmesi 7. Stratejik ticaret politikas› için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Korumac› d›fl ticaret politikas› tezlerinden biridir. b. Geliflmekte olan ülkelerin benimsedi¤i bir tezdir. c. Geliflmifl ülkelerin benimsedi¤i bir tezdir. d. Politika, ülkenin uzun dönemde karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olaca¤›n› varsayar. e. Politika, ülkenin uzun dönemde rekabet gücünün artaca¤›n› varsayar. 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir tarife d›fl› k›s›tlama de¤ildir? a. ‹thalat kotalar› b. ‹hracat sübvansiyonlar› c. Spesifik vergi d. Ürün standartlar› e. Yerli katk› zorunlulu¤u 9. Afla¤›dakilerden hangisi bir tarife d›fl› k›s›tlamad›r? a. Çevre standard› b. ‹thalat tarifesi c. Gümrük vergisi d. ‹thalat tutar› e. ‹hracat taksiti 10. Uluslararas› emek standartlar›n›n etkinli¤i afla¤›daki koflullardan hangisinin varl›¤›na ba¤l›d›r? a. Standartlar›n büyük ülkeler taraf›ndan uygulanmas›na b. Standartlar›n küçük ülkeler taraf›ndan uygulanmas›na c. Standartlar›n büyük ülkeler taraf›ndan gelifltirilmesine d. Standartlar›n küçük ülkeler taraf›ndan gelifltirilmesine e. Standartlar›n minimum koflullar getirmesine 6. Afla¤›dakilerden hangisi korumac› d›fl ticaret politikas› tezlerinden biri de¤ildir? a. D›fl ticaret hadlerinin iyilefltirilmesi b. Dünya ticaret hacminin daralt›lmas› c. ‹flsizli¤in azalt›lmas› d. Dampinge karfl› korunma e. D›fl ticaret dengesizli¤inin giderilmesi www.hedefaof.com 22 “ Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Yaflam›n ‹çinden Avrupa Birli¤i ve Korumac›l›k Avrupa Birli¤i (AB) ortak pazar kurallar›na göre, sermaye ve iflgücü hareketlili¤inin önünde engel bulunmamas› gerekiyor. Yirmi yedi AB ülkesinde genel anlamda ifl koflullar›n›n da ayn› olmas› bir di¤er gereklilik. Ortak rekabet kurallar› bugün AB anayasas› niteli¤i tafl›yor ve bu kurallar›n denetimi Avrupa Komisyonu’nun elinde bulunuyor. Fakat küresel ekonomik krizin ard›ndan ‹ngiltere’de yabanc› iflçilerin istihdam›na karfl› gösteriler, Fransa’da otomotiv sektörüne verilen destek, ‹spanya’da tüketicilerin ‹spanyol mallar›n› sat›n almalar›na yönelik uyar›lmalar› gibi geliflmeler Avrupa’da korumac›l›k rüzgarlar›n›n esmeye bafllad›¤›n›n iflareti olarak de¤erlendiriliyor. Her ne kadar ticari engeller gelifltirilmesi uzak bir olas›l›k olsa da devletlerin bankac›l›k sektöründe artan rollerinin yeni bir ekonomik milliyetçilik modelinin ufukta olabilece¤ine yönelik endiflelere yol aç›yor. ‹ngiltere’nin Ekonomiden Sorumlu Bakan› Mandelson, “korumac›l›k ekonomik resesyonu depresyona çevirir” uyar›lar›nda bulunsa da korumac›l›¤›n ucuz iflgücünü sona erdirece¤ini ve büyümeyi destekleyece¤ini savunan ekonomistler de var. Geçmifle bakt›¤›m›zda, ekonomistler korumac›l›k önlemlerinin 1930’lu y›llarda yaflanan krizi daha ciddi boyuta tafl›d›¤›n› ifade ediyorlar. Dönemin ABD Baflkan› Hoover’in 17 Haziran 1929 tarihinde ABD’ye ithal edilen baz› ürünlere yönelik gümrük vergilerinin artt›r›lmas›n› içeren anlaflmay› imzalamas›n›n ard›ndan, dünya genelinde korumac›l›k önlemleri artmaya bafllam›fl, ithal ürünlerin fiyatlar› yükselifle geçmiflti. Ülkeler rekabetçi olabilmek için devalüasyona gitmek zorunda kald›lar. Bunun üzerine para birimlerine yönelik güven azald› ve dünya ticareti zor bir döneme girdi. Bugün her ne kadar AB hükûmetleri kendi vatandafllar›n› küresel krizin etkisinden korumaya çal›flsalar da ticari korumac›l›k önlemlerinin geri gelmesi pek mümkün görünmüyor. Bunun bafll›ca nedeni ise bir yandan DTÖ’nün, di¤er yandan da AB’nin gümrük vergilerinin yükseltilmesini engelleyen kurallar›. Fakat farkl› ekonomik milliyetçilik modellerinin gündeme geldi¤i de bir gerçek. Korumac›l›k modelleri aras›nda en tehlikeli olarak de¤erlendirilenlerden biri finansal korumac›l›kt›r. Hükûmet yard›mlar›n›n ard›ndan daha ulusal bir yaklafl›m içine giren bankalar, kendi ülkelerine geri dönü- yorlar. Baz› bankalar hükûmetleri taraf›ndan kendi ülkelerinde yat›r›m yapmaya zorlan›yorlar. Uluslararas› bankalar›n yabanc› ülkelerdeki faaliyetlerini durdurmalar› kredi krizine neden olurken, fon bulmakta zorlanan reel sektöre yönelik kurtarma planlar›n›n da gündeme gelmesine neden oluyor. Finansal korumac›l›¤›n yarataca¤› sorunlar›n AB için siyasi, ekonomik ve yasal aç›dan önemli bir test niteli¤i tafl›yaca¤›n› belirten uzmanlar, özellikle bankac›l›k sektöründe entegrasyonun sa¤lanamam›fl olmas›n›n AB’ne büyük zarar verece¤ine dikkat çekiyorlar. Korumac›l›k bask›lar›n›n AB ve özellikle Euro Bölgesi için ciddi bir tehdit oldu¤u, Avrupa Merkez Bankas› taraf›ndan da birçok kez ifade edilmiflti. Bu noktada uzmanlar› gündeme getirdikleri soru flu: Gerçekten finansal korumac›l›k m› yafl›yoruz yoksa bankalar kredilerini mi s›n›rl›yorlar? Avrupa Uluslararas› Ekonomi Politikalar› Merkezi Baflkan Yard›mc›s› Razeen Sally’ye göre, her iki durum da sözkonusu. Sally baz› bankalar›n finans krizinden yararlanarak finansal korumac›l›k yapt›¤›n› söylüyor. Finansal korumac›l›k tehdidinin en fazla yafland›¤› bölge ise Do¤u ve Güney Avrupa ülkeleri. Bu ülkelerde yaflanan en büyük endifle, bankalar›n sermayelerini geri çekebilecek olmalar›. Özellikle eski komünist ülkeler bu endiflenin en yo¤un yafland›¤› yerler. Uluslararas› bankalara fonlar›n› kaç›rmamalar› için yerel yard›mlar bile yap›l›yor. Finansal korumac›l›¤›n yaratt›¤› bir di¤er tehdit ise devlet yard›mlar›n›n bankac›l›k d›fl›ndaki sektörlere yönelmesi. ‹sveç’in otomotiv sektörüne yönelik haz›rlad›¤› kurtarma paketi, Fransa’n›n otomobil üreticilerine 6 milyar euro destek sa¤lamas› ve bunun karfl›l›¤›nda istihdam ve üretimlerini yurt d›fl›na tafl›mamalar›n› istemesi, ‹talya’n›n zarar eden havayolu flirketi Alitalia’y› yabanc›lara kapt›rmamas›, ‹spanyol hükûmetinin vatandafllar›n› ‹spanyol mal› tüketmeye davet etmesi, ‹ngiltere’nin yabanc› iflçilerin istihdam›na tepki göstermeye bafllamas›, korumac›l›k uygulamalar›ndan baz›lar›. Gümrük vergilerinin ve devlet yard›mlar›n›n azalt›lmas›na yönelik Aral›k 2008’de gerçeklefltirilen Doha Kalk›nma Turu toplant›lar›nda bir sonuca var›lamad›. Toplant›lar ABD Baflkan› Obama döneminde bir kez daha gerçekleflecek. Uluslararas› G›da Politikalar› ve Araflt›rma Kurumu (International Food Policy and Research Institute) taraf›ndan yap›lan bir çal›flmaya göre, anlaflma sa¤lanmas› durumunda dünya ticaretinde 336 mil- www.hedefaof.com 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› 23 Okuma Parças› yar dolarl›k bir art›fl sa¤lanacak. Fakat baflar›s›zl›k durumunda korunma önlemleri dünya ticaretinin 728 milyar dolar daralmas›na yol açabilir. Uzmanlara göre Avrupa’da korumac›l›¤›n yükselifle geçiflinin ne kadar ciddi olup olmad›¤›n›, dünya genelindeki politikalar ve öncelikle ABD’nin tavr› belirleyecek. Bu arada krize karfl› önlem almak amac›yla ABD Temsilciler Meclisi’nde geçen hafta kabul edilen ve halen Senato’da tart›fl›lmakta olan 825 milyar dolarl›k teflvik paketinde yer alan “Amerikan mal› al›n (Buy American)” söylemi, baflta AB olmak üzere ABD’nin tüm ticari ortaklar› aras›nda tepkilere neden oldu. AB ve Kanada Kongre’ye gönderdikleri mektuplarda, kamu al›mlar›nda ABD demiri, çeli¤i ve mamul mallar›n›n kullan›lmas›n› öngören bu maddenin kald›r›lmas›n› talep ettiler. Baflkan Obama ise ekonomik teflvik paketindeki “Amerikan mal› al›n” söylemini de¤ifltirmeye çal›flaca¤›n›, dünya ticaretinde düflüfl oldu¤u bir dönemde ABD’nin sadece kendisi ile ilgileniyormufl mesaj› vermesinin yanl›fl olaca¤›n› kaydetti. Avrupa Komisyonu Baflkan› Jose Manuel Barraso ise 2008 y›l›n›n son AB Zirvesi’nin ard›ndan küresel ekonomik krize yönelik olarak “ya birlikte yüzece¤iz ya da birlikte bataca¤›z” yorumunu yapm›fl ve korumac›l›¤a karfl› oldu¤unu flu sözlerle ifade etmiflti: “Oluflturdu¤umuz AB Kurtarma Plan›, k›sa vadede aksiyomu ve daha genifl bir çerçevede ulusal düzey ve uluslarüstü kurumsal düzeyde iflbirli¤ini ve koordinasyonu hedefliyor. ‹htiyac›m›z olan fley, toplumun en savunmas›z kesimini koruyacak ve kollayacak ulusal ve uluslararas› deste¤i sa¤layabilmektir. Krizden ç›k›fl›n flimdilik bir yolu özel ve devlet sektörünün ortak hale gelmesi olarak görünse de biz deste¤e evet ama korumac›l›¤a hay›r diyoruz. Yaflanan kriz korumac›l›k uygulamalar›n›n yeniden hortlamas›na bir mazeret olmamal›d›r”. Küresel kriz sonras›nda ortaya ç›kan ulusalc› yaklafl›mlar ve korumac›l›k önlemleri Davos’ta gerçeklefltirilen Dünya Ekonomik Forumu’nun da gündem maddelerinden birini oluflturdu. Liderler korumac›l›¤›n tehlikelerini gündeme getirseler de uygulamalar flu an için bu yönde ilerlemiyor. Her hükûmet öncelikle kendi ekonomisini, kendi flirketlerini ve kendi iflçilerini korumay› tercih ediyor. ” Kaynak: http://www.euractiv.com.tr/ticaret-ve-sanayi/link-dossier/ab-ve-korumacilik-000067 Eriflim tarihi: 2 Temmuz 2012. Japon Otomobillerine Uygulanan Gönüllü ‹hracat K›s›tlamas› ABD 1980’lerde bir resesyon yaflam›flt›r. ABD’li otomobil üreticilerine göre ekonomik yavafllama, yeni güvenlik ve emisyon düzenlemelerine uyum sa¤lamaya çal›flt›klar› ve giderek artan Japon rekabetine maruz kald›klar›, çok kötü bir döneme denk gelmiflti. Japonya’dan gerçeklefltirilen otomobil ithalat› 1979 y›l›nda piyasan›n yüzde 15.2’sine karfl›l›k gelirken 1980 y›l›nda yüzde 22.2’sine yükselmifltir. Otomobil piyasas›na iliflkin yeni düzenlemelerin, ithalat bask›s›n›n ve ekonomik yavafllaman›n etkileriyle ABD’li otomobil üreticileri 1980 y›l›nda 4.7 milyar dolar zarar etmifltir. Haziran 1980’de otomobil iflçileri sendikas›, ABD Uluslararas› Ticaret Komisyonu’na, endüstriye geçici koruma sa¤lanmas› için baflvurmufltur. ABD Uluslararas› Ticaret Komisyonu’nun görevi, ithalat art›fl›n›n Amerikan endüstrilerine zarar verip vermedi¤ini araflt›rmakt›r. Komisyon, Kas›m 1980’de araflt›rmas›n› tamamlam›fl ve otomobil piyasas›ndaki sorunun ithalat art›fl› de¤il, otogaz ile çal›flan otomobillerin kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› oldu¤u görüflünü aç›klam›flt›r. Baflkan Carter, Komisyon’un aç›klad›¤› görüfl karfl›s›nda otomobil üreticilerinden gelen bask›lara direnmifltir. Ancak buna ra¤men ABD Kongresi, 1981-1983 y›llar› aras›nda gerçeklefltirilecek olan otomobil ithalat›n›, y›ll›k 1.6 milyon ile s›n›rlayan bir karar alm›flt›r. Ocak 1981’de ABD Baflkanl›k görevini devralan Reagan, ayn› y›l›n May›s ay›nda Japonya ile bir gönüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmas› üzerinde anlaflt›klar›n› aç›klam›flt›r. Gönüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmas›, Japonya’n›n ABD’ye tafl›t arac› ihracat›n› 1981 y›l›nda 1.82 milyon adetle, 1982 ve 1983 y›llar›nda y›ll›k 1.68 milyon adetle s›n›rlam›flt›r. S›n›rlamalar 1984 ve 1985 y›llar›nda da sürdürülmüfl ancak s›n›rlama miktar› y›ll›k 1.85 adede yükseltilmifltir. Gönüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmas›yla uygulanan kotalar hem yerli hem de ithal otomobillerin fiyatlar›n› yükseltmifltir. Japon otomobillerindeki fiyat ortalama art›fl› otomobil bafl›na 725 dolar ila 960 dolar aras›nda tahmin edilirken, ABD otomobillerindeki ortalama fiyat art›fl› 360 dolar ila 425 dolar aras›nda tahmin edilmifltir. 1984 y›l› itibariyle Japon otomobillerindeki fiyat art›fl›n›n Japonlara y›lda yaklafl›k 2 milyar dolarl›k bir katk› sa¤lad›¤› iddia edilmifltir. Ancak di¤er taraftan, gönüllü ihracat k›s›tlamas› ise sa¤lanan koruman›n tüketicilere maliyetinin ise y›ll›k 5.8 milyar dolar oldu¤u tahmin edilmifltir. Yaklafl›k 2.6 milyar dolar olan tüketici art›¤›ndaki azalma, üretici art›¤›ndaki art›fla karfl›l›k gelmifl- www.hedefaof.com 24 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› tir. Ayr›ca, ABD’de yaklafl›k 55,000 adet ifl korunmufl, korunan her iflin ifl bafl›na tüketiciye maliyeti ise 105,000 (5.8 milyar dolarl›k maliyetin 55,000 adet korunan ifle bölünmesiyle bulunmufltur) dolar olmufltur. Bu anlaflmaya iliflkin elefltiriler, ABD otomobil endüstrisinin yaflad›¤› sorunlar›n Japon rekabetinden de¤il, kötü yönetimden kaynaklanm›fl oldu¤u iddialar›na dayanmaktad›r. ABD, 1973-1974’lerde yaflanan petrol krizi sonras›nda küçük ve ekonomik otomobil piyasas› için rekabeti engelleyerek piyasan›n büyük bir k›sm›n› kaybetmifltir. Sonuç itibariyle, gönüllü ihracat k›s›tlamas› anlaflmas› Japon otomobil üreticilerinin ABD’de üretim yapmalar› için güçlü bir teflvik unsuru olmufltur. 1982 ile 1991 y›llar› aras›nda alt› Japon firmas› ve iki ABD ve Japonya ortak giriflimi, ABD otomobil endüstrisine y›lda 2.5 milyon adet otomobil üretecek ve 31,000 kifliye istihdam sa¤layacak flekilde, toplam 7.9 milyar dolarl›k yat›r›m yapm›flt›r. Di¤er taraftan, 1979 ile 1984 y›llar› aras›nda ABD otomobil firmalar› yaklafl›k 170,000 iflçinin ifline son vermifltir. 1. c 2. c 3. a 4. b 5. d 6. b 7. b 8. c 9. a 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› ‹ktisat Politikas›-Genel ‹ktisat Politikas› ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Etkinlik Art›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinamik Kazançlarda Art›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ticaret Hadlerinin ‹yilefltirilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Piyasa Baflar›s›zl›klar›na Müdahale: D›flsall›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korumac› D›fl Ticaret Politikas› Tezleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Ticaret Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarife D›fl› K›s›tlamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarife D›fl› K›s›tlamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emek Standartlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kaynak: Gerber, James. (2005). International Economics, Boston: Pearson, ss. 125-126. www.hedefaof.com 1. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› 25 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 1 Serbest d›fl ticaret politikas› ülke ekonomisine faydamaliyet analizine dayanan ve statik kazançlar olarak nitelendirilen kazançlar›n yan›nda fayda-maliyet analizine dayanmayan dinamik kazançlar da sa¤lamaktad›r. Dinamik kazançlar artan rekabetin getirdi¤i kazançlard›r. Artan rekabetle firmalar ileri teknoloji ve yenilik aray›fl›na girmektedir. ‹leri teknoloji kullan›m› ve yenilikler ise uzun dönemde firmalara yeni karfl›laflt›rmal› üstünlük alanlar› yaratmaktad›r. Appleyard, D., R., Field, A., J., Jr., Cobb, S., L. (2010). International Economics, Singapore: Mc Graw Hill Comp. Inc. Carbaugh, R., J. (2006). International Economics. Canada: Thomson South-Western. Dunn, R., M. Jr., Mutti, J. H. (2004). International Economics, London and New York: Routledge. Gerber, J. (2005). International Economics, Boston: Pearson Education Inc. Karluk, S., R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. King, P., King, S. (2005). International Economics and International Economic Policy, New York: Mc Graw Hill Comp. Inc. Köhler, G. (2007). Global Economics, New York: Nova Science Publishers Inc. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics, Boston: Pearson Addison Wesley. Pugel, T., A. (2007). International Economics, Singapore: Mc Graw Hill Comp. Inc. Salvatore, D. (2007). International Economics, USA: Wiley Inc. Seyido¤lu, H. (2003). Uluslararas› ‹ktisat, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. Ünsal, E., M. (2005). Uluslararas› ‹ktisat, Ankara: ‹maj Yay›nc›l›k. Van den Berg, H. (2004). International Economics, New York: Mc Graw Hill Comp. Inc. http://www.euractiv.com.tr/ticaret-ve-sanayi/linkdossier/ab-ve-korumacilik-000067 Eriflim tarihi: 2 Temmuz 2012. http://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/cvd_mea s_exp_country_e.pdf Eriflim tarihi: 12 Haziran 2012. http://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/AD_Meas uresByExpCty.pdf Eriflim tarihi: 12 Haziran 2012. http://daliaeconblog.wordpress.com/2010/10/05/freetrade-vs-protectionism/ Eriflim tarihi: 3 Temmuz 2012. S›ra Sizde 2 Ülkeler d›fl ticaret dengesini sa¤lamak için ithalat› k›s›tlamak yerine ihracat› teflvik etmeye yönelik düzenlemeler gelifltirebilir. S›ra Sizde 3 Üretimde olumsuz d›flsall›¤›n varl›¤›, marjinal sosyal maliyetin marjinal özel maliyetten fazla oldu¤una iflaret etmektedir. Bu durumda yurt içi üretim azalt›lmal›d›r. Bu nedenle üretimde olumsuz d›flsall›¤›n varl›¤›nda yurt içi üretimi artt›rmaya yönelik ithalat tarifesi uygulanmaz. S›ra Sizde 4 ‹thalat kotas›nda ithalat lisans›na sahip olmak isteyen firmalar ek maliyetlere katlanmak durumunda kal›r. Ayr›ca ithalat lisans› da¤›t›m›nda fleffafl›ktan uzaklafl›lmas› durumunda ithalatç› firmalar aras›nda ve ithalatç› firmalar ile hükûmet aras›nda farkl› sorunlar da ortaya ç›kabilir. S›ra Sizde 5 ‹hracat sübvansiyonu yurt içi fiyat› artt›r›r. Yurt içi fiyat art›fl› ile birlikte ilgili mal›n üretimi artar ve böylece nispi dünya fiyat› azal›r. Sonuç itibar›yla, ihracat sübvansiyonu uygulayan ülke büyük ülke ise ilgili ülkenin d›fl ticaret hadleri kötüleflir. www.hedefaof.com 2 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Gümrük tarifeleri ile gümrük vergilerini tan›mlayabilecek, Tarifelerin k›smi denge analizinde ekonomik etkilerini aç›klayabilecek, Optimum tarife, koruyucu gümrük tarifelerine ekonomik argüman ve etkin tarife oran› kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Tarife d›fl› k›s›tlamalar› aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Tarife Advalorem Vergiler Spesifik Vergiler CIF Fiyat FOB Fiyat Optimum Tarife • • • • • • ‹kinci En ‹yi Politika Mill-Bastable Testi Etkin Koruma Genç Sanayiler Kota Sözleflmeli Tarife ‹çindekiler • • • • Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar www.hedefaof.com G‹R‹fi GÜMRÜK TAR‹FELER‹ GÜMRÜK VERG‹LER‹ GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N KISM‹ DENGE ANAL‹Z‹NDE EKONOM‹K ETK‹LER‹ • OPT‹MUM TAR‹FE • KORUYUCU GÜMRÜK TAR‹FELER‹NE EKONOM‹K ARGÜMAN: GENÇ SANAY‹LER VE ETK‹N TAR‹FE ORANI • TAR‹FE DIfiI KISITLAMALAR Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar G‹R‹fi SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Küresel dünya ekonomisinde serbest d›fl ticaret ilgili tüm taraflara kazanç sa¤lar. Ülkeler aras›nda serbest d›fl ticaret söz konusu ise uluslararas› uzmanlaflman›n tüm S O R U avantajlar›ndan yararlanmak mümkündür. ‹fl bölümü sonucunda ekonomik kaynaklar daha verimli ve etkin bir flekilde kullan›l›r, genifl pazar imkânlar›ndan yararD ‹ K K A birim T lanmak mümkün olur. Büyük ölçekte üretim yapman›n sonucunda bafl›na üretim maliyetleri azal›r. Buna karfl›l›k serbest ticaretin ülke ekonomileri üzerinde olumsuz etkileri olaca¤›n› savunanlar da vard›r. Onlara göre serbest d›fl ticaret ülSIRA S‹ZDE ke ekonomisinde yeni kurulan ve geliflen sanayilerin korumas›z b›rak›lmas›na ve bunun sonucunda ulusal sanayinin geliflememesine yol açabilir, d›fl ticaretin aç›k AMAÇLARIMIZ vermesine sebep olur ve d›fla ba¤›ml›l›¤› artt›rabilir. Günümüzde ülkelerin ekonomilerini d›fla açarak, uluslararas› ekonomik iliflkilerini artt›rmalar› ve dünya ekonomisine entegre olmalar› onlar›n yarar›nad›r. Bu yarar sa¤lanmaya çal›fl›l›rken ülkeK ‹ T A P ler ekonomilerini korumak amac›yla d›fl ticarete müdahale ederler. GATT/WTO kapsam›nda gümrük tarifelerinde önemli indirimler yap›lmas›na ra¤men tarifeler ve tarife d›fl› k›s›tlamalar ile d›fl ticarete k›s›tlamalar getirilmeye devam edilmekteTELEV‹ZYON dir. Bu ünitede gümrük tarifeleri ile tarife d›fl› k›s›tlamalar ile bunlar›n ekonomik etkileri incelenecektir. S O R U D‹KKAT N N GATT/WTO ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için http://www.wto.org sitesine bak›n›z. ‹NTERNET GATT/WTO: GATT (General SIRA S‹ZDE Agreement on Tariffs and Trade), II. Dünya Savafl› sonras›nda uluslararas› AMAÇLARIMIZ ticareti serbestlefltirmek amac›yla imzalanm›fl olan Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaflmas›’d›r. GATT, 1995 y›l›nda Dünya Ticaret K ‹ T Örgütü A P (World Trade OrganizationWTO)’nün kurulmas›yla birlikte Örgüt bünyesindeki temel anlaflmalardan T E L E V ‹bir ZYON hâlini alm›flt›r. ‹NTERNET GÜMRÜK TAR‹FELER‹ Gümrük tarifeleri, genifl anlamda d›fl ekonomi politikas›n›n, dar anlamda ise d›fl ticaret politikas›n›n en çok kullan›lan araçlar›ndand›r. Gümrük tarifesi iki temel kavrama dayan›r. Bunlar; vergi ve tarifedir. Gümrük vergileri d›fl ticaret yapan iki veya daha fazla ülke aras›nda mal ve hizmetlerin ülkeye girifllerinde al›nan vergi ve harçlard›r. Gümrük tarifesi ise d›fl ticarete konu olan mal ve hizmetlere uygulanan vergileri belirleyen listelerdir. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülü¤ünün do¤du¤u tarihte yürürlükte olan gümrük tarifesine göre hesaplan›r. Uygulamada bafll›ca üç tür tarife sistemi vard›r. Bunlar, tek kolonlu (single-column) çift kolonlu (double-column) ve üç kolonlu (triple-column) tarife sistemleridir. Gümrük vergileri yasa ile konuyorsa böyle tarifelere otonom tarife denir. E¤er vergiler uluslararas› anlaflmalar ve karfl›l›kl› görüflmeler sonucunda belirleniyorsa bu tip www.hedefaof.com Gümrük vergileri: Belli bir mal›n gümrük s›n›r›n› geçiflinde ödenen vergi ve harçlard›r. 28 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P tariflere sözleflmeli tarife (conventional tariff) ad› verilir. Gümrük vergileri uluslararas› anlaflmalarla belirlenince, bunlar›n art›k tek tarafl› kararlarla de¤ifltirilmesi mümkün de¤ildir. Tek kolonlu tarife sistemleri otonom nitelik tafl›r ve ay›r›mc› (discriminatory) özelli¤i yoktur. Bu sistemde, her mala ülke orijinine bak›lmaks›z›n bir tek vergi uygulan›r ve yasal düzenleme yap›lmadan karfl›l›kl› görüflmelerle de¤ifltirilemez. Bu tip tarife sistemleri, sadece gelir veya koruma amac› güden ülkeler için yararl›d›r. Çift kolonlu tarife sistemlerinde her mal için iki vergi vard›r. E¤er her iki vergi de yasa ile konmufl ise burada maksimum-minimum formlu bir otonom tarife sistemi söz konusudur. E¤er sadece yüksek vergiler yasa ile belirlenmifl, buna karfl›l›k düflük olan› uluslararas› anlaflmalarla ödün olarak verilmifl ise bu durumda k›smen otonom ve k›smen de sözleflmeli tarife sisteminden söz edilir. Buna genel ve sözleflmeli form ad› verilir. WTO üyesi devletlerin tarife cetvelleri iki kolonludur ve genel ve sözleflmeli form fleklindedir. Tarifelerden yüksek olan› otonom karakterdedir ve üye olmayanlara uygulan›r. Di¤eri ise üye ülkelere karfl› uygulanan ödünlü tarifelerdir. Genel tarifeye göre bu özel tarifenin oranlar›ndaki düflüklük ticaret anlaflmalar› için bir pazarl›k marj› sa¤lar. Düflük tarifeden yararlanmak isteyen ülkeler, kendi tarifelerinde de indirim sa¤lamal›d›rlar. Üç kolonlu tarife sistemlerinde üç ayr› vergi oran› vard›r. Sistem çift kolonlu tarife sistemine daha düflük oranl› bir verginin eklenmesiyle oluflur. Bu, tercihli sistem (preferential system) olarak da an›l›r ve sistemin birçok üyesi aras›ndaki ticareti teflvik etmek için düzenlenir. ‹ngiliz Uluslar Toplulu¤u (Commonwealth) bu sistemi uygular. Ayr›ca, WTO üyesi olan Türkiye’nin Avrupa Birli¤i (AB) kaynakl› mallara uygulad›¤› tarifeler de bu gruba girer. Günümüzde gümrük vergileri ithalattan al›n›r. Bununla beraber belli bir mal›n ihrac›n› k›s›tlamak ve gelir sa¤lamak amac›yla ihracattan da gümrük vergisi alma yoluna gidilmektedir. Gelir sa¤lamak için ihracattan vergi al›nmas›, özellikle hammadde üreten ülkeler taraf›ndan uygulan›r. ‹hracat vergisi çok yüksek olursa, verginin gelir sa¤lama etkisi tamamen ortadan kalkabilir. Çünkü vergi yüzünden artan hammadde fiyatlar› di¤er ülkelerde teknolojik geliflmelere yol açar ve yeni sentetik maddelerin üretilmesine sebep olur. Bunun klasik örne¤i fiili’dir. Bu ülkenin do¤al nitrat ihracat›n› 1919 y›l›nda afl›r› vergilendirmesi, di¤er ülkelerin sentetik ikame maddeleri üretmelerine yol açm›flt›r. Böylece fiili, do¤al nitrat pazarlar›n› kaybederek büyük bir gelir kayb›na u¤ram›flt›r. SIRA S‹ZDE Özellikle tar›msal madde üretiminde tekel durumunda olan ülkeler, bu maddelerin ihracat›na vergi koyarak daha fazla gelir elde etmek isteyebilirler. Üretimde tekele sahip D Ü olduklar› fi Ü N E L ‹ M için de ihraç mallar› rekabet gücünü koruyabilir. ‹thalat ve ihracattan al›nan gümrük vergilerinin d›fl›nda, ayr›ca transit ticaretinden al›nan transit gümrükleri de vard›r. Fakat günümüzde bütün ülkeler transit ifllemlerini koS O R U laylaflt›rma yoluna gittikleri için transit gümrükleri art›k önemini kaybetmifltir. D ‹ K K A T dünyas›nda özellikle sanayileflmifl ülkeler aras›nda GATT döneminde Günümüzün küresel gümrük tarifelerinde önemli indirimler sa¤lanm›flt›r. 2000’li y›llar›n sonlar›nda ABD, Kanada, AB ve Japonya’da SIRA S‹ZDE ithalat üzerindeki ortalama tarife oranlar› %4-5 aras›ndad›r. Fakat baz› hassas ürünlerde oranlar ABD’de %99’a, Kanada’da %49’a, AB’de %198’e ve Japonya’da %126’ya ç›kabilmektedir. Baz› geliflme yolunda olan ülkelerde ortalama tarife oranAMAÇLARIMIZ lar› ise %200’lere kadar yükselebilmektedir. N N K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 29 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar D›fl ticaretin vergilendirilmesi, ticaretin do¤uflu ile bafllar. D›fl ticarete konulan gümrük vergilerinin bafll›ca iki amac› vard›r. Bunlar, devlet hazinesine gelir sa¤lamak ve yerli sanayi d›fl rekabete karfl› korumakt›r. Gümrük vergileri, devletin kolay gelir sa¤lama yollar›ndan biri oldu¤u için d›fl ticaret politikas›n›n en eski arac›d›r. Kolay tahsil edilir, k›sa sürede istenilen gelir elde edilir. Özellikle geliflme yolunda olan ülkelerde devlet hazinesinin önemli gelir kayna¤›n› oluflturur. Gümrük vergilerinden etkili gelir sa¤layabilmek için bu vergilerin genifl tüketim alan› olan mallara uygulanmas› ve ticareti k›smayacak flekilde gümrük gelirlerini maksimize eden seviyede olmas› gerekir. Vergiler, d›flar›dan gelen mallar›n yurt içi fiyatlar›n› artt›rarak bu mallar› yurt içinde üreten yerli üreticileri d›fl rekabetten korur. Koruma, verginin ithalat› ne ölçüde k›s›tlad›¤›na ba¤l›d›r. E¤er tam bir koruma isteniyorsa yurt içi ve yabanc› üreticiler aras›nda birinciler aleyhine olan marjinal maliyet fark› ortadan kald›r›lmal›SIRAfark›n S‹ZDE daha alt›nd›r. E¤er vergi ile k›smi bir koruma amaçlan›yorsa vergi oran› bu da belirlenmelidir. K›smi korumada bir k›s›m mallar›n ülkeye girmesine izin verilir. Di¤er bir deyiflle s›n›rl› ithalat yap›l›r ve ayn› zamanda devlet vergisi D Ü fi Ü Ngümrük EL‹M geliri de elde eder. Ülke içinde üretimi yap›lmayan bir maldan vergi al›n›yorsa bu sadece gelir sa¤lamak içindir. Türkiye’de kahve ve kakaodan al›nan gümrük verS O R U gileri buna örnektir. Gümrük vergileri hem koruma ve hem de gelir etkisine sahiptir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT Gümrük vergilerinin iki temel görevinin d›fl›nda bir di¤er görevi daha vard›r. O SIRA S‹ZDE da ödemeler dengesi etkisidir. Vergilerde meydana gelen bir de¤ifliklik ülkenin d›fl ticaret ve ödemeler dengesini etkiler. Ödemeler dengesinde meydana gelen de¤ifliklikler ise ülkede fiyatlar genel seviyesi, üretim, gelir ve istihdam üzerinde olumAMAÇLARIMIZ lu ya da olumsuz etkiler yarat›r. N N GÜMRÜK VERG‹LER‹ K ‹ T A P Gümrük vergileri advalorem ve spesifik olmak üzere ikiye ayr›l›r. Ayr›ca bunlaSIRA S‹ZDE r›n birlefliminden oluflan karma (compound) vergiler de vard›r. Advalorem verT E L E V ‹ Z vergiler YON giler ithal edilen mal›n de¤eri üzerinden yüzde olarak al›n›r. Spesifik ise ithâl edilen mal›n fiziki birimleri bafl›na sabit miktarlarda tahsil edilir. ‹thal bir otoD Ü fi Ü N E L ‹ M mobilin CIF (Cost, Insurance, Freight) fiyat› üzerinden %50 oran›nda vergi al›n›rsa bu advalorem, vergi ithal edilen her bir otomobil bafl›na 5 milyon TL olarak tah‹ NSTOE RRNUE T sil edilirse, bu spesifik gümrük vergisidir. CIF (Cost, Insurance, Freight) fiyat: Mal›n al›c› ülkenin liman›na ulaflt›¤› AMAÇLARIMIZ andaki fiyat›d›r. Mal bedeli, sigorta ve navlunu kapsar. CIF fiyat uygulamas›nda mal›n tafl›ma ve K sigorta ‹ T A P giderlerini sat›c› (ihracatç›) ülke üstlenmektedir. Bu fiyatta, tafl›maSIRA s›ras›nda S‹ZDE mallar›n kay›p ve hasar T E L E V ‹ZYON riskine karfl› deniz sigortas› sa¤lama yükümlülü¤ü de D Ü fimallar›n ÜNEL‹M vard›r. CIF terimi, ihraç ifllemlerinin sat›c› taraf›ndan yap›lmas›n› ‹ NST OE RRNUE T öngörür. Advalorem vergiler, pahal› imalat sanayi ürünleri, spesifik vergiler iseDstandart ‹ K K A T mallar için daha uygun gümrük vergi türleridir. SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com‹ N T E R N E T D‹KKAT N N Advalorem vergiler, yüksek fiyatl› imalat sanayi ürünlerine, spesifik vergilere oranla daha etkili uygulanabilir. Çünkü tek bir advalorem oran yurt içi sanayine özellikle artan fiyatlar karfl›s›nda uygun bir koruma sa¤layabilir. Fiyatlar›n h›zla AMAÇLARIMIZ yükseldi¤i bir ortamda spesifik vergi tarifesi yürürlükte ise devletin vergi gelirinde art›fl olmaz. Al›nan vergiler miktarlara ba¤l› kald›¤›ndan, fiyat hareketlerini izleT A P mekte çok baflar›s›zd›r. Fiyat art›fllar› sebebiyle ithalat azalm›fl Kise‹ devletin gümrük vergi gelirinde düflme de gözlenebilir. Advalorem vergilerde vergi matrah›n› oluflturan de¤erin belirlenmesi çok önemlidir. Uygulamada bu de¤er FOB (Free on Board) fiyat ve CIF fiyat olarak iki flekilde belirlenmektedir. T E L E V ‹ Z Y O N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ FOB (Free on board) fiyat: Mal›n sat›c›n›n liman›nda gemiye yüklendi¤i andaki K ‹ T A P fiyatt›r. FOB fiyat uygulamas›nda mal›n tafl›ma ve sigorta giderlerini al›c› (ithalatç›) ülke üstlenmektedir. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 30 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Spesifik vergiler, bir mal›n düflük kalitelerini yüksek kalitelilerine oranla daha fazla vergilendirdi¤i için sak›ncal›d›r. Bir adet otomobil ithalat›ndan 5 milyon TL spesifik gümrük vergisi al›n›rsa, bu durumda ithalatç› CIF fiyat› daha pahal› olan Mercedes marka otomobili daha ucuz fiyatl› Skoda marka otomobile tercih edecektir. Bunun sonucunda ithalat, ucuz kaliteli mallardan pahal› kaliteli mallara kayacakt›r. Bu sak›ncay› önlemek için spesifik vergi tarifesini mal›n kalitesine göre farkl›laflt›rmak mümkündür. Fakat bu durumda ortaya birçok bürokratik zorluklar ç›kar. Spesifik vergilerin bu sak›ncalar›na karfl›l›k uygulanmas›n›n kolay olmas›, mal›n fiS‹ZDE ziki birimi SIRA gibi objektif kriterlere dayanmas› ve anlaflmazl›klara fazla yol açmamas› sebebiyle belli tür ithalatlarda tercih edilmektedir. Karma Dgümrük Ü fi Ü N E L ‹ Mvergileri daha çok hammaddesi vergilendirilmifl mamul mallara uygulan›r. Spesifik vergi burada telafi edici vergi (compensatory duty) niteli¤indedir. Hammadde endüstrilerine vergi ile getirilen korumay› dengeler. Advalorem S O R U vergi ise tamamlanm›fl mallar› üreten sanayi dal›na koruma sa¤lar. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Birkaç istisnaD ‹d›fl›nda K K A T dünya ülkelerinin büyük ço¤unlu¤u advarolem vergiyi benimsemifllerdir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹NTERNET ‹NTERNET Advalorem vergilerin D ‹ K K A T etkisi büyük ölçüde vergilendirilebilir de¤erin hangi yöntemlere dayal› olarak belirlenmifl oldu¤una ba¤l›d›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ KSIRA ‹ T S‹ZDE A P SIRA S‹ZDE Ülkeler, üç sebeple advalorem vergiyi tercih etmektedirler. Öncelikle, de¤er esas›na göre belirlenen advalorem vergi, adet ya da a¤›rl›k esas›na dayal› olarak belirlenenAMAÇLARIMIZ spesifik vergiye göre toplanabilecek gelirin tahmin edilmesini kolaylaflt›r›r. ‹kinci olarak advalorem vergi, etkisi bak›m›ndan ucuz ürünlerde daha düflük, pahal› ürünlerde daha yüksek olmas› sebebiyle spesifik vergiye göre adaK ‹ T A P Litre bafl›na 2 dolar olarak belirlenen spesifik vergi, bir fliflelete daha uygundur. SIRA S‹ZDE si 4 dolar olan bir flarap üzerinde %50 etkiye, fliflesi 20 dolar olan daha yüksek fiyatl› flarap üzerinde %10 etkiye sahiptir. Buna karfl›l›k %10 oran›nda advalorem T E L Ebafl›na V‹ZYON verginin flifle D Ü fi Ü N E L ‹ M etkisi, daha ucuz olan flarap üzerinde 0.40 dolar, daha pahal› olan üzerinde ise 2 dolard›r. Üçüncü olarak uluslararas› müzakerelerde tarife oranlar›n›n karfl›laflt›r›lmas›, gümrüklerin advalorem olarak uygulamalar› hâlinde O R U daha kolay Solabilmektedir. N N SIRA S‹ZDE Gümrük idaresinin vergilendirilebilir de¤eri 1000 dolar olarak belirlemesi durumunda %10 oran›nda advalorem vergi 100 dolar tutar›nda bir vergiye denktir. VerAMAÇLARIMIZ gilendirilebilir de¤erin 1200 dolar olarak belirlenmesi durumunda, ithalatç› ayn› mal için 120 dolar tutar›nda bir vergi ödemek durumunda kalacakt›r. 1 KSIRA ‹ TS‹ZDE A Pgelir sa¤lama ve koruma görevlerini aç›klay›n›z; advalorem ve spesiGümrük tarifelerinin fik vergileri tan›mlay›n›z. T DE ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O‹ MN TDEÜLfiEÜVNTAR‹FELER‹N‹N ‹ ZE LY‹OMN GÜMRÜK KISM‹ DENGE ANAL‹Z‹NDE EKONOM‹K ETK‹LER‹ S O R U Bir ülkede tarifenin S O R U yaratm›fl oldu¤u ekonomik etkiler, bir bütün olarak ekonominin tümü için incelenebilece¤i gibi sadece bir tek mal veya belli bir piyasa için de ‹NTERNET analiz edilebilir. Tarifelerin yaratm›fl oldu¤u ekonomik etkilerin daha kolay anlafl›lD‹KKAT mas› ve ortaya konabilmesi aç›s›ndan bu ünitede bir tek mal veya piyasa ele al›nacak; ekonomide zevklerin, di¤er mal fiyatlar› ile tüketici gelirinin sabit kald›¤› var- ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 31 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar say›lacak, teknolojik geliflme, d›flsall›klar ve maliyetler üzerinde etki yapan di¤er de¤ifliklikler yok say›lacakt›r. Ayr›ca iki ülkenin (ABD ve Türkiye) döviz kurlar› eflit olarak kabul edilecektir (T1 = 1$). Üretim Etkisi Gümrük tarifelerinin koruyuculu¤unda yurt içi üretimi artt›rmak veya ithal ikamesine gitmek k›t kaynaklar›n israf›na yol açar. Çünkü her bir birim üretim art›fl› daha yüksek reel maliyetlerle gerçekleflir. Her ek birimin üretiminde kullan›lan kaySIRA S‹ZDE naklar›n verimlili¤i, bir önceki üretim seviyesinden daha düflüktür. E¤er ekonomide at›l kaynak yoksa (tam çal›flma varsay›m›) ithal ikamesini gerçeklefltirmek için gerekli olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek olan di¤erD Üsektörlerden (ihrafi Ü N E L ‹ M cat sektörü) çekilir. Bunun sonucunda verimi daha düflük olan sektörde üretim yap›l›r ve ekonomide reel bir kay›p söz konusu olur. Buna gümrük tarifelerinin koS O R U ruma etkisi (protection effect) ya da üretim etkisi denir. Gümrük tarifesinin koruma etkisi, bir sektör veya ekonomi için olumlu yaratabiD ‹ sonuçlar KKAT lir. Koruma, ülke ekonomisi aç›s›ndan belki bir kayba da yol açabilir. Fakat tarife ile ülke içi fiyatlar yükselece¤inden sektör k›sa dönemde kârl› ç›kabilir. Uzun dönemde ise etkin SIRA S‹ZDE olmayan üretim alanlar›nda kullan›lan kaynaklar daha verimsiz sektörlere kayabilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Tarifelerin kald›r›lmas› veya vergi oranlar›n›n indirilmesi durumunda AMAÇLARIMIZ bu korumadan yararlananlar bundan zarar görebilir. Afl›r› koruma, korunan sektörlerin gümrük duvarlar› arkas›na çekilerek, ekonomik etkinlikten uzak, verimli olmayan, K ‹ T Atarifelerin P tembel ve a¤›r bir faaliyet sürdürmesine sebep olabilir. Bu durumda kald›r›lmas› rekabeti artt›raca¤›ndan, verim art›fl›na yol açabilir ve dolay›s›yla ekonomiye önemli bir katk› sa¤layabilir. TELEV‹ZYON 33 Sd F H C M E a 30 b B g c D d K Pw+t L Pw 21 A Dd 0 S0=60 S1=80 D1=140 D0=160 www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON fiekil 2.1 Gümrük Tarifelerinin K›smi Denge Analizinde ‹NTERNET Ekonomik Etkileri ‹NTERNET 54 SIRA S‹ZDE Miktar (bin adet) 32 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET fiekil 2.1 üzerinde öncelikle k›smi denge analizinde gümrük tarifelerinin bir sektördeki üreticiler üzerindeki üretim (koruma) etkisini görelim. Örnekte, Türkiye’de otomobil ithalat›na gümrük tarifeleri ile koruma sa¤land›¤›, Türkiye’nin sektörde dünya fiyatlar›n› etkiyemeyecek kadar küçük bir ülke oldu¤u, dünya fiyatlar›n›n ise de¤iflmedi¤i kabul edilmifltir. Bu varsay›mlar alt›nda e¤er otomobil fiyat› dünyada 30 bin TL ise, serbest ticaret durumunda Türkiye’de üretim S0’da (60 bin adet) gerçekleflir. Tüketim ise 0D0 (160 bin adet) kadard›r. 0D0 tüketiminin 0 S0 kadar› yurt içi üretimdir. Bu durumda S0D0 kadar otomobil ithalat› (100 bin adet) yap›l›r. Dünya fiyat›ndan (PW) üretici istedi¤i kadar otomobil satar. Otomobil fiyat› 21 bin TL oldu¤u zaman üretici ilk otomobili üretir ve 21 bin TL maliyetindeki ilk otomobili 30 bin TL’den satarak bir otomobile 9 bin TL kazanç sa¤lar. Üretici A noktas›ndan B noktas›na gelinceye kadar her üretim art›fl›nda (maliyetler fiyatlar›n alt›nda kald›¤› için) kazanç elde etti¤inden üretimini artt›r›r. fiekilde ABC üçgeni, yani (g) üçgeni üretici art›¤›n› gösterir. Bu alan, üreticinin giderek azalan getiriler toplam›d›r. Çünkü her ek birimde maliyetler artaca¤› için maliyet ile sat›fl fiyat› aras›ndaki fark giderek daral›r. fiimdi, Türkiye’nin ithal otomobile %10 oran›nda gümrük tarifesi uygulad›¤›n› kabul edelim. Türkiye küçük bir ülke oldu¤u için fiyat kabul eden konumdad›r. SIRA S‹ZDE Her bir otomobil için 3 bin TL gümrük vergisi ödenece¤inden ithal otomobillerin fiyat› 33 bin TL’ye yükselecektir. Yerli üreticiler de bu fiyattan otomobil üretip satacaklard›r.D Yerli üretimlerini, marjinal gelirleri marjinal maliyetlere eflitleÜ fi Ü N Eüreticiler L‹M nene kadar artt›racakt›r. Otomobil ithalat›na %10 vergi uygulanmas› sonucunda üreticiler üretimlerini 20 bin adet ço¤altacaklard›r (S0S1). Çünkü 30 bin ve 33 S O R U binTL’lik fiyat aral›¤›nda marjinal maliyet, marjinal gelirin alt›ndad›r. ‹ K K A T üretici, marjinal gelir marjinal maliyeti geçti¤i sürece üretim yapar. Rekabetçi birDpiyasada Yeni fiyat do¤rusu SIRA S‹ZDE olan 33 bin TL’nin alt›nda kalan ve arz e¤risinin üzerindeki alan üretici art›¤› (g + a)’d›r. Tarife uygulanmas› sonucunda üretici art›¤› (a) alan› kadar artm›flt›r. (a) alan›n› ikiye ay›rarak incelemek gerekir. Vergiden önce 60 bin AMAÇLARIMIZ adet otomobil üretilmektedir. Vergiden sonra fiyatlar yükseldi¤i için ek 20 bin adet otomobil üretilecektir. Özetle, 3 bin TL’lik ithal vergisi üreticilerin üretimlerini S0’dan (60 bin) S1’e (80 bin) kayd›rmalar›na yol açar. 3 bin TL tutar›ndaki vergi otomobil ‹ T A P sa¤layarak üretimlerini 20 bin otomobil kadar artt›rmalar›na imüreticilerineK koruma kân yarat›r. Bu durumda tarife, BDE (b) alan› kadar üretim etkisi yaratm›flt›r. N N T E L Etkisi EV‹ZYON Tüketim Gümrük vergileri fiyatlar› yükselterek tüketimin k›s›lmas›na yol açar. Tüketimde meydana gelen azalma, ithal mal›n›n talep esnekli¤inin büyüklü¤üne ba¤l›d›r. Esneklik birden büyük ise vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla k›sar; tü‹NTERNET ketici eskisine oranla daha az mal tüketece¤i için refah›nda bir azalma meydana gelir. Buna tüketim etkisi (consumption effect) denir. Otomobil üzerine vergi konulmas› fiyatlar› artt›raca¤› için tüketiciler tüketimlerini k›sacaklar ya da yüksek bir bedel ödeyerek otomobil alacaklard›r. Tüketiciler ilk otomobile 54 bin TL vermeye isteklidirler. Fakat tüketiciler 54 bin TL yerine dünya fiyat› olan 30 bin TL ödeyerek otomobil sat›n alabilir ve 24 bin TL kazanabilirler. fiekil 2.1’de, iç talep (Dd) e¤risinin alt›nda, fiyat do¤rusunun (30 bin TL) üstünde kalan alan tüketicinin kazanc›d›r. Serbest ticaret durumunda CLF üçgeni tüketici art›¤›n› göstermektedir. Ülke otomobile %10 gümrük tarifesi uygulad›¤›nda www.hedefaof.com S‹ZDE 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri veSIRA Tarife D›fl› K›s›tlamalar yurt içi fiyatlar 33 bin TL’ye yükselecektir. Düflük olan serbest dünya fiyat›ndan (30 D Ü fi Ü N E L ‹ M bin TL) 160 bin adet talep varken, yurt içi fiyatlar›n yükselmesiyle birlikte tüketiciler ya her bir otomobil için 3 bin TL fazla ödeyecekler ya da fiyatlar 33 bin TL’ye S O R U yükseldi¤i için bu fiyattan daha az otomobil alacaklard›r. Gümrük vergisi sebebiyle tüketimde meydana gelen azalma aynen koruma olduT D ‹ K K Aetkisinde ¤u gibi reel bir kay›pt›r. Geliflme yolunda olan ülkelerde yeni kurulan sektörlerin belli sürelerle gümrük tarifesi ile korunma sürecinde tüketiciler daha yüksek fiyatlarla mal sat›n SIRA S‹ZDE almak zorunda kalabilir ve refah kayb›na u¤rayabilirler. Fakat uzun dönemde, korunan sektörde üretim maliyetleri ve fiyatlar düflerse, tüketicilerin katlanm›fl olduklar› refah kayb› giderilmifl olur. AMAÇLARIMIZ N N fiekil 2.1’de görüldü¤ü gibi %10’luk gümrük tarifesi nedeniyle talep D0’dan K ‹ TTüketicinin A P (160) D1’e (140) düflecek, otomobile talep 20 bin adet azalacakt›r. kayb› ise (a + b + c + d) alan› kadar olacakt›r. Tüketici art›¤› da CLF üçgeninden HMF üçgenine düflecektir. (a + b + c + d) alan›, her otomobilde 3 bin TL yüksek fiyat ödendi¤i için tüketici art›¤›ndaki azalmad›r. KLM (d) alan› ayn›T Ezamanda L E V ‹ Z Y O N yüksek fiyatlar sebebiyle tüketicinin sat›n almaktan vazgeçti¤i alan› gösterir. Tarife sebebiyle yurt içi tüketicilerinin kayb›, üreticilerin kazançlar›ndan daha fazlad›r. Çünkü üreticiler fiyatlar›n yükselmesi sebebiyle ek kazanç elde ederler. Fakat tüketiciler, ‹NTERNET hem artan yurt içi fiyatlar ve hem de ithal otomobillere yüksek fiyat ödedikleri için kay›ptad›rlar. Gümrük tarifesi Türkiye’de otomobil üreticisine sadece (a) alan› kaS‹ZDEÖzetlemek dar kazanç sa¤larken tüketiciler (b + c + d) alan› kadar kayba SIRA u¤rarlar. gerekirse, 3 bin TL’lik gümrük tarifesi, Türkiye’deki tüketicilerin yerli ya da ithal otomobillere daha yüksek fiyat ödemelerine yol açar. Talep miktar›, fiyatlar artt›¤› D Ü fi Ü N E L ‹ M için D0’dan D1’e geriler. Tüketiciler her ithal otomobil bafl›na 3 bin TL ödedikleri için KLM (d) alan› kadar kay›ptad›r. Di¤er bir ifadeyle tarife, KLM (d) alan› kadar S O R U tüketim etkisi yaratm›flt›r. Tüketici ve üretici art›klar› birlikte ele al›nd›¤›nda, gümrük tarifeleriDekonomide net kay‹KKAT ba yol açmaktad›r. Gelir Etkisi SIRA S‹ZDE N N Gümrük tarifeleri devlete önemli gelir sa¤lar. Gelir, gümrük tarifesi ile ithal edilen ürün miktar›n›n çarp›m›yla bulunur. fiekil 2.1’de gelir (c) alan›AMAÇLARIMIZ ile gösterilmifltir. Di¤er bir ifadeyle DKME dikdörtgeni, gümrük tarifesinin gelir etkisini (revenue effect) gösterir. Türkiye’nin otomobil ithalat›ndan her y›l elde etti¤i gelir 180 bin TL ‹ Ttoplum A P (3 bin TL x 60 bin adet)’dir. Gelir ülke içinde kullan›laca¤› Kiçin refah›n› olumlu yönde etkiler ve tüketici art›¤›ndaki kayb› k›smen telafi eder. Yeniden Da¤›t›m Etkisi TELEV‹ZYON Gümrük vergileri ekonomide gelirin yeniden da¤›l›m›na yol açar. Buna yeniden da¤›t›m etkisi (redistribution effect) denir. fiekil 2.1’de yeniden da¤›t›m etkisi CBEH (a) alan› ile gösterilmifltir. Tam rekabet flartlar› alt›nda üretim yapan firma ‹NTERNET ancak kendisini o sektörde tutmaya yetecek kadar normal kâr elde eder. Denge, o sektörde verimlili¤i en düflük olan firma maliyetinin piyasa fiyat›na eflitlendi¤i noktada oluflur (marjinal firma). Bu firman›n üretim maliyetlerinin alt›nda çal›flan firmalar normal üstü kâr di¤er bir deyiflle üretici rant› elde ederler. Bu rant, tüketicilerin üreticilere yapm›fl oldu¤u bir gelir aktarmas› olarak de¤erlendirilebilir. Bu se- www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE 33 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 34 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› beple ortaya ç›kan etkiye gelirin yeniden da¤›t›m etkisi denir. Gümrük vergisi ile ekonomide fiyat art›fl› olunca, marjinal firmalar üretici rant› elde etmeye bafllarlar. Piyasa fiyat› piyasaya en son giren firman›n marjinal maliyetine eflitlenince sektör dengesi yeniden sa¤lan›r ve marjinal firma için normal üstü kâr ortadan kalkar. OPT‹MUM TAR‹FE Büyük Ülke: Dünya ticaret hacminde büyük bir paya sahip olan ülkedir. Bu nedenle, ticarete konu olan mallar›n dünya fiyatlar›n› etkileme gücüne sahiptir. Optimum (en uygun) tarife, ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan gümrük tarifesidir. Gümrük tarifesi büyük ülke refah› aç›s›ndan iki farkl› etki yarat›r. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileflme (olumlu etki) ve ticaret hacmindeki daralmad›r (olumsuz etki). En uygun tarife afl›ld›ktan sonra her birim gümrük tarifesi art›fl› refah kayb›na yol açar. Tarife afl›r› artarsa bu noktada ticaret hacmi s›f›ra düflebilir (yasaklay›c› tarife). Tarife koyan›n refah art›fl›, di¤er ülkelerin refah düflüflü pahas›na gerçekleflti¤i için tarife uygulanan ülkeler tarife uygulayan ülkelere misilleme yaparlar. Bunun sonucunda tüm taraflar kaybeder. Tarifenin optimum özelli¤ine sahip olmas› için di¤er ülkelerin karfl›l›k vermemesi, yani misilleme yapmamas› gerekir. E¤er misilleme olarak onlar da gümrük tarifelerini artt›r›rlarsa beklenen refah›n maksimum olmas› mümkün olmaz. Karfl›l›kl› tarife yükseltilmesine dönüflen tarife savafl› sonucunda kimse amac›na ulaflamaz. Dünya genelinde daralan ticaret hacmi sebebiyle herkes bu uygulamadan zarar görür. 1930’lu y›llardaki uygulama buna örnektir. fiekil 2.2 Optimum tarife Kumafl OC1* x2 T2 x1 T1 OC1 y1 K2 R K1 OC2 S 0 B1 B2 Bu¤day Bir ülke, misilleme olmaz ise ithal etti¤i mallara gümrük vergisi uygulayarak ticaret hadlerini kendi lehine de¤ifltirebilir ve toplumsal refah›n› artt›rabilir. Acaba ülke ne kadar tarife uygulayarak ticaret hacmini de azaltmadan ülke refah›n› artt›- www.hedefaof.com 35 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar r›labilir? fiekil 2.2 bunu aç›klamak için çizilmifltir. Genel denge analizinde serbest ticaret dengesi, OC1 ile gösterilen A ülkesinin teklif e¤risinin, OC2 ile gösterilen B ülkesinin teklif e¤risi ile kesiflti¤i (R) noktas›nda, (T1) ticaret haddinde sa¤lanm›flt›r. Bu noktada d›fl ticaret hacmi OB2 kadar bu¤day ve OK2 kadar kumaflt›r. A ülkesi (R) serbest ticaret denge noktas›na te¤et (x1) farks›zl›k e¤risinin temsil etti¤i kadar refah elde etmektedir. B ülkesi ise (R) serbest ticaret denge noktas›na te¤et (y1) farks›zl›k e¤risinin temsil etti¤i kadar refah elde etmektedir. fiimdi, A ülkesinin kendi refah›n› maksimize etmek için ithal etti¤i kumafla gümrük tarifesi uygulad›¤›n›; buna karfl›l›k B ülkesinin ise misillemede bulunmad›¤›n› varsayal›m. Gümrük tarifesi uygulamas› nedeniyle A ülkesinin teklif e¤risi sola do¤ru kayacak ve OC1* hâlini alacakt›r. Tarife uygulamas› ticaret hacmini daraltacak, daralan ticaret hacmi ise A ülkesinin büyük ülke olmas› nedeniyle ticaret haddini iyilefltirecektir. A ülkesinin ticaret haddinin iyileflmesi, B ülkesinin ticaret haddinin bozulmas› demektir. Tarife uygulamas› ile birlikte yeni d›fl ticaret dengesi iki ülkenin teklif e¤rilerinin kesiflti¤i (S) noktas›nda, (T2) ticaret haddinde sa¤lanacakt›r. A ülkesinin ulaflabilece¤i en üst seviyedeki ticaret farks›zl›k e¤S‹ZDE tarife uyrisi, B ülkesinin teklif e¤risine te¤et olan›d›r. Böylece A ülkesiSIRA optimum gulamas› sonras›nda (x2) farks›zl›k e¤risinin temsil etti¤i kadar refah elde edecektir. Optimum tarife uygulamas›nda A ülkesinin elde etti¤i refah art›fl›, B ülkesinin D Ü fi Ü N E L ‹ M alehine bir refah art›fl›d›r. Di¤er bir deyiflle, A ülkesi optimum tarife ile refah›n› art›r›rken B ülkesi refah kayb› yaflayacakt›r. Bu durum ise B ülkesini misilleme yapS O R U maya itecektir. SIRA S‹ZDE Optimum tarife: Büyük ülkede toplumsal refah› maksimize eden tarife düzeyidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Optimum tarifenin büyüklü¤ü, tarife uygulanan ülkenin teklif e¤risinin Desnekli¤ine ba¤l›d›r. ‹KKAT D‹KKAT B ülkesinin teklif e¤risi esnek ise A ülkesinin tarife uygulayarak ticaret hadleriSIRA S‹ZDE ni lehine çevirmesi ve dolay›s›yla A ülkesinin daha üst bir ticaret farks›zl›k e¤risine geçmesi mümkün de¤ildir. Daha az esnek teklif e¤risi söz konusu ise ülkenin AMAÇLARIMIZ mümkün tarife uygulayarak refah›n› artt›rmas› ancak optimum tarife uygulayarak olur. B ülkesinin teklif e¤risinin esnekli¤inin 1’e eflit olmas› durumunda ise optimum tarife sonsuz olur. Ülkeler (örne¤imizde A ülkesi) kendi ürünlerine tarife mi‹ T A P ister ve bu sillemesi yapan ülkelere misilleme yaparak optimum tarifeye Kulaflmak durum ülkeler aras›ndaki tarife savafllar›na yol açar. N N TELEV‹ZYON Gümrük tarifelerinin dört önemli etkisini ve optimum tarifeyi aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE KORUYUCU GÜMRÜK TAR‹FELER‹NE EKONOM‹K fi Ü N E L ‹ M ARGÜMAN: GENÇ SANAY‹LER VE ETK‹N‹DNÜTAR‹FE TERNET ORANI O R U Ekonomi literatüründe oldukça de¤iflik flekillerde kullan›lan Skoruma terimine aç›kl›k getirmekte yarar vard›r. ‹ktisatç›lar, koruma terimini birbirinden çok ayr› anlamlarda kullanmaktad›r. Gümrük tarifesinin gerçeklefltirdi¤iD ‹korumay›, günüKKAT müzde ithal s›n›rlamas›, döviz kontrolleri ve çoklu döviz kuru ile de sa¤lamak mümkündür. Gümrük tarifeleri ile koruma, mallar›n nispi dünya fiyatlar› ile onlaSIRA S‹ZDE r›n yurt içi fiyatlar› aras›nda ikinciler aleyhine olan farkl›l›¤›, gümrük tarifesi ile ortadan kald›rmak ve ekonomi politikan›n gereklerine göre bu fiyatlar aras›nda ikinciler lehine bir farkl›l›k yaratmaktad›r. Böylece sübvansiyon AMAÇLARIMIZ ile koruma, tarife ile korumadan ayr›lm›fl olmaktad›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U Koruma: Dünya fiyatlar›n›n üstünde üretim yapan yerli üreticileri ithal mallar›n›n rekabetinden sak›nmak D ‹ K K Aiçin T ithal mallar›n›n iç fiyatlar›n› bir tarife ile yükseltmektir. N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 36 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Yeni kurulan sanayi dallar›n›n ilk kurulufl dönemlerinde maliyetler yüksektir. Üretimin ilk döneminde üretimi gerçeklefltiren firma veya sanayi dal›, içsel ekonomileri henüz gerçeklefltirememifltir. ‹çsel ölçek ekonomileri, üretim süreci s›ras›nSIRA S‹ZDE da üretim ölçe¤inin kurulu firma veya sanayi dal›n›n tam kapasiteye do¤ru genifllemesiyle birlikte ortaya ç›kmakta ve maliyetlerde bir azalmaya yol açmaktad›r. Ayn› flekilde, Dekonomide zaman içinde görülen d›flsal tasarruflar da, maliyetlerin giÜ fi Ü N E L ‹ M derek düflmesine yol açmaktad›r. Bu sebeple genç sanayilerin gerek içsel ve gerekse d›flsal ekonomilerden yararlanabilmeleri için belirli bir süre d›fl rekabete karS O R U fl› korunmalar› gerekmektedir. ‹ K K sanayi AT Yeni kurulan Dgenç dallar›n› korurken, seçilen üretim tekni¤i ile en düflük maliyet sa¤lan›ncaya kadar o sanayi dal›n›n hep ayn› seviyede korunmas›na dikkat etmek gerekir. Böyle yap›lmazsa, koruman›n sa¤lam›fl oldu¤u rekabetten uzaklaflma sonucu maliyetlerde isteSIRA S‹ZDE nilen düflüfl sa¤lanmayabilir. Di¤er bir deyiflle, genç sanayiler hiçbir zaman büyüyemezler. N N AMAÇLARIMIZ Bafllang›çta kullan›lacak üretim tekni¤i seçilirken, üretimde en ucuz maliyetleri gerçeklefltirecek teknik seçilmeyebilir. Bunun bafll›ca sebebi, üretimin nas›l olsa devaml› korunaca¤› inanc›d›r. Üretimin devaml› korunaca¤› bilindi¤i için modas› geçmifl K ‹ T A Püretim tekni¤i seçilebilir. Asl›nda firma üretim tekni¤ini seçerken K ‹ T A P ve yüksek maliyetli gelecekteki faktör fiyatlar›n› da göz önünde tutmal›d›r. Gelece¤in ne kadarl›k bir süreyi kapsayaca¤›, sermaye mal›n›n ekonomik ve teknik amortisman süresi ile s›n›rl›TELEV‹ZYON T E L E Vhangisi ‹ Z Y O N daha k›sa ise onun esas al›nmas› gerekir. d›r. Bunlardan Modas› geçmifl bir teknikle üretim yap›ld›¤› sürece, elde edilen ürünler hiçbir zaman di¤er ülkelerin ürünleri ile rekabet edemeyecekleri için, sonuçta bu sanayi dal›n›n devaml› korunmas› zorunlulu¤u ortaya ç›kar. Sanayi dal›n›n maliyetlerini ‹NTERNET ‹NTERNET zamanla düflürmesi söz konusu oldu¤u hâlde, koruman›n verdi¤i rahatl›k içinde sanayinin geliflmesi için gerekli önlemler al›nmayabilir. Bu flekilde koruman›n sa¤lad›¤› imkânla, bu sanayi dal›nda afl›r› kazanç elde edilerek ekonomide kaynak kayb›na da yol aç›lm›fl olur. Bir ülkede genç (yavru-bebek) sanayilerin korunmas› için üç ile sekiz y›l Resim 2.1 aras›nda de¤iflen süreler gerekece¤i düRichard Edward flünülmektedir. Ancak uygulamada koBaldwin, Cenevre runan sanayi dallar›n›n koruma süreci International Economics at the Graduate ülkeden ülkeye ve sektörden sektöre Institute’de uluslararas› de¤iflmektedir. Japonya’da dokuma saekonomi profesörü olarak nayinin olgunlaflmas› otuz y›l al›rken; görev yapmaktad›r. 2006 y›l›ndan bu yana Güney Kore’de ayn› sanayi k›rk y›lda, CEPR’de politika gemi infla sanayi ise üç-dört y›lda oldirektörüdür. Doktora gunlaflabilmifltir. Genç sanayilerin bitezini Paul Krugman’›n yönetiminde rinci en iyi politika arac› oldu¤u gerektamamlam›flt›r. çesiyle gümrüklerle korunmas›ndan do¤an kaynak da¤›l›m› bozulmalar›na Richard Baldwin dikkati çekmifltir. Baldwin’e göre belli sektörlerin korunmas›, üretken kaynaklar›n yeterince etkili da¤›l›m›na engel olur ve toplum refah›nda azalmalara yol açabilir. Bu sebeple belirli bir zaman diliminde giderek hafifleyen gümrük korumas› yerine, ikinci en iyi politika (the second best policy) arac›n›n seçilmesi ve üretim aflamas›nda bir seferlik dolays›z teflvik (sübvansiyon) verilmesi daha do¤rudur. AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com 37 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar Geliflme yolunda olan ülkelerde, gümrük tarifelerinin koruyuculu¤unda kurulan bir sanayi dal›n›n Mill-Bastable Testi’den baflar› ile geçmesi zorunludur. Mill Testi’ne göre bu ülkelerde gümrük tarifesinin korunmas›nda kurulan sanayi dal›, teknik bilgi ve deneyim bak›m›ndan h›zl› bir geliflim içinde bulunmal› ve geliflmifl ülkeler ile aralar›nda bulunan tarihsel engeli en k›sa sürede kapatmal›d›r. J. S. Mill koruyucu gümrükleri, serbest d›fl ticaretin bir istisnas› olarak görmüfltür. Mill’e göre koruma, gümrük tarifeleri ile teflvik edilen sanayinin bir süre sonra onsuz yapabilece¤ine dair hakl› bir sebebin bulundu¤unun varsay›labilece¤i; di¤er bir deyiflle bu sanayinin gelecekte koruma olmadan kârl› olaca¤›n›n beklenebildi¤i durumlarla s›n›rl› olmal›d›r. Bastable Testi’nde, gümrük korunmas›ndan yararlanan sanayi dal›n›n k›sa süreSIRAsüresinin S‹ZDE de üretim maliyetlerinde önemli tasarruflar sa¤lamas› ve ö¤renme yüksek maliyetini azaltmas› gerekmektedir. Bastable, korumac›l›k sanayi dal›n›n bir süre sonra avantajl› duruma gelece¤ini ve sa¤lanan avantaj ile daha Dsonra kaÜ fi Ü N E Lu¤ran›lan ‹M y›plar›n karfl›lanabilece¤ini savunmufltur. Bastable, genç sanayiler argüman›n› serbest d›fl ticaretin bir istisnas› olarak görmemifltir. Çünkü genç sanayilerin korunmas› O R U için al›nan önlemlerin yol açt›¤› zararlar, sa¤lad›klar› yararlardan Sfazla olmufltur. Korunan sanayi dal›na sa¤lanan imkânlar sonsuz olmay›p, ilk kuruluflDdöneminde karfl›la‹KKAT fl›lmas› kaç›n›lmaz olan darbo¤azlar› geniflletinceye kadard›r. Koruma ile teflvik, ekonomideki bütün sanayi dallar›n› de¤il, ileride nispi avantaja sahip olmas› muhtemel, ö¤renSIRA S‹ZDE me dönemini çabuk aflacak ve d›fl pazarlarda rekabet edebilecek sanayi dallar›na selektif olarak sa¤lanmal›d›r. Geliflme yolunda olan ülkelerde tüm sanayi birden teflvik etmeye kalkmak, ekonomide zaten s›n›rl› miktarda bulunan kaynaklar›n geliflme potansiyeline saAMAÇLARIMIZ hip olan sanayi dallar›ndan esirgenmesine yol açar. Böylece, geliflme imkân›na sahip sanayi dallar› gerekli kaynaklar› sa¤layamama durumuyla karfl›laflabilir ve sonuçta ekonomik K ‹ T A P kalk›nman›n h›zlanmas› engellenebilir. N N Bu ünitede flimdiye kadar advalorem gümrük vergisinin ithalat üzerindeki etT E L girdi E V ‹ Z Y kullan›l›yorON kileri incelenmifltir. Ülkede ithal ikamesi sanayisinde ithal mal› sa, bu girdi üzerindeki parasal (nominal) gümrük tarifesi, o girdinin kullan›m› sonucunda üretilen mala uygulanan tarifeden farkl›d›r. Bu sebeple nominal tarifelerden farkl› olarak etkin koruma (tarife) oran› (effective protection rate) kavram› ‹NTERNET gelifltirilmifltir. Etkin koruma oran›, ayn› döviz kuru ile nominal gümrük tarifesi sebebiyle bir mal›n katma de¤erinde, tarifelerin olmad›¤› duruma göre ortaya ç›kan yüzde art›flt›r. Oran sadece tamamlanm›fl mal üzerindeki tarife oran›n› de¤il fakat o mal›n üretiminde kullan›lan ara mallar›n üretimlerindeki tarife oranlar›na da ba¤l›d›r. Ham ve yar› mamul maddeye uygulanan nominal tarife tamamlanm›fl mala uygulanan tarifeden büyük ise etkin koruma oran› nominal tarifeden küçüktür. Tamamlanm›fl mal üzerindeki etkin koruma oran›, girdilerin üretiminde kullan›lan di¤er girdilerin nominal gümrük tarifelerinden etkilenmektedir. Günümüzde gümrük tarife listelerinde yer alan vergi oranlar› nominal tarifelerdir ve yurt içi sanayi dallar›na ayn› oranda koruma sa¤lamamaktad›r. Çünkü ekonomideki baz› sanayi dallar› üzerinde gümrük vergisi olan hammadde ve yar› mamul maddeleri kullan›rken di¤er baz› sanayi dallar› bu tür girdileri gümrüksüz veya düflük tarife oranlar›ndan ithal edebilmektedir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 38 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Etkin koruma oran› ( SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Günümüz dünyas›nda D ‹ K K A T nominal ve etkin tarife oranlar› aras›ndaki farkl›l›klar önemli sonuçlar do¤urmaktad›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Yüzy›l›m›zda geliflmifl sanayi ülkelerinde en düflük nominal tarifeler hammaddelere uygulanmaktad›r. Sanayi ürünlerine uygulanan tarifeler ise en yüksektir. Bu durumda sanayi ürünlerine uygulanan efektif tarifeler nominal tarifelerden çok daAMAÇLARIMIZ ha yüksektir. Bunun sonucunda geliflme yolunda olan ülkeler, geliflmifl ülkelere sanayi mamulü ihraç etmede çeflitli zorluklarla karfl›laflmaktad›rlar. Geliflme yolunK ‹ T geliflen A P da olan ülkeler, sanayilerini korumak için bu mallar üzerine yüksek gümrük tarifeleri koyarlar. Asl›nda bu uygulama, yerli sanayi üzerinde önemli bir flemsiye ve koruma görevi yapar. E¤er hammaddeler ile yar› mamul maddelere yüksek T E L E V ‹ Z Yuygulan›rsa, ON gümrük tarifeleri bu uygulama tamamlanm›fl mallar üzerindeki etkin korumay› azalt›r. K ‹ T A P SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET v' - v ) olarak ifade edildi¤inde, (v' ) iç fiyatlar ile katma v de¤eri, (v) dünya fiyatlar› ile katma de¤eri gösterir. Bu durumda etkin koruma oran›, nominal koruma oran›ndan yüksek ve negatiftir. Çünkü (v' ) de¤eri (v) deD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤erinden daha küçüktür. Baz› özel durumlarda (v) de¤erinin negatif olmas› söz konusu olabilir. ‹ç üretim çok düflük oldu¤u için iç fiyatlar ile katma de¤er düflük kalabilir.S O R U SIRA S‹ZDE 3 Genç sanayiler ne anlama gelir? ‹SIRA N T Eargüman› RS‹ZDE NET TAR‹FE DIfiI KISITLAMALAR D Ü fih›zla Ü N E L ‹büyüdü¤ü M D›fl ticaretin ve karmafl›klaflt›¤› 20’nci yüzy›l›n ilk yar›s›nda tarife d›fl› k›s›tlamalar önemli bir d›fl ekonomi politikas› arac› hâline gelmifltir. GATT çerçevesinde gerçeklefltirilen çok tarafl› ticaret görüflmeleri sonucunda çeflitli tarihlerS O R U de gümrük tarifelerinde önemli indirimler sa¤lanm›flt›r. Tarife d›fl› k›s›tlamalar›n gümrük vergilerinin yerini almalar› ve korumac›l›k aç›s›ndan tercih edilmeleri iki D‹KKAT sebebe dayan›r. Bunlardan ilki, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra GATT’›n yürürlü¤e girmesiyle birlikte o tarihe kadar temel koruma arac› olan gümrük vergilerinin SIRA S‹ZDE eski önemlerini kaybetmeleridir. Çok tarafl› ticaret görüflmelerinde ortalama gümrük vergileri, %40’lardan %7’lere kadar düflmüfltür. ‹kinci olarak gümrük tarifelerine iliflkin kararlar yurt içinde ve uluslararas› seviAMAÇLARIMIZ yede zor al›n›r. Ço¤u ülkede tarife artt›r›m› için parlamentolar›n onay› gereklidir. Ayr›ca GATT ve WTO’ya yap›lan konsolidasyonlar sebebiyle gümrük vergisinde yap›lacak bir K ‹art›fl T A için P di¤er üye ülkelerle görüflmeler sonucunda tavizler verilmesi gerekir. Çünkü gümrük vergilerini gizli bir flekilde artt›rmak mümkün de¤ildir. Oysa tarife d›fl› engeller daha kolay ve fazla sorun ç›karmadan uygulanabilir. Gümrük kademeli olarak indirilmesi d›fl ticaretin serbestleflmesini T E Lvergilerinin EV‹ZYON sa¤layamam›flt›r. Amaçlar› d›fl›nda kullan›lan standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk de¤erlendirmesi süreçleri serbestleflen ticaret ortam›nda uluslararas› ticaretin önündeki yeni engeller hâlini alm›flt›r. ‹NTERNET Tarife d›fl› k›s›tlamalar, gümrük tarifelerinden ayr› olarak d›fl ticarete müdahale için kullan›lan araçlar›n tümünü kapsar. Büyük ço¤unlu¤u ithalat k›s›tlamalar›na yönelik olmakla beraber, ihracat›n ve di¤er döviz kazand›r›c› ifllemlerin teflvik edilmesi amac›yla da kullan›lmaktad›r. N N www.hedefaof.com 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar 1980’li y›llarda d›fl ticarette tarife d›fl› engellerin yayg›nlaflmas›yla korumac›l›k tart›flmalar› yeniden gündeme gelmifltir. Günümüzde gümrük tarifeleri ve kotalar d›fl›nda çok say›da ticareti k›s›tlayan engeller (nontariff distortions obstacles) vard›r. Bu k›s›tlamalar› bafll›ca ithal-yönlü (import-directed) ve ihraç-yönlü (export-directed) olmak üzere iki temel gruba ay›rmak mümkündür. ‹thal yönlü tarife d›fl› k›s›tlamalar, ithal mallar›n›n yurt içi fiyatlar›n› yükselterek ithal ikamesi mallar› üreten sanayicileri korur. ‹hraç yönlü tarife d›fl› k›s›tlamalar, suni olarak d›fl sat›fllar› artt›rmak için ihracata yap›lan yard›mlar ile ihracat›n k›s›tlanmas› için al›nan önlemleri kapsar. Ünitede tarife d›fl› k›s›tlamalar, miktar k›s›tlamalar› ve di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar olarak iki ana bafll›k alt›nda ele al›n›p incelenecektir. 39 Gümrük tarifeleri: Günümüzde d›fl ticarete müdahale arac› olarak çok daha az kullan›lan ve fazla etkin olmayan bir araç durumuna gelmifltir. Buna karfl›l›k tarife d›fl› k›s›tlamalar, gerek geliflmifl ve gerekse geliflme yolunda olan ülkeler aç›s›ndan önem kazanmaya bafllam›flt›r. Miktar K›s›tlamalar› Miktar k›s›tlamalar› di¤er bir deyiflle kotalar, tarife d›fl› k›s›tlamalar içinde en önemli olan›d›r. Kota, gümrük tarifesinden farkl› olarak, ithalat miktar veya de¤eri üzerinde mutlak bir s›n›rlama getirir. Kota bir çeflit tarifedir. Aralar›ndaki tek fark, kotan›n maliyetleri dikkate almaks›z›n otomatik bir koruma sa¤lamas›d›r. Gümrük tarifeleri, ithal mal›n›n fiyatlar›n› artt›rarak bu mallar›n ithalat›n› dolayl› yoldan etkilerken, ülkeye girecek mal miktar›n› do¤rudan s›n›rland›r›r. Kota uygulamas›n›n sebebi, ülkenin d›fl ticaretinde meydana gelen a盤› gidermek amac›yla ithalata ay›rdedici bir kontrol sistemi getirmektir. Kotalar, çeflitli flekillerde uygulan›r. Türkiye, 2009 y›l›nda 1.000 adet otomobil ithal etmeye karar vermifl ise bu ithal kotas›d›r. Ayn› flekilde Türkiye ülke ihtiyaçlar›n› düflünerek 100.000 ton krom cevheri ihraç etmeyi planl›yor ise bu ihraç kotas›d›r. Bu tip kotalara global veya ay›r›m yapmayan (non-discriminatory) kotalar denir. Çünkü kota s›n›rlar› içinde kalmak flart›yla ithalat ve ihracat her ülkeden yap›labilir. S›n›ra ulafl›ld›ktan sonra ithalat veya ihracata izin verilmez. Buna karfl›l›k seçici (selective) veya ay›r›mc› (discrimatory) kotalarda toplam hacim s›n›r› yan›nda ülke ay›r›m› da yap›l›r. Türkiye e¤er 2012 y›l›nda Almanya’dan 1.000 otobüs motoru ithal etmeyi planl›yor ise bu selektif bir kotad›r. Uygulamada bu tip kotalar, ülkeler aras›ndaki iki yanl› ticaret anlaflmalar› ile belirlenir. Di¤er bir kota flekli de tarife kotalar›d›r. Tarife kotas›nda ithal olunacak mal›n miktar veya de¤eri üzerine limit konur ve bu s›n›r içindeki ithalata düflük tarife uygulan›r. S›n›r afl›ld›¤›nda ithalat yüksek tarifeden yap›l›r. Türkiye, 2012 y›l›nda ithal edece¤i ilk 1.000 otomobile %20 advalorem tarife uygular. Bu s›n›r›n üzerindekilerden ise %50 gümrük vergisi al›r. Kotalar, dünyada ilk defa 1929-1930’larda uygulamaya konulmufltur. Tarifelerin daha eski tarihlere kadar gitmesinin sebebi, hükûmetlerin tarifeler ile kolay gelir elde etmek istemeleridir. Oysa kotalar, do¤rudan gelir sa¤lay›c› bir fonksiyona sahip de¤ildir. 1930 y›l›nda dünyada ilk defa kota uygulayan ülke olan Fransa, arz› esnek olmayan bu¤day fiyat›n› kota ile yükselterek bu¤day üreticisini korumak istemifltir. Bu tarihte Avustralya, bu¤day ürünü fazlas›n› Avrupa’ya satmak ve bu¤day stoklar›n› elden ç›karmak, buna karfl›l›k Fransa kendi bu¤day üreticisini korumak amac›ndad›r. Fransa kota yerine gümrük tarifesi uygulasayd› arz fiyatlara karfl› esnek olmad›¤›ndan yurt içi üretim artmayacak ve ithalat azalmayacakt›. 1930’lardan sonra kotalar çeflitli amaçlarla kullan›lm›fl, özellikle geliflme yolunda olan ülkelerde yayg›n bir uygulama alan› bulmufltur. Kotalar, hükûmete gelir sa¤lay›c› etkiye sahip de¤ildir. Kotalar, iç piyasada mal arz›n› k›s›tlayarak iç fiyatlar›n dünya fiyatlar›n›n üzerine ç›kmas›na yol açar ve k›t- www.hedefaof.com Global veya ay›r›m yapmayan ithal kotalar: Tarifelere çok benzemektedir. Çünkü bir ülke belli bir mal›n arz ve talep e¤rilerinin flekli konusunda bilgi sahibi ise ve bu e¤riler esnek de¤ilse, tarife ve kota aras›nda çok az fark vard›r. Kota sonucu tüketim ve yeniden da¤›t›m etkileri tarifelerde oldu¤u gibi olur. Fark sadece gelir etkisinde görülür. 40 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› l›k rant›na sebep olur. ‹thalatç› ülkenin kota uygulamas› sonucunda yükselen mal fiyatlar›, baz› üreticilerin üretimi artt›rmas›na yol açacakt›r. Üretim art›fl› her malda ayn› ölçüde ve h›zda olmayacakt›r. Ancak, sonuçta yurt içi üretimin az ya da çok art›fl›ndan do¤an bir üretim etkisi yaflanacakt›r. Yükselen fiyat, bir k›s›m tüketicinin mal sat›n almaktan vazgeçmesine yol açaca¤› için tüketim üzerinde olumsuz bir etki var olacakt›r. Ayr›ca, piyasada oluflan fiyat›n alt›nda bir fiyattan mal arz edebilecek bir k›s›m üreticiler de yüksek piyasa fiyat›ndan mal satarak ülkede gelirin tüketicilerden üreticilere aktar›lmas›na (gelirin yeniden da¤›t›m› etkisine) yol açacaklard›r. Kota uygulamas›yla do¤an gelir ya hükûmete kalmakta ya da ithalatç›lar ile yabanc› ihracatç›lar aras›nda paylafl›lmaktad›r. Kota sonucunda ithalat k›s›tlanaca¤› için yabanc› üreticiler ihracat›, yüksek fiyatla ürünleri satarak gerçeklefltirirler. Böylece, ihracatç› firmalar daha kaliteli ve yüksek fiyatlarla ihracat yapmaya teflvik edilmifl olurlar. ABD, 1930’lu y›llarda ‹talya’dan ithal etmifl oldu¤u konfeksiyon ürünlerine kota uygulamas›na gitmiflti. Bunun üzerine ‹talyan ihracatç›lar o dönemde kaliteli olmayan ürünlerinin kalitesini artt›rarak daha az ürünü yüksek fiyatla ihraç etmifllerdir. Böylece ABD kotas›, ‹talyan konfeksiyon üreticilerinin ürün kalitesini artt›rmalar›na yol açm›flt›r. 1980’li y›llarda Japonya’n›n otomobil ihracat›na ABD gönüllü ihracat k›s›tlamas› getirince, Japonya ABD’de yat›r›m yaparak üretimini ABD’ye kayd›rm›fl ve k›s›tlamalardan kurtulmufltur. Ayr›ca, gönüllü ihracat k›s›tlamas› sonucunda Japon firmalar› daha kaliteli otomobil üretme konusunda teflvik edilmifllerdir. Daha büyük ve kaliteli otomobiller ile ABD piyasas›na giren Japon firmalar› bunun sonucunda fiyatlar›n› da yükseltmifllerdir. Kota uygulamas› sonucunda artan iç fiyatlar ile dünya fiyatlar› aras›ndaki fark› dünya fiyatlar›na bölerek bulunan tarifeler ise WTO kurallar›na uygundur. Dünya ticaretinde geçmiflte sanayileflmifl ülkeler Çok Elyafl›lar Sözleflmesi (MFA) kapsam›nda geliflme yolunda olan ülkelere uygulamakta olduklar› kotalar› kald›rarak bunlar› tarifelere dönüfltürmüfllerdir. WTO kapsam›nda dünya tar›m ürünleri ticaretine uygulanmakta olan kotalar›n da gümrük tarifelerine dönüfltürülmesi süreci devam etmektedir. Di¤er Tarife D›fl› K›s›tlamalar Di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar, uluslararas› ticarete konu olan mallar, hizmetler veya kaynaklar›n potansiyel dünya reel gelirini artt›racak flekilde tahsisine engel olan kamu veya özel kesim taraf›ndan d›fl ticarete getirilen bütün k›s›tlay›c› önlemleri kapsar. Tarifelerden farkl› olarak, ihracat ve ithalat üzerinde artan bir risk ve belirsizlik getirir. Bu k›s›tlamalar, zaman içinde büyük de¤ifliklikler gösterir, kesinli¤i yoktur ve genifl ölçüde idari kararlara ba¤l›d›r. GATT döneminde tarife d›fl› k›s›tlamalar k›rk farkl› kategoride s›n›fland›r›lm›flt›r. Bunlar›n önemli bir bölümü, s›n›r kap›s›nda ithal mallar›n ülkeye giriflini engellemeye veya s›n›rlamaya yönelik önlemlerdir. Günümüzde d›fl ticarete uygulanan di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar› on iki bafll›k alt›nda incelemek mümkündür: • Dolayl› Vergiler: Gümrük tarifeleri gibi ithal mallar›n›n fiyatlar›n›n artt›r›larak ithalat hacmini daraltan bütün di¤er k›s›tlamalar tarife benzeri önlemler olarak kabul edilir. Bu önlemler aras›nda dolayl› vergiler en önemlisidir. Bu vergiler, bir mal veya hizmetin üretim veya sat›fl aflamalar›nda o mal üzerine konulan vergilerdir. www.hedefaof.com 41 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar • ‹thal Teminatlar›: ‹thal teminat›, ithalatç›n›n ithal edece¤i mal bedelinin belli oran›n› yetkili bankalara yat›rmas›d›r. • Tarife Kotalar› ve Mevsimlik Gümrük Vergileri: Tarife kotalar›, ilan edilen gümrük vergisinin (fiili vergi) ancak belli bir miktar ithalat için geçerli olmas›, bunun afl›lmas› durumunda yasal vergi oran›na kadar tedricen yükseltilmesidir. • ‹thalat Vergileri ve Fonlar: Gümrük vergisine eflde¤er ithalat vergileri de bir tarife d›fl› k›s›tlamad›r. Türkiye’de 1993 y›l›na kadar belediye hissesi, damga resmi, destekleme ve fiyat istikrar fonu, kaynak kullan›m› destekleme fonu, maden fonu, konut fonu, ulaflt›rma altyap›lar› resmi gibi çok say›da gümrük vergisine eflde¤er vergi uygulanm›flt›r. • Görünmeyen Engeller: ‹thal hacmini do¤rudan etkileyen bütün iradi ve teknik düzenlemeler görünmeyen engellerdir. • Sübvansiyonlar: Ülkeler firmalar›n›n rekabet flans›n› artt›rmak amac›yla üretici ve ihracatç›lara sübvansiyonda bulunurlar. • Emek Standartlar›: Küreselleflen dünyada emek faktörüne iliflkin farkl› standartlar, ticaret üzerinde önemli engeller yaratmaktad›r. • Teknik Engeller ve Ürün Standartlar›: Teknik engeller, d›fl ticarete sa¤l›k ve güvenlik amac›yla getirilen tüm ürün standartlar›n› kapsamaktad›r. • Yerli Parça Kullan›m Zorunlulu¤u: Sanayi ürünlerinde yerli parça kullan›m zorunlulu¤u d›fl ticarette önemli bir görünmez engeldir. • Kamu Al›mlar›: Günümüzde hükûmet al›mlar› (goverment procurement) d›fl ticarete getirilen önemli bir görünmeyen engeldir. • Fiyat Denetimleri: Bu tür k›s›tlamalar, de¤iflken vergiler, asgari fiyat ve gönüllü ihracat fiyat› gibi uygulamalard›r. • Gözetleme ve ‹zleme Önlemleri: Fiyat ve miktar araflt›rmalar›, ürünlerin mevzuata uygun olarak üretilip üretilmedi¤inin belirlenmesi ile anti-damping ve telafi edici vergiler (countervailing duties) olarak ele al›nabilir. Di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar›n kapsam›n› belirleyiniz. SIRA S‹ZDE 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 42 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Gümrük tarifeleri ile gümrük vergilerini tan›mlamak Gümrük tarifeleri, genifl anlamda d›fl ekonomi politikas›n›n, dar anlamda ise d›fl ticaret politikas›n›n en çok kullan›lan araçlar›ndand›r. Gümrük tarifesi iki temel kavrama dayan›r. Bunlar, vergi ve tarifedir. Gümrük vergileri d›fl ticaret yapan iki veya daha fazla ülke aras›nda mal ve hizmetlerin ülkeye girifllerinde al›nan vergi ve harçlard›r. Tarife ise d›fl ticarete konu olan mal ve hizmetlere uygulanan vergileri belirleyen listelerdir. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülü¤ünün do¤du¤u tarihte yürürlükte olan gümrük tarifesine göre hesaplan›r. Gümrük vergileri, yasa ile konuyorsa böyle tarifelere otonom tarife denir. E¤er vergiler uluslararas› anlaflmalar ve karfl›l›kl› görüflmeler sonucunda belirleniyorsa bu tip tarifelere sözleflmeli tarife ad› verilir. Gümrük vergileri kolay tahsil edilir, k›sa sürede istenilen gelir elde edilir. Özellikle geliflme yolunda olan ülkelerde devlet hazinesinin önemli bir gelir kayna¤›n› oluflturur. ‹thal bir otomobilin CIF fiyat› üzerinden %50 oran›nda vergi al›n›rsa bu advalorem, vergi ithal edilen her bir otomobil bafl›na 5 milyon olarak tahsil edilirse, bu spesifik gümrük vergisidir. Advalorem vergiler, yüksek fiyatl› imalat sanayi ürünlerine, spesifik vergilere oranla daha etkili uygulanabilir. Çünkü tek bir advalorem oran yurt içi sanayine özellikle artan fiyatlar karfl›s›nda uygun bir koruma sa¤layabilir. Fiyatlar›n h›zla yükseldi¤i bir ortamda e¤er spesifik vergi tarifesi yürürlükte ise devletin vergi gelirinde hiçbir art›fl olmaz. Al›nan vergiler miktarlara ba¤l› kald›¤›ndan, fiyat hareketlerini izlemekte baflar›s›zd›r. Advalorem vergilerde vergi matrah›n› oluflturan de¤erin belirlenmesi bu tür verginin en önemli sak›ncas›d›r. Uygulamada bu de¤er FOB ve CIF fiyat olarak iki flekilde belirlenmektedir. Tarifelerin k›smi denge analizinde ekonomik etkilerini aç›klamak Gümrük tarifelerinin ülke ekonomisi üzerinde dört önemli etkisi vard›r. Ekonomide at›l kaynak yoksa ithal ikamesini gerçeklefltirmek için gerekli olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek olan di¤er sektörlerden çekilir. Bunun sonucun- da marjinal verimi daha düflük olan sektörde üretim yap›l›r ve ekonomide reel bir kay›p söz konusu olur. Buna gümrük tarifelerinin koruma etkisi denir. Gümrük vergileri fiyatlar› yükselterek tüketimin k›s›lmas›na yol açar. Tüketimde meydana gelen azalma, ithal mal›n›n talep esnekli¤inin büyüklü¤üne ba¤l›d›r. Esneklik birden büyük ise vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla k›sar. Tüketici eskisine oranla daha az mal tüketece¤i için refah›nda bir azalma meydana gelir. Buna tüketim etkisi denir. Gümrük tarifeleri devlete önemli gelir sa¤lar. Bu gelir, gümrük tarifesi ile ithal edilen ürün miktar›n›n çarp›m›yla bulunur. Buna gelir etkisi denir. Gümrük vergileri ekonomide gelirin yeniden da¤›l›m›na yol açar. Bu ise yeniden da¤›t›m etkisidir. N A M A Ç 3 Optimum tarife, koruyucu gümrük tarifelerine ekonomik argüman ve etkin tarife oran› kavramlar›n› tan›mlamak Optimum tarife, ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan gümrük tarifesidir. Gümrük tarifesi ülke refah› aç›s›ndan iki farkl› etki yarat›r. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileflme (olumlu etki) ve ticaret hacmindeki daralmad›r (olumsuz etki). En uygun tarife afl›ld›ktan sonra her birim gümrük tarifesi art›fl› refah kayb›na yol açar. Tarife afl›r› artarsa bu noktada ticaret hacmi s›f›ra düflebilir. Buna yasaklay›c› tarife denir. Koruma, dünya fiyatlar›n›n üstünde üretim yapan yerli üreticileri ithal mallar›n›n rekabetinden sak›nmak için ithal mallar›n›n iç fiyatlar›n› bir tarife ile yükseltmektir. Gümrük tarifeleri ile koruma, mallar›n nispi dünya fiyatlar› ile onlar›n yurt içi fiyatlar› aras›nda ikinciler aleyhine olan farkl›l›¤›, gümrük tarifesi ile ortadan kald›rmak ve ekonomi politikan›n gereklerine göre bu fiyatlar aras›nda ikinciler lehine bir farkl›l›k yaratmaktad›r. Böylece sübvansiyon ile koruma, tarife ile korumadan ayr›lm›fl olmaktad›r. Geliflme yolunda olan bir ekonomide yeni kurulan genç sanayilerin içsel ve d›flsal ekonomilerden yararlanabilmeleri için belirli bir süre d›fl rekabete karfl› korunmalar› gerekmektedir. Koruma yap›l›rken seçilen üretim www.hedefaof.com 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar tekni¤i ile en düflük maliyet sa¤lan›ncaya kadar o sanayi dal›n›n hep ayn› seviyede korunmas›na dikkat etmek gerekir. Böyle yap›lmazsa, koruman›n sa¤lam›fl oldu¤u rekabetten uzaklaflma sonucu maliyetlerde istenilen düflüfl sa¤lanmayabilir. Di¤er bir deyiflle, genç sanayiler hiçbir zaman büyümezler. Etkin koruma oran›, ayn› döviz kuru ile nominal gümrük tarifesi sebebiyle bir mal›n katma de¤erindeki tarifelerin olmad›¤› duruma göre ortaya ç›kan yüzde art›flt›r. Oran sadece tamamlanm›fl mal üzerindeki tarife oran›n› de¤il fakat o mal›n üretiminde kullan›lan ara mallar›n üretimlerindeki tarife oranlar›na da ba¤l›d›r. Ham ve yar› mamul maddeye uygulanan nominal tarife tamamlanm›fl mala uygulanan tarifeden büyük ise etkin koruma oran› nominal tarifeden küçüktür. Tamamlanm›fl mal üzerindeki etkin koruma oran›, girdilerin üretiminde kullan›lan di¤er girdilerin nominal gümrük tarifelerinden etkilenmektedir. N A M A Ç 4 43 Tarife d›fl› k›s›tlamalar› aç›klamak D›fl ticaretin h›zla büyüdü¤ü ve karmafl›klaflt›¤› 20’nci yüzy›l›n ilk yar›s›nda tarife d›fl› k›s›tlamalar önemli bir d›fl ekonomi politikas› arac› hâline gelmifltir. Tarife d›fl› k›s›tlamalar, gümrük tarifelerinden ayr› olarak d›fl ticarete müdahale için kullan›lan araçlar›n tümünü kapsar. Büyük ço¤unlu¤u ithalat k›s›tlamalar›na yönelik olmakla beraber, ihracat›n ve di¤er döviz kazand›r›c› ifllemlerin teflvik edilmesi amac›yla da kullan›lmaktad›r. Tarife d›fl› k›s›tlamalar, miktar k›s›tlamalar› ve di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar olarak iki temel gruba ayr›l›r. Miktar k›s›tlamalar›, (kotalar) tarife d›fl› k›s›tlamalar içinde en önemli olan›d›r. Kota, gümrük tarifesinden farkl› olarak, ithalat miktar veya de¤eri üzerinde mutlak bir s›n›rlama getirir. Di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar, uluslararas› ticarete konu olan mallar, hizmetler veya kaynaklar›n potansiyel dünya reel gelirini artt›racak flekilde tahsisine engel olan kamu veya özel kesim taraf›ndan d›fl ticarete getirilen bütün k›s›tlay›c› önlemleri kapsar. www.hedefaof.com 44 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi uluslararas› anlaflmalar ve karfl›l›kl› görüflmeler sonucunda belirlenen tarifeleri tan›mlamaktad›r? a. Anlaflmal› tarife b. Tek kolonlu tarife c. Çift kolonlu tarife d. Sözleflmeli tarife e. Üç kolonlu tarife 2. Afla¤›dakilerden hangisi DTÖ üyesi devletlerin tarife cetvellerinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹ki kolonludur b. Genel tercihli sistemdir c. Genel ve sözleflmeli formdur d. Tarifelerden yüksek olan› otonom karakterdedir e. Üye olmayan devletlere yüksek tarifeler uygulan›r 3. Afla¤›dakilerden hangisi ticaretin vergilendirilmesinin nedenlerinden biri de¤ildir? a. Hazineye gelir kayna¤› sa¤lamas› b. Politika arac› olarak kullan›labilmesi c. Yerli sermayeyi korumas› d. D›fl ticaret dengesini etkilemesi e. Fiyat seviyesini olumlu etkilemesi 4. Afla¤›dakilerden hangisi spesifik vergilerin sak›ncalar›ndan biridir? a. Ürün kalitesi ile vergilendirmenin ters orant›l› olmas› b. Mal›n de¤erinden yüzde oran›nda al›nmas› c. Karma bir vergilendirme yap›s›na sahip olmas› d. Standart mallar için daha uygun olmas› e. Vergi matrah›n›n belirlenmesinin zor olmas› 6. Gümrük vergileri fiyatlar› yükselterek tüketimin k›s›lmas›na yol açar. Afla¤›dakilerden hangisi tüketimde meydana gelen azalman›n nedenidir? a. ‹hraç mallar›n talep esnekli¤i b. c. d. e. ‹thal mallar›n talep esnekli¤i ‹thal mallar›n fiyat› ‹hraç mallar›n fiyat› Gümrük vergisinin miktar› 7. Afla¤›dakilerden hangisi, ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan gümrük tarifesidir? a. Advalorem tarife b. Spesifik tarife c. Sözleflmeli tarife d. Optimum tarife e. Otonom tarife 8. Afla¤›dakilerden hangisi, günümüzde tarife d›fl› k›s›tlamalar›n gümrük vergilerinin yerini almas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. GATT’›n yerini DTÖ’nün almas› b. Gümrük tarifelerinin uluslararas› düzeyde belirlenmesi c. Ço¤u ülkede tarife art›r›m› için parlamento onay› gerekmesi d. Gümrük vergilerini gizli bir flekilde artt›rman›n mümkün olmamas› e. Tarife d›fl› k›s›tlamalar›n tüketicilerin lehine olmas› 5. Tam çal›flma varsay›m› geçerli iken ithal ikamesi politikas›n› gerçeklefltirmek için marjinal verimlili¤i yüksek olan sektörden kaynaklar›n çekilmesi sonucu ekonomide oluflan reel kay›p afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Tasarruf etkisi b. Yeniden da¤›t›m etkisi c. Üretim etkisi d. Tüketim etkisi e. Gelir etkisi www.hedefaof.com 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar “ 9. Miktar k›s›tlamalar› di¤er bir deyiflle kotalar için afla¤›da say›lanlardan hangisi geçersizdir? a. Kota, gümrük tarifesinden farkl› olarak, ithalat miktar veya de¤eri üzerinde mutlak bir s›n›rlama getirir b. Kota bir çeflit tarifedir c. Kota maliyetleri dikkate almaks›z›n otomatik koruma sa¤lar d. Gümrük tarifeleri, ithal mal›n›n fiyatlar›n› artt›rarak bu mallar›n ithalat›n› dolayl› yoldan etkilerken, kotalar ülkeye girecek mal miktar›n› do¤rudan s›n›rland›r›r e. Kota uygulayan ülkeye di¤er ülkeler k›s›tlama olmadan ihracat yapabilirler 10. D›fl ticarette uygulanan, ithal hacmini do¤rudan etkileyen bütün iradi ve teknik düzenlemeler afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Sübvansiyonlar b. Görünmeyen engeller c. Fiyat denetimleri d. Kamu al›mlar› e. ‹thal teminatlar› 45 Yaflam›n ‹çinden Türk Gümrük Tarife Cetveli Türk Gümrük tarife Cetveli, Dünya Gümrük Örgütü bünyesinde uluslararas› ticarete konu eflyalar›n s›n›fland›r›lmas›nda yeknesakl›¤› sa¤lamak amac›yla 01.01.1958 tarihinde yürürlü¤e giren ve Örgüt’e üye ülkelerin ulusal tarife cetvellerinin temelini oluflturan Armonize Mal Tan›m› ve Kodlama Sistemi´ ne uygun olarak 14.05.1964 tarihinde 474 say› ile kabul edilen Türk Gümrük Tarife Cetveli Hakk›nda Kanun´a dayan›larak her y›l Bakanlar Kurulu taraf›ndan yenilenerek kabul edilen ulusal, eflya ve ekonomik de¤er s›n›fland›rma indeksidir. Armonize Sistem Nomanklatürde eflya kodlar› alt› haneli rakamlarla gösterilir. Ulusal Tarife Cetvellerinde eflya kodlar› 12 haneli rakamlarla gösterilir. Armonize Sistem, Dünya Gümrük Örgütü taraf›ndan yürürlü¤e konan sözleflmeye, nomanklatür ise tarife cetvellerinin ilk alt› hanesinden oluflan uluslararas› indekse verilen isimdir. Eflyan›n tarife pozisyonu deyiminden, yürürlükteki hükümlere uygun olarak söz konusu eflyan›n girdi¤i; • Türk Gümrük Tarife Cetvelinin veya tamamen veya k›smen Türk Gümrük Tarife Cetveline dayanan veya bu cetvele alt aç›l›mlar ekleyen ve eflya ticaretine iliflkin tarife önlemlerinin uygulanmas› için tespit edilen di¤er cetvelin bir alt pozisyonunun, • Tamamen veya k›smen Türk Gümrük Tarifesine dayanan ya da bu tarife cetveline alt aç›l›mlar ekleyen ve özel alanlara ait eflya ticaretine iliflkin tarife d›fl› önlemlerin uygulanmas› amac›yla Bakanlar Kurulu Karar› ile oluflturulan bir di¤er cetvelin alt pozisyonunun belirlenmesi anlafl›l›r. Türk Gümrük Tarife Cetvelinde eflyalar 12 haneli rakamlarla gösterilir. ‹lk alt› hanesi Armonize Sistem Nomanklatür kodunu, yedinci ve sekizinci haneler kombine nomanklatür kodunu, dokuzuncu ve onuncu haneler milli alt aç›l›m kodunu, onbirinci ve onikinci haneler istatistik kodunu gösterir. • Mükellefler 4458 say›l› Gümrük Kanunu’nun 9. maddesine istinaden; • ‹thalat ya da ihracat vergilerinin belirlenmesi, • Tar›m politikas› kapsam›nda ihracat vergi iadeleri ile ithalata ya da ihracata verilen di¤er bütün ödemelerin hesaplanmas›, • Belgelerin, söz konusu tarife veya menfle bilgisine istinaden verilmifl olmas› kofluluyla, eflyaya ait gümrük beyannamesinin tescili için gümrük ifllemlerinin yürütülmesi s›ras›nda verilen ithalat, ihracat ya da ön izin belgesinin kullan›m› için Ba¤lay›c› Tarife Bilgisi talebinde bulunabilirler. www.hedefaof.com 46 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Okuma Parças› Yaz›l› talep üzerine Müsteflarl›k veya yetkilendirdi¤i gümrük idaresi taraf›ndan ba¤lay›c› tarife bilgisi verilir. Ba¤lay›c› tarife gümrük idarelerini, hak sahibine karfl› sadece eflyan›n tarife pozisyonu konusunda, yaln›zca bilginin verildi¤i tarihten sonra tamamlanacak gümrük ifllemlerine konu olan eflya için ba¤lar. Ba¤lay›c› tarife bilgisi alan kifli beyan edilecek eflya ile verilen bilgide tan›mlanan eflya aras›nda her bak›mdan uygunluk bulundu¤unu kan›tlamak zorundad›r. Ba¤lay›c› tarife bilgisi verilifl tarihinden itibaren alt› y›l geçerlidir. Talep edenin verdi¤i yanl›fl veya eksik bilgiye dayanan ba¤lay›c› bilgi iptal edilir. Ba¤lay›c› tarife bilgisi afla¤›daki durumlarda geçerlili¤ini kaybeder: a) Türk Gümrük Tarife Cetvelinde de¤ifliklik yap›lmas› ve verilen bilginin söz konusu de¤ifliklikle getirilen hükümlere uymamas›, b) Dünya Gümrük Örgütünün uymakla yükümlü bulundu¤umuz nomanklatür, izahname, tarife pozisyonlar›na iliflkin kararlar›ndaki bir de¤iflikli¤e uymamas›, c) Ba¤lay›c› tarife bilgisinin iptal edildi¤inin veya de¤ifltirildi¤inin bilgi verilen kifliye tebli¤ edilmesi. (a) ve (b) bentlerinde belirtilen hâllerde ba¤lay›c› tarife bilgisinin geçerlili¤ini kaybetme tarihi, söz konusu de¤iflikliklerin Resmi Gazetede yay›m› tarihidir. Geçerlili¤ini kaybeden ba¤lay›c› tarife bilgisinin hak sahibi, söz konusu bilgiye dayanarak ve bu bilginin geçerlili¤ini kaybetmesinden önce, ilgili eflyan›n al›m› veya sat›m› üstüne ba¤lay›c› sözleflmeler yapt›¤› takdirde, geçerlili¤ini kaybeden tarife bilgisini, söz konusu yay›m›n ya da tebligat›n yap›ld›¤› tarihten itibaren alt› ayl›k bir süre boyunca kullanabilir. Ancak, gümrük ifllemleri s›ras›nda söz konusu ürünler için bir ithalat, ihracat ya da ön izin belgesinin gümrü¤e verilmesi hâlinde, bu belgenin geçerlilik süresi esas al›n›r.” ” Kaynak: http://www.gumruktarife.com/ Eriflim tarihi: 7 Mart 2012. GATT/WTO Kurallar› Kapsam›nda Kotalar GATT/WTO sisteminde baz› flartlarda kota uygulamas›na gidilebilir. Genel Anlaflma’ya göre geçici ödemeler dengesi zorlu¤u çeken ülkeler, bir süre için ithalatlar›n› k›s›tlayabilirler. Bu çerçevede Genel Anlaflma’da geliflmifl ülkeler için 12. Madde, geliflmekte yolundaki ülkeler için ise 18/B Maddesi yer almaktad›r. Ödemeler dengesi sorunlar›yla ilgili olarak WTO içinde özel bir komite vard›r. Komite, baflvuruda bulunan ülkenin durumuna göre ayr›nt›l› bir araflt›rma gerçeklefltirir ve bunun için IMF ile iflbirli¤i yapar. S›k› kurallara tabi 12 Madde çok az kullan›lm›fl ise de GATT döneminde geliflme yolundaki ülkeler 18/B Maddesi’ne sürekli baflvurmufllard›r. Geliflme yolunda olan ülkelerin baflvurular›n›n yüzde 80’i kabul edilmifltir. Ödemeler Dengesi Komitesi’nin son y›llarda onay›n› daha zor verdi¤i ve özellikle bu onay› geçmiflte Güney Kore gibi GATT sistemi içinde geliflme yolunda olan ülke statüsü tafl›yan fakat bu statüsü uygulamada tart›flmal› ülkeler için esirgedi¤i gözlenmifltir. Genel Anlaflma’n›n 18/B Maddesi’ne göre uygulanan kota ile bir üründen ithal edilebilecek miktar, dolays›z bir flekilde s›n›rland›r›lmaktad›r. Dolay›s›yla kota ba¤lay›c› oldu¤u sürece ekonomideki ayarlama yurtiçi fiyat›n yükselmesi ile sa¤lanmaktad›r. Kota gümrük vergisine eflde¤er bir etkiye yol açmakta, fakat kota kârlar›ndan yararlanacak kesim genelde gümrük vergisinden yararlanacak kesimden farkl› olmaktad›r. GATT/WTO çerçevesinde kotalar, ithal yasaklar›n›n yan›nda ithalat› izne tabi tutmay› veya flartl› ithal izinlerini de kapsamaktad›r. GATT/WTO’ya göre ancak kamu güvenli¤i veya sa¤l›¤› gibi durumlarda ithal yasaklar› tam olarak uygulanabilir. fiartl› ithal izinleri ise bir mal›n ithalat›na ancak ihracat yapma veya di¤er yollarla döviz getirme gibi flartlar›n gerçekleflmesi durumunda izin verilmesi sistemidir. ‹thalat flartlara ba¤l› oldu¤undan, ithal edilebilecek miktar k›s›tlanmaktad›r. Türkiye’de Ocak 1981’de yürürlü¤e giren 1981 ‹thalat Rejimi Karar› ile ithalatta kotalar azalm›fl, 1984 y›l› bafl›nda yürürlü¤e giren ‹thalat Rejimi ile kota listeleri tamamen kald›r›lm›flt›r. Böylece kota rant› yok edilmifltir. Sonuçta bir mal›n yurtiçi fiyat›, yaklafl›k o mal›n gümrük ç›k›fl fiyat›na (CIF fiyat) eflitlenmifltir. Ayr›ca 1984 ‹thalat Rejimi ile yasak ve izne tabi maddeler listeleri yay›mlanarak bunlar›n d›fl›nda kalan mallar›n ithali serbest b›rak›lm›fl; di¤er bir deyiflle ithal edilebilecek maddeler de¤il, tersine yasak mallar istisna hâline getirilmifltir. Silah, www.hedefaof.com 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar 47 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› cephane, uyuflturucu maddeler ithali yasak mallar listesine konmufltur. Böylece daha önceki y›llarda hangi maddelerin hangi yollarla ithal edilebilece¤ini belirten ve geriye kalan maddelerin ithalat›n› yasaklayan bir rejimden, ithali yasak mallar› tek tek belirleyen ve di¤er maddelerin ithalini serbest b›rakan bir rejime geçilmifltir. Kaynak: Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, s. 379. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. e 4. a 5. c 6. b 7. d 8. e 9. e 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Vergileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin K›smi Denge Analizinde Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin K›smi Denge Analizinde Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Optimum Tarife” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarife D›fl› K›s›tlamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Miktar K›s›tlamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Tarife D›fl› K›s›tlamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 Ticaretin vergilendirilmesi ticaretin do¤uflu ile ayn›d›r. Uluslararas› ticarete konulan gümrük vergilerinin iki amac› vard›r. Bunlar, devlet hazinesine gelir sa¤lamak ve yerli sanayi d›fl rekabete karfl› korumakt›r. Gümrük vergileri, devletin kolay gelir sa¤lama yollar›ndan biri oldu¤u için d›fl ticaret politikas›n›n en eski arac›d›r. Gümrük vergilerinden etkili gelir sa¤layabilmek için bu vergilerin genifl tüketim alan› olan mallara uygulanmas› ve ticareti daraltmayacak flekilde gümrük gelirlerini maksimize eden seviyede olmas› gerekir. Vergiler, d›flar›dan gelen mallar›n yurt içi fiyatlar›n› artt›rarak bu mallar› yurt içinde üreten yerli üreticileri d›fl rekabetten korur. Tarife ile koruma, tarifenin ithalat› ne ölçüde k›s›tlad›¤›na ba¤l›d›r. E¤er tam bir koruma isteniyorsa yurt içi ve yabanc› üreticiler aras›nda birinciler aleyhine olan marjinal maliyet fark› ortadan kald›r›lmal›d›r. E¤er tarife ile k›smi bir koruma amaçlan›yorsa vergi oran› bu fark›n daha alt›nda belirlenmelidir. K›smi korumada bir k›s›m mallar›n ülkeye girmesine izin verilir. Gümrük vergileri advalorem ve spesifik olmak üzere ikiye ayr›l›r. Advalorem vergiler, ithal edilen mal›n de¤eri üzerinden yüzde olarak al›n›r. Spesifik vergiler ise ithal edilen mal›n fiziki birimleri bafl›na sabit miktarlarda tahsil edilir. S›ra Sizde 2 Gümrük tarifelerinin dört önemli etkisi; üretim, tüketim, gelir ve yeniden da¤›t›m etkileridir. Ekonomide at›l kaynak yoksa ithal ikâmesini gerçeklefltirmek için gerekli olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek olan di¤er sektörlerden çekilir. Bunun sonucunda marjinal verimi daha düflük olan sektörde üretim yap›l›r ve ekonomide reel bir kay›p söz konusu olur. Bu, koruma ya da üretim etkisidir. Gümrük vergileri fiyatlar› yükselterek tüketimin k›s›lmas›na yol açar. Esneklik birden büyük ise vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla k›sar. Bu, tüketim etkisidir. Gümrük tarifeleri devlete önemli gelir sa¤lar. Buna gelir etkisi denir. Gümrük vergileri ekonomide gelirin yeniden da¤›l›m›na yol açar. Tam rekabet flartlar› alt›nda üretim yapan firma ancak kendisini o sektörde tutmaya yetecek kadar normal kâr elde eder. Denge, o sektörde verimlili¤i en düflük olan firma maliyetinin piyasa fiyat›na eflitlendi¤i noktada oluflur. Bu firman›n üretim maliyetlerinin alt›nda çal›flan firmalar normal üstü kâr di¤er bir deyiflle üretici rant› elde ederler. Bu rant, tüketicilerin üreticilere yapm›fl oldu¤u bir gelir aktarmas› olarak de¤erlendirilebilir. Op- www.hedefaof.com 48 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› timum tarife, ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan gümrük tarifesidir. Gümrük tarifesi ülke refah› aç›s›ndan iki farkl› etki yarat›r. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileflme (olumlu etki) ve ticaret hacmindeki daralmad›r (olumsuz etki). En uygun tarife afl›ld›ktan sonra her birim gümrük tarifesi art›fl› refah kayb›na yol açar. Tarife afl›r› artarsa bu noktada ticaret hacmi s›f›ra düflebilir. S›ra Sizde 3 Yeni kurulan sanayi dallar›n›n ilk kurulufl dönemlerinde maliyetler yüksektir. Üretimin ilk döneminde üretimi gerçeklefltiren firma veya sanayi dal›, içsel ekonomileri henüz gerçeklefltirememifltir. ‹çsel ölçek ekonomileri, üretim süreci s›ras›nda üretim ölçe¤inin kurulu firma veya sanayi dal›n›n tam kapasiteye do¤ru genifllemesiyle birlikte ortaya ç›kmakta ve maliyetlerde bir azalmaya yol açmaktad›r. Ayn› flekilde, ekonomide zaman içinde görülen d›flsal tasarruflar da maliyetlerin giderek düflmesine yol açmaktad›r. Bu sebeple yeni kurulan genç sanayilerin gerek içsel ve gerekse d›flsal ekonomilerden yararlanabilmeleri için belirli bir süre d›fl rekabete karfl› korunmalar› gerekmektedir. Geliflme yolunda olan ülkelerde, gümrük tarifelerinin koruyuculu¤unda kurulan bir sanayi dal›n›n Mill-Bastable Testi’den baflar› ile geçmesi zorunludur. Mill Testi’ne göre, bu ülkelerde gümrük tarifesinin korunmas›nda kurulan sanayi dal›, teknik bilgi ve deneyim bak›m›ndan h›zl› bir geliflim içinde bulunmal› ve geliflmifl ülkeler ile aralar›nda bulunan tarihsel engeli en k›sa sürede kapatmal›d›r. Mill’e göre koruma, gümrük tarifeleri ile teflvik edilen sanayinin bir süre sonra onsuz yapabilece¤ine dair hakl› bir sebebin bulundu¤unun varsay›labilece¤i; di¤er bir deyiflle bu sanayinin gelecekte koruma olmadan kârl› olaca¤›n›n beklenebildi¤i durumlarla s›n›rl› olmal›d›r. Bastable Testi’nde, gümrük korunmas›ndan yararlanan sanayi dal›n›n k›sa sürede üretim maliyetlerinde önemli tasarruflar sa¤lamas› ve ö¤renme süresinin yüksek maliyetini azaltmas› gerekmektedir. Bastable, korumac›l›k sanayi dal›n›n bir süre sonra avantajl› duruma gelece¤ini ve sa¤lanan avantaj ile daha sonra u¤ran›lan kay›plar›n karfl›lanabilece¤ini savunmufltur. Bastable, genç sanayiler argüman›n› serbest d›fl ticaretin bir istisnas› olarak görmemifltir. Çünkü genç sanayilerin korunmas› için al›nan önlemlerin yol açt›¤› zararlar, sa¤lad›klar› yararlardan fazla olmufltur. S›ra Sizde 4 Di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar, uluslararas› ticarete konu olan mallar, hizmetler veya kaynaklar›n potansiyel dünya reel gelirini artt›racak flekilde tahsisine engel olan kamu veya özel kesim taraf›ndan d›fl ticarete getirilen bütün k›s›tlay›c› önlemleri kapsar. Tarifelerden farkl› olarak, ihracat ve ithalat üzerinde artan bir risk ve belirsizlik getirir. Bu k›s›tlamalar, zaman içinde büyük de¤ifliklikler gösterir, kesinli¤i yoktur ve genifl ölçüde idari kararlara ba¤l›d›r. GATT döneminde tarife d›fl› k›s›tlamalar k›rk farkl› kategoride s›n›fland›r›lm›flt›r. Bunlar›n önemli bir bölümü, s›n›r kap›s›nda ithal mallar›n ülkeye giriflini engellemeye veya s›n›rlamaya yönelik önlemlerdir. Günümüzde d›fl ticarete uygulanan di¤er tarife d›fl› k›s›tlamalar› on ikibafll›k alt›nda incelemek mümkündür. www.hedefaof.com 2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› K›s›tlamalar 49 Yararlan›lan Kaynaklar Atik H., Türker O. (2011). Modern D›fl Ticaret Kuramlar›, ‹stanbul: Nobel Yay›nlar›. Baldwin, R. E. (1969). “The Case Against Infant-Industry Tariff Protection”, Journal of Political Economy, 77, ss. 295-305. Chacholiades, M. (1981). Principles of International Economics, New York: McGraw-Hill Book Company. Çelik, K. (2008). Uluslararas› ‹ktisat, Trabzon: Murathan Yay›nevi. Ertürk, E. (1996). Uluslararas› ‹ktisat, Bursa: Ekin Kitabevi. ‹yibozkurt, E. (2001). Uluslararas› ‹ktisat, Bursa: Ezgi Kitabevi. Kemp, M. C. (1995). The Gains from Trade and the Gains from Aid: Essays in International Trade Theory. New York: Routledge. Karluk, S. R. (1975). “Sanayileflme Süreci Yönünden Gümrük Tarifelerinin Genç Sanayileri Koruyucu Etkisi”, Eskiflehir ‹T‹A Dergisi. 137-150. Karluk, S. R. (2007). Küreselleflen Dünyada Uluslararas› Kurulufllar, ‹stanbul: Beta Bas›m A.fi. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Bas›m Afi. Karluk, S. R. (2011). Avrupa Birli¤i, ‹stanbul: Beta Bas›m Afi. Kibritçio¤lu, A. (1996). “Friedrich List’s Infant Industry Argument”, MPRA (Munich Personal RePEc Archive) No. 2449. Krugman, R. P., Obstfeld, M. (2009). International Economics: Theory and Policy, New York: Pearson/Addison Wesley. List, F. (2007). The National System of Political Economy, (Çev. George A. Matile) Kessinger Publishing. Melitz, M. J. (1968). “When and How Infant Industries be Protected,” Journal of International Economics, 66, ss. 177-196. Negishi, T. (1960). “Protection of the Infant Industry and Dynamic Internal Economies”, Economic Journal, 44, ss. 65-67. OECD (1997). Indicators of Tariff and Non-Tarif Trade Barries, Paris. Pugel, T. A. (2004). International Economics, New York: Mc Graw Hill Company. Salvatore, D. (2009). International Economics, New York: John Wiley and Sons, Inc. Seyido¤lu, H. (2009). Uluslararas› ‹ktisat, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. Ünsal, E. M. (2005). Uluslararas› ‹ktisat: Teori, Politika ve Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad›, Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Y›lmaz, fi. E. (2010). D›fl Ticaret Kuramlar›n›n Evrimi, ‹stanbul: Eflatun Yay›nevi. http://www.wto.org Eriflim tarihi: 9 fiubat 2012. http://www.gumruktarife.com/ Eriflim tarihi: 7 Mart 2012. www.hedefaof.com 3 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemeleri aç›klayabilecek, Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi sürecindeki temel sorunlar› belirleyebilecek, Ekonomik entegrasyonlar›n uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemelerle uyumunu saptayabilecek, Ekonomik entegrasyon teorisini aç›klayabilecek, Farkl› co¤rafyalardan ekonomik entegrasyon örnekleri verebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • GATT 1947 GATT 1994 DTÖ Gümrük Birli¤i • • • • ‹kinci En ‹yi Teorisi Avrupa Birli¤i NAFTA Mercosur ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar www.hedefaof.com • ULUSLARARASI T‹CARET‹N SERBESTLEfiT‹R‹LMES‹ • EKONOM‹K ENTEGRASYON TEOR‹S‹ • EKONOM‹K ENTEGRASYON ÖRNEKLER‹ Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M ULUSLARARASI T‹CARET‹N SERBESTLEfiT‹R‹LMES‹ Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin giriflimler II. Dünya sonraD ‹ K K ASavafl› T S O R U s›na dayanmaktad›r. II. Dünya Savafl› sonras›nda uluslararas› ekonominin serbest piyasa ekonomisi kurallar›na göre yeniden yap›land›r›lmas› düflüncesiyle 1944 y›SIRA S‹ZDE l›nda k›rkdört ülkenin kat›l›m›yla bir konferans gerçeklefltirilmifltir. Woods D ‹ K KBretton AT Konferans› olarak an›lan konferansta IMF (Uluslararas› Para Fonu-International AMAÇLARIMIZ Monetary Fund) ve Dünya Bankas› (World Bank) n›n yan› s›ra uluslararas› ticareSIRA S‹ZDE te iliflkin küresel düzenlemeleri hayata geçirecek bir kurulufl olarak ITO (Uluslararas› Ticaret Örgütü-International Trade Organization)’nun kurulmas›na karar verilKD Ü‹fi ÜT N EA L ‹PM AMAÇLARIMIZ mifltir. Ülkeler aras› görüflmelerde IMF ve Dünya Bankas›’n›n yap›s› ve faaliyet alanlar› ile ilgili anlaflmaya var›lm›fl ancak ITO ile ilgili konularda uzlaflma sa¤lanamam›flt›r (Karluk, 2007: s. 268). Sonuç itibariyle, 1947 y›l›nda IMF S O RveU Dünya BanTKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N kas› faaliyetlerine bafllam›fl; ITO yerine ise Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaflmas› (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) yürürlü¤e girmifltir. IMF: Uluslararas›D parasal ‹ K K A Tifl birli¤ini güçlendirmeyi, S O R U uluslararas› ticaretin genifllemesini ve dengeli SIRA S‹ZDE büyümesini teflvik etmeyi ve D ‹ K K A Tve böylece yüksek istihdam› reel gelir art›fl›n› desteklemeyi, döviz kuru AMAÇLARIMIZ istikrar›n› sa¤layarak ülkelerin SIRA S‹ZDE rekabetçi döviz de¤er kay›plar›na baflvurmalar›n› engellemeyi, uluslararas› ödemeler sistemi AMAÇLARIMIZ DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ MP oluflturulmas›na yard›mc› olmay›, ödemeler dengesi dengesizli¤i sorunu yaflayan S O R U ülkelere finansal ‹E VT‹ ZAY OPN T KE Ldestek sa¤lamay› amaçlayan bir uluslararas› kurulufltur. D‹KKAT N N N N D‹KKAT TELEV‹ZYON IMF ile ilgili detayl› bilgi için http://www.imf.org/external/index.htm‹ sitesine N T E R N E Tbak›n›z (EriSIRA S‹ZDE flim tarihi: 8 Mart 2012). N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE M ‹sitesine N TA EK RA NL E Tbak›n›z (EriDünya Bankas› ile ilgili detayl› bilgi için http://www.worldbank.org/ AMAÇLARIMIZ flim tarihi: 10 Mart 2012). ‹ NMT AE KR ANLEET AMAÇLARIMIZ KT A AL EKüreselleflen K M‹Aiçin P IMF ve Dünya Bankas›’n›n yap›s›, oluflumu, faaliyetleri gibi konular Dünyada Uluslararas› Kurulufllar adl› kitaba bakabilirsiniz (S. R›dvan Karluk, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, 2007). K M‹ ATK AAL EP TELEV‹ZYON GATT 1947 Süreci Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemelerin hukuki altyap›s›, 1947 y›l›nda imzalanan GATT’a dayanmakta ve ilgili anlaflma‹ NGATT olarak T E R N E1947 T adland›r›lmaktad›r. DTÖ’nün kurulmas›yla birlikte DTÖ’nün 1 (A) No’lu Ek’inde yer alan Mal Ticaretinde Çoktarafl› Anlaflmalar’dan biri hâlini alan GATT, GATT 1994 olarak an›lmaya bafllam›flt›r. MAKALE www.hedefaof.com TELEV‹ZYON Dünya bankas›: Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Uluslararas› Kalk›nma Birli¤i, Uluslararas› ‹ N T E Finans RNET Kurumu, Çoktarafl› Yat›r›m Garanti Ajans› ve Uluslararas› Yat›r›m Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü M Aoluflan KALE Mekanizmas›’ndan bir gruptur. 52 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE GATT 1947 toplam yirmi üç ülkenin taraf oldu¤u çok tarafl› bir uluslararas› anlaflmad›r. GATT 1947’nin amac›, üye ülkelerin yaflam standartlar›n› yükseltmek, istikrarl› ile kaynaklar›n tam kullan›m›n› sa¤lamak, üretimin ve D Ü fi Ü Nbüyüme EL‹M uluslararas› ticaretin gelifltirilmesine katk› sa¤lamakt›r. Bu do¤rultuda GATT 1947’nin temel önceli¤i, tarife ve tarife d›fl› engelleri kald›rarak uluslararas› ticaS O R U retin serbestlefltirilmesi olmufltur. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ uluslararas› KKAT GATT 1947 bir kurulufl de¤il, çok tarafl› bir uluslararas› anlaflmad›r. D‹KKAT GATT 1947: Anlaflma’ya taraf SIRA S‹ZDE olan ülkeler, o dönemdeki adlar›yla, Avustralya, Belçika, Brezilya, Burma, Kanada, Seylan, fiili, Çin, Küba, AMAÇLARIMIZ Çekoslavakya, Fransa, Hindistan, Lübnan, Lüksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Pakistan, Güney Rodezya, Suriye, Güney K ‹ TAfrika, A PBirleflik Krall›k ve ABD’dir. Sonradan Çin, Suriye ve Lübnan Anlaflma’dan çekilmifltir. N N TGümrük E L E V ‹birli¤i: Z Y O NBir ekonomik entegrasyon biçimidir. Gümrük birli¤ine üye olan ülkeler d›fl ticarette birbirlerine uygulad›klar› tarife ve benzeri ‹ N Tticaret E R N Eengellerini T tüm kald›r›rlar; gümrük birli¤i d›fl›ndaki ülkelere de ortak gümrük tarifesi uygularlar ve tek bir d›fl ticaret politikas› MAKALE yürütürler. Serbest ticaret bölgesi: Bir ekonomik entegrasyon biçimidir. Serbest ticaret bölgesine üye olan ülkeler d›fl ticarette birbirlerine uygulad›klar› tarife ve benzeri tüm ticaret engellerini kald›r›rlar. Serbest ticaret bölgesi d›fl›ndaki ülkelere karfl› her serbest ticaret bölgesi üyesi ülke kendi ulusal gümrük tarifesini ve ticaret politikas›n› uygulamay› sürdürür. Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için gelifltirilen özel rejimler: Bu çerçevede gelifltirilen en kapsaml› rejim, Genellefltirilmifl Tercihler Sistemi (GSP-Generalized System of Preferences)’dir. Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin d›fla aç›lma ve kalk›nma süreçlerine destek olmak üzere, geliflmifl ülkeler taraf›ndan 1970’li y›llar›n bafllar›nda uygulanmaya bafllam›flt›r. Geliflmifl ülkeler ilgili sistem çerçevesinde gelifltirdikleri özel rejimlerle az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ihraç ürünlerine düflük veya s›f›r tarife uygulamas› gibi çeflitli, tek tarafl› ticari tavizler tan›m›flt›r. GATT 1947’nin SIRA S‹ZDETemel ‹lkeleri GATT 1947 uluslararas› ticaret kurallar›n› belirlerken befl temel ilkeyi esas alm›flt›r. Bu ilkeler, günümüzde DTÖ’nün de temel ilkeleri olarak benimsenmifltir: AMAÇLARIMIZ • Uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› • Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi • Uluslararas› ticaretin fleffaflaflt›r›lmas› K ‹ T A P • Uluslararas› ticarette adil rekabet kurallar›n›n benimsenmesi • Uluslararas› ticaretin ekonomik kalk›nmay› desteklemesi ve ekonomik reformu T E L Eteflvik V ‹ Z Y O Netmesi Uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas›: Bu ilke, en çok kay›r›lan ülke (MFN-Most Favored Nation) ilkesi ile ulusal muamele ilkesi olarak adland›r›lan iki alt ilkeden oluflmaktad›r. En çok kay›r›lan ülke ilkesine göre ül‹NTERNET keler herhangi bir ülkeye tan›d›klar› ticari ayr›cal›klar› di¤er tüm ülkelere tan›mak zorundad›r. Di¤er bir ifade ile ülkeler, uluslararas› ticarette ülkeler aras›nda ay›r›mc› ticari uygulamalarda bulunamaz. Ancak ilgili alt ilkenin baz› önemMAKALE li istisnalar› vard›r. GATT 1947’nin XXIV. maddesi uyar›nca gümrük birlikleri ve serbest ticaret bölgeleri en çok kay›r›lan ülke ilkesinin en önemli istisnas›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için gelifltirilen özel rejimler en çok kay›r›lan ülke ilkesinin istisnalar› aras›nda yer almaktad›r. ‹lgili istisnalar, DTÖ taraf›ndan da tan›nm›flt›r. Ulusal muamele ilkesi ise iç piyasada yerli ve ithal mallar aras›nda ay›r›mc›l›k yap›lmamas› esas›na dayan›r. Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi: Uluslararas› ticaretin müzakareler yoluyla, aflamal› olarak serbestlefltirilmesi esas›na dayanmaktad›r. GATT 1947, ticaret turu olarak adland›r›lan uluslararas› ticaret müzakerelerinde önceli¤i sanayi ürünlerine uygulanan tarifelerin düflürülmesine vermifltir. Nitekim II. Dünya Savafl› sonras›nda sanayi ürünlerine uygulanan tarife oranlar› ortalama % 38 civar›nda iken, Uruguay Ticaret Turu sonras›nda ortalama % 4 düzeyine düflmüfltür (Ingco, Nash, 2004, s: 7). Tarife oranlar›ndaki bu düflüfl, GATT 1947’nin önemli bir baflar›s›d›r. Tablo 3.1’de, GATT 1947 sürecinde gerçeklefltirilen ticaret turlar›na iliflkin bilgiler yer almaktad›r. Tablo 3.1’den, Tokyo Ticaret Turu’na kadar GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin önceli¤inin tarifeler oldu¤u, tarife d›fl› engellerin ancak 1970’li y›llarda müzakere gündemine al›nd›¤› görülmektedir. www.hedefaof.com 53 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Y›llar Ticaret Turu’nun Ad› Konusu Ülke Say›s› 1947 Cenevre Turu Tarifeler 23 1949 Annecy Turu Tarifeler 13 1951 Torbay Turu Tarifeler 38 1956 Cenevre Turu Tarifeler 26 1960-1961 Dillon Turu Tarifeler 26 1964-1967 Kennedy Turu Tarifeler ve Anti-damping 62 1973-1979 Tokyo Turu Tarifeler, tarife d›fl› engeller, çerçeve anlaflmalar 102 1986-1994 Uruguay Turu Tarifeler, tarife d›fl› engeller, hizmetler, tekstil, tar›m ve DTÖ’nün kuruluflu 123 Tablo 3.1 GATT 1947 Sürecinde Gerçeklefltirilen Ticaret Turlar› Kaynak: http://www.wto.org/e nglish/thewto_e/what is_e/tif_e/fact4_e.htm Eriflim tarihi: 2 Mart 2012 Esasen GATT 1947 ve günümüzde GATT 1994, uluslararas› ticarette uygulanan korumac› engellerden tarifeleri, tarife d›fl› engellere tercih etmektedir. GATT 1994, SIRA S‹ZDE ödemeler bilançosu a盤› sorunu ile karfl› karfl›ya kalan bir ülkenin, geçici olarak d›fl ticaretini k›s›tlamas›na olanak tan›maktad›r. Ancak serbest ticareti k›s›tlay›c› engel dünya ticaret hacmi üzerinde do¤rudan daralt›c› bir etki yaratmamal›; serbest D Ü fi Ü N E L ‹ M ticareti ithal edilen mal fiyatlar›n› art›rarak k›s›tlamal›d›r. Di¤er bir ifade ile e¤er korumac›l›k uygulanacaksa ithalat kotalar›yla de¤il, ithalat tarifeleriyle uygulanmal›S O R U d›r. Bu tercihin nedenlerini fiekil 3.1 ve fiekil 3.2 üzerinde aç›klamaya çal›flal›m: Uruguay Ticaret Turu’nda tar›m ürünleri, tekstil ve konfeksiyon ithalat›na ithaD ‹ K K uygulanan AT lat kotalar›n›n kademeli olarak ithalat tarifesine dönüfltürülmesine karar verilmifltir. Bu dönüflüm tarifikasyon olarak adland›r›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE fiekil 3.1 AMAÇLARIMIZ Sd K ‹ T A P TELEV‹ZYON K ‹ T A P TELEV‹ZYON G P0 C Pd Pw A B F D M E K ‹ N T E R N EPw+t T L › Dd Dd S0 S1 D1 D0 D2 www.hedefaof.com ‹NTERNET Pw MAKALE 0 ‹thalat Tarifesinde AMAÇLARIMIZ K›smi Denge: Küçük Ülke Miktar (bin adet) MAKALE 54 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Küçük ülke: T›pk› tam rekabet piyasas›nda faaliyet gösteren bir firma gibi dünya piyasas›nda fiyat kabullenici durumda olan ülkedir. Di¤er bir ifadeyle küçük ülke, dünya piyasas›nda mal›n dünya fiyat›n› etkileme gücüne sahip olmayan ülkedir. Bunun nedeni, küçük ülkenin ilgili mal›n ticaretinde dünya ticaret hacmini etkileyemeyecek kadar küçük bir paya sahip olmas›d›r. fiekil 3.1’de görüldü¤ü gibi küçük ülke olan A ülkesinin X mal› ithalat›na tarife uygulad›¤›n› varsayal›m. X mal› A ülkesinin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmad›¤› mald›r. Nitekim A ülkesinde otarfli durumunda X mal›n›n yurtiçi fiyat› P0 düzeyinde olup mal›n serbest ticaret durumunda dünya fiyat›n› temsil eden Pw düzeyinden yüksektir. Bu durum, A ülkesinin X mal›nda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmad›¤›n› göstermektedir. Serbest ticaret durumunda A ülkesinde X mal› S0 düzeyinde üretilmekte, D0 düzeyinde tüketilmekte ve S0 D0 düzeyinde ithalat yap›lmaktad›r. A ülkesi X mal› ithalat›na tarife uygulad›¤›nda mal›n yurt içi fiyat› Pw+t düzeyine yükselmekte; bu fiyattan S1 düzeyinde üretim, D1 düzeyinde tüketim, S1 D1 düzeyinde ithalat gerçekleflmektedir. A ülkesinde herhangi bir nedenle X mal›na olan talep artt›¤›nda yurt içi fiyat düzeyinde (Pw+t) bir de¤ifliklik olmayacak; ayn› fiyattan talep edilen miktarda D1 D2 düzeyinde bir art›fl olacakt›r. Talep edilen miktardaki bu art›fl ithalat art›fl›yla karfl›lanacak ve ithalat S1 D2 düzeyinde gerçekleflecektir. Yurt içi üretimde bir art›fl olmayaca¤› için ABC alan›ndan oluflan üretim sapma maliyetinde bir art›fl ortaya ç›kmayacakt›r. Tüketilen X mal› miktar›n›n D1’den D2’ye artmas› sonucunda ortaya ç›kan, KLM alan›n›n temsil etti¤i tüketim sapma maliyeti, DEF alan›ndan oluflan, talep art›fl›ndan önceki tüketim sapma maliyeti ile afla¤› yukar› ayn› olacakt›r. Dolay›s›yla ithalat tarifesi uygulamas›nda talep art›fl› ülke için ilave bir refah kayb›na neden olmayacakt›r. Otarfli: Uluslararas› ticaretin olmad›¤›, d›fla kapal›, kendi kendine yeten bir ekonomiyi tan›mlamaktad›r. fiekil 3.2 ‹thalat Kotas›nda K›smi Denge: Küçük Ülke Sd G P0 Pd› Pd C Pw B kota F R A kota S D K M Pw+q L Pw E › Dd 0 S0 S1 S2 D1 D2 D0 Dd Miktar (bin adet) fiimdi A ülkesinin X mal› ithalat›na ithalat tarifesi yerine ithalat kotas› uygulad›¤›n› varsayal›m. fiekil 3.2’de görüldü¤ü gibi serbest ticaret durumunda S0 düzeyinde üretilen, D0 düzeyinde tüketilen ve S0 D0 düzeyinde ithalat› yap›lan X mal›n›n, CF miktar›nda bir ithalat kotas› uygulamas› sonras›nda üretimi S1’e yüksele- www.hedefaof.com 55 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar cek, tüketimi D1’e düflecektir. ‹thalat ise ancak ithalat kotas›n›n izin verdi¤i miktarda, S1 D1 düzeyinde gerçekleflecektir. Analizimiz buraya kadar ithalat tarifesi için yapt›¤›m›z analizle ayn›d›r. Farkl›l›k, X mal›na olan talepte bir art›fl oldu¤unda ortaya ç›kmaktad›r. Talepteki art›fl, ithalat kotas› nedeniyle ithalat› art›rarak karfl›lanamad›¤› için, yurt içi fiyat› pd düzeyinden p'd düzeyine yükseltecektir. Yurt içi fiyattaki art›fl, yurt içi üretimi S1’den S2’ye art›racakt›r. Yurtiçi üretimdeki bu art›fl, ABC alan› ile temsil edilen üretim sapma maliyetini art›racak; yeni üretim sapma maliyeti ASR alan› kadar olacakt›r. Tüketiciler piyasadan diledikleri miktarda ithal X mal› sat›n alma flans›na sahip olamayacak; yurt içinde üretilen X mal›na daha yüksek fiyat ödemek durumunda kalacakt›r. Ayr›ca DEF alan›n›n temsil etti¤i tüketim sapma maliyeti artacak; yeni tüketim sapma maliyeti KLM alan› kadar olacakt›r. Görüldü¤ü gibi ithalat kotas› uygulamas›nda talep art›fl› ülke refah›nda ilave bir refah kayb›na neden olacakt›r. Serbest ticareti k›s›tlay›c› engellerden ithalat tarifesi, neden ithalatSIRA kotas›na S‹ZDE tercih edilmelidir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Uluslararas› ticaretin fleffaflaflt›r›lmas›: Ülkelerin tarife oranlar›n› yükseltmemeleri esas›na dayanmaktad›r. GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin yükseltmemeyi S O R U taahhüt ettikleri tarife oranlar› ba¤l› tarife oran› olarak adland›r›lmaktad›r. Tarife oranlar›n›n ba¤l› tarife oranlar›na dönüflmesi uluslararas› ticarette fleffafl›¤› art›rmakta ve böylece uluslararas› yat›r›mlar› ve istihdam› teflvik etmektedir. Ba¤l› tariD‹KKAT fe oranlar›n›n de¤ifltirilmesi ancak taraf ülkelerin tümünün onay› ile mümkün olabilmektedir. Bu koflul, ülkelerin tarife oranlar›n› keyfi olarak de¤ifltirme flanslar›n› SIRA S‹ZDE ortadan kald›rmaktad›r. Uluslararas› ticarette adil rekabet kurallar›n›n benimsenmesi: Uluslararas› ticarette adil rekabeti bozan ihracat sübvansiyonu, anti-damping,AMAÇLARIMIZ anti-sübvansiyon gibi uygulamalar›n önlenmesi esas›na dayanmaktad›r. Ad› geçen uygulamalar, uluslararas› ticarette haks›z rekabet yaratarak oluflturulmaya çal›fl›lan serbest ticaret kuSIRA S‹ZDE rallar›n› ihlâl etmektedir. Günümüzde DTÖ, Anti-Damping Anlaflmas› K ‹ T A P ve Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Düzenlemeler Anlaflmas› ile uluslararas› ticarette adil rekabetin sa¤lanmas› için çaba göstermektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Uluslararas› ticaretin ekonomik kalk›nmay› desteklemesi ve T E Lekonomik E V ‹ Z Y O N reformu teflvik etmesi: GATT 1947’nin ilk y›llar› az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin önO R U 1947’ye taceliklerinin gözard› edildi¤i y›llar olmufltur. Ancak zaman içindeS GATT raf olan ülkeler aras›nda az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin say›s› artmaya T E R N E T en önembafllay›nca ekonomik kalk›nma konusu ticaret müzakerelerinde‹ NDtart›fl›lan ‹KKAT li konulardan biri hâline gelmifltir. Uluslararas› ticaretin ekonomik kalk›nmay› desteklemesini sa¤lamak amac›yla özel ve lehte muamele uygulamalar› ad› alt›nda SIRAK AS‹ZDE LE baz› imtiyazl› düzenlemeler gelifltirilmifltir. Ancak özel ve lehteM Amuamele uygulamalar›n›n ekonomik kalk›nmay› destekledi¤ine ve ekonomik reformu teflvik etti¤ine dair somut bulgular mevcut de¤ildir. Bu durum, ilgili ilkeyi GATT 1947’nin ve AMAÇLARIMIZ günümüzde DTÖ’nün en fazla tart›fl›lan ilkesi hâline getirmifltir. 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Ba¤l› tarife oran›: GATT 1947 ve günümüzde DTÖ kapsam›ndaki ticaret S O Rilgili U turlar›nda tarifelerle müzakereler ba¤l› tarife oranlar› üzerinden yürütülmektedir.D Ancak ‹KKAT uluslararas› ticarette uygulanan tarife oranlar›n›n tümü ba¤l› tarife oran› SIRA S‹ZDE de¤ildir. Uruguay Ticaret Turu öncesinde sanayi ürünlerine uygulanan ithalat tarifelerinin % 43’ü ba¤l› AMAÇLARIMIZ tarife oran› iken Uruguay Ticaret Turu sonras›nda bu oran % 83’e yükselmifltir. SIRA S‹ZDE Günümüzde Avrupa K ‹ TBirli¤i A P ülkeleri, ABD, Norveç, Japonya, Kanada gibi geliflmifl ülkeler ve Arjantin, Ü fi Ü N E L ‹ M Brezilya, fiili, DMeksika, T E Lgibi EV‹ZYON Uruguay ve Çin geliflmekte olan ülkeler ithalat tarifelerinin S O tümünü R U ba¤l› tarife oran›na dönüfltürmüfltür (WTO, ‹NTERNET 2007). Tar›m ürünleri ‹ K K Aoran› T ithalat›nda ba¤l›D tarife uygulamas› ise sanayi ürünleri ithalat›na k›yasla daha düflüktür.SIRA BuAdurum, M KS‹ZDE ALE uluslararas› tar›m ürünleri ticaretinin korumac› uygulamalara sanayi AMAÇLARIMIZ ürünlerine oranla daha aç›k oldu¤unu göstermektedir. N N N N K ‹ Tilkelerinin A P Günümüzde DTÖ taraf›ndan da benimsenmifl olan GATT 1947’nin temel ayr›nt›lar› için Küresel Düzenlemeler ve Avrupa Birli¤i Politikalar› Çerçevesinde Dünya Tar›m Ürünleri Ticareti ve Geliflmekte Olan Ülkeler adl› kitaba bakabilirsiniz (Elif U. Da¤demir, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, 2009). TELEV‹ZYON www.hedefaof.com‹ N T E R N E T MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 56 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özel ve lehte muamele uygulamalar›: Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin serbest piyasa ekonomisine geçifl süreçlerini kolaylaflt›rmak ve desteklemek amac›yla gelifltirilen düzenlemelerdir. ‹lgili düzenlemelerle ülkelerin d›fl ticaret politikalar›n› GATT 1947 ve günümüzde DTÖ kurallar› ile uyumlu hâle getirmeleri kolaylaflt›r›lmaktad›r. Özel ve lehte muamele uygulamalar› çerçevesinde az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelere DTÖ kurallar›n› benimsemeleri için daha uzun geçifl süreleri tan›nmakta veya kurallar›n kapsam› geçici olarak daralt›lmaktad›r. GATT 1947’nin Güçlü ve Zay›f Yönleri Gönüllü ihracat k›s›tlamas›: Bir tarife d›fl› engeldir. Bir mal›n ithalat›, ithalatç› ülkenin yerli sanayisini tehdit etmeye bafllad›¤›nda, ithalatç› ülke ihracatç› ülkeden belirli bir süre için ihracat miktar›n› s›n›rlamas›n› isteyebilir. ‹hracatç› ülke ihraç etti¤i mal miktar›n› gönüllü olarak s›n›rland›r›r. Çünkü aksi durumda daha a¤›r ticaret k›s›tlamalar›yla karfl› karfl›ya kalabilir. Taraflar aras›ndaki bu uzlaflma, gönüllü ihracat k›s›tlamas› olarak adland›r›l›r. GATT 1947’nin en güçlü yönü, sanayi ürünleri ticaretinde gümrük tarifelerini kademeli olarak indirmekteki baflar›s›d›r. Ancak GATT 1947’nin bir uluslararas› kurulufl olmay›p çoktarafl› bir uluslararas› anlaflma olmas›, uluslararas› ticaretin düzenlenmesinde baz› önemli zay›f yönler ortaya ç›karm›flt›r. GATT 1947’nin ilk zay›f yönü, tar›m ve tekstil gibi az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u alanlar›n GATT 1947’nin kapsam›n›n d›fl›nda tutulmufl olmas›d›r. Uluslararas› tar›m ürünleri ticareti, ithalat kotalar›n›n s›n›rland›r›lmas› ve ihracat sübvansiyonlar›n›n önlenmesi ile ilgili düzenlemelerin d›fl›nda tutulmufltur. Uluslararas› tekstil ürünleri ticareti ise önceleri ikili anlaflmalarla daha sonralar› ise Çokelyafl›lar Anlaflmalar› ile ithalat kotalar›na tabi tutulmufltur. GATT 1947’nin ikinci zay›f yönü, GATT 1947’nin uluslararas› bir kurulufl olmay›p adeta bir uluslararas› kulüp niteli¤ine sahip olmas›ndan kaynaklanm›flt›r. Bu durum, GATT 1947’ye taraf olan ülkelere baz› düzenlemeleri uygulamama keyfiyeti vermifltir. Baz› ülkelerin gönüllü ihracat k›s›tlamas› (voluntary export restraint-VER) anlaflmalar›yla GATT 1947’nin ithalat kota uygulamas›na getirdi¤i yasa¤› delmesi, bu keyfiyete bir örnektir. GATT 1947’nin di¤er zay›f yönü, uluslararas› ticaret uyuflmazl›klar›n› çözme mekanizmas›n›n iflleyiflindeki zorluklard›r. GATT 1947 taraf›ndan öngörülen uyuflmazl›k çözüm mekanizmas› uyar›nca flikâyetçi ülke, flikâyetini GATT’a bildirdi¤i zaman konu ile ilgili bir uzmanlar paneli oluflturuluyor ve bu panel konu hakk›nda bir rapor haz›rlayarak GATT 1947’ye taraf ülkelere sunuyordu. Rapor ancak ülkeler taraf›ndan oy birli¤i ile kabul edildi¤inde ceza veya yapt›r›m mekanizmas› ifllemeye bafll›yordu. GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin say›s›n›n çok olmas›, raporun oy birli¤i ile kabul edilmesini ço¤u zaman mümkün k›lm›yor ve böylece uzlaflmazl›klar çözümsüzlükle sonuçlan›yordu. 1980’li y›llardan itibaren küreselleflmenin h›z kazanmas› GATT 1947’nin zay›f yönlerinin daha da belirgin hâle gelmesine yol açm›fl; ayr›ca geliflmifl ülkelerin uluslararas› düzenlemelerin sadece mal ticareti ile s›n›rl› kalmay›p uluslararas› hizmet ticareti, uluslararas› yat›r›mlar vb. alanlar› da kapsamas› gerekti¤i yönündeki bask›lar› artm›flt›r (Savafl, 2004, ss: 117-118). Bütün bu geliflmeler, GATT 1947’nin fonksiyonlar›n› geniflleten ve anlaflmaya bir uluslararas› kurulufl niteli¤i kazand›ran DTÖ’nün kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r. Dünya Ticaret Örgütü Süreci DTÖ, 1986 y›l›nda Uruguay’›n Punta del Este flehrinde bafllayan, Uruguay Ticaret Turu olarak adland›r›lan ve 1994 y›l›nda Fas’›n Marakefl flehrinde sona eren müzakereler sonucunda, 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlü¤e giren DTÖ Anlaflmas› (Marakefl Anlaflmas›) ile kurulmufltur. DTÖ Anlaflmas› toplam dört Ek’ten oluflan, kapsaml› bir anlaflmad›r. EK 1 A’da GATT 1994’ü de kapsayan Mal Ticaretinde Çok Tarafl› Anlaflmalar, EK 1 B’de Hizmetler Ticareti Genel Anlaflmas› (GATS) ve Ekleri, EK 1 C’de Ticaretle ‹lgili Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› (TRIPS) yer almaktad›r. EK 2’de Anlaflmazl›klar›n Çözümlenmesinde Kural ve Yöntemleri Tespit Eden Mutabakat Metni (DSU), EK 3’de Ticaret Politikalar›n› Gözden Geçirme Mekanizmas› ve EK 4’te ise Çoklu Ticaret Anlaflmalar› mevcuttur. Anlaflma’n›n içeri¤inden anlafl›ld›¤› gibi DTÖ, uluslararas› mal ticaretinin yan› s›ra baflka alanlar› da düzenleme yetkisine sahip bir uluslararas› kurulufla dönüflmüfltür. Buna ra¤men günümüzde GATT 1994 çerçevesinde düzenlenen uluslararas› mal ticaretine iliflkin kurallar halen DTÖ’nün en güçlü yönünü oluflturmaktad›r. www.hedefaof.com K ‹ T A P K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar 57 DTÖ Anlaflmas› ve Ek’leri ile ilgili detayl› bilgi için http://www.wto.org/ bak›n›z ‹ N T E Rsitesine NET S O R U (Eriflim tarihi: 2 Mart 2012). ‹NTERNET S O R U DTÖ’nün kurulmas›yla birlikte GATT 1947’ye yeni maddeler eklenmiflMD Ave ‹ K AKGATT LAET 1994 uluslararas› mal ticaretini düzenleyen temel anlaflma hâlini alm›flt›r. K›sacas› DTÖ, GATT’›n yerini almam›fl aksine GATT’›n kapsam›n› geniflletmifltir. SIRA S‹ZDE DM‹ AKKKAALTE N N DTÖ’nun kurulmas›yla birlikte uluslararas› düzenleme yap›lacak alanlar›n artmas› üye ülkeler aras›ndaki uzlaflmazl›klar› da beraberinde getirmifltir. AMAÇLARIMIZEsasen üye ülkeler aras›nda var olan fakat GATT 1947 sürecinde çok fazla su yüzüne ç›kmaSIRA S‹ZDE m›fl olan uzlaflmazl›klar, DTÖ’nün kapsad›¤› konular›n artmas› ile birlikte fliddetK ‹ T A P lenmifl ve çözümsüzlükler ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Uzlaflmazl›klar›n özünde üye ülkeler aras›ndaki asimetri yatmaktad›r. DTÖ’ye üye ülkeler ayn› ekonomik D Ü fi Ü N E L ‹ M geliflmifllik düzeyine sahip de¤ildir. Dolay›s›yla uluslararas› ticaret sisteminden L E Vayn› ‹ Z Y Ode¤ildir. N beklentileri ve sa¤lad›klar› veya sa¤lamay› umduklar› yararlarT Eda Bu S O R U durum üye ülkeler ve üye ülkelerin öncelikleri aras›nda bir asimetri yaratmaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U ‹ K K A statüsündedir. T Günümüzde DTÖ üye toplam yüz elli üç ülkenin otuzbiri az geliflmiflD ülke ‹NTERNET Di¤er taraftan, geliflmekte olan ülke veya geliflmifl ülke statüsüne iliflkin resmî bir DTÖ tan›m› yoktur. Ülkeler, bizzat kendileri taraf›ndan beyan edilen geliflmifllik statüsü esas al›SIRA S‹ZDE narak de¤erlendirilmektedir. D‹KKAT ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ GATT 1947 sürecinden itibaren var olan asimetri az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için gelifltirilmifl olan özel ve lehte muamele uygulamalar›yla giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ancak az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin özel ve lehte muame‹ T Aaktif P rol oynale uygulamalar›n› bir kazan›m olarak görmeleri müzakerelerdeK daha malar›na engel teflkil etmifltir. Di¤er bir ifade ile az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin özel ve lehte muamele uygulamalar›n› uluslararas› düzenlemelerden bir kaT E LDolay›s›yla EV‹ZYON ç›fl olarak görmeleri, onlar› müzakere sürecinin d›fl›na itmifltir. uluslararas› müzakerelerde aktif rolü geliflmifl ülkeler üstlenmifl ve müzakereler onlar›n ç›karlar› do¤rultusunda flekillenmifltir. Sonuçta ise ortaya, geliflmifl ülkelerin ekonomik ç›karlar›na uygun alanlarda serbestleflmenin sa¤land›¤› ‹onlar için hassas kaNTERNET bul edilen fakat az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ekonomik ç›karlar› için hayati önem arz eden alanlarda korumac› uygulamalar›n sürdürüldü¤ü bir yap› ç›km›flt›r. Ancak 1980’li y›llarda d›fla aç›k ekonomi politikalar›n›n benimsenmeye MAKALE bafllanmas›, küreselleflmenin h›z kazanmas› ve Uruguay Ticaret Turu sonras›nda DTÖ’nün kurulmas›yla birlikte uluslararas› düzenleme yap›lacak alanlar›n artmas›, var olan asimetriyi daha da belirgin hâle getirmifltir. DTÖ’ye üye ülkeler aras›ndaki uzlaflmazl›klar, Aral›k 1996’da toplanan DTÖ’nün kuruluflundan sonraki ilk Bakanlar Konferans› olan Singapur Bakanlar Konferans›’nda belirginleflmeye bafllam›flt›r. Singapur Bakanlar Konferans›’nda geliflmifl ülkeler yat›r›mlar, rekabet, kamu al›mlar›nda fleffafl›k ve ticaretin kolaylaflt›r›lmas› gibi yeni konular›n DTÖ’nün gündemine al›nmas›n› talep etmifltir. Bu talep mevcut ticaret düzenlemelerine uyum sa¤lamakta bile zorlanan az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin tepkisine neden olmufltur. Aral›k 1999’da gerçeklefltirilen Seattle Bakanlar Konferans› ise birçok yönüyle tarihe geçen bir Konferans olmufltur. Seattle Bakanlar Konferans› sadece az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler ile geliflmifl ülkeler aras›ndaki de¤il, geliflmifl ülke- AMAÇLARIMIZ MAKALE www.hedefaof.com N N SIRA S‹ZDE MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 58 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› lerin kendi aralar›ndaki uzlaflmazl›klar›n da su yüzüne ç›kt›¤› ilk Konferans’t›r. Özellikle ABD ve Avrupa Birli¤i aras›nda tar›m sübvansiyonlar› konusunda yaflanan anlaflmazl›k, en önemli uzlaflmazl›k nedenlerinden birini oluflturmufltur. Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin taleplerinin geliflmifl ülkeler taraf›ndan dikkate al›nmad›¤› elefltirisi, bir di¤er uzlaflmazl›k nedeni olmufltur. Seattle Bakanlar Konferans›’n›n tarihi olarak nitelendirilmesinde küreselleflme karfl›t› gösteriler de büyük bir paya sahiptir. Resim 3.1 Al Crespo taraf›ndan çekilen bu foto¤raf, Aral›k 1999’da Seattle’da gerçeklefltirilen WTO Bakanlar Konferans›’n› protesto gösterilerinden bir kareyi yans›tmaktad›r Kaynak: http://content.lib.was hington.edu/wtoweb/ index.html Eriflim tarihi: 28 Nisan 2012. Singapur konular›: Geliflmifl ülkelerin DTÖ kapsam›nda uluslararas› düzenlemeler gelifltirilmesini talep etti¤i yeni konulard›r. Bu konular yat›r›mlar, rekabet, kamu al›mlar›nda fleffafl›k ve ticaretin kolaylaflt›r›lmas› konular›d›r. Bu talep ilk kez 1996 y›l›nda Singapur Bakanlar Konferas›’nda dile getirildi¤i için Singapur konular› olarak adland›r›lmaktad›r. Seattle Bakanlar Konferans›’n›n baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› ve ard›ndan 11 Eylül 2001 olay› farkl› kalk›nma düzeylerine sahip ülkelerin DTÖ çerçevesinde biraraya gelerek ortak ç›karlar› tart›flmalar›n›n önemini bir kez daha hat›rlatm›flt›r. Bu ba¤lamda Kas›m 2001’de, Katar-Doha’da ekonomik büyüme ve kalk›nmay› ana gündem maddesi olarak belirleyen yeni bir ticaret turu bafllatma karar› al›nm›fl ve tura Doha Kalk›nma Gündemi (Doha Development Agenda-DDA) ad› verilmifltir. Doha Kalk›nma Gündemi kapsam›na tar›m ürünleri ticaretine uygulanan sübvansiyonlar›n kald›r›lmas› ve yüksek tarifelerin düflürülmesi, tar›m d›fl› ürünlerde pazara giriflin kolaylaflt›r›lmas› ve hizmet ticaretinin serbestlefltirilmesi konular› al›nm›flt›r. Doha Kalk›nma Gündemi’nin 1 Ocak 2005 tarihinde sona ermesi kararlaflt›r›lm›flt›r. Doha Kalk›nma Gündemi çerçevesinde Eylül 2003’de, Meksika-Cancun’da toplanan Bakanlar Konferans› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Baflar›s›zl›¤›n nedeni, geliflmifl ülkelerin tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesine yönelik müzakereleri geciktirmeye çal›flarak Singapur konular›na öncelik vermesi olmufltur. Böylece Cancun’da, az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için öncelikli olan tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi ile geliflmifl ülkeler için öncelikli olan Singapur konular› DTÖ kapsam›nda zengin-kuzey ile yoksul-güney aras›ndaki çat›flmay› belirgin hâle getirmifl ve çözümsüzlük sürecinin bafllang›c› olmufltur. Ayr›ca Cancun Bakanlar Konferans› bir baflka ilke de sahne olmufltur. Geliflmekte olan ülkeler ilk kez Cancun Bakanlar Konferans›’nda, Brezilya’n›n giriflimleriyle G-20 ad› alt›nda bir koalisyon oluflturmufl ve ekonomik ç›karlar› için ortak hareket ederek geliflmifl ülkelere karfl› ortak bir tutum gelifltirmifltir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar S O R U S O R U G-20: Cancun Bakanlar Konferans›’nda, Brezilya’n›n önderli¤inde geliflmekte D ‹ K K A T olan ülkeler taraf›ndan oluflturulmufl olan ülkeler grubudur. Aralar›nda ABD, Avrupa Birli¤i ülkeleri ve Kanada gibi büyük ekonomilerin yer ald›¤› G20 grubu ile kar›flt›r›lmamal›d›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT N N Tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aç›SIRA S‹ZDE s›ndan neden önemlidir? AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M Cancun Bakanlar Konferans›’n›n baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›n›n ard›ndan 2004 K ‹ T A P temel olufly›l›nda Temmuz 2004 Paketi ad› alt›nda, temel müzakere konular›na S O R U tar›m ürünturacak bir çerçeve karar al›nm›flt›r. Temmuz 2004 Paketi kapsam›nda leri ticaretine uygulanan ihracat sübvansiyonlar›n›n kald›r›lmas›, tar›msal üretime L E V ‹ Z Y O N tarifelerin verilen iç sübvansiyonlar›n aflamal› olarak azalt›lmas› ve tümT Eürünlerde D‹KKAT düflürülmesi öngörülmüfltür. Doha Kalk›nma Gündemi, ülkeler aras›ndaki uzlaflmazl›klar nedeniyle sona ermesi için öngörülmüfl tarih olan 1 Ocak 2005 tarihinde SIRA S‹ZDE tamamlanamam›flt›r. ‹NTERNET Taraflar aras›ndaki uzlaflmazl›klar›n sürmesi üzerine, Temmuz 2006’da Doha Kalk›nma Gündemi müzakereleri süresiz olarak ask›ya al›nm›flt›r. 2008 y›l›nda ise AMAÇLARIMIZ Temmuz 2008 Paketi ad› alt›nda yeni bir uzlaflma paketi gündeme gelmifltir. AnMAKALE cak tar›m ürünleri ticaretinin önündeki engellerin kald›r›lmas› konusunda bir ilerleme sa¤lanamamas› üzerine Temmuz 2008 Paketi de Doha KKalk›nma ‹ T A P Gündemi müzakerelerini bafllatmada yetersiz kalm›flt›r (Akman, 2008, s: 18). Süreç 2011 y›l› sonu itibariyle de¤erlendirildi¤inde, Doha Kalk›nma Gündemi kapsam›nda bir ilerleme kaydedilmedi¤i, müzakerelerin ask›da kalmaya devam Tetti¤i E L E V ‹ Zgörülmektedir. YON DTÖ Genel Sekreteri Pascal Lamy’nin, Doha Kalk›nma Gündemi müzakerelerinin uzlaflmazl›klar nedeniyle kilitlenmifl konular yerine yeni belirlenecek konular üzerinden yürütülmesi önerisi tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. 2 N N ‹NTERNET 59 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET EKONOM‹K ENTEGRASYON TEOR‹S‹ Ekonomik entegrasyon teorisi, ekonomik entegrasyon oluflturmak üzere biraraya MAKALE gelen ülkelerin, di¤er ülkelere ay›r›mc›l›k uygulayarak kendi aralar›ndaki ticarete uygulad›klar› ticaret engellerini kald›rmalar›n›n yaratt›¤› etkileri incelemektedir. Ekonomik entegrasyonun ilk aflamas› tercihli ticaret düzenlemeleridir. Ekonomik entegrasyon aflamalar› ilerledikçe üye ülkeler aras›ndaki karfl›l›kl› ticari ve ekonomik ba¤›ml›l›k artmaktad›r. Ekonomik Entegrasyon Aflamalar› Tercihli ticaret düzenlemeleri: Taraf olan ülkeler aras›ndaki ticarete di¤er ülkelere uygulanan tarifeden daha düflük ithalat tarifesi uygulanmas› söz konusudur. Ülkeler aras›ndaki ba¤›ml›l›¤›n en düflük oldu¤u ekonomik entegrasyon aflamas›d›r. Serbest ticaret bölgesi: Üye ülkeler aras›nda ticarete uygulanan tüm engellerin kald›r›ld›¤› ancak üye ülkelerin serbest ticaret bölgesi d›fl›ndaki ülkelere karfl› kendi ticari düzenlemelerini uygulamay› sürdürdükleri ekonomik entegrasyon aflamas›d›r. Serbest ticaret bölgeleri, üye ülkelerin serbest ticaret bölgesi d›fl›ndaki ülkelere karfl› kendi ticari düzenlemelerini uygulamay› sürdürmeleri nedeniyle ticaret yolunun de¤iflmesi (trade deflection) sorunu yaratmaktad›r. Üye ülkelerin di¤er ülkelere karfl› kendi ulusal ticari düzenlemelerini ve politikalar›n› uygulamalar›, ticaretin serbest ticaret bölgesine üye-yüksek tarife uygulayan ülkelerden serbest tica- www.hedefaof.com MAKALE 60 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ret bölgesine üye-düflük tarife uygulayan ülkeye do¤ru kaymas›na neden olmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle serbest ticaret bölgesine ithalat, düflük tarife uygulayan üye ülke üzerinden gerçekleflmektedir. Ticaret yolunun de¤iflmesini önlemek için serbest ticaret bölgesine üye ülkeler aras›ndaki ticarette menfle kurallar› (rules of origin) uygulanmaktad›r. Bu uygulamaya göre bir üye ülkeden di¤er üye ülkeye gümrüksüz mal girifli, orijin sertifikas› tafl›yan mallarla veya katma de¤erinin büyük bir bölümü serbest ticaret bölgesinde yarat›lan mallarla s›n›rland›r›lmaktad›r (Ünsal, 2005: 410). Gümrük birli¤i: Serbest ticaret bölgesinde oldu¤u gibi üye ülkeler aras›nda ticarete uygulanan tüm engellerin kald›r›ld›¤› ancak üye ülkelerin serbest ticaret bölgesi d›fl›ndaki ülkelere karfl› ortak ticari düzenlemeler (örne¤in; ortak gümrük tarifesi) gelifltirdikleri ve uygulad›klar› ekonomik entegrasyon aflamas›d›r. Ortak pazar: Mallar›n yan› s›ra hizmetlerin, iflgücünün ve sermayenin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› ekonomik entegrasyon aflamas›d›r. Ortak pazar›n iyi iflleyebilmesi için üye ülkelerin ekonomi politikalar›n› uyumlaflt›rmalar› hatta baz› politikalarda ortak düzenlemelere gitmeleri gerekmektedir. Ekonomik birlik: En ileri ekonomik entegrasyon aflamas›d›r. Üye ülkelerin para ve maliye politikalar›n›n uyumlaflt›r›lmas›n› hatta ortak politikalara dönüfltürülmesini gerektirmektedir (Salvatore, 2007: 339-340). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 3 Ekonomik entegrasyon SIRA S‹ZDE aflamalar›na günümüzden örnekler veriniz. Ekonomik Entegrasyonlar›n Refah Etkileri: Gümrük D Ü fi Ü N E L ‹ M Birlikleri GATT 1947 sürecinde ve günümüzde DTÖ kapsam›nda uluslararas› ticaret kuralO Rba¤lay›c›l›k U lar›n›n daha Sda kazanmas›na paralel olarak ekonomik entegrasyon örneklerinin say›s› da giderek artm›flt›r. GATT 1947’nin temel ilkeleri aç›klan›rken belirtildi¤i gibi gümrük birlikleri ve serbest ticaret bölgeleri uluslararas› ticaretin D‹KKAT serbestlefltirilmesi çabalar›na karfl›t giriflimler gibi görünmektedir. Ancak bilindi¤i gibi GATT 1947 ve günümüzde DTÖ’nün kapsam›nda uluslararas› mal ticaretini SIRA S‹ZDE düzenleyen GATT 1994, uluslararas› ticaretin serbestleflmesi sürecine karfl›t gibi görünen ekonomik entegrasyonlara belirli flartlar dâhilinde izin vermektedir. Hat›rlanaca¤› AMAÇLARIMIZ gibi, GATT 1947’nin XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve serbest ticaret bölgelerini uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› ilkesinin alt ilkesi olan en çok kay›r›lan ülke ilkesinin istisnalar› kapsam›nda de¤erlendirmifltir. Günümüzde 1994’ün XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve serbest ticaK ‹deT GATT A P ret bölgelerini ayn› istisna kapsam›nda de¤erlendirmeyi sürdürmektedir. GATT 1994’ün XXIV. maddesine göre ülkeler aras›nda oluflturulan gümrük birli¤inin veya T E Lserbest E V ‹ Z Y O Nticaret bölgesinin istisna kapsam›nda yer almas› için üç koflulu sa¤lamas› gerekmektedir. Bunlardan ilki, oluflturulan gümrük birli¤inin veya serbest ticaret bölgesinin üye ülkeler aras›nda ticareti art›rmas› gere¤idir. ‹kinci koflul, üye ülkelerin gümrük birli¤inin veya serbest ticaret bölgesinin d›fl›nda kalan ‹NTERNET ülkelere karfl› yeni ve daha s›k› koruyucu önlemler gelifltirmemesi; üçüncü koflul ise söz konusu ekonomik entegrasyonun makul bir süre içinde ve bir plan çerçevesinde hayata geçirilmesidir. MAKALE Yukar›da belirtilen üç koflulu sa¤lamas› flart›yla uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi giriflimlerine engel teflkil etmeyen ekonomik entegrasyonlar, ekonomik etkileri yönüyle uluslararas› iktisat›n temel araflt›rma konular›ndan birini olufltur- N N www.hedefaof.com 61 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Resim 3.2 maktad›r. Ekonomik entegrasyonlar›n ekonomik etkileri, en Jacob Viner: 1892-1970 y›llar› aras›nda temel ekonomik entegrasyon yaflam›fl, Kanadal› iktisat profesörüdür. Yirminci yüzy›l›n en önemli biçimi olan gümrük birlikleri iktisatç›lar›ndan bir kabul edilen Viner, üzerinden analiz edilmektedir. Chicago ve Princeton üniversitelerinde Gümrük birliklerinin ekonomik SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE dersler vermifl, ABD hükümetlerine ekonomi dan›flmanl›¤› yapm›flt›r. etkileri sistematik bir flekilde ilk Uluslararas› ticaret teorisi ve gümrük kez Jacop Viner taraf›ndan inD Ü fi Ü birli¤i N E L ‹ M teorisi konular›nda D Ü fi Ü N E L ‹ M celenmifltir. Jacop Viner 1950 y›uzmanlaflm›flt›r. Chicago ekonomi okulunun esinlendi¤i, önde gelen l›nda yay›mlanan Gümrük Biriktisatç›lardan biridir. S O R U S O R U li¤i Meselesi (The Customs Union Issue) adl› kitab›nda Kaynak: http://www.princeton.edu/~ies/viner.htm gümrük birliklerinin statik etkiD‹KKAT D‹KKAT Eriflim tarihi: 28 Mart 2012. lerini analiz etmifltir. Viner’in ad› geçen çal›flmas›ndan önce SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE gümrük birlikleri serbest ticaret için at›lm›fl bir ad›m olarak de¤erlendirilmifl ve bu nedenle gümrük birlikleri pozitif refah etkilerine sahip giriflimler olarak kabul edilmifltir. Ancak Viner gümrük AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ birliklerinin negatif refah etkiler de do¤urabilece¤ini kan›tlam›flt›r. N N K ‹ T A P Teorisi adEkonomik entegrasyon teorisi ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için ‹ktisadi Birleflmeler l› kitaba bakabilirsiniz (Emin Ertürk, ‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m 1998). Gümrük Birliklerinin Statik Etkileri K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Viner, gümrük birliklerinin ticaret yaratma (trade creation) ve ticaret sapt›rma (trade diversion) etkilerini analiz etmifl ve gümrük birliklerinin refah› olumlu yönde etkileyebilece¤i gibi olumsuz yönde de etkileyebilece¤ini ispatlam›flt›r. Gümrük ‹NTERNET birliklerinin statik etkilerini oluflturan ticaret yaratma ve ticaret sapt›rma kaynak tahsisinde etkinlik ile ilgilidir ve bu yolla refah› olumlu veya olumsuz yönde etkilemektedir. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde etkinMAKALE li¤i art›r›r ve dünya refah›n› olumlu yönde etkiler. Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisi ise kaynak tahsisinde etkinli¤i azalt›r ve dünya refah›n› olumsuz yönde etkiler. Viner analizinde sadece üretim etkisi üzerinde durmufl tüketim etkisini analizine dahil etmemifltir. Viner’in varsay›mlar›, tüketimde sabit katsay›lar, üretimde de sabit maliyetler varsay›mlar›d›r. Viner sonras› dönemde Meade, üretim etkisinin yan› s›ra tüketim etkisi üzerinde de durmufl; etmifl; ayr›ca Viner’in varsay›mlar›n› yumuflatm›flt›r (Ertürk, 1998: 15-16). ‹NTERNET MAKALE Ticaret Yaratma Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, bir mal› yüksek maliyetle üreten bir gümrük birli¤i üyesi ülkenin ayn› mal› daha düflük maliyetle üreten di¤er gümrük birli¤i üyesi ülkeden sat›n ald›¤›nda ortaya ç›kmaktad›r. Ticaret yaratma etkisi karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› uzmanlaflman›n bir sonucu olup kaynak tahsisinde etkinli¤e iflaret etmektedir. Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› uzmanlaflma ifadesinden ne anl›yorsunuz? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M www.hedefaof.com S O R U D‹KKAT 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT 62 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Ad-valorem tarife: Ticarete konu olan mal›n de¤erinin belirli bir yüzdesi olarak hesaplanan tarifedir. Örne¤in, ticarete konu olan mal› de¤eri 100 dolarken, bu mala % 10 ad-valorem tarife uygulan›rsa mal›n tarife uygulanm›fl fiyat› 110 dolar olacakt›r. fiimdi, gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisini küçük ülke varsay›m› alt›nda, k›smi denge analizi ile inceleyelim. Bir birim X mal›n›n serbest ticaret fiyat› s›ras›yla A ülkesinde 30 TL, B ülkesinde 10 TL, C ülkesinde 15 TL olsun. Bu durumda X mal› üretiminde en verimli ülke B ülkesidir. (SB), B ülkesinin tam esnek, serbest ticaret, X mal› arz e¤risidir. A ülkesinin, B ve C ülkelerine % 100 ad-valorem tarife uygulad›¤›n› varsayd›¤›m›zda X mal›n›n B ülkesinden ithali birim bafl›na 20 TL’l›k, C ülkesinden ithali ise birim bafl›na 30 TL’l›k maliyet do¤uracakt›r. Bu durumda A ülkesi, X mal› ithalat›nda C ülkesine k›yasla daha düflük maliyete sahip B ülkesini tercih edecektir. (SB+T), B ülkesinin tarife sonras›, tam esnek X mal› arz e¤risidir. Bu durumda A ülkesi B ülkesinden 25 birim X mal› ithal edecektir. fiimdi A ülkesinin B ülkesi ile gümrük birli¤i oluflturdu¤unu varsayal›m. fiekil 3.3’den görüldü¤ü gibi, gümrük birli¤i nedeniyle A ülkesinin B ülkesine uygulad›¤› % 100 ad-valorem tarife s›f›rlanacakt›r. Böylece A ülkesinin piyasas›nda X mal›n›n birim ithal maliyeti 10 TL olacakt›r. Birim bafl›na 10 TL fiyattan talep edilen X mal› miktar› 70 birim olurken, bunun 10 birimi yurtiçinde, yerli üreticiler taraf›ndan üretilecektir. A ülkesi serbest ticaret fiyat› olan 10 TL’dan 60 birim X mal› ithal edecektir. Bu durumda, tüketici rant› KEFL alan› kadar artacak; üretici rant› KACL alan› kadar azalacak; A ülkesi BDFC alan› kadar gelir kayb›na (gümrük birli¤i nedeniyle B ülkesine uygulanan tarifenin s›f›rlanmas› sonucu) u¤rayacakt›r. Di¤er taraftan, ABC alan› ve DEF alan› kadar bir refah art›fl› ortaya ç›kacakt›r. Tarife uygulamas› durumunda ortaya ç›kan üretim sapma maliyetinin gümrük birli¤i nedeniyle ortadan kalkmas› sonucunda yaflanan refah art›fl›, ABC alan› kadard›r. Tarife uygulamas› durumunda ortaya ç›kan tüketim sapma maliyetinin gümrük birli¤i nedeniyle ortadan kalkmas› sonucunda yaflanan refah art›fl›, DEF alan› kadard›r. Gümrük birli¤i nedeniyle üretim sapma maliyetinin ve tüketim sapma maliyetinin ortadan kalkmas› sonucunda yaflanan refah art›fl›, gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi olarak adland›r›lmaktad›r. Örne¤imizde, A ülkesi ile B ülkesinin oluflturdu¤u gümrük birli¤inin ABC ve DEF alanlar› kadar ticaret yaratma etkisi ortaya ç›km›flt›r. Gümrük birli¤inin ticaret yaratma etkisi, A ülkesinin refah›ndaki net art›fla karfl›l›k gelmektedir. fiekil 3.3 Gümrük Birliklerinin Ticaret Yaratma Etkisi: K›smi Denge Analizi-Küçük Ülke Sx G 30 L 20 F C SB+T K 10 A 0 10 B D 25 www.hedefaof.com 50 SB DX E 70 Miktar (bin adet) 63 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Ticaret Sapt›rma Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisi, bir mal› yüksek maliyetle üreten bir ülkenin gümrük birli¤i öncesinde ayn› mal› en düflük maliyetle üreten ülkeden sat›n al›rken, gümrük birli¤i sonras›nda ayn› mal› daha yüksek maliyetle üreten gümrük birli¤i ülkesinden sat›n almaya bafllamas›yla ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle, ticaretin en düflük maliyetli üretim yapan ve gümrük birli¤i üyesi olmayan ülkeden, daha yüksek maliyetli üretim yapan ve gümrük birli¤i üyesi olan ülkeye kaymas›, gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisi olarak adland›r›lmaktad›r. Bu durumda ticaret, en verimli-gümrük birli¤i d›fl› ülkeden daha az verimli-gümrük birli¤i ülkesine kaymaktad›r. Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisini daha önceki örne¤imize dönerek küçük ülke varsay›m› alt›nda, k›smi denge analizi ile inceleyelim. Hat›rlanaca¤› gibi örne¤imizde bir birim X mal›n›n serbest ticaret fiyat› s›ras›yla A ülkesinde 30 TL, B ülkesinde 10 TL, C ülkesinde 15 TL idi. fiimdi A ülkesinin X mal› üretiminde B ülkesine k›yasla daha az verimli olan C ülkesi ile gümrük birli¤i oluflturdu¤unu varsayal›m. X mal› üretiminde en verimli ülke olan B ülkesi gümrük birli¤i d›fl›nda kalaca¤› için A ülkesi B ülkesinden ithal etti¤i X mal›na birim bafl›na % 100 ad-valorem tarife uygulayacakt›r. fiekil 3.4’den görüldü¤ü gibi, X mal›n›n B ülkesinden ithali birim bafl›na 20 TL’l›k, C ülkesinden ithali ise birim bafl›na 15 TL’l›k maliyet do¤uracakt›r. Birim bafl›na 15 TL fiyattan talep edilen X mal› miktar› 60 birim olurken, bunun 20 birimi yurtiçinde, yerli üreticiler taraf›ndan üretilecektir. Bu durumda A ülkesi, gümrük birli¤i üyesi olan C ülkesinin serbest ticaret fiyat› olan 15 TL’dan 40 birim X mal› ithal edecektir. Böylece, tüketici rant› MNFL alan› kadar artacak; üretici rant› MPCL alan› kadar azalacak; A ülkesi RSFC alan› kadar gelir kayb›na (gümrük birli¤i nedeniyle C ülkesine uygulanan tarifenin s›f›rlanmas› sonucu) u¤rayacakt›r. Di¤er taraftan, PRC alan› ve SNF alan› kadar bir refah art›fl› ortaya ç›kacakt›r. A ülkesi ile C ülkesinin oluflturdu¤u gümrük birli¤inin PRC ve SNF alanlar› toplam› kadar ticaret yaratma etkisi ortaya ç›km›flt›r. Gümrük birli¤inin ticaret yaratma etkisi, A ülkesinin refah›ndaki art›fla karfl›l›k gelmektedir. Ancak ilgili refah art›fl› net refah art›fl› de¤ildir. SIRA S‹ZDE A ülkesi ile C ülkesinin oluflturdu¤u gümrük birli¤inin ticaret yaratma etkisi neden A ülkesinin refah›nda net bir art›fla karfl›l›k gelmemektedir? 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M Di¤er taraftan, X mal› ithalat›n›n en verimli-gümrük birli¤i ülkesi olmayan B ülkesinden daha az verimli-gümrük birli¤i üyesi C ülkesine kaymas› ticaret sapmas›O R U ile gümrük na yol açmaktad›r. Örne¤imizde A ülkesinin B ülkesi yerine CS ülkesi birli¤i oluflturmas›, BDSR alan› kadar ticaret sapt›rma etkisi ortaya ç›karmaktad›r. Gümrük birli¤inin ticaret sapt›rma etkisi, A ülkesinin refah›ndaki karfl›l›k D ‹ K Kazal›fla AT gelmektedir. Gümrük birli¤inin net refah etkisi ise ticaret yaratma ve ticaret sapt›rma etkiSIRA S‹ZDE lerinin büyüklükleri ile ilgilidir. Örne¤imize dönersek; PRC + SNF > BDSR ise gümrük birli¤i A ülkesinin refah›n› olumlu yönde etkiAMAÇLARIMIZ lemifltir. PRC + SNF < BDSR ise gümrük birli¤i A ülkesinin refah›n› olumsuz yönde etkilemifltir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 64 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› fiekil 3.4 Gümrük Birliklerinin Ticaret Sapt›rma Etkisi: K›smi Denge Analizi-Küçük Ülke Sx G 30 20 15 10 L C M P R S B D SB+T N SC K A 10 Pareto optimumu: Tam rekabet piyasas› koflullar›nda ekonominin genel dengesini ifade etmektedir. Pareto optimumu, üretimde ve de¤iflimde (mübadelede) efl anl› dengenin sa¤lanmas› ile gerçekleflmektedir. Toplum tercihlerine göre üretilmifl olan mallar (ç›kt› etkinli¤i) üretilirken her bir üretim faktöründen ne miktarda kullan›laca¤› (üretimde SIRA S‹ZDE etkinlik) ve üretilen mallar›n toplumdaki kifliler aras›nda ne flekilde paylaflt›r›laca¤› (de¤iflimde sorular› D Ü fi Ü N E Letkinlik) ‹M yan›tlanmaktad›r (Dinler, 2009: 542). Üretim faktörlerinin mallar aras›ndaki yeni da¤›l›m› O R Utüketiciler ve Smallar›n aras›ndaki yeni bir paylafl›m›, bireylerin bir k›sm›n› daha kötü duruma getirmiyorsa D ‹ K K A genel T dengesi ekonominin (ekonomik etkinlik) veya Pareto optimumu sa¤lanm›flt›r. Herhangi bir de¤iflim, kiflilerin SIRA S‹ZDE bir k›sm›n›n refah›n›, di¤erlerinin refah›n› azaltmadan artt›r›rsa toplumun refah› artar. Böylece ekonomik AMAÇLARIMIZ etkinli¤e ulafl›l›r (Yaylal›, 2004: 489). F 20 25 50 E 60 70 SB Dx Miktar (bin adet) Gümrük Birlikleri ve ‹kinci En ‹yi Teorisi Hat›rlanaca¤› gibi, Viner öncesi dönemde gümrük birlikleri serbest ticaret yönünde at›lm›fl bir ad›m olarak kabul edilmifl ve bu nedenle gümrük birlikleri pozitif refah etkilerine sahip giriflimler olarak kabul edilmifltir. Tam rekabet ve serbest ticaret dünya refah›n›n artt›r›lmas› için en iyi politikad›r. Di¤er bir ifadeyle tam rekabet ve serbest ticaret, dünya refah›n›n artt›r›lmas› için birinci en iyi politikad›r. Dolay›s›yla serbest ticaretin önündeki tarife ve tarife d›fl› engelSIRA S‹ZDE lerin kald›r›lmas›na yönelik giriflimler de dünya refah›n›n artt›r›lmas›na olumlu katk›lar yapmaktad›r. Tam rekabetin varsay›mlar›nda biri, özel maliyet ile sosyal maliyet (özel D Ü fi Ü N E L ‹önemli M fayda ile sosyal fayda) aras›ndaki fark›n s›f›r olmas›d›r. Di¤er bir ifadeyle bir mal›n piyasa fiyat›,S Oo Rmal›n üretiminin hem onu üreten özel kiflilere (özel maliyet/özel U fayda) olan maliyetini ve onlara sa¤lad›¤› fayday› hem de topluma olan maliyetini ve sa¤lad›¤› fayday› göstermektedir. Tam rekabet koflullar›nda özel maliyet (özel D‹KKAT fayda) ile sosyal maliyet (sosyal fayda) aras›nda bir sapma olmaz. Fakat bu varsay›m›n gerçeklere ters düflmesi de olas›d›r. Gerçek hayatta devlet müdahaleleri, üreSIRA S‹ZDEveya özel monopoller, özel maliyet (özel fayda) ile sosyal matimdeki d›flsall›klar liyet (sosyal fayda) aras›nda bir sapma yaratmaktad›r. Bu durumda tam rekabet koflullar›ndanAMAÇLARIMIZ söz edilemez ve sadece serbest ticaret uygulamalar›yla üretimde ve tüketimde Pareto optimumu sa¤lanamaz. N N K ‹ T A P Pareto optimumu K ‹ T ve A Pekonominin genel dengesi konular› için Mikro Ekonomi (Zeynel Dinler, Bursa: Ekin Yay›nlar›, 2009) ve Mikroiktisat (Muammer Yaylal›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, 2004) adl› kitaplara bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET MAKALE MAKALE www.hedefaof.com 65 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Pareto optimumunun sa¤lanamad›¤› durumlarda, sapmay› ortadan kald›rmaya yönelik tedbirler almak yerine mevcut k›s›tlamalar› dengeleyecek yeni k›s›tlay›c› önlemler al›nmas› ülke refah› aç›s›ndan daha yararl› olabilir. Birinci en iyi politika olarak kabul edilen tam rekabet ve serbest ticaretin gerçekleflmedi¤i durumda mevcut k›s›tlamalar› dengeleyecek yeni k›s›tlay›c› önlemlerin uygulanmas›, ikinci en iyi politikalar› oluflturmaktad›r (Seyido¤lu, 2003: 214-216). Gümrük birlikleri, ikinci en iyi teorisinin en bilinen uygulama alanlar›ndan biridir. Gümrük birliklerinde gümrük birli¤ine üye ülkeler aras›ndaki ticarette uygulanan engeller kald›r›l›rken gümrük birli¤ine üye olmayan ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesi uygulamas› söz konusudur. Gümrük birliklerinde üye ülkeler aras›ndaki ticaret engelleri kald›r›l›rken üye olmayan ülkelere yönelik ticaret engelleri uygulamas› sürdürülmekte ancak ortak bir uygulamaya dönüflmektedir. Bu durumda ise refahtaki net de¤iflme, her zaman art›fl yönünde olmayabilir. Nitekim Viner, gümrük birliklerinin statik etkilerine yönelik analizlerinde, oluflturulan her gümrük birli¤inin ülke refah›n› artt›rmayabilece¤ini kan›tlam›flt›r. Bilindi¤i gibi, oluflturulan gümrük birli¤inin ticaret sapt›rma etkisinin ticaret yaratma etkisinden büyük olmas›, ülke refah›n› olumsuz yönde etkilemektedir. Gümrük Birliklerinin Dinamik Etkileri Gümrük birlikleri statik etkilerinin yan› s›ra uzun dönemde baflka önemli etkiler yaratmaktad›r. Dinamik etkiler olarak bilinen bu etkiler, ilk kez Bela Balassa taraf›ndan incelenmifltir. Balassa, Ekonomik Entegrasyon Teorisi (The Theory of Economic Integration) adl› kitab›nda gümrük birliklerinin dinamik etkilerini; artan rekabet, ölçek ekonomileri, yat›r›mlar› özendirme, teknolojik ilerleme ve kaynak verimlili¤indeki art›fl olarak belirlemifltir. Son y›llarda yap›lan ampirik çal›flmalar gümrük birliklerinin dinamik etkilerinin statik etkilerinden yaklafl›k alt› kat daha fazla oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r: • Artan rekabet: ‹thalat tarifeleri, ithalat kotalar› ve di¤er ticaret engelleri, ülke içinde monopolleri ve verimsiz firmalar› teflvik etmektedir. Gümrük birlikleri ise üye ülkeler aras›ndaki ticaretin önündeki engelleri kald›rarak rekabeti artt›rmaktad›r. Böylece piyasada sadece verimli firmalar faaliyette bulunabilmekte, verimsiz firmalar piyasadan çekilmekte ve monopoller ortadan kalkmaktad›r. Artan rekabet ortalama üretim maliyetlerinin düflmesine neden olarak tüketicinin yarar›na sonuçlar do¤urmaktad›r. • Ölçek ekonomileri: Gümrük birlikleri, piyasalar›n genifllemesine yol açmaktad›r. Bu durumda firmalar genifllemifl piyasan›n taleplerini karfl›layabilmek için daha fazla üretim yapmakta ve böylece ölçek ekonomilerinden yararlanabilmektedir. Ancak son y›llarda gümrük birli¤ine üye olmayan ülkelerin de ihracat hacimlerini artt›rarak ölçek ekonomilerinden yararland›klar› görülmektedir. Bu durum, ülkelerin d›fl ticarette ölçek ekonomilerinden yararlanabilmeleri için gümrük birli¤i gibi bir ekonomik entegrasyona kat›lmalar›n›n flart olmad›¤›n› ortaya koymaktad›r. SIRA S‹ZDEyararlanabiÜlkeler bir ekonomik entegrasyona kat›lmadan nas›l ölçek ekonomilerinden lirler? D Ü fi Ü N E L ‹ M • Yat›r›mlar› özendirme: Gümrük birliklerinin piyasalar›n genifllemesine yol açmas›, yabanc› yat›r›mlar› teflvik etmektedir. Yabanc› yat›r›mc›lar, geniflleS O R U gümrük biryen piyasalar ve artan rekabetten yararlanmak için yat›r›mlar›n› Dinamik etkiler: Dinamik etkileri sadece gümrük birlikleri ile s›n›rlamak do¤ru de¤ildir. Dinamik etkiler, gümrük birliklerinin yan› s›ra di¤er ekonomik entegrasyon türlerinde de ortaya ç›kabilen etkilerdir. Ölçek ekonomileri: Üretim hacminin genifllemesi nedeniyle ortalama üretim maliyetlerinin düflmesinden kaynaklanan ölçek ekonomileri, içsel ölçek ekonomileri ve d›flsal ölçek ekonomileri olarak ikiye ayr›lmaktad›r. ‹çsel ölçek ekonomileri, firman›n kendisinden kaynaklanan maliyet tasarruflar›d›r. D›flsal ölçek ekonomileri ise firman›n mensubu oldu¤u endüstriden kaynaklanan maliyet tasarruflar›d›r. Endüstride üretim ölçe¤inin artmas› firmalara maliyet tasarrufu sa¤l›yorsa firmalar›n d›flsal ölçek ekonomilerinden yararland›¤› kabul edilmektedir. 6 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 66 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› li¤ine üye olan ülkelere kayd›rabilmektedir. Ayr›ca gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde etkinli¤i artt›rarak millî gelirde art›fla neden olabilmektedir. Millî gelirdeki art›fl ise tasarruflar› ve yat›r›mlar› artt›r›c› etki yaratmaktad›r. • Teknolojik ilerleme: Gümrük birli¤ine üye olan ülkelerde teknolojik ilerleme h›zlanmaktad›r. Artan rekabet nedeniyle firmalar araflt›rma-gelifltirme faaliyetlerine daha fazla harcama yapmakta ve di¤er ülkelerden teknoloji transferi önem kazanmaktad›r. • Kaynak verimlili¤indeki art›fl: Esasen kaynak verimlili¤indeki art›fl gümrük birli¤inin de¤il, ortak pazar›n ortaya ç›kard›¤› bir dinamik etkidir. Ortak pazar kapsam›nda üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›, kaynak verimlili¤ini artt›rmakta ve bu yolla üye ülkelerin refah›n›n yükselmesine neden olabilmektedir (Salvatore, 2007: 346-347). Uluslararas› ticareti aç›klamaya yönelik yeni d›fl ticaret teorilerinin geliflimine paralel olarak, klasik gümrük birli¤i teorisi olarak da nitelendirilebilecek Viner’in gümrük birli¤i teorisi sorgulanmaya bafllam›flt›r. Ancak teorideki geliflmelere ra¤men gümrük birliklerini statik ve dinamik etkiler üzerinden inceleyen klasik gümrük birli¤i teorisi önemini ve güncelli¤ini korumay› sürdürmektedir (Karluk, 2009: 288). EKONOM‹K ENTEGRASYON ÖRNEKLER‹ Günümüzde ekonomik entegrasyonlara çok say›da örnek verilebilir. Kuflkusuz en güçlü ve baflar›l› entegrasyon örne¤i Avrupa Birli¤i’dir. Avrupa Birli¤i d›fl›nda Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi, 1990’l› y›llarda Amerika k›tas›nda oluflturulmufl bir ekonomik entegrasyon örne¤idir. Di¤er bir ekonomik entegrasyon örne¤i, Latin Amerika ülkeleri aras›nda oluflturulmufl olan Mercosur’dur. Bu iki örnek d›fl›nda farkl› bölgelerden farkl› örnekleri incelemek de mümkündür. Avrupa Birli¤i Uluslarüstü (supranasyonel) kurulufl: Üye ülkeler aras›nda karar alma sürecinde yetki paylafl›m›n›n oldu¤u kurulufltur. Üye ülkeler karar alma sürecinde yetkilerini uluslarüstü kuruluflun kurumlar› arac›l›¤›yla paylafl›rlar. Herhangi bir ülkenin al›nacak karara red oyu vermesi durumunda, e¤er yeterli ço¤unluk sa¤lanm›flsa, karar al›n›r ve o karar red oyu kullanan ülke de dâhil olmak üzere tüm üye ülkeleri ba¤lar. Avrupa Birli¤i (AB), temelleri 1952 y›l›nda Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT) ile at›lan, günümüzün en baflar›l› ekonomik entegrasyon örne¤idir. Almanya, Fransa, ‹talya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’un bir araya gelerek oluflturdu¤u AKÇT, üye ülkeler aras›nda kömür ve çelik endüstrilerinde ortak pazar yaratmay› hedeflemifltir. Kurucu ülkeler, uluslarüstü (supranasyonel) kurulufl niteli¤ine sahip olan AKÇT’nin oluflumundan yaklafl›k befl y›l sonra, bafllatt›klar› ekonomik entegrasyon sürecini gelifltirmeye ve güçlendirmeye karar vermifller ve 1957 y›l›nda Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET)’nu kuran Roma Antlaflmas›’n› imzalam›fllard›r. Ayn› tarihte, nükleer enerji alan›nda faaliyette bulunmak üzere Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (EURATOM), ayn› ülkeler taraf›ndan kurulan üçüncü topluluk olarak hayata geçmifltir. Söz konusu üç toplulu¤un ortak özelli¤i, her birinin uluslarüstü kurulufl niteli¤ine sahip olmas›d›r. AET üye ülkeler aras›nda bütün endüstrileri kapsayacak flekilde bir ortak pazar oluflturmay› amaçlam›flt›r. Bu amaç do¤rultusunda öncelikle üye ülkeler aras›nda bir gümrük birli¤i oluflturulmufltur. Üye ülkeler daha sonra nihai hedef olan ortak pazar hedefine ulaflmak için gerekli çal›flmalara bafllam›flt›r. Bu süreçte AKÇT, AET ve EURATOM’un kurumlar› birlefltirilmifl ve üç topluluk Avrupa Topluluklar› (AT) olarak adland›r›lm›flt›r. AT bu dönemde, ortak pazar oluflturma sürecine paralel olarak üç geniflleme süreci yaflam›flt›r. ‹lk geniflleme sürecinde Birleflik Krall›k, ‹rlanda ve Danimarka, ikinci geniflleme sürecinde Yunanistan, üçüncü geniflleme sürecinde ise ‹spanya ve Portekiz’in tam üyelikleri gerçekleflmifltir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 67 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar S O R U AT’nun ortak pazar süreci, gümrük birli¤i süreci kadar kolay olmam›flt›r. 1970’li y›llar›n genel ekonomik konjonktürü, genifllemelerin etkileri ve baz› üye ülkelerin D‹KKAT sürece geç uyumlar› ortak pazar sürecini yavafllatm›fl ve zorlaflt›rm›flt›r. AT, ortak pazar hedefine ancak 1 Ocak 1993 tarihi itibariyle ulaflabilmifltir. SIRA S‹ZDE Antlaflmas› Ortak pazar hedefine ulaflan AT, 1992 y›l›nda imzalanan Maastricht ile ekonomik birlik oluflturma yönünde önemli bir ad›m atm›fl ve üye ülkeler aras›nda Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) yaratma karar› alm›flt›r. Ayr›ca MaasAMAÇLARIMIZ tricht Antlaflmas› ile AT, AB ad›n› alm›flt›r. AB’de EPB, 1 Ocak 2002 tarihinde oluflturulmufl; bu tarihte AB’nin ortak para birimi olan euro tedavüle girmifltir. Euro, AB’ye üye ülkelerin tümü taraf›ndan deK ‹ T A P ¤il, 2012 y›l› itibariyle on yedi üye ülke taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Bunun nedeni, Birleflik Krall›k ve Danimarka’n›n euro uygulamas›n›n d›fl›nda kalmay› seçme hakk› (opt-out) bulunmas›; Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Bulgaristan, TELEV‹ZYON Romanya, Letonya, Litvanya ve ‹sveç’in ise euroya geçifl için sa¤lanmas› gereken Maastricht Kriterleri’ni sa¤layamam›fl olmas›d›r. N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Maastricht Kriterleri’nin detaylar› için http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/maastric/dileklis/kri‹NTERNET ter.pdf sitesine bak›n›z (Eriflim tarihi: 3 Nisan 2012). ‹NTERNET AB’nin, ekonomik entegrasyon sürecinde katetti¤i mesafe incelendi¤inde, benMAKALE zeri görülmemifl bir baflar› elde etti¤i görülmektedir. AB, ekonomik entegrasyon aflamalar›n›n sonuncusu olan ekonomik birlik aflamas›na ulaflm›flt›r. Ancak ekonomik birlik aflamas›nda üye ülke say›s› yirmi yediye ulaflm›flt›r. Birbirinden farkl› ekonomik geliflmifllik düzeylerine sahip yirmi yedi ülkenin para ve maliye politikalar›n› ortak hâle getirmek ve tek elden yönetmek günümüzün küresel mali kriz koflullar›nda biraz fazla zaman alacak olsa da bu durum, AB’nin elde etti¤i ekonomik entegrasyon baflar›s›n› gölgeleyememektedir. MAKALE Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), ekonomik entegrasyon aflamalar›ndan serbest ticaret bölgesine verilebilecek bir örnektir. NAFTA, 1994 y›l›nda ABD, Kanada ve Meksika taraf›ndan oluflturulmufltur. NAFTA, Kuzey Amerika Bölgesi’nde mallar›n ve hizmetlerin serbest ticaretine olanak tan›maktad›r. Kanada ve Meksika ABD’nin en önemli ticaret partnerleridir. NAFTA’dan önce Kanada ile ABD aras›nda 1989 y›l›na dayanan bir serbest ticaret anlaflmas› mevcuttu. Meksika ise NAFTA anlaflmas›n›n imzaland›¤› 1993 y›l›nda ABD’ye gerçeklefltirdi¤i 40 milyar dolarl›k ihracat› ve ABD’den gerçeklefltirdi¤i 41 milyar dolarl›k ithalat› ile ABD’nin Kanada’dan sonra üçüncü büyük ticaret partneri idi. 2008 y›l› itibariyle NAFTA ülkeleri aras›ndaki mal ticareti, NAFTA öncesine oranla üç kat artarak 946 milyar dolara ulaflm›flt›r. NAFTA, mal ve üretim faktörleri piyasalar›nda rekabeti artt›rarak mallar›n ve özellikle ABD’de yüksek olan iflgücü ücretlerinin düflmesine neden olmufltur. ABD’deki niteliksiz iflgücü ücretlerinin yaklafl›k alt›da biri düzeyinde olan Meksika iflgücü ücretleri, ABD’de niteliksiz iflgücünün iflsiz kalmas›na neden olmufltur. Bu dönüflüm, ABD’de nitelikli ifllerin artmas› ile sonuçlanm›flt›r. Meksika’n›n NAFTA’dan elde etti¤i kazançlar ise ABD ve Kanada’ya oranla daha s›n›rl› görünmektedir. Bunun nedenleri aras›nda, Meksika’n›n ekonomik kurumlar›n›n di¤er iki ülkeye k›yasla daha zay›f olmas› ve ekonomik reformlar›n yetersizli¤i gösterilmektedir (Salvatore, 2007: 353-354). www.hedefaof.com K ‹ T A P TELEV‹ZYON 68 ‹NTERNET MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON Uluslararas› ‹ktisat Politikas› NAFTA ile ilgili ‹ N T Edetayl› R N E T bilgi için http://www.naftanow.org/ sitesine bak›n›z (Eriflim tarihi: 8 Nisan 2012). Güney Amerika Ortak Pazar› MAKALE Güney Amerika Ortak Pazar› (Mercosur), Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paraguay taraf›ndan 1991 y›l›nda oluflturulmufltur. 2006 y›l›nda Venezüella da Mercosur’e kat›lm›flt›r. Mercosur ülkeleri 1995 y›l›nda gümrük birli¤ini tamamlam›fl ve ortak pazar yaratmay› hedefleyen bir ekonomik entegrasyona dönüflmüfltür. Mercosur, Güney Amerika için önemli bir entegrasyon giriflimi olmas›na ra¤men kendinden beklenilen baflar›y› henüz elde edememifltir. Bunun en önemli nedeni, üye ülkelerin ekonomik kalk›nma düzeyleri aras›nda belirgin farklar bulunmas›d›r. Arjantin ve Brezilya Güney Amerika’n›n en geliflmifl ekonomileri aras›nda yer al›rken Uruguay ve Paraguay daha az geliflmifl ekonomilere sahiptir. Bu durum ise ülkeler aras›nda, ortak pazardan elde edilecek kazançlar yönüyle dengesizlik yaratmakta ve ülkelerin, özellikle de Uruguay ve Paraguay’›n ekonomik entegrasyondan beklentilerini zay›flatmaktad›r (Karluk, 2007: 567). Mercosur oluflturulduktan sonraki dört y›l içinde üye ülkeler aras›ndaki ticaret üç kat artm›flt›r. Bu art›fl, dünya ticaret hacminin art›fl›na neden oldu¤u için, bir baflar› olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak di¤er taraftan Mercosur’un ticaret sapt›rma etkisi yaratt›¤› da iddia edilmektedir. Örne¤in Mercosur nedeniyle Brezilya’n›n korunan ve verimsiz otomobil endüstrisi, Arjantin otomobil piyasas›nda Mercosur d›fl›-düflük maliyetli otomobilleri piyasa d›fl›nda b›rakacak flekilde büyük bir pay elde etmifltir. Bu durum, Mercosur’un ticaret sapt›rma etkisine iflaret etmektedir (Krugman, Obstfeld, 2009: 242). www.hedefaof.com 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar 69 Özet N A M A Ç 1 Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemeleri aç›klamak Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi çal›flmalar› II. Dünya Savafl› sonras›nda bafllam›flt›r. Savafl sonras›nda yeni bir dünya ekonomik düzeni yaratmay› amaçlayan ülkeler Bretton Woods Konferans›’nda IMF ve Dünya Bankas›n›n yan› s›ra uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin kurallar gelifltirmek üzere bir uluslararas› kurulufl (Uluslararas› Ticaret Örgütü-ITO) kurulmas›na karar vermifltir. ITO ile ilgili ülkeler aras› görüflmelerde uzlaflma sa¤lanamamas› üzerine bu giriflimden vazgeçilmifl ve uluslararas› ticaretin bir anlaflma ile düzenlenmesine karar verilmifltir. Bu karar üzerine 1947 y›l›nda Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaflmas› (GATT 1947) imzalanm›flt›r. GATT 1947’nin temel amac›, tarife ve tarife d›fl› engelleri kald›rarak uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi olmufltur. GATT 1947, uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemeleri, günümüzde Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) taraf›ndan da benimsenmifl olan befl temel ilke çerçevesinde gerçeklefltirmifltir. Bu ilkeler, uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas›, uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi, uluslararas› ticaretin fleffaflaflt›r›lmas›, uluslararas› ticarette adil rekabet kurallar›n›n benimsenmesi, uluslararas› ticaretin ekonomik kalk›nmay› desteklemesi ve ekonomik reformu teflvik etmesi ilkeleridir. GATT 1947’nin en önemli baflar›s›, y›llar içinde sanayi ürünleri ticaretinde gümrük tarifelerini kademeli olarak indirmek olmufltur. Ancak GATT 1947’nin bir uluslararas› kurulufl olmay›p çoktarafl› bir uluslararas› anlaflma olmas›, uluslararas› ticaretin düzenlenmesinde baz› önemli zay›f yönler ortaya ç›karm›flt›r. GATT 1947’nin en zay›f yönü, tar›m ve tekstil gibi az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u alanlar›n GATT 1947’nin kapsam›n›n d›fl›nda tutulmufl olmas›d›r. Bu eksiklik, GATT 1947’nin sadece geliflmifl ülkelerin ç›karlar›na hizmet eden bir anlaflma olarak an›lmas›na neden olmufltur. GATT 1947’nin uluslararas› kurulufl olmamas›, ülkelere kendi ç›karlar›na uygun bulmad›klar› düzenlemeleri uygulamama keyfiyeti vermifltir. Ayr›ca, uluslararas› ticaret uyuflmazl›klar›n› çözme mekanizmas›n›n iflleyiflindeki zorluklar da GATT 1947’nin di¤er bir zay›f yönünü oluflturmufltur. 1995 y›l›nda kurulan DTÖ, GATT 1947’nin zay›f yönlerini güçlendirmifl ve uluslararas› düzenleme yap›lacak faaliyet alanlar›n› geniflletmifltir. DTÖ Anlaflmas› toplam dört Ek’ten oluflan, kapsaml› bir anlaflmad›r. EK 1 A’da GATT 1994’ü de kapsayan Mal Ticaretinde Çok Tarafl› Anlaflmalar, EK 1 B’de Hizmetler Ticareti Genel Anlaflmas› (GATS) ve Ekleri, EK 1 C’de Ticaretle ‹lgili Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› (TRIPS) yer almaktad›r. EK 2’de Anlaflmazl›klar›n Çözümlenmesinde Kural ve Yöntemleri Tespit Eden Mutabakat Metni (DSU), EK 3’de Ticaret Politikalar›n› Gözden Geçirme Mekanizmas› ve EK 4’te ise Çoklu Ticaret Anlaflmalar› mevcuttur. Anlaflma’n›n içeri¤inden anlafl›ld›¤› gibi DTÖ, uluslararas› mal ticaretinin yan› s›ra baflka alanlar› da düzenleme yetkisine sahip bir uluslararas› kurulufla dönüflmüfltür. N AM A Ç 2 Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi sürecindeki temel sorunlar› belirlemek. GATT 1947 sürecinde ve DTÖ’nün ilk y›llar›nda uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi müzakerelerinde aktif rolü geliflmifl ülkeler üstlenmifl ve müzakereler onlar›n ç›karlar› do¤rultusunda flekillenmifltir. Müzakerelerde geliflmifl ülkelerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u alanlarda serbestleflme sa¤lanm›fl; az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u alanlar geliflmifl ülkeler için hassas alanlar kabul edilmifl ve onlar üzerindeki korumac› uygulamalar sürdürülmüfltür. 1980’li y›llarda d›fla aç›k ekonomi politikalar›n›n benimsenmeye bafllanmas›, küreselleflmenin h›z kazanmas› ve Uruguay Ticaret Turu sonras›nda DTÖ’nün kurulmas›yla birlikte uluslararas› düzenleme yap›lacak alanlar›n artmas›, var olan asimetriyi daha da belirgin hâle getirmifltir. Üye ülkeler ülkeler aras›ndaki asimetri, uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi sürecindeki temel ve yap›sal bir sorundur. Geliflmifl ülkelerin Singapur konular› olarak adland›r›lan, yat›r›mlar, rekabet, kamu al›mlar›n- www.hedefaof.com 70 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› da fleffafl›k ve ticaretin kolaylaflt›r›lmas› konular›n›n DTÖ kapsam›na al›nmas› yönündeki talepleri ile az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi konusuna verdikleri öncelik örtüflmemekte, zengin-kuzey ile yoksul-güney aras›ndaki çat›flmay› belirgin hâle getirmektedir. Ç›kar çat›flmalar›, küreselleflme karfl›tlar›n›n gösterileriyle birleflmekte ve DTÖ görüflmeleri birer protesto eylemine dönüflmektedir. DTÖ, giderek artan sorunlara ve uyumsuzlara çözüm bulabilmek, artan elefltirilere yan›t verebilmek ve az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ekonomik kalk›nma süreçlerine destek olmak üzere, 2001 y›l›nda Doha Kalk›nma Gündemi ad› alt›nda yeni bir ticaret turu bafllatm›flt›r. Doha Kalk›nma Gündemi kapsam›na tar›m ürünleri ticaretine uygulanan sübvansiyonlar›n kald›r›lmas› ve yüksek tarifelerin düflürülmesi, tar›m d›fl› ürünlerde pazara giriflin kolaylaflt›r›lmas› ve hizmet ticaretinin serbestlefltirilmesi konular› al›nm›flt›r. Doha Kalk›nma Gündemi çerçevesinde sürdürülen müzakerelerde tar›m ürünleri ticaretine uygulanan ihracat sübvansiyonlar›n›n kald›r›lmas›, tar›msal üretime verilen iç sübvansiyonlar›n aflamal› olarak azalt›lmas› ve tüm ürünlerde tarifelerin düflürülmesi öngörülmektedir. Ancak ülkeler aras›ndaki anlaflmazl›klar nedeniyle Doha Kalk›nma Gündemi Müzakereleri Temmuz 2006’da süresiz olarak ask›ya al›nm›flt›r. N A M A Ç 3 Ekonomik entegrasyonlar›n uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesine iliflkin düzenlemelerle uyumunu saptamak Gümrük birlikleri ve serbest ticaret bölgeleri uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi çabalar›na karfl›t giriflimler gibi görünmektedir. Ancak GATT 1947 ve günümüzde DTÖ’nün kapsam›nda uluslararas› mal ticaretini düzenleyen GATT 1994, uluslararas› ticaretin serbestleflmesi sürecine karfl›t gibi görünen ekonomik entegrasyonlara belirli flartlar dâhilinde izin vermektedir. GATT 1947’nin XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve serbest ticaret bölgelerini uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› ilkesinin alt ilkesi olan en çok kay›r›lan ülke ilkesinin istisnalar› kapsam›nda de¤erlendirmifltir. Günümüzde de GATT 1994’ün XXIV. maddesi gümrük birlikleri- N AM A Ç 4 ni ve serbest ticaret bölgelerini ayn› istisna kapsam›nda de¤erlendirmeyi sürdürmektedir. GATT 1994’ün XXIV. maddesine göre ülkeler aras›nda oluflturulan gümrük birli¤inin veya serbest ticaret bölgesinin istisna kapsam›nda yer almas› için üç koflulu sa¤lamas› gerekmektedir. Bunlardan ilki, oluflturulan gümrük birli¤inin veya serbest ticaret bölgesinin üye ülkeler aras›nda ticareti art›rmas› gere¤idir. ‹kinci koflul, üye ülkelerin gümrük birli¤inin veya serbest ticaret bölgesinin d›fl›nda kalan ülkelere karfl› yeni ve daha s›k› koruyucu önlemler gelifltirmemesi; üçüncü koflul ise söz konusu ekonomik entegrasyonun makul bir süre içinde ve bir plan çerçevesinde hayata geçirilmesidir. Ekonomik entegrasyon teorisini aç›klamak Ekonomik entegrasyon teorisi, ekonomik entegrasyon oluflturmak üzere bir araya gelen ülkelerin, di¤er ülkelere ay›r›mc›l›k uygulayarak kendi aralar›ndaki ticarete uygulad›klar› ticaret engellerini kald›rmalar›n›n yaratt›¤› etkileri incelemektedir. Teoriye göre ülkeler aras› ticari ve ekonomik ba¤›ml›l›¤›n en az oldu¤u ekonomik entegrasyon aflamas› tercihli ticaret düzenlemeleridir. Tercihli ticaret düzenlemelerini serbest ticaret bölgeleri, gümrük birlikleri, ortak pazarlar ve ekonomik birlikler izlemektedir. Ekonomik entegrasyonlar›n ekonomik etkileri, en temel ekonomik entegrasyon biçimi olan gümrük birlikleri üzerinden analiz edilmektedir. Gümrük birliklerinin ekonomik etkileri sistematik bir flekilde ilk kez Jacop Viner taraf›ndan incelenmifltir. Viner’den önce gümrük birlikleri serbest ticaret için at›lm›fl bir ad›m olarak de¤erlendirilmifl ve bu nedenle gümrük birlikleri pozitif refah etkilerine sahip giriflimler olarak kabul edilmifltir. Ancak Viner gümrük birliklerinin negatif refah etkiler de do¤urabilece¤ini kan›tlam›flt›r. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma ve ticaret sapt›rma etkileri, gümrük birliklerinin statik etkileri olarak adland›r›lmaktad›r. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde etkinli¤i artt›rmakta ve dünya refah›n› olumlu yönde etkilemektedir. Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisi ise kaynak tahsisinde etkinli¤i azaltmakta ve dünya refah›n› olumsuz yönde etkilemektedir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, bir mal› yüksek maliyetle üreten bir gümrük birli¤i üyesi ülkenin ayn› mal› daha düflük maliyetle üreten di¤er gümrük birli¤i üyesi ülkeden sat›n ald›¤›nda ortaya ç›kmaktad›r. Ticaret yaratma etkisi karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› uzmanlaflman›n bir sonucu olup kaynak tahsisinde etkinli¤e iflaret etmektedir. Dolay›s›yla gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisine sahip olmas›, refah›n artmas›na neden olmaktad›r. Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisi ise bir mal› yüksek maliyetle üreten bir ülkenin gümrük birli¤i öncesinde ayn› mal› en düflük maliyetle üreten ülkeden sat›n al›rken, gümrük birli¤i sonras›nda ayn› mal› daha yüksek maliyetle üreten gümrük birli¤i ülkesinden sat›n almaya bafllamas›yla ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda ticaret, en verimli-gümrük birli¤i d›fl› ülkeden daha az verimli-gümrük birli¤i ülkesine kaymaktad›r. Ancak gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkisinin varl›¤›nda da bir ticaret yaratma etkisi ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla ticaret sapt›rma etkisine sahip olan gümrük birliklerinin net refah etkisini belirleyebilmek için ticaret yaratma etkisi ile ticaret sapt›rma etkisi karfl›laflt›r›lmal›d›r. Ticaret yaratma etkisi ticaret sapt›rma etkisinden büyük oldu¤unda gümrük birli¤inin net refah etkisi pozitif, küçük oldu¤unda ise negatif olacakt›r. Gümrük birlikleri k›sa dönem-statik etkilerin yan› s›ra uzun dönem-dinamik etkilere de sahiptir. Dinamik etkiler artan rekabet, ölçek ekonomileri, yat›r›mlar› özendirme, teknolojik ilerleme ve kaynak verimlili¤indeki art›fl etkileridir. Son y›llarda yap›lan ampirik çal›flmalara göre gümrük birliklerinin dinamik etkileri, statik etkilerine göre yaklafl›k alt› kat daha fazlad›r. Ayr›ca gümrük birlikleri, ikinci en iyi teorisinin en bilinen uygulama alanlar›ndan biridir. ‹kinci en iyi teorisine göre, Pareto optimumunun sa¤lanamad›¤› durumlarda, sapmay› ortadan kald›rmaya yönelik tedbirler almak yerine mevcut k›s›tlamalar› dengeleyecek yeni k›s›tlay›c› önlemler al›nmas› ülke refah› aç›s›ndan daha yararl› olabilir. Birinci en iyi politika olarak kabul edilen tam rekabet ve serbest ticaretin gerçekleflmedi¤i durumda mevcut k›s›tlamalar› dengeleyecek yeni k›s›tlay›c› önlemlerin uygulanmas›, ikinci en iyi politikalar› oluflturmaktad›r. N AM A Ç 5 71 Farkl› co¤rafyalardan ekonomik entegrasyon örnekleri vermek. Günümüzde ekonomik entegrasyonlara çok say›da örnek vermek mümkündür. Kuflkusuz en güçlü ve baflar›l› entegrasyon örne¤i AB’dir. AB, ekonomik entegrasyon aflamalar›ndan ortak pazar› tamamlam›fl, ekonomik birlik aflamas›na ulaflmay› hedefleyen bir ekonomik entegrasyondur. Bu hedef do¤rultusunda Ekonomik ve Parasal Birlik süreci bafllam›fl ve 2002 y›l›nda tek para birimi olan euro tedavüle girmifltir. Ancak 2008 y›l›nda bafllayan ve di¤er ekonomiler gibi AB ekonomisini de derinden etkileyen küresel mali kriz, AB’nin ekonomik birlik yolunda ilerleme sürecini yavafllatm›flt›r. NAFTA, ekonomik entegrasyon aflamalar›ndan serbest ticaret bölgelerine verilebilecek bir örnektir. 1994 y›l›nda ABD, Kanada ve Meksika taraf›ndan oluflturulan NAFTA, üye ülkeler aras›nda mallara ve hizmetlere serbest dolafl›m hakk› tan›maktad›r. 2008 y›l› itibariyle NAFTA ülkeleri aras›ndaki mal ticareti, NAFTA öncesine oranla üç kat artm›flt›r. Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paraguay taraf›ndan 1991 y›l›nda oluflturulan Mercosur ise ekonomik entegrasyon aflamalar›ndan ortak pazara verilebilecek bir örnektir. Mercosur, Latin Amerika ülkeleri için önemli bir entegrasyon giriflimi olmas›na ra¤men kendinden beklenilen baflar›y› henüz elde edememifltir. Bunun en önemli nedeni, üye ülkelerin ekonomik kalk›nma düzeyleri aras›nda belirgin farklar bulunmas›d›r. www.hedefaof.com 72 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. GATT 1947 için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Uluslararas› ticaretin serbestleflmesi için çal›flan uluslararas› bir kurulufltur. b. Uluslararas› parasal iflbirli¤ini güçlendirmeyi amaçlayan bir kurulufltur. c. Ülkelere altyap› projeleri için finansman sa¤layan uluslararas› bir kurulufltur. d. Çok tarafl› bir uluslararas› anlaflmad›r. e. 1947 y›l›nda kabul edilen uluslararas› parasal sistemin ad›d›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi GATT 1947’nin ve DTÖ’nün temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› b. Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi c. Uluslararas› ticaret hacminin ekonomik entegrasyonlar arac›l›¤›yla artt›r›lmas› d. Uluslararas› ticarette adil rekabet kurallar›n›n benimsenmesi e. Uluslararas› ticaretin ekonomik kalk›nmay› desteklemesi 3. GATT 1947’nin öncelikli hedefi ne olmufltur? a. ‹thalat tarifelerinin düflürülmesi b. Tarife d›fl› engellerin kald›r›lmas› c. Tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi d. Hizmet ticaretinin serbestlefltirilmesi e. ‹flgücünün serbest dolafl›m› 4. Tarifikasyon nedir? a. Tarifelerin kademeli olarak indirilmesi b. ‹thalat kotalar›n›n kademeli olarak ithalat tarifelerine dönüfltürülmesi c. ‹thalat tarifelerinin kademeli olarak ithalat kotalar›na dönüfltürülmesi d. Gönüllü ihracat k›s›tlamalar›n›n kademeli olarak ithalat tarifelerine dönüfltürülmesi e. Gönüllü ihracat k›s›tlamalar›n›n kademeli olarak ithalat kotalar›na dönüfltürülmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi DTÖ Anlaflmas›’n›n Ek’lerinden biri de¤ildir? a. Mal Ticaretinde Çok Tarafl› Anlaflmalar b. Hizmetler Ticareti Genel Anlaflmas› c. Ticaretle ‹lgili Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› d. Ticaret Politikalar›n› Gözden Geçirme Mekanizmas› e. Hizmet Politikalar›n› Gözden Geçirme Mekanizmas› 6. Gümrük birliklerinin ekonomik etkileri sistematik bir flekilde ilk kez kim taraf›ndan analiz edilmifltir? a. Adam Smith b. David Ricardo c. Jacob Viner d. John Stuart Mill e. Raul Prebisch 7. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹thalat düflük maliyetli gümrük birli¤i ülkesinden gerçekleflti¤inde ortaya ç›kmaktad›r. b. Net refah etkisi pozitiftir c. Net refah etkisi negatiftir d. Kaynak tahsisinde etkinli¤e iflaret etmektedir e. Gümrük birliklerinin statik etkilerinden biridir 8. Afla¤›dakilerden hangisi birinci en iyi politikad›r? a. Serbest ticaret b. Tarifikasyon c. Eksik rekabet d. Gümrük birli¤i e. Ortak pazar 9. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci en iyi teorisinin en bilinen uygulama alanlar›ndan biridir? a. Serbest ticaret bölgeleri b. Gümrük birlikleri c. Ortak pazarlar d. Ekonomik ve parasal birlikler e. Ekonomik birlikler 10. NAFTA nedir? a. Kuzey Avrupa ülkeleri aras›nda oluflturulmufl ortak pazard›r b. Latin Amerika ülkeleri aras›nda oluflturulmufl serbest ticaret bölgesidir c. Latin Amerika ülkeleri aras›nda oluflturulmufl ortak pazard›r d. Kuzey Amerika ülkeleri aras›nda oluflturulmufl ortak pazard›r e. Kuzey Amerika ülkeleri aras›nda oluflturulmufl serbest ticaret bölgesidir www.hedefaof.com 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar “ 73 Yaflam›n ‹çinden DTÖ’ne göre, Avrupa borç krizinin uluslararas› ticareti olumsuz etkilemeye devam etmesi ile birlikte mallar›n küresel ticareti bu y›l yüzde 3.7 art›fl ile 2011 y›l›ndaki tahmini yüzde 5 büyümenin alt›nda kalacak. DTÖ Genel Direktörü Pascal Lamy, “2008-2009’da d›fl ticaretin çökmesinin üzerinden üç y›ldan fazla bir süre geçti ancak dünya ekonomisi ve ticareti k›r›lganl›¤›n› koruyor” dedi ve “Henüz düzlü¤e ç›km›fl de¤iliz” de¤erlendirmesinde bulundu. Geliflmifl ülkelerin yüzde 2’lik tahmini d›fl ticaret büyümesi dikkate al›nd›¤›nda, geliflmekte olan ülkelerin ihracatlar›ndaki tahmini yüzde 5.6 büyüme ile bu y›l da mallar›n d›fl ticaretindeki büyümeye öncülük edecekleri anlafl›lmaktad›r. DTÖ’ne göre 2013 y›l›nda d›fl ticaret, ticaret hacmindeki tahmini yüzde 5.6 geniflleme ile birlikte toparlanacak. 2012 y›l› için tahminler, küresel üretim büyümesinin yüzde 2.1 olaca¤› varsay›m›na dayan›yor. Bu oran geçen y›l için yüzde 2.4 seviyesindeydi. DTÖ tahminlere iliflkin riskler aras›nda, Avrupa’da beklenenden daha keskin bir daralma, Avrupa borç krizinin yay›lmas› ve jeopolitik riskleri gösterdi. Lamy, yavafl d›fl ticaret büyümesinin hükümetleri iç sanayilerini korumak için tedbirler almaya yöneltebilece¤ine de dikkat çekti. ” Kaynak: http://www.bloomberght.com/haberler/haber/1121425-dunya-ticareti-bu-yil-yuzde-37-artacak Eriflim tarihi: 21 Nisan 2012. Okuma Parças› Serbest ticaret bölgesi ile gümrük birli¤i aras›ndaki en temel fark, serbest ticaret bölgesinin bir bürokrasi yuma¤› olmas›, gümrük birli¤inin ise a¤›r bir bürokrasi yükü yaratmamas›d›r. Öncelikle gümrük birli¤ini ele alal›m. Gümrük birli¤i oluflturuldu¤unda tarifelerin belirlenmesi ve yönetimi nispeten kolayd›r: Mallar gümrük birli¤i s›n›r›na geldi¤inde belirlenen tarife üzerinden gümrük vergisi tahsil edilir; ondan sonra mallar gümrük birli¤i içinde serbest dolafl›ma girer. Mal yüklü bir konteynerin Fransa’n›n Marsilya liman›nda veya Hollanda’n›n Rotterdam liman›nda gemiden indirilmesi aras›nda, ödenecek gümrük vergisi yönüyle bir farkl›l›k olmayacakt›r. Çünkü mallar gümrük birli¤i içine hangi limandan girerse girsin, uygulanacak tarife ortak oldu¤u için ödenecek gümrük vergisi tutar› da ayn› olacakt›r. Ayr›ca mallar Almanya’n›n Münih kentine gitmek üzere t›rlara yüklendi¤inde ek bir gümrük tahsilat› sözkonusu olmayacakt›r. Bu sistemin basit bir flekilde iflleyebilmesi için gümrük birli¤ine üye ülkelerin gümrük birli¤i d›fl›ndaki ülkelere uygulanacak tarife oranlar› üzerinde anlaflmas› gerekmektedir: Uygulanacak tarife oran›n›n tüm gümrük birli¤i ülkelerinde ayn› olmas› gerekmektedir. Çünkü aksi bir uygulamada ithalatç›lar ödeyecekleri gümrük vergilerini minimize etmek için ithalat› en düflük tarifeyi uygulayan ülkeden gerçeklefltirecektir. Ancak ortak gümrük tarifesi uygulamas› göründü¤ü kadar basit de¤ildir: Ortak gümrük tarifesi uygulamas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde iflleyebilmesi için üye ülkelerin bu konudaki yetkilerini devredecekleri uluslarüstü bir kurulufla ihtiyaç duyulmaktad›r. Günümüzde en sa¤l›kl› iflleyen gümrük birli¤i, Avrupa Birli¤i ülkeleri aras›ndaki gümrük birli¤idir. Çünkü Avrupa Birli¤i ülkeleri aras›ndaki gümrük birli¤ine iliflkin tarife oran› ve di¤er benzeri kararlar, uluslarüstü niteli¤e sahip olan Avrupa Birli¤i kurumlar› taraf›ndan al›nmaktad›r. II. Dünya savafl›n›n y›k›c› ekonomik ve sosyal izlerini tafl›yan üye ülkelerin, ekonomik entegrasyonun bu izleri silece¤i düflüncesine sahip olmalar›, Avrupa Birli¤i’nin gümrük birli¤i baflar›s›na çok büyük katk› sa¤lam›flt›r. Ancak di¤er ekonomik entegrasyon örneklerinde böyle bir inanca ve gönüllülü¤e rastlamak mümkün de¤ildir. Örne¤in NAFTA’y› ele alal›m: NAFTA’ya üye olan ABD, Kanada ve Meksika’n›n tarifelerin yönetimini, oluflturacaklar› bir uluslarüstü kuruma devretmeleri olas› görünmemektedir. Bu nedenle NAFTA bir gümrük birli¤i de¤il, serbest ticaret bölgesidir. Dolay›s›yla üye ülkeler aras›nda mallar serbest dolaflmakta, fakat NAFTA d›fl›ndaki ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulanmamaktad›r. NAFTA d›fl›ndaki ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulanmay›fl›, farkl› bir sorun daha yaratmaktad›r. NAFTA kapsam›nda Meksika’l› iflçilerin üretti¤i gömlekler ABD’ne s›f›r tarifeyle, gümrük vergisiz girmektedir. Ancak örne¤in ABD’nin Meksika d›fl›ndaki ülkelerden ithal etti¤i gömleklere yüksek tarife uygulamak isterken, Meksika’n›n daha düflük tarife uygulad›¤›n› varsayal›m. Bu durumda Meksika’n›n düflük tarifeyle Bangladefl’ten ithal etti¤i gömleklerin, Meksika üzerinden ABD’ye s›f›r tarifeyle girmesine nas›l engel olunacakt›r? Bu durumda, ABD ve Meksika aras›nda serbest ticaret kurallar› geçerli olmas›na ra¤men, taraflar aras›ndaki ticarette s›n›rlarda gümrük kontrolü uygulamas› sürdürülmek zorundad›r. Örne¤imize dönersek, Meksika’dan ABD’ye girifl yap- www.hedefaof.com 74 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› mak üzere yola ç›kan gömlekler, ABD’ne ancak gömleklerin Meksika mal› oldu¤unu kan›tlayan belgelerin ibraz edilmesi halinde s›f›r tarifeyle girebilecektir. Öyleyse Meksika mal› gömlek ne demektir? E¤er gömlek Bangladefl’ten ithal ediliyor ve Meksika’l›lar sadece dü¤melerini dikiyorsa, bu gömlek büyük olas›l›kla Meksika mal› de¤ildir. Ama gömle¤in dü¤meleri d›fl›ndaki herfleyi Meksika’da üretiliyorsa, gömlek Meksika mal› olarak kabul edilecektir. Görüldü¤ü gibi, serbest ticaret bölgelerinde üye ülkeler aras›ndaki mal ticaretinde s›n›rlarda gümrük kontrollerinin sürdürülmesi yeterli olmamakta; ayr›ca mallar›n taraflar aras›nda s›f›r tarifeyle dolaflabilmesi için mallar›n menfleini gösteren menfle kurallar› benimsenmesi ve uygulanmas› gerekmektedir. Sonuç olarak; NAFTA gibi serbest ticaret bölgeleri büyük bir bürokrasi ve zaman kayb› yaratmaktad›r. Bu durum ise sözde serbest olan taraflar aras› ticaretin geliflmesine önemli bir engel oluflturmaktad›r. Kaynak: Krugman ve Obstfeld, 2009, s. 240. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. a 4. b 5. e 6. c 7. c 8. a 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “GATT 1947 Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “GATT 1947’nin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “GATT 1947’nin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “GATT 1947’nin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Ticaret Örgütü Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Entegrasyonlar›n Refah Etkileri: Gümrük Birlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ticaret Yaratma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birlikleri ve ‹kinci En ‹yi Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birlikleri ve ‹kinci En ‹yi Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 ‹thalat›na tarife uygulanan bir mala olan talep artt›¤›nda, bu talep art›fl› mal›n fiyat›nda bir art›fl yaratmamaktad›r. Mal›n fiyat›nda bir art›fl olmamas›, yerli üretimde ilave bir art›fl yaflanmas›n›; di¤er bir ifadeyle üretim sapma maliyetinde bir art›fl ortaya ç›kmas›n› önlemektedir. Ayr›ca talep art›fl›ndan sonraki tüketim sapma maliyeti, talep art›fl›ndan önceki tüketim sapma maliyeti ile afla¤› yukar› ayn› olmaktad›r. ‹thalat›na kota uygulanan bir mala olan talep artt›¤›nda, bu talep art›fl› mal›n fiyat›nda bir art›fl yaratmaktad›r. Mal›n fiyat›nda bir art›fl olmas›, yerli üretimde ilave bir art›fl yaflanmas›na; di¤er bir ifadeyle üretim sapma maliyetinde bir art›fl ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ayr›ca talep art›fl›ndan sonra, talep art›fl›ndan önceki duruma göre daha büyük bir tüketim sapma maliyeti ortaya ç›kmaktad›r. Üretim sapma maliyetindeki ve tüketim sapma maliyetindeki art›fllar, ilave bir refah kayb›na neden olmaktad›r. S›ra Sizde 2 Tar›m ürünleri, özellikle az geliflmifl ülkelerin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u ürünlerdir. Az geliflmifl ülkelerin uluslararas› ticaretten kazanç elde edebilmeleri, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olduklar› ürünleri, herhangi bir ticaret engeli ile karfl›laflmadan uluslararas› piyasalara satabilmelerine ba¤l›d›r. Di¤er taraftan tar›m ürünlerine dayal› ihracat yap›s›, az geliflmifl ülkelerin kalk›nma süreçlerine destek olmaktad›r. Az geliflmifl ülkelerde sermaye birikimi, tar›m ürünleri üretimi ve ihracat› ile bafllamaktad›r. Dolay›s›yla az geliflmifl ülkelerin kalk›nma sürecinde ileri aflamalara geçebilmeleri, tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi ile yak›ndan ilgilidir. S›ra Sizde 3 Tercihli ticaret düzenlemelerine 1932 y›l›nda Birleflik Krall›k ile ‹ngiliz Milletler Toplulu¤u’nu oluflturan ülkeler aras›nda oluflturulan ‹ngiliz Milletler Toplulu¤u Tercih Sistemi (Commonwealth Preference System) örnek olarak verilebilir. Serbest ticaret bölgelerine EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi)’y› örnek verilebilir. EFTA, 1960 y›l›nda Birleflik Krall›k, Avusturya, ‹sveç, Danimarka, Norveç, Portekiz ve ‹sviçre taraf›ndan oluflturulmufltur. Günümüzde EFTA’n›n kurucu ülkelerinden Norveç ve ‹sviçre d›fl›ndaki ülkeler, AB’ye üye olmufltur. www.hedefaof.com 3. Ünite - Uluslararas› Ticaretin Serbestlefltirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar Gümrük birliklerine Türkiye ile AB aras›nda, 1996 y›l› itibariyle oluflturan gümrük birli¤i örnek verilebilir. Türkiye ile AB aras›nda Ankara Anlaflmas›’na dayanarak oluflturulan gümrük birli¤i, sanayi ürünleri ile ifllenmifl tar›m ürünlerini kapsamaktad›r. S›ra Sizde 4 Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine göre bir ülke baz› mallar›n üretiminde di¤er mallara oranla daha verimli ise yani daha az maliyetle üretim yap›yorsa, ilgili mallar›n üretiminde uzmanlaflmal› ve arz fazlas›n› ihraç etmelidir. E¤er ülkeler bu prensibe göre üretim yaparlarsa kaynaklar›n› en etkin biçimde kullanm›fl olurlar. Böylece refah düzeylerini de maksimuma ulaflt›r›rlar. S›ra Sizde 5 A ülkesi ile C ülkesinin oluflturdu¤u gümrük birli¤inin ticaret yaratma etkisinin A ülkesinin refah›nda net bir art›fla karfl›l›k gelip gelmedi¤i, gümrük birli¤inin ticaret yaratma etkisi ile sapt›rma etkisi karfl›laflt›rarak bulunabilir. Gümrük birliklerinin ticaret sapt›rma etkilerinin varl›¤›nda, bir miktar ticaret yaratma etkisi mutlaka ortaya ç›kmaktad›r. Ancak net refah etkisinin hesaplanabilmesi için ticaret yaratma ve ticaret sapt›rma etkilerinin karfl›laflt›r›lmas› gerekir. Ticaret yaratma etkisinin ticaret sapt›rma etkisinden büyük olmas› durumunda gümrük birli¤inin net refah etkisi pozitif olacakt›r. S›ra Sizde 6 Günümüzde ülkeler bir ekonomik entegrasyona kat›lmadan, d›fla aç›k ekonomi politikalar› yürüterek ve ihracat› teflvik ederek ölçek ekonomilerinden yararlanabilirler. D›fla aç›k ekonomi politikalar› yürüten ve ihracat› teflvik eden bir ülkede, d›fl pazarlara ihracat olana¤› artt›¤› için üretim ölçe¤i de artar. Böylece ortalama maliyetleri düflen firmalar ölçek ekonomilerinden yararlanabilirler. Yararlan›lan Kaynaklar Akman, M. S. (2008). “Doha Kalk›nma Turu ve DTÖ: Sorunlar›n Açmaz›nda Çözüm Aray›fllar›”, Akman, M. S., Yaman, fi. (ed), Dünya Ticaret Örgütü Doha Turu Çok Tarafl› Ticaret Müzakereleri ve Türkiye, Ankara: Tepav Yay›nlar› No: 39, ss: 16-54. Balassa, B. (1973). The Theory of Economic Integration, Great Britain: Compton Printing Ltd. Dinler, Z. (2009). Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yay›nlar›. 75 Ertürk, E. (1998). ‹ktisadi Birleflmeler Teorisi, ‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Ingco, M., Nash, J. (2004). “What’s at Stake? Developing Country Interests in the Doha Development Round”, Ingco, M., Nash, J. (ed), Agriculture and the WTO: Creating a Trading System for Development, Washington DC: The World Bank, ss: 1-22. Karluk, S.,R. (2007). Küreselleflen Dünyada Uluslararas› Kurulufllar, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics, Boston: Pearson Addison Wesley. Salvatore, D. (2007). International Economics, USA: Wiley Inc. Savafl, V., F. (2004). Dünya Ekonomi Sistemi, ‹stanbul: Yeditepe Üniversitesi Yay›nlar›, Say›: 16. Seyido¤lu, H. (2003). Uluslararas› ‹ktisat, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. Ünsal, E. (2005). Uluslararas› ‹ktisat, Ankara: ‹maj Yay›nevi. Viner, J. (1950). The Customs Union Issue, New York: Carnegie Endowment for International Peace. WTO. (2007). World Tariff Profiles 2006, Ceneva: The WTO. Yaylal›, M. (2004). Mikroiktisat, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. http://www.imf.org/external/index.htm Eriflim tarihi: 8 Mart 2012. http://www.worldbank.org/ Eriflim tarihi: 10 Mart 2012. http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/f act4_e.htm Eriflim tarihi: 2 Mart 2012. http://www.wto.org/ Eriflim tarihi: 2 Mart 2012. http://www.princeton.edu/~ies/viner.htm Eriflim tarihi: 28 Mart 2012. http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/maastric/dileklis/kriter.pdf Eriflim tarihi: 3 Nisan 2012. http://www.naftanow.org/ Eriflim tarihi: 8 Nisan 2012. http://www.bloomberght.com/haberler/haber/1121425 -dunya-ticareti-bu-yil-yuzde-37-artacak Eriflim tarihi: 21 Nisan 2012. http://content.lib.washington.edu/wtoweb/index.html Eriflim tarihi: 28 Nisan 2012. www.hedefaof.com 4 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel amaçlar›n› aç›klayabilecek, Uluslararas› ticaret politikalar›na dayanak oluflturan temel teorileri tart›flabilecek, Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel aflamalar›n› belirleyebilecek, Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel araçlar›n› aç›klayabilecek, ‹hracata dayal› sanayileflme ve ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejilerini de¤erlendirerek, bütünlefltirilmifl stratejinin önemini tart›flabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Uluslararas› Ticaret Politikas› Kalk›nma Stratejileri ‹çe Dönük Kalk›nma ‹thal ‹kamesi • • • • Korumac›l›k Sanayileflme Stratejileri D›fla Dönük Kalk›nma ‹hracat ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma www.hedefaof.com • ULUSLARARASI T‹CARET VE EKONOM‹K KALKINMA • SERBEST ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA • KORUMACI ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma ULUSLARARASI T‹CARET VE EKONOM‹K KALKINMA Ekonomik kalk›nma, millî gelirdeki reel art›fllarla tan›mlanan ekonomik büyümenin yan› s›ra ülkenin kurumsal, sosyal, kültürel ve teknolojik alanlarda toplumun daha yüksek düzeyde yaflamsal koflullara ulaflabilmesini ifade eder. K›saca, toplumun yaflam kalitesinin yükselmesidir. Uluslararas› ticaret, bilindi¤i gibi bir ülke ekonomisinin tüm sektörler itibar›yla gerek iç piyasada gerekse uluslararas› piyasalarda etkin rekabet gücünü oluflturabilme amac›na dayal› olarak gerçeklefltirilir. Uluslararas› ticarete giriflen ülke böylece hem de¤iflen küresel çevre koflullar›na uyum sa¤lamak olana¤› bulacak hem de ülke refah seviyesinin yükselmesine katk› sa¤layabilecektir. Uluslararas› ticaretin bir ülkenin ekonomik kalk›nmas›na yapt›¤› katk›lar konusunda ilgili yaz›nda pek çok çal›flma ve teori mevcuttur. Ancak, esas itibar›yla, uluslararas› ticaretin temeli olan d›fl ticaretin ekonomik büyümeye ve dolay›s›yla ekonomik kalk›nmaya yönelik katk›s› ile ilgili olarak gerçeklefltirilen bilimsel çal›flmalar›n öncülleri Hume, Smith, Ricardo gibi klasik iktisatç›lard›r. Klasik d›fl ticaret teorisinin temelinde yatan karfl›laflt›rmal› üstünlükler veya di¤er ad›yla karfl›laflt›rmal› maliyetler ilkesine dayal› görüfller, serbest d›fl ticaretin faydalar› üzerinde odaklan›r. 1950-60’l› y›llarda Marshall, Edgeworth, Taussing, Heckscher, Ohlin, Viner, Haberler ve Cairncross gibi neoklasik iktisatç›lar, söz konusu bu temel ilke çerçevesinde d›fl ticaretin, statik ve dinamik etkilerinden dolay› kalk›nma ve sanayileflmeye olumlu etkiler yapt›¤›n› savunmufllard›r. Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine dayanan serbest ticaret görüflünü benimseyen iktisatç›lara göre, her ülkeyi daha ucuza üretebildi¤i mallar›n üretiminde uzmanlaflmaya ve bu mallar› di¤er ülkelerin daha ucuza üretebildi¤i mallar karfl›l›¤›nda ihraç etmeye yetkili k›lan uluslararas› iflbölümü ve d›fl ticaret, ticarete kat›lan her ülkenin ekonomik aç›dan geliflmesini h›zland›ran ve millî gelirini artt›ran temel unsurlardan biri olup hâlâ bu niteli¤ini devam ettirmektedir. Söz konusu dönemde yine baz› kalk›nma iktisatç›lar› klasik görüflün aksine korumac› d›fl ticaret politikalar›n› savunan teoriler gelifltirmifllerdir. D›fl ticaretin azgeliflmifl ülkelerin gelifliminde olumsuzluklara yol açaca¤›n› savunan görüfller, genel anlamda d›fl ticarette korumac›l›¤› savunan görüfller olarak tan›mlanabilir. A. Smith’le bafllayan, d›fl ticaretin büyümenin lokomotifi oldu¤u iddias›n›n geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan geçerli olamayaca¤› tezleri zamanla ço¤alm›flt›r. Böylece geliflme sürecindeki ülkeler korumac› teorilerin bask›s› alt›nda kalm›fl ve söz konusu dönemde s›n›rl› ölçüde d›fla aç›k sanayileflme politikalar› uygulayabilmifllerdir. www.hedefaof.com 78 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Toplam ihracat içinde sanayi mallar› pay›n› ve ihracat› artt›racak politikalar›n uygulanmas›na ihracat ikamesi denir. Tar›m ürünleri ve geleneksel olmayan hammaddelerin ifllenmifl ve yar› ifllenmifl olarak ihraç edilebilmesi ve/veya ifllenmifl ve yar› ifllenmifl s›nai mal ihracat›n›n geleneksel hammadde ihracat› yerine geçmesi (ikame edilmesi) gibi uygulamalar› da içinde bar›nd›ran bu terim, literatürde ihracat›n öncülük etti¤i büyüme (export-led growth) stratejisi veya ihracata dayal› sanayileflme stratejisi yerine kullan›labilmektedir. Bir mal› ithal etmek yerine ilgili mal›n ikamesini yurt içinde üretmek ise ithal ikamesi olarak adland›r›l›r. ‹thal ikamesini gerçeklefltirilebilmek, o mal›n ithalat›n› zorlaflt›rmak baflka bir deyiflle korumac› d›fl ticaret politikas› uygulamaya ba¤l› olacakt›r. Bu nedenle ithal ikamesine yönelik iç sanayileflme politikas› ile korumac› d›fl ticaret politikalar› yan yana uygulan›r. Strateji genel model veya yaklafl›m demektir; politikadan daha genifl kapsaml›d›r. Bir strateji ancak onunla uyumlu politikalar arac›l›¤›yla uygulamaya konulabilir. ‹thal ikameci sanayileflme stratejileri olarak adland›r›lan bu politikalar›n temelleri ise ilerleyen k›s›mlarda ayr›nt›l› olarak aç›klanacak olan Singer-Prebisch tezine dayanmaktad›r. D›fl ticaretin kalk›nmay› olumsuz yönde etkileyebilece¤ini savunan görüfllerden en ön planda olan› Singer-Prebisch tezidir. Ancak baflka pek çok benzer görüfl ya da yaklafl›m söz konusudur. Örne¤in, F. List’in azgeliflmifl ülkelerdeki genç endüstrilerin d›fl ticarette rekabet gücünün olamayaca¤›n›, yerli endüstrilerin geliflebilmeleri için üretimin d›fl rekabete getirilecek s›n›rlamalarla korunmas› gerekti¤ini savunan genç endüstri tezi (bebek endüstri tezi) bu görüfllerin en eskisidir. Di¤er bir örnek, Myrdal’a ait olan, geliflmemifl ülkeler üzerinde d›fl ticaretin bafll›ca etkisinin, niteliksiz iflgücü kullan›lan ilkel maddeler üretimini ve dolay›s›yla ihracat›n› uyarmak oldu¤unu savunan görüfltür. Genel anlamda denilebilir ki d›fl ticarette korumac›l›¤› savunan görüfller, karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine yönelik elefltirilerden do¤mufllard›r. K›saca, II. Dünya Savafl› sonras›n› kapsayan süreçte küresel dönüflümün bir sonucu olarak, dünyadaki tüm kaynaklar›n daha etkin bir flekilde kullan›lmas› amac›na hizmet eden uluslararas› ticaretin, dünya ekonomisinin uzun vadeli büyüme e¤ilimine girmesinde gittikçe artan bir katk›s› olmufltur. Ancak, bu süreç serbestlefltirme ve korumac›l›k politikalar› aras›nda bir hâkimiyet mücadelesine sahne olmufltur ve ticaretin serbestlefltirilmesine taraf olan uygulamalar›n egemen konuma ulaflmas›yla sonuçlanm›flt›r. Söz konusu süreçte sonuç olarak denilebilir ki uluslararas› ticaret ve yat›r›mlar›n önündeki azalan engellerin ve yeni teknolojilerin özellikle iletiflim ve bilgi teknolojilerindeki geliflmelerin de etkisiyle ulusal ekonomiler, d›fl ticarete a¤›rl›k vermek yoluyla küresel ekonomiyle h›zla bütünleflmektedirler. Yukar›da konu edilen görüfller, anlafl›ld›¤› gibi kalk›nma ekonomisi aç›s›ndan azgeliflmifl ülkeleri ya da geliflmekte olan ülkeleri temel olarak iki farkl› uluslararas› ticaret politikas›na yöneltmektedir. Bu iki cepheye ait söz konusu görüfllerin detaylar›n› kalk›nma analizi aç›s›ndan, serbest ya da korumac› uluslararas› ticaret politikalar› çerçevesinde incelemek mümkündür. Benzer flekilde ele al›nan bu ayr›m› daha da daraltarak kalk›nman›n sanayileflme ile özdeflledi¤i düflüncesinden hareketle sanayileflme stratejileri aç›s›ndan da inceleyebiliriz. fiöyle ki ithalat-ikamesi gibi içe dönük bir sanayileflme stratejisi izleyen ülkelerde d›fl ticaret politikas›n›n ana amac› yerli endüstrilerin korunmas› iken serbest yani d›fla aç›k politika uygulayanlarda ise amaç, ihracat›n özendirilmesi olmufltur. SERBEST ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA Birçok geliflmifl ülkenin bugünkü geliflmifllik düzeylerine ulaflmada geçmiflte uluslararas› ticaretin yaratt›¤› olumlu etkilerden yararland›klar› bilinmektedir. Hat›rlanaca¤› gibi uluslararas› ticareti gerektiren etkenler, ülkeler aras›ndaki verimlilik farklar›, faktör yo¤unlu¤u farklar› ve ticarete konu olan mallar›n yoklu¤udur. Bu gerekçeler ayn› zamanda uluslararas› ticaretin yaratt›¤› faydalar› özetle ortaya koymaktad›r. Kaynak verimlili¤inin sa¤lanmas›, faktör fiyatlar›n›n farklar›n›n giderilmesi ve üretilmeyen mallar›n temin edilmesi, olay›n di¤er yönden de¤erlendirilmesidir. Ancak konuyu, kalk›nma aç›s›ndan esas teflkil eden azgeliflmifl ülkeler aç›s›ndan ele ald›¤›m›zda uluslararas› ticaretin en önemli faydas›, kalk›nmay› yaratacak yap›sal dönüflüm için gerekli dinamikleri ortaya ç›karmas›d›r. Çünkü az geliflmifl ülkelerde d›fl ticaret ve d›fl ekonomik iliflkilerde uygulanacak politikalar, bu ülkelerin ekonomik geliflme sorunlar› ile iç içe geçmifl durumdad›r. Di¤er bir deyiflle, www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma içeride kalk›nma (sanayileflme) sorununun çözümü d›fl ticaret ve d›fl ekonomik iliflkilerde uygulanacak politika ile karfl›l›kl› etki yaratmaktad›r. Azgeliflmifl bir ekonomide ekonominin yap›s› d›fl ticaret politikas›n› tayin etti¤i gibi, uygulanan d›fl ticaret politikas› da sanayileflme stratejisini etkilemektedir. Neoklasik iktisadi görüflün savundu¤unun aksine, azgeliflmifl ülkelerde sanayileflme dolay›s›yla ekonomik geliflme için kamunun ekonomiye müdahalesi, özellikle de yerli özel sanayinin d›flar›ya karfl› korunmas› ister istemez kaç›n›lmaz olmaktad›r. Bu durum, az geliflmifl ülkelerde d›fl ticaret politikas›n›n iç ekonomi politikalar›ndan ba¤›ms›z tayin edilmesini engellemekte, iç sanayileflme stratejisini destekler flekilde organize edilmesini zorunlu k›lmaktad›r. Azgeliflmifl ekonomilerde iç sanayileflme stratejisi ile d›fl ticaret politikas› bir bütünün ayr›lmaz parçalar›d›r. Örne¤in, ihracat›n özendirilmesi yan›nda ilkel tar›m ürünlerini d›fl piyasalardaki istikrars›zl›klardan korumak için ekonomik yap›n›n çeflitlendirilmesi ya da döviz kaynaklar›n›n etkin kullan›m›n›n sa¤lanmas› (lüks tüketim mallar› ithalat›n›n k›s›tlanmas› ve ithalatta a¤›rl›¤›n yat›r›m ve ara mallar›na verilmesi), az geliflmifl ülkelerde d›fl ticaret politikas›n›n geleneksel fonksiyonlar› aras›nda yer alm›flt›r. Sonuç olarak, azgeliflmifl ülkeler aç›s›ndan sanayileflmenin, kalk›nman›n temeli, d›fl ticaretin de geliflmenin motoru oldu¤u yaklafl›m› genel kabul görmektedir ve kalk›nma stratejileri ayn› zamanda sanayileflme stratejileri olarak de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca, uluslararas› ticaret sadece ekonomideki var olan koflullarla de¤il, ayn› zamanda gelecekte amaç edinilen yap› ile de ilgilidir. Bu bak›mdan uluslararas› ticaretin yap›s› ve uygulanan politikalar ekonominin kalk›nmas›n› yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu aç›dan sanayileflme ile d›fl ticaret politikalar› aras›ndaki ba¤ bak›m›ndan ihracata yönelme ve ithal ikamesi alternatiflerini karfl›laflt›rmak gerekmektedir. D›fla Dönük Kalk›nma ‹lgili yaz›nda s›kl›kla d›fla dönük kalk›nma ile karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal›, ihracata yönelik ya da ihracat önderli¤inde büyüme terimleri efl anlaml› kullan›lmaktad›r. Bu yaklafl›m d›fla dönük kalk›nma anlay›fl›n› s›n›rland›ran ve alternatif kalk›nma yollar›n› göz ard› eden bir yaklafl›md›r. ‹thal ikamesi ve ihracata dayal› sanayileflme stratejisi ulusal ekonomik güce dayal› bir büyümeyi konu al›r. Buna karfl›n d›fla dönük strateji, dünya piyasalar› ile bütünleflmeyi temel almaktad›r. ‹hracata dayal› sanayileflme stratejisinde gelifltirilecek sanayilerin iç piyasadan çok, d›fl piyasa için üretimde bulunmas› amaçlanmaktad›r. Bu strateji, ithalat›n yap›s›ndan çok ihracat›n yap›s›n› de¤ifltirecek yöndedir. Dolay›s›yla azgeliflmifl ekonominin ihracat› içinde s›nai ürünler pay›n›n artmas› do¤ald›r. Buna karfl›n d›fla dönük strateji, yaln›zca sanayi mallar› ihracat›n› özendirmek anlam›na gelmemektedir. Bu strateji, büyüme ve sermaye birikimi süresince piyasa iliflkilerinin yaratt›¤› olumlu dinamik etkileri (kapasite kullan›m›, teknolojik yenilik, karfl›laflt›rmal› üstünlükler gibi) öne ç›karan ve dolay›s›yla gerek ülke gerekse ticaret ve ödemeler bilançosunda liberalleflmeyi öngören bir yaklafl›md›r. D›fl ticaret politikas›n›n temel yönelifli, ithalat rekabetinden vazgeçilmesi ve ihracat›n özendirilmesi olmaktad›r. Baflka bir ifadeyle d›fla dönük stratejide temel amaç, dünya ekonomileri ile birleflmek ve/veya onlarla uyumlu hâle gelmek gibi daha kapsaml›d›r. Sanayileflme politikas› olarak ihracat önderli¤inde ya da ihracata dayal› flekilde bir sanayileflme seçilebilece¤i gibi baflka yöntemler de uygulanabilir. Örne¤in, teknoloji transferleri, siyasi ya da ekonomik birli¤e üyelik, uluslararas› anlaflmalar, ihtisaslaflma vb. 1970’li ve 1980’li y›llarda Kruger, Bhagwati, Balassa ve di¤er önde gelen iktisatç›lar›n yapt›klar› çal›flmalar göstermifltir ki d›fl ticaretinde liberalleflmeye a¤›rl›k ve- www.hedefaof.com 79 80 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ren ülkeler ihracat› art›rmada baflar›l› olurken d›fl ticaret rejiminde ithalat k›s›tlamalar› ve kambiyo kontrolleri a¤›r basan ülkeler ayn› baflar›y› gösterememektedir. Yine bu y›llarda, Dünya Bankas›n›n raporlar›na göre, aç›k ekonomiye ve serbest modele dayal› ülkeler, içe dönük ithal ikamesine dayal› modeli uygulayan ve devletin ekonomide a¤›rl›kl› rol ald›¤› ülkelere göre daha baflar›l› olmufllard›r. Bu ikilemde, Asya kaplanlar› olarak tan›mlanan Güney Kore, Tayvan, Hong Kong, Singapur neoliberal politikalar›n uyguland›¤› Asya modelleri aras›nda en baflar›l› örneklerdir. ‹thal ikameci modeli uygulayan ülkeler ise zamansal olarak farkl›l›k gösterseler de h›zl› bir büyüme sürecinin ard›ndan özellikle ikinci aflama olan yat›r›m mallar› sanayinin oluflumunda darbo¤az ya da t›kanma ile karfl›laflm›fllard›r. Örne¤in, Latin Amerika’da ithal ikamesine dayal› politikalar uygulayan Brezilya’da 19641967, Meksika’da 1982 ve Türkiye’de 1978-1980 y›llar› kriz y›llar›d›r. Kendi içinde farkl› baflar› örnekleri görülse de uzun süre bu modeli uygulayan hiçbir ülke Asya modelleri kadar baflar›l› olamam›flt›r. D›fla dönük sanayileflme ile kalk›nmay› hedefleyen, 1960’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren 1973, 1979-1980 floklar›ndan sonra da sürdürebilen ülkeler sadece Güney Kore, Singapur, Tayvan gibi Uzak Do¤u ülkeleridir. Daha önce içe dönük kalk›nmay› denemifl olan fiili ve Uruguay ise 1974-1975 döneminde uluslararas› piyasa koflullar›ndan kaynaklanan floklar karfl›s›nda d›fla dönük politikalar uygulamaya bafllam›fllard›r. Yine Arjantin uzun süre ithal ikameci stratejiyi uygulad›ktan sonra 1989’da neoliberal reform sürecine girmifl, h›zl› bir büyüme (% 9) gerçeklefltirmifltir. Ancak Arjantin 1995 ve 1996 y›llar›nda IMF raporlar›nda en baflar›l› ülke örnek modeli gösterilmesine ra¤men, 2001 krizini yaflam›flt›r. Uzak Do¤u planlama deneyimi, 1960-1970’li y›llardaki Türkiye deneyiminden farkl›l›k göstermektedir. Uzak Do¤u örne¤inde amaç, uzun vadede iç pazar› gelifltirmek de¤il, iç pazar› basamak olarak kullan›p uluslararas› pazarlarda rekabet edebilecek bir sanayi yap›s›na kavuflmak olmufltur. Yine Kore ve Tayvan’da küçük ama müdahaleci bir devlet yap›s›, planlama yap›s› ve aktif bir sanayi politikas› uygulamas› söz konusudur. Genel anlamda Latin Amerika ve Türkiye’ye göre, Uzak Do¤u’da koruma oranlar› ve devletin pay› küçük gözükse de ayr›nt›l› olarak incelendi¤inde bu modellerin baflar›s›nda ciddi bir devlet katk›s›n›n oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla, kurumsal ve ayr›nt›l› çal›flmalar sonradan bu ülke deneyimlerinin baflar›s›n›n iddia edildi¤i gibi neoliberal d›fla aç›k modele dayal› oldu¤u konusuna farkl› yaklafl›mlar ve elefltiriler getirmifllerdir. ‹hracata Dayal› Kalk›nma Azgeliflmifl ülkelerde, uluslararas› ticaretin özellikle ihracat gelirlerinin millî gelire katk›s› ve dolay›s›yla kalk›nmaya olan pozitif etkisi aç›kt›r. D›fl ticaret ile büyüme aras›ndaki güçlü iliflki, d›fla aç›k politikalar› içe dönük politikalara k›yasla daha üstün bir konuma getirece¤inden, serbest ticaret (ihracata dayal› büyüme) tezini korumac›l›k (ithal ikamesi) tezine karfl› savunmada büyük önem tafl›r. Ancak, kalk›nma ve d›fl ticaret aras›ndaki dolayl› iliflkide d›fl ticaretin millî gelir düzeyini ve art›fl h›z›n› nas›l ve hangi yollarla etkiledi¤i konusu incelenirken dikkate al›nmas› gereken baz› noktalar vard›r. Bu noktalar ço¤unlukla serbest uluslararas› ticareti savunan görüfllerin temel dayana¤› olan karfl›laflt›rmal› üstünlükler modeline yönelik elefltiriler etraf›nda yo¤unlafl›r. Bu nedenlerle önce d›fl ticaretin kalk›nma aç›s›ndan yaratt›¤› olumlu etkilere, sonras›nda da karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin azgeliflmifl ülkeler için geçerlili¤ine k›saca de¤inmek faydal› olacakt›r. www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma D›fl Ticaretin Kalk›nma Aç›s›ndan Yaratt›¤› Olumlu Etkiler Net ihracat bilindi¤i gibi ülke millî has›las›na bir katk›d›r. Gerek sermaye ak›fl› gerekse mal ve hizmet sat›fl›ndan elde edilen döviz gelirleri milli gelire dolay›s›yla üretim kapasitesine bir katk› sa¤larken, borçlanma ya da do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› ülkenin üretebildi¤inden daha fazla tüketebilme olana¤› yarat›r. Kalk›nman›n finansman›nda kullan›lacak sermaye için d›fl ticaretten sa¤lanan döviz oldukça önemlidir. Döviz kazand›r›c› yan› temel etken olmakla birlikte, bunun yan›nda ekonominin sanayileflmesi bak›m›ndan etkiler de vard›r. Bu etkileri k›saca afla¤›daki flekillerde özetleyebiliriz: a. Ara ve yat›r›m mallar›n›n temini: D›fl ticaret yoluyla ülkenin sanayileflmesinde ihtiyaç duydu¤u kaynaklar hatta en ucuz olan› d›flar›dan temin edilebilir. b. Piyasa geniflletici etki: Azgeliflmifl ekonomilerde ihracat yoluyla belirli ölçülerde de olsa, d›fl pazar sa¤lanarak s›n›rl› iç piyasan›n (talebin) s›n›rl›l›k derecesi azalt›labilir. Yetersiz talep yap›s› azgeliflmifl ülkelerde bir yandan üreticilerin giriflim isteklerini ve yat›r›m harcamalar›n› k›s›tlarken di¤er yandan da verimlili¤in düflük kalmas›na yol açmaktad›r. c. Ölçek ekonomilerinin ve d›flsall›klar›n yarat›lmas›: Yukar›da belirtilen piyasa s›n›rl›l›¤›na ba¤l› olarak azgeliflmifl ekonomilerde, firmalar ve endüstrilerin optimum (en uygun) ölçe¤in alt›nda kalmas› sorunu do¤maktad›r. ‹hracat olana¤› bulunan endüstriler, genifl d›fl piyasa ile karfl›laflt›klar›ndan optimum ölçe¤e ulaflma olana¤›na da sahip olacaklard›r. Piyasan›n genifllemesi üretim maliyetlerinde azalmaya ve eme¤in bölünmesine yol gösterir. ‹hracat pazar›ndaki hacim ve rekabet; iflbölümüne, ölçek ekonomilerine ve üretimde teknolojik ilerlemeye ve yay›lmalara (spillover) sebep olur. d. Teknik bilgi aktar›m›: Uluslararas› ticaret teknik bilginin yani teknolojinin elde edilmesinde bir araçt›r. D›fl dünya ile kurulan temas baflka bir ifadeyle, di¤er ülkelerle yap›lan al›flverifl sonucunda azgeliflmifl ülkelerde karakteristik olarak var olan, zay›f nitelikteki giriflim ve yönetim bilgilerinin veya fikirlerinin de¤iflimi ve geliflimi sa¤lanabilir. Bu yolla daha ileri düzey teknik bilgi transferi gerçeklefltirilmifl olur. D›fl ticaretin yukar›da saym›fl oldu¤umuz sanayileflme aç›s›ndan özel etkileri d›fl›nda genel anlamda yaratt›¤› di¤er destekleyici etkileri de k›saca afla¤›daki flekilde özetlemek mümkündür. Bunlar: e. Sermaye birikimine katk›: Uluslararas› ticaret, özellikle geliflmifl ülkelerden azgeliflmifl ülkelere do¤ru uluslararas› bir sermaye ak›fl› için önemli bir araçt›r. f. Tekellerin önlenmesi: Serbest uluslararas› ticaret tekelci yap›lara karfl› önemli bir engel oluflturur. Böylece sa¤l›kl› rekabetin sürdürülebilmesini iyi bir flekilde garantiler. Tüketiciler daha genifl bir ürün setine kavuflma olana¤› elde ederler. g. Kalitenin artt›r›lmas› ve kalitedeki farkl›l›klar›n giderilmesi: Uluslararas› ticaret yoluyla mal ve hizmetler aras›nda kalite farkl›l›klar› azal›r. Rekabet beraberinde ürünlerin kalitesinde art›fl› da zorunlu k›lar. h. ‹flsizli¤in azalt›lmas›: Mal talebinde yaratt›¤› art›fllarla, yerel kaynaklara fayda sa¤lar. Böylece geliflen dünyada eksik istihdam› azalt›r. www.hedefaof.com 81 82 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Azgeliflmifl Ülkelerin Özellikleri Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisinin Elefltirisi Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisinin, dengeli kalk›nma teorisi ile birçok bak›mdan çeliflki hâlinde olmas› yo¤un elefltirilere neden olmufltur. Söz konusu elefltirilerin bafll›calar› teorinin temel varsay›mlar› çerçevesinde afla¤›da ele al›nm›flt›r. Bilindi¤i gibi azgeliflmifl ülkelerde tar›m sektöründe emek yo¤unlu¤u çok fazlad›r. Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisi geleneksel biçimiyle incelendi¤inde, var olan faktör donan›m› ve teknolojik yap›lar›ndan ötürü, azgeliflmifl ülkelerin g›da, maden ve tar›msal hammadde üretiminde uzmanlaflmalar› ve bu mallar› ihraç ederek ço¤u sanayi ürünlerini geliflmifl ülkelerden ithal etmeleri gerekir. Ancak böyle bir model k›sa dönemde refah art›fl› sa¤lasa da uzun dönemde azgeliflmifl ülkelerin kalk›nmas›n› engelleyebilir. Baflka bir deyiflle, bu yaklafl›m mevcut dengesizliklere süreklilik kazand›r›lmas› demektir. Tar›ma göre, sanayi kesiminin sahip oldu¤u ileri ve geri ba¤l›l›klar nedeniyle daha büyük dinamik etkiler (ölçek ekonomisi ve d›flsall›klar) sa¤lad›¤› bilinmektedir. Sanayinin yol açt›¤› bu dinamik etkiler aras›nda örne¤in, befleri sermaye ve teknolojik yeniliklerdeki art›fl, sermaye alt yap›s›n›n geliflimi, ihracatta yüksek fiyat ve istikrarl› gelir say›labilir. Oysa ölçek ekonomileri ve d›flsall›klar klasik ve neoklasik d›fl ticaret teorisinde yoktur. Azgeliflmifl ülkelerin yap›sal olarak nitelendirilen özelliklerinden iflsizlik, at›l kapasitelerin varl›¤›, tekelci e¤ilimler, faktörlerin hareketlili¤in s›n›rl›l›¤›, geliflim sürecinde ortaya ç›kan ikili yap›lar (ekonomik, teknolojik ve sosyal düalizm), faktör fiyatlar›n›n f›rsat maliyetlerini yans›tmamas› vs. unsurlar, karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisinde iddia edilen tam rekabet koflullar›n›n oluflumunu engeller. Azgeliflmifl ülkelerde tam rekabetçi fiyatlar›n oluflamamas›n›n yan› s›ra di¤er bir elefltiri de d›fl ticaret yoluyla faktör fiyatlar›n›n eflitlenece¤i teziyle ilgilidir. Baflka bir deyiflle, d›fl ticaret yoluyla sadece ürünlerin fiyatlar› de¤il, faktör fiyatlar› da eflitlenir. Bilindi¤i üzere karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisinin HecksherOhlin versiyonunda ayn› mallar için üretim fonksiyonun uluslararas›nda da ayn› olaca¤› varsay›l›r. Öyleyse her ülke ayn› üretim fonksiyonunda üretimde bulunur ve nispeten bol olan üretim faktörünü yo¤un kullanan mallar›n üretiminde uzmanlafl›rsa ülkeler aras›nda faktör fiyatlar› eflitlenecektir. Birçok iktisatç›, faktör fiyatlar›n›n d›fl ticaret yoluyla eflitlenmedi¤ini, aksine uluslararas› faktör fiyatlar›n›n gittikçe artan bir tarzda birbirlerinden farkl› hâle geldi¤ini ileri sürmüfltür. Örne¤in, faktörler aras›nda ikame olana¤› farkl› ise faktör fiyatlar› oran›n›n (ücret/kâr) seyrine göre, önce sermaye yo¤un üretime bafllan›l›p daha sonra nispeten daha düflük sermaye kullan›m›na geçilebilir. Bu de¤iflikli¤in nedeni her sektörde, zamanla yo¤un olarak kullan›lan faktör fiyat›n›n, di¤er faktör fiyat›na oranla çok yükselmesidir. Sonuçta, zaman içinde geliflmekte olan ülkelerin yukar›daki etkilerle üretim yap›s›nda meydana gelen de¤iflimler karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünün de de¤iflmesine yol açabilir. Literatürde bu olay, karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin ya da faktör yo¤unlu¤unun tersine dönmesi fleklinde adland›r›lmaktad›r. Örne¤in, Japonya 1950’li y›llarda emek-yo¤un olan bir ülke iken zaman içinde karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünü de¤ifltirerek, günümüzde sermaye-yo¤un bir ülke konumuna gelmifltir. Teknolojik de¤iflmelerin kabulü durumda da yukar›dakine benzer bir sonuç ortaya ç›kabilir. Örne¤in, Posner taraf›ndan ortaya at›lan (1961) Teknoloji A盤› Teorisi’ne göre de yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileflmifl ülkeler, bu mallar›n ilk ihracatç›s› olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla ya da serbest www.hedefaof.com 83 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin eline geçtikten sonra, o ülkeler eme¤in ucuzlu¤u veya do¤al kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu mal› ilk icat edenden daha ucuza üretirler. Böylece sözkonusu mal azgeliflmifl ülkeler taraf›ndan ihraç edilmeye bafllan›r. Mal› ilk ihraç edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu flimdi d›flar›dan ithal ederler. Dokumac›l›k ürünleri bunun en tipik örne¤idir. Örne¤in, azgeliflmifl ülkelerin tekstil üretimine bafllamalar›ndan sonra geçmiflte dünyan›n en büyük tekstil üreticisi olan ‹ngiltere’nin üretimi azalm›fl ve hatta bu ürünlerin d›flar›dan ithal edilmesi gerekmifltir. Özetle, tek bafl›na faktör yo¤unlu¤u, üretim kararlar›na yol göstermeyecektir. Faktör yo¤unlu¤u yan›nda, faktör fiyatlar›n›n dinamik seyrini dikkatle izlemek gerekecektir. Ayr›ca, azgeliflmifl ülkelerin hemen hepsinde var olan tar›m sektöründeki gizli iflsizlik, bu sektörde ücretlerin düflük olmas›n›n esas nedenidir. Dolay›s›yla e¤er sanayi ürünleri ithalat›, gümrükle korunursa tar›mdan sanayiye iflgücü kayacak ve sanayide ücretler düflerken tar›mda yükselecektir. F. List’e ait genç endüstri tezi olarak bilinen bu görüfl, faktör yo¤unlu¤una bak›lmaks›z›n sanayileflmeyi öngörmektedir. Dolay›s›yla azgeliflmifl ülkelerin sanayiyi gelifltirmekten ve söz konusu dinamik etkilerden vazgeçmemeleri önerilmektedir. D›fl Ticaret Hadlerinin Geliflimi ve Singer - Prebisch Tezi Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine ve onun do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kan serbest d›fl ticaret teorisine, azgeliflmifl ülkeler aç›s›ndan yöneltilen elefltirilerden biri de d›fl ticaret hadleri ile ilgilidir. Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine göre, daha öncede aç›kland›¤› gibi azgeliflmifl ülkeler emek zengini olduklar› ve tar›msal SIRA S‹ZDE ürünler emek-yo¤un üretildikleri için, bu ülkelerin tar›msal ürünlerin üretiminde uzmanlafl›p ürünleri ihraç etmeleri gerekir. Oysa teorik ve uygulamal› araflt›rmalar›n pek ço¤u, azgeliflmifl ülkelerin ihraç ettikleri tar›msal ürünlerin saD Ü fi Ü N Efiyatlar›n›n L‹M nayi ürünleri fiyatlar›na oranla azald›¤›n›; yayg›n ifadesiyle, d›fl ticaret hadlerinin azgeliflmifl ülkelerin aleyhine de¤iflti¤ini ortaya koymaktad›r. Afla¤›da bu konudaS O R U ki lehte ve aleyhte görüfllere yer verilmifltir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Çok çeflitli d›fl ticaret haddi tan›mlar› olmakla beraber biz burada, ihracat D ‹ K Kfiyat A T endeksinin ithalat fiyat endeksine oran› olan net de¤iflim d›fl ticaret hadlerini, yani Px/ Pm oran›n› kullanaca¤›z. E¤er, ihracat fiyatlar› ithalat fiyatlar›ndan daha h›zl› artarsa ticaret hadleri SIRAd›fl S‹ZDE ülkenin lehine de¤ifliyor demektir. D›fl ticaret hadlerinin ülke lehine gelifliyor olmas›, yap›lan d›fl ticaretten ilgili ülkenin kazançl› ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bunun nedeni, bu ülke AMAÇLARIMIZ bir birim ihraç mal› karfl›l›¤›nda daha fazla ithal mal› sa¤lamaktad›r. Bu durum sonuçta ülke refah›na olumlu katk›larda bulunur. D‹KKAT N N D›fl ticaret hadleri ne anlama gelmektedir? KSIRA ‹ T S‹ZDE A P 1 D›fl Ticaret Hadlerinin Azgeliflmifl Ülkelerin Lehine Oldu¤u Görüflü D Ü fi Ü N E L ‹ M T E L Ehammadde V‹ZYON Klasik iktisatç›lar, d›fl ticaret hadlerinin uzun dönemde, daha çok ve tar›msal ürün ihracatç›s› olan geliflmekte olan ülkelerin lehine ve dolay›s›yla sanayi S O R U Klasik iktiürün ihracatç›s› geliflmifl ülkelerin aleyhine olaca¤›n› öne sürmüfllerdir. satç›lar›n gerekçeleri afla¤›dad›r: ‹NTERNET 1. Tar›msal ürün üretiminde, azalan verimler yasas› nedeniyle, yeteri D ‹ K Küretimin AT kadar artt›r›lamamas› sonucu uzun dönemde tar›msal ürün fiyatlar›, üretiminin artt›r›lmas› mümkün olan endüstriyel ürün fiyatlar›ndan daha h›zl› artaSIRA S‹ZDE cakt›r. D›fl ticaret hadleri, tar›msal ürün üreten ülkeler lehine geliflecektir. AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ KSIRA ‹ TS‹ZDE A P TDEÜLfiEÜVN‹ ZE LY‹OMN S O R U ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 84 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› 2. Geliflmifl ülkelerin geliflmekte olan ülkelerden sat›n ald›klar› tar›msal ürünlere olan talepleri yo¤un oldu¤undan, tar›msal ürün fiyatlar›, s›nai mallar›n fiyatlar›na göre daha yüksek olacakt›r. Dolay›s›yla, s›nai mallar ihracatç›s› geliflmifl ülkeler, tar›msal ürünler ihracatç›s› geliflmekte olan ülkelerle yapt›klar› ticarette d›fl ticaret hadleri, geliflmifl ülkelerin aleyhine olacakt›r. 3. D›fl ticaret hadlerinin uzun dönemde, geliflmekte olan ülkelerin lehine geliflece¤ini savunan görüfle göre, fiyat endeksleri sanayi mallar›n›n kalitesinde meydana gelen de¤iflmeleri de yans›tmayacak ve bu da tar›msal ürün ihracatç›s› ülkeler lehine geliflecektir. Ayr›ca, d›fl ticaret hadlerini sadece görünür ticaret hesab›na dayanarak bulmak yeterli de¤ildir. Çünkü cari hesap kalemleri, görünen ve görünmeyen kalemleri de kapsamaktad›r. Görünmeyen kalemler içinde yer alan ulaflt›rma masraflar›, uzun dönem borçlar›n›n faizleri, do¤rudan do¤ruya yap›lan yat›r›mlardaki kâr transferlerinin azalma göstermesi de d›fl ticaret hadlerinin tar›msal ürün ve hammadde ihracatç›s› geliflmekte olan ülkelerin lehine dönmesine neden olabilir. D›fl Ticaret Hadlerinin Geliflmekte Olan Ülkelerin Aleyhine Oldu¤u Görüflü (Singer-Prebisch Tezi) D›fl ticaret hadlerinin geliflmekte olan ülkelerin aleyhine oldu¤u görüflüne, ilk savunucular› olan Alman iktisatç›s› Hans Singer ve Latin Amerikal› iktisatç› Raul Prebisch’in benzer tarihlerdeki çal›flmalar›n›n ortak sonucu olmas› nedeniyle Singer-Prebisch tezi denmektedir. Singer-Prebisch tezinde, d›fl ticaret hadlerinin ilkel (tar›msal) ürün ihracatç›s› azgeliflmifl ülkeler aleyhine dönmesine neden olarak arz, talep etkileri ve ekonomilerin yap›sal esnekli¤i ile ilgili bir dizi faktör üzerinde durulmufltur. Afla¤›da ilkel ürün fiyatlar›n›n sanayi ürünleri fiyatlar›na göre gerilemesinin sebeplerini ve Singer-Prebisch tezinin dayanaklar› aç›klanmaktad›r: Azgeliflmifl ülkelerin ihracat›nda g›da maddelerinin önemli yer bir tuttu¤u aç›kt›r. Engel Kanunu’na göre; gelir artt›kça, g›da maddelerine yap›lan harcamalar›n oran› azal›r; buna karfl›l›k sanayi mallar›na yap›lan harcamalar›n pay› artar. Baflka bir deyiflle, zamanla tar›m ürünlerine olan dünya talebi azal›rken sanayi ürünlerine talebin art›yor olmas› nedeniyle ya da az geliflmifl ülkelerdeki gelir art›fl› sonucunda ithalat talebi, ihraç mallar› talebinden daha h›zl› yükseldi¤i için d›fl ticaret hadleri, g›da maddeleri ihraç eden ülkeler aleyhine bir geliflme göstermektedir. Söz konusu geliflmeye benzer bir di¤er durum, azgeliflmifl ülkelerin ihraç etmifl olduklar› tar›msal maddeler ile hammaddelerin yerine, teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak yapay (suni) maddeler (örne¤in fleker yerine sakarin vb. yapay tatland›r›c›lar) ile at›klar›n yeniden kullan›lmas›, dünya hammadde talebinde devaml› bir azal›fla yol açmaktad›r. Hammadde talebindeki bu azal›fl ise bunlar›n fiyatlar›n›n düflmesi sonucunu do¤urmufltur. Ayr›ca, sanayileflmifl ülkelerde yeni korumac›l›k fleklinde tar›m kesimini koruyucu önlemler sonucunda dünya tar›msal ürün ithalat›nda büyük azalmalar olmufltur. Bu durum, geliflme yolunda olan ülkelerin ihracat potansiyellerini büyük ölçüde s›n›rlam›flt›r. Singer-Prebisch tezini destekler nitelikte, geliflmekte olan ülkelerin teknolojik geliflmelerden yeterince yararlanamamalar› konusunda baz› dayanaklar ileri sürülmüfltür. Bunlardan ilki; ihracat kesiminde ortaya ç›kan teknolojik yeniliklerin, tar›msal ürünlerin arz›nda büyük art›fllara ve dolay›s›yla tar›msal ürünlerin fiyatlar›nda düflüfllere sebep olmas›d›r. Tar›m ürünleri arz›n›n do¤al koflullara ba¤l› olmas› nedeniyle gerekli esneklikten yoksun olmas›, fiyat düflüfllerini önlemek için üretimin k›sa dönemde azalt›lamamas›na neden olmaktad›r. ‹kinci dayanak; Singer-Prebisch tezinde, geliflmifl ülkelerdeki güçlü iflçi sendikalar› ve di¤er tekelci kurulufllar›n, teknolojinin yaratt›¤› verimlilikte meydana gelen art›fllar› fiyatlara yans›tmay›p yüksek ücret ve kâr fleklinde kendilerinde al›koyduklar› savunulmaktad›r. Buna karfl›l›k il- www.hedefaof.com 85 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma kel ürün üreten ülkelerin verimlilik art›fllar›ndan sa¤lam›fl olduklar› kazançlar fiyatlar›n düflmesi nedeniyle çok düflük kalm›flt›r. Çünkü söz konusu ülkelerde güçlü sendikalar ve tekel kurulufllar›n ya hiç bulunmay›fl› veya güçsüz olmalar› nedeniyle verimlilik art›fllar› ihraç mallar›n›n fiyatlar›n›n düflmesine sebep olmufltur. Böylece, verimlilik art›fllar› ülkede tutulamay›p azgeliflmifl ülkelerden geliflmifl ülkelere devaml› bir gelir ak›m› do¤urmaktad›r. Bu durum azgeliflmifl ülkelerin sat›n alma güçlerini azaltarak kalk›nma çabalar›n› büyük ölçüde k›s›tlamaktad›r. Özet olarak belirtmek gerekirse azgeliflmifl ülkelerin ihraç etmifl olduklar› tar›msal ürünlere olan d›fl talep esnekli¤inin birden büyük olmas› ve bu ülkelerin ekonomilerinin yap›sal esneklikten yoksun bulunmas›, d›fl ticaret hadlerinin ad› geçen ülkeler aleyhine geliflmesine sebep olmaktad›r. ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisine Yönelifl Nedenleri Özellikle azgeliflmifl veya geliflmekte olan ülkeler için ekonomide, tüm sektörlerin efl anl› ve ayn› oranda büyümesi olas›l›¤› yoktur. Öncü sektörler, ekonomide ileri ve geri ba¤lant›lar› ile di¤er sektör veya sektörlerin geliflmesini özendirebilirler. ‹hracat sektörü de, gerek bu ba¤lant›lar› gerekse iktisadi geliflme için gerekli döviz kazand›r›c› özelli¤i nedeniyle ekonomide öncü sektör olabilir. ‹hracat ile elde edilen döviz kullan›larak gerekli ithal ara ve yat›r›m mallar›n›n sa¤lanmas› ve yat›r›mlar›n artt›r›lmas› olana¤› do¤maktad›r. Böylece kalk›nma h›z› artacak, millî gelir ve istihdam düzeyini daha h›zl› bir flekilde artt›rmak olana¤› do¤acakt›r. ‹hracat yoluyla dövizin artmas›, yukar›daki sonuçlar›ndan farkl› olarak ayr›ca dövizin f›rsat maliyetini ucuzlatmakta, zaman içerisinde ekonomideki korumac› duvarlar azalt›labilmektedir. Di¤er bir dolayl› etki, ihracat›n uyard›¤› talep, yurt içi mallara yönelik talebi de artt›raca¤› için, yurt içi sektörler ile ihracatç› sektörler aras›ndaki kaynak rekabeti, yurt içi sektörlerde yenilik ve verimlilikleri uyaracakt›r. Araflt›rma-gelifltirme (AR-GE) faaliyetlerinin artmas› bir yandan üretim olanaklar›n› artt›r›rken di¤er yandan da üretimde verimlili¤i artt›racakt›r. Bu teknolojik geliflmeler ayn› zamanda üretim maliyetlerinin azalmas›na neden olacakt›r. D›fl ticaret hareketlerindeki ithalat art›fl› nedeniyle yurt içi ürünler ucuz ve kaliteli yabanc› ürünler karfl›s›nda daha pahal› hâle gelecek, dolay›s›yla yerli ürünler rekabet flanslar›n› yitireceklerdir. Böylece bu mallar›n ülke içi üretiminden vazgeçilmesi sonucu bofl kalan üretim faktörleri rekabet gücü yüksek ihracat mallar› sanayine yönelebileceklerdir. Dolay›s›yla karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip ihracat ürünlerinin rekabet gücü daha da artacakt›r. Böylece uluslararas› piyasalarda sürekli olarak kalite ve fiyat rekabetiyle karfl›laflan giriflimciler yeni teknolojileri izlemek zorunda kalacaklard›r. Ölçek ekonomilerine göre yat›r›ma yöneleceklerdir. Çünkü ihracat pazarlar›na kolayca girebilmeleri ve ölçek ekonomilerinden yararlanabilmeleri ancak büyük ölçekli yat›r›mlarla olanakl› olabilecektir. Sonuç olarak, ihracata dayal› sanayileflme stratejisi d›fl ticaretin do¤rudan etkileri yan›nda dinamik etkilerden mümkün oldu¤u kadar kapsaml› bir biçimde yararlanmay› amaçlar ve ihracata özel önem veren büyümeyi içerir. S‹ZDE Türkiye’de ihracata dayal› sanayileflmeye yönelifl nedenlerini biliyorSIRA musunuz? ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Araçlar› 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹hracata dayal› sanayileflmede temel amaç olan döviz darbo¤az›n› atlatabilmek amac›yla ihracat› gelifltirici politikalar uygulan›rken kullan›lan araçlar, genellikle O R U önlemlerin ihracat› özendirme önlemleri ad› alt›nda aç›klanmaktad›r. Bu Stürden maliyeti düflürücü veya geliri art›r›c› etkileri vard›r. Söz konusu özendirme önlemlerini üç ana bafll›k alt›nda ele alabiliriz: D‹KKAT SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 86 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Döviz Kuru Politikas›: Daha önce de¤inildi¤i gibi afl›r› de¤erlenmifl döviz kurunun s›nai mal ihracat›na olan etkisi olumsuzdur. Afl›r› de¤erlenmifl kur sürdükçe ithalat, ihracata k›yasla daha kârl› olacakt›r. Bu durumda iç piyasa için üretim daha çekici hale gelecektir ve dolay›s›yla ihracata yönelik yat›r›mlar azalacakt›r. Enflasyonist bir ortamda bu etki daha da h›zl›d›r. Di¤er yandan, afl›r› de¤erlenmifl kur, ithalat› özendirerek ticaret a盤›na ve ithalat kontrolüne neden olacakt›r. Az de¤erlenmifl döviz kuru politikas› ihracatç›n›n lehine olacakt›r. ‹hracatta Vergi ‹adesi: ‹hracatta vergi iadesi, ihracat› teflvik tedbirlerinden biridir. ‹hracat› teflvik edilmek istenen ürünlerin maliyetine dâhil vergilerin k›smen veya tamamen ihracatç›ya ödenmesi yoluyla, ihraç edilecek olan mal›n maliyeti azalt›lmaktad›r. Bu flekilde ihraç edilecek mal›n uluslararas› fiyat› düflürülerek rekabet avantaj› yarat›lmaktad›r. ‹hracat› Özendiren Di¤er Uygulamalar: ‹hracat›n özendirilmesinde kullan›lan di¤er uygulamalar› ihracat kredisi, ihracat sigortas›, ulafl›m kolayl›klar› ve alt yap›n›n tamamlanmas› ve son olarak ithalatta liberasyon fleklinde özetleyebiliriz. ‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar Ölçek ekonomisi herhangi bir ürünün üretilmesinde yeterince büyük kapasitelerin oluflturulmas› ve bu kapasitenin etkin kullan›m› ile birim bafl›na sabit maliyetlerin en aza indirilmesi ve maliyet aç›s›ndan bir rekabet avantaj› elde edilmesidir. Kapsam ekonomisi ise belli yetkinliklere yap›lan yüksek yat›r›mlar ile farkl› sektörlerde baflar›y› yakalayabilme becerisine anlam›ndad›r. Ölçek ekonomisi avantaj›n› elde etmenin temelinde sermaye gücü vard›r. Kapsam ekonomisi elde edebilmek ise sermaye gerektirmekle birlikte, daha üst düzeyde yönetim becerisi ve sinerji yönetimi gerektirir. Örne¤in, Honda motor teknolojisi konusundaki uzmanl›¤›n› gelifltirerek sadece motosiklet pazar›nda de¤il, ayn› zamanda jeneratör, deniz motorlar› ve otomobil pazar›nda da önemli oyuncu olabilmifltir. ‹thal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisine yönelik en önemli elefltiri, ithal ikamesi ile birlikte getirilen koruman›n ekonomide kaynaklar›n yanl›fl da¤›l›m›na neden olaca¤› idi. Ayn› elefltiri, ihracat için uygulanan özendirmeler konusunda da yap›labilir. Örne¤in, dünya fiyatlar›n›n üzerindeki fiyatlarla üretim yapan firmalar, gerçeklefltirilen ihracat özendirmelerinin yaratt›¤› avantajlarla etkin olmayan bu üretime devam edecekler ve maliyetleri düflürmek için çaba harcamayacaklard›r. Özendirmelerin daha önce kurulmufl sanayilere yönelik oldu¤u ve bafllang›çta bu sanayilerin yanl›fl kaynak da¤›l›mlar› sonucu kuruldu¤u düflünüldü¤ünde, ekonomideki bu çarp›kl›k, var olan ihracat› özendirme sistemiyle desteklenmifl olacakt›r. Yine ihracat art›fl›n›n olumlu etkiler sa¤layabilmesi için, baz› koflullar›n varl›¤› gereklidir. Öncelikle ekonomide yüksek bir ihracat h›z› art›fl› olmal›d›r. Bu art›fl h›z›nda görülen geliflmenin, istihdam ve reel gelir üzerinde dolays›z ve olumlu etkisi olmas› gerekir. ‹hracat sonucu elde edilen gelirin tüketilen k›sm›ndan çok tasarruf edilmesi gerekir. E¤er ihracat art›fl› sonucunda gelir tasarruf dolay›s›yla yat›r›m alanlar›na kayd›r›lam›yorsa ihracat art›fl›n›n büyümeye etkisi olumsuz olabilecektir. Di¤er yandan, ihracat sektörünün di¤er sektörlere ileri-geri ba¤lant›s›n›n yüksek olmas› gerekir. Bu durumda, ihracat art›fl›n›n ekonomik kalk›nmay› uyarma olas›l›¤› da daha fazla olabilecektir. ‹hracata dayal› sanayileflme stratejisinin baflar›s› için ayr›ca ihracata yönelik sanayilere yeterli teflvikin sa¤lanmas› ve döviz kurunun istikrar› gereklidir. ‹hracata konu olan mallar hammadde ve g›da maddelerinden olufluyorsa bunlara karfl› talep esnekli¤inin düflük olmas› nedeniyle ihracat›n ekonomik büyümenin gerisinde kalmas› söz konusu olabilmektedir. Son olarak, ihracata yönelik sanayiler ara mallar› bak›m›ndan önemli ölçüde d›fla ba¤›ml› ysalar, ihracatç›lar›n döviz kurlar›n›n de¤iflmesi ile sa¤lad›klar› avantaj, ürettikleri mallar›n fiyatlar›n›n yükselmesiyle kaybedilebilir. Fiyatlar› yükselten, kur ayarlamas›ndan sonra ithal girdi maliyetlerinin yükselmesidir. Bunun yan›nda, ihracat art›fl› sonucunda oluflan gelir art›fl›n›n henüz geliflmemifl ihraç mallar›na yönelmesi, gelir art›fl›n›n büyük bir k›sm›n›n yurt içi tüketimine ayr›lmas›na neden olabilecektir. ‹hracat›n artmas›, ithalat›n da artmas›na neden olurken do¤ald›r ki bu da d›fl ticaret dengesini olumsuz yönde etkileyecektir. Özellikle devaml› ödeme dengesi a盤› veren ülkelerde, kalk›nma sürecine girilince, ithalat›n organizasyonunu sana- www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma 87 yi hammaddeleri ve yat›r›m mallar› lehine de¤ifltirmek zorunlu olmaktad›r. Bu nedenle kalk›nan bir ülke, ödemeler dengesi a盤›n› kapatmak veya daha fazla artt›rmamak için ithal ikamesini uygulayabilir ve bu yolla ek tasarruflar›n› da harekete geçirebilir. Ayr›ca, söz konusu ülkelerin farkl› siyasi yaklafl›mlar› sonucu ihracat art›fl›na konu olan dayan›ks›z tüketim mallar›, sanayileflmifl ülkelerin engellemeleri ile karfl›laflmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin sanayileflmelerinde engel olan bu sorun, sanayileflmifl ülke pazarlar›na girebilmeleri için ancak yüksek kalitede mallar›n üretimi ile çözülebilir. KORUMACI ULUSLARARASI T‹CARET POL‹T‹KALARI VE EKONOM‹K KALKINMA ‹çe Dönük Kalk›nma ‹çe dönük sanayileflme, yurt d›fl›ndan ithal edilmek durumunda olan mallar›n yurt içinde üretilmesini sa¤layarak d›flar›ya ba¤›ml›l›ktan kurtulmak suretiyle sanayileflmeyi öngören politikad›r; mamul mal ithalat›n› azaltmak için ulusal sanayinin büyümesini teflvik etmeyi amaçlayan bir stratejidir. ‹thal ikamesi genellikle yurt içi sanayinin gelifltirilmesini temel alan içe dönük geliflme içinde ele al›nmaktad›r. Oysa böylesi bir ayr›m yapmak çok kesin de¤ildir. Çünkü ithal ikamesi d›fla dönük bir kalk›nma ya da sanayileflme stratejisinin içinde yer alabilir ya da ithal ikamesi d›fla dönük flekilde de gerçeklefltirilebilir. ‹thal ‹kamesine Dayal› Kalk›nma Genel ifadesiyle ithal ikamesi, toplam arz içinde ithalat›n pay›n›n azalt›lmas› ve azalt›lan ithalat›n yerini yerli üretimin almas›d›r. Dar anlamda, ithalat› azaltmak iste¤iyle ithal edilen mal›n yerine ikamesinin yurt içinde üretilmesidir. Ekonomide ciddi bir de¤iflimi simgeleyen ithal ikamesi süreci, ekonominin geliflme aflamalar›ndan ve do¤rudan kendisine yönelik düzenlemelerden etkilenebilece¤i gibi kendi d›fl›nda amaçlara yönelik politika uygulamalar› taraf›ndan da uyar›labilmektedir. Dolay›s›yla ithal ikamesi olgusu uygulamada birden fazla biçim alabilmekte ve farkl› geliflme dinamikleri gösterebilmektedir. ‹thal ikamesine dayal› kalk›nma stratejisi, do¤al ve uyar›lm›fl olarak iki çeflitte, ayr›ca kolay ve zor fleklinde iki aflamada incelenebilir. Kolay aflamas›nda dayan›ks›z tüketim mallar› ikame olarak üretilirken zor olan ikinci aflamada sermaye-yo¤un nitelikteki dayan›kl› tüketim mallar›n›n yan› s›ra ara ve yat›r›m mallar› üretimi de gerçeklefltirilmektedir. ‹lk aflamada nihai (tamamlanm›fl) tüketim mallar›n›n üretimi, ikinci aflamada ise ara ve yat›r›m mallar›n›n üretimi hedeflenir. Birinci aflamada hedef, iç piyasan›n geniflletilmesidir. ‹kinci aflama ise uzun dönem içerisinde ekonominin yap›s›n› de¤ifltirmeyi, sektörleraras› yatay ve dikey bütünleflmeyi sa¤lamay› ve sonunda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› ihracat› gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Tüketim mallar›n›n üretilmesi için gerekli olan emek ve girdiler bol miktardad›r ve bu aflama ileri düzeyde bir teknoloji gerektirmez. Bu nedenle, bu aflamada üretime konu olan mallar›n niteliksiz emek-yo¤un mallar olmas›, ilk aflamay› kolay k›lar. Yurt içi piyasan›n s›n›rlar›n›n zorlanmas›yla ilk aflama tamamlanm›fl olur. ‹thal ikamesinin ilk aflamas› tamamlan›nca tüketimdeki düflüfle paralel olarak üretim art›fl› da yavafllayabilir. Burada iki nokta önem kazanmaktad›r: Birincisi; büyümenin devam edebilmesi için kurulan yeni sanayilerde koruman›n devam etmesi gerekmektedir. ‹kincisi; büyüme ancak yurt içi piyasas›n›n izin verdi¤i ölçüde devam edebilecektir. Di¤er yandan, yukar›da sözü edilen özendir- www.hedefaof.com ‹çe dönük sanayileflme, d›fl piyasa koflullar› dikkate al›nmaks›z›n sadece iç talebi karfl›lamaya yönelik politikalar› kapsar. Dar anlamda ithalat ikamesi ise, daha önce ithal edilen mallar›n art›k ithal edilmeyip, ülke içinde üretilmesi anlam›na gelir. ‹thal ikamesi tiplerini s›n›flamakta ilk ayr›m “do¤al ve uyar›lm›fl” ithal ikamesi süreçleri aras›nda yap›lmaktad›r. Do¤al ithal ikamesi ya da rastgele ithal ikamesi sürecinde, ithalat›n yerli üretimle ikamesinin, bu yönde oluflturulmufl ve somut tercihleri içeren bir politikadan veya ekonominin di¤er kesimlerine yönelik ancak dolayl› olarak bu sonuca götürecek müdahalelerden etkilenmeden ortaya ç›kmas› söz konusudur. Uyar›lm›fl ithal ikamesi, kamu otoritesinin tercihlerini yans›tan politikalarla uyar›l›p gelifltirilmektedir. 88 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Uluslararas› ‹ktisat Politikas› me sistemi, üreticileri, ülkenin kaynak yap›s› ile ba¤daflmayan ve genifl ölçüde ithalata ba¤›ml›, verimlili¤i ancak ithalatla karfl›lanabilen mallar ve üretim tekniklerini seçmeye yöneltir. Bu nedenle, ithal ikamesinin ilk aflamas›nda yukar›da da belirtildi¤i gibi kullan›lan korumac› yap›n›n devam ettirilmesi, ancak zaman içerisinde de¤ifltirilmesi gerekmektedir. Bir baflka deyiflle, bu noktada ya ithal ikamesinin ikinci aflamas›n› oluflturan ara ve yat›r›m mallar› ikamesine ya da kurulmufl olan tüketim mallar› sanayinin ihracata yöneltilmesi gerekmektedir. Bu durum gerçekleflmedi¤inde, büyüme süreci engellenmifl olur. Geliflmekte olan ülkelerde gerek pazar darl›¤› gerekse sermaye yetersizli¤i, sermaye-yo¤un olan ikinci aflamada ithal ikamesi sanayilerinin optimum ölçekle kurulmalar›n› engellemektedir. Bu durum parça bafl›na maliyeti artt›rmakta, ayr›ca bu sanayilerin yüksek oranl› ithal girdisi ihtiyac›, dövize olan talebin artmas›na neden olmaktad›r. Bu durum ise korumac›l›kSIRA S‹ZDE ta afl›r›l›¤a neden olmaktad›r. Ara ve yat›r›m mallar› sanayilerinde afl›r› korumac›l›k ise iç girdi maliyetlerinin yüksekli¤inden dolay›, tar›m, tar›ma dayal› sanayi ve imalat sanayinin ve d›fla aç›lmas›n› engellemektedir. Bu aflaman›n temel D Ü fi Ügeliflmesini NEL‹M özellikleri, yüksek de¤erlenmifl döviz kurlar›, ihracat aleyhine çarp›kl›klar, afl›r› ve de¤iflken oranl› korumac›l›k anlay›fl›, temel g›da maddeleri ile kamu iflletmeleri S O R U ürünlerinde fiyat kontrolleri, kredilerde negatif faiz oranlar› uygulamalar›d›r. ‹ K Kkez A T Büyük Bunal›m sonras›nda azgeliflmifl ülkelerde (örne¤in Latin Ame‹thal ikamesiDilk rika ülkeleri ve Türkiye’de) d›fl ticarette karfl›lafl›lan zorluklar nedeniyle ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemdeSIRA geçerli olan ithal ikamesi, kapsaml› bilinçli bir sanayileflme stratejisinin bir S‹ZDE parças› olmaktan çok, krizin ortaya ç›kard›¤› acil sorunlara çözüm bulmak için uygulanm›flt›r. Bu nedenle 1930’lu y›llar›n ithal ikamesi ile 1945 sonras› geniflleme döneminde ortaya ç›kan ithal AMAÇLARIMIZ ikamesini farkl› de¤erlendirmek gerekir. Çünkü bu dönemde ortaya ç›kan ithal ikamesi, ticaretin yap›lamamas›ndan de¤il tam tersine ticaretin geliflmesinin bir sonucudur. N N K ‹Sanayileflme T A P ‹çe Dönük ve ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Sanayileflme stratejileri ile ilgili yaz›nda, genellikle içe dönük sanayileflme ile ithalat ikamesine dayal› sanayileflme stratejisi efl anlamda kullan›lmaktad›r. ‹thal ikaT E L E Vstrateji ‹ Z Y O N yurt içi piyasaya yönelik politikalar içerir. Ancak, dar anlammesine dayal› da ve teknik düzeyde ithalat ikamesi ile içe dönük stratejiyi tamamen ayn› saymak do¤ru de¤ildir. Sanayileflme sürecine dinamizm kazand›rma amac› tafl›yan ithalat ikamesi, d›fl sektörlerde ortaya ç›kan t›kan›kl›klar›n neden oldu¤u çeflitli güçleri gi‹NTERNET dermek üzere al›nm›fl bir dizi önlem niteli¤indedir. Bu anlamda, sanayileflmeye yeni bafllayan bir ülkenin üretti¤i her fley ithal ikameci nitelikte olacakt›r. Bafllang›çta d›fla karfl› korunmaks›z›n ve belirli bir iç talebin bulundu¤u alanlarda yat›r›m yapmaks›z›n, sanayide at›l›m yapmak çok güçtür. Bu nedenledir ki sanayileflmenin ilk aflamalar›nda hemen hemen tüm ülkeler, ithalat ikamesi uygulam›fllard›r. Önemli olan nokta, sanayileflmede karfl›laflt›rmal› üstünlüklere yer verilip verilemeyece¤idir. E¤er seçici bir sanayileflme stratejisi ile ileride rekabetçi duruma geçerek sanayilerde ithalat ikamesine ve bu amaçla geçici bir korumac›l›¤a yer verilecek olursa böyle bir politika ihracat›n özendirilmesine ters düflmez, hatta onun zorunlu bir koflulunu oluflturabilir. Bütünlefltirilmifl strateji konusunda da de¤inilece¤i gibi böylesi bir stratejide ithal ikamesinin en son (nihai) amac› d›fla dönük niteliktedir. Bugün bir k›sm› kalk›nma çabas› içine girmifl bulunan, yeterli derecede geliflmemifl ülkelerin amac›, ekonomik, kültürel ve toplumsal gerilikleri, hastal›klar› yok etmek; gayretlerini az say›daki zengin ülke ile kendileri aras›nda her gün h›zla artan mesafeyi k›saltmaya veya kapatmaya yöneltmektir. www.hedefaof.com 89 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma SIRA Bu S‹ZDE Türkiye ithal ikamesine yönelik stratejiyi hangi y›llarda uygulam›flt›r? stratejinin ilk aflamas› ne zaman tamamlanm›flt›r? 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Araçlar› Sanayileflmede ithal ikamesi süreci bir yandan koruma politikas›n› gerektirirken diO R durumda U ¤er yandan da içeride yayg›n sanayileflme sonucunu do¤urur.SBu ithal ikamesi, koruma ve yayg›n sanayileflme politikalar›n›n birlikte yürütülmesi gerekir. Gelifltirilmesi istenen veya geliflmekte olan sanayi dallar›n›n korunmas›nda genel D‹KKAT araçlar afla¤›dad›r: Gümrük Vergileri: D›fl ticarette devlet müdahalecili¤inin en eski ve yayg›n flekSIRA S‹ZDE li olan gümrük vergilerinin hem koruyucu hem de gelir sa¤lay›c› etkileri vard›r. Kotalar: Bilindi¤i gibi kotalar, di¤er ad›yla ithalat yasaklar›, ithalat› belirli bir miktar veya de¤er olarak s›n›rland›ran uygulamalard›r. Yasal AMAÇLARIMIZ yollardan izin verilen miktar›n üzerinde ithalat yap›lamaz. Kuflkusuz kotalar ne ölçüde daralt›l›rsa, piyasaya yap›lan müdahale ve dolay›s›yla yerli ekonomiye sa¤lanan koruma da o derece artt›r›lm›fl olmaktad›r. K ‹ T A P Döviz Kuru Politikas›: Kambiyo kontrol rejimlerinde otoriteler, döviz tahsisi ile ithalat rejimini do¤rudan etkileyebilmektedir. Ayr›ca, döviz kurlar›nda oynamalarla d›fl ticaret hacmini de etkileyebilmektedirler. ‹thal ikamesinin bir T E L E Vuyguland›¤› ‹ZYON ekonomide afl›r› de¤erlenmifl kur politikas› söz konusudur. Afl›r› de¤erlenmifl kur politikas› ile yüksek tarifelerin ithalat› k›s›tlay›c› etkileri daralt›l›r; ancak spesifik miktar k›s›tlamalar› ve s›n›rlamalar› ile birlikte kullan›ld›¤›nda, ithal ikamesi sana‹NTERNET yilerin kuruluflu için gerekli olan makine-donan›m ithalini kolaylaflt›r›p, mamül mal ithalini zorlaflt›racakt›r. Bu politika di¤er yandan ihracat› s›n›rland›racak, iç piyasalara yönelik üretimi çekici hale getirecek; böylece ithal ikameci ve korumac› politikalar›n etkilerini artt›rabilecektir. Sübvansiyonlar: ‹thal ikamesiyle sanayileflme stratejisi uygulayan bir ekonomide sübvansiyon uygulamalar› aras›nda ithalatç›ya sa¤lanan düflük faizli kredi, ucuz enerji ve hammadde temini, yat›r›m indirimi, vergi muafiyeti gibi uygulamalar yer almaktad›r. Bu uygulamalar, devletin özel sektörü yönlendirici flekilde destekleyerek, kaynak da¤›l›m›n› belirli sektörlere kayd›rma amac› tafl›maktad›r. S O R U D‹KKAT Türkiye’de, ithal ikamesine dayal› sanayileflmeyi SIRA S‹ZDE korumak ve özendirmek için çeflitli önlemler uygulanm›flt›r. Bu önlemler, AMAÇLARIMIZ gümrük önlemleri, kotalar, yat›r›m indirimleri, kredi kolayl›klar›, afl›r› de¤erlenmifl döviz kuru politikas› ve vergi K ‹ iadesi T A P uygulamalar›d›r. N N SIRA S‹ZDE Döviz kuru politikas› nedir? Döviz kuru politikas›n›n türleri nelerdir? TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve D Ü fi Ü N E L ‹ M Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar D Ü fi Ü N E L ‹ M • ‹thal ikamesi politikalar› kaynak da¤›l›m›n›n bozulmas›na yol açabilir. Bu strateji S O R oluflan U koruma ve özendirme politikalar›n› da gerektirece¤i için piyasada fiyatlar, faktörlerin gerçek k›tl›klar›n› yans›tmayabilir. Afl›r› korumac›l›k nedeniyle küçük ölçekli verimsiz ve maliyeti yüksek s›nai birimler kurulur. ‹ç veD d›fl ko‹ K K rekabetten AT runmufl olan iflletmeler dünya standartlar›n›, verimlilik, teknoloji, araflt›rma-gelifltirme gibi önemli etkenlik unsurlar›n› ihmal ederek kolayca kâr edebilirler. SIRA S‹ZDE • ‹thal ikamesi, beklenenin tersine, sanayileflme sürecinde ödemeler dengesinde bir rahatlatma yaratmak yerine durumu daha da kötülefltirebilir. Bu durum iki nedenden dolay› ortaya ç›kmaktad›r. Birincisi, ithal ikamesi özellikle tüketim AMAÇLARIMIZ mallar›n›n yurt içinde üretilmesine yönelik kolay döneminde, ara girdilere talebi büyük ölçüde art›r›r. Kapasiteler bir defa kurulunca bunlar için gerekli hammaddenin sürekli d›flardan ithal edilmesi gerekir. Her defas›nda K ‹ T Adaha P çok ithal N N www.hedefaof.comT E L E V ‹ Z Y O N SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 90 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› • • • • SIRA S‹ZDE • D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET girdi gerekli olurken ithal girdiyle üretilen mallar ihracata dönük de¤ildir. Bu mallar daha çok iç piyasaya yöneliktir ve gerekli olan dövizi sa¤lamamaktad›r. Daha önce çeflitli nedenlerle de¤indi¤imiz gibi bu ürünlerin dünya pazar›nda sürüm güçlükleri vard›r ve d›fl ticaret hadleri sürekli aleyhte geliflmektedir. Bu d›fla ba¤›ml›l›k yan›nda teknolojik ba¤›ml›l›k ikinci nedeni oluflturur. Uluslararas› piyasalarda faaliyet gösteren büyük flirketler, azgeliflmifl ülkelere transfer ettikleri makinalar› bir mal olarak de¤il, sermaye olarak transfer etmeyi tercih etmektedirler. Bunlar yüksek fiyatlarla azgeliflmifl ülkelere geçmektedir. ‹thal teknolojiye ba¤›ml›l›k, teknoloji üretiminde bir at›l›ma izin vermezken genellikle makine yapan makinecinin üretimi de gündeme gelmez. Dolay›s›yla, sanayileflme sürecinin derinleflmesi de olanaks›zlafl›r. Bu tür bir ithal ikamesi geçerliyken ara mal› üreten, s›n›rl› da olsa donan›m üreten sektör ya yoktur, ya da bu ifli devlet üstlenmifl durumdad›r. ‹thal ikamesi yurt içi tasarrufun azalmas›na yol açabilir. Tüketim mallar›n› ithal yoluyla sa¤lamak durumunda olan bir ekonomi döviz k›tl›klar› nedeniyle bu konuda k›s›tl› hareket eder; bu da yurt içi tasarrufu artt›r›c› etki yapar. Ancak ilk aflamadan sonra, iç tüketimin özendirilmesiyle ekonomi bir tüketim ekonomisi görünümünü al›r ve tasarruflar›n azalmas›na yol açar. Devlet bir yandan daha önce ithal edilen bir mal›n yurt içinde üretimine bafllanmas›yla gümrük vergisi gelirlerini, di¤er yandan da yeni kurulan sanayi üretim sürecinin ilk dönemlerinde teflvik için kurumlar vergisini ve di¤er vergileri almayarak, yurtiçi vergi gelirlerini kaybedecektir. ‹thal ikamesi yurt içi tekelleflmeyi artt›r›r. ‹ç piyasa hacminin darl›¤› ve ihracat olanaklar›n›n da gerek azgeliflmifl ülkelerin koruyucu politikalar› gerekse yabanc› sermayenin geldi¤i alanlarda anlaflmalara konan ihraç yasaklar› nedeniyle k›s›tl› olmas› sonucunda, kurulu ve yeni kurulan firmalar›n tekel hâline gelS‹ZDE mesine SIRA yol açabilir. D›fl ticarette ithalat k›s›tlamalar›, afl›r› koruma ve afl›r› de¤erlendirilmifl kurlar›n uzun süre D Ü fi Üdevam N E L ‹ M ettirilmesi hâlinde ülkenin d›fla aç›lmas› zorlaflacak bu durum ekonomide etkinli¤in ve verimlili¤in düflmesine, maliyetlerin ve fiyatlar›n yüksek kalmas›na, d›fl piyasalarla rekabetin yap›lamamas›na ve buna ba¤l› olarak S O R U da ihracata yönelmenin engellenmesine yol açacakt›r. 1963’ten bu yana planlar›yla yönetilen Türkiye ekonomisinde ithal ikamesine daD ‹ K Kkalk›nma AT yal› sanayileflme stratejisinin gerçekte ilk aflamas›, bu dönemin bafl›nda tamamlanm›flt›r. Ancak ikinci aflama SIRA olan S‹ZDEara ve yat›r›m mallar› üretimine geçilememifltir. ‹thal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisi her ne kadar planlarla uygulanmaya çal›fl›lm›fl olsa da sonuçlar›na bak›ld›¤›nda rastgele flekliyle uyguland›¤› görülmektedir. Yaratt›¤› olumsuz sonuçlara karAMAÇLARIMIZ fl›n bu strateji, Türkiye ekonomisinde sanayileflmenin temelini oluflturmufltur. Türkiye’de 24 Ocak 1980 Program› ile geleneksel ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisinden vazgeçilerek, ihracata dayal› sanayileflme stratejisine geçilmifltir. S›nai mamül ihracat›na dayal› ihK ‹ T A odak P racat, bu program›n noktas›n› oluflturmufltur. En son hedef, ekonominin serbest piyasa ve iflbölümü koflullar›nda d›fla aç›lmas› ve dünya ekonomisi ile bütünleflmesidir. N N E L E V ‹ Zdenilebilir YON Sonuç Tolarak ki yaln›zca tüketim mallar›na yönelik bir ikame k›sa zamanda az geliflmifl ekonomiyi önemli dar bo¤azlara götürebilir. Ancak ithal ikamesinin yat›r›m mallar›ndan bafllamas› veya tüketim mallar›nda bafllayan ikamenin yat›r›m mallar›ndan sürdürülmesi, d›fla aç›k bir sanayileflmenin de ön koflulu ola‹NTERNET rak görülmektedir. ‹thalat ikamesi hangi neden veya nedenlere dayan›rsa dayan- www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma s›n, bu flekilde kurulmufl olan sanayi dallar›, sanayi üretiminde meydana gelen art›flta önemli bir paya sahiptir ve h›zla sanayileflen az geliflmifl ülkelerin kalk›nmas›nda büyük önem tafl›maktad›r. ‹hracata Dayal› Sanayileflme ve ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejilerinin De¤erlendirilmesi: Bütünlefltirilmifl Strateji Buraya kadar yapm›fl oldu¤umuz aç›klamalar, gerek ihracata dayal› sanayileflme stratejisinin gerekse ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisinin sanayileflme için tek bafl›na yeterli olmad›¤›n› göstermektedir. 1997 Asya krizi sonras› Washington sonras› uzlaflmas› (post-Washington consensus) olarak adland›r›labilecek bir dönem bafllam›flt›r. Bu dönem, devletin önemli oldu¤u, serbest piyasan›n baflar›l› olmas› için devletin özellikle e¤itim ve teknoloji alanlar›nda altyap› yat›r›mlar›nda bulunmas› gerekti¤i, önemli olan›n sadece devletin pay›n› azaltmas› de¤il, devletin yeniden yap›land›r›lmas› oldu¤u bir dönemdir. Böylece serbest piyasay› canland›racak ve güçlendirecek bir senteze gitme gere¤i ortaya ç›km›fl; giderek devlet ile piyasa birbirinin karfl›t› de¤il, birbirini tamamlayan iki olgu olarak görülmeye bafllanm›flt›r. D›fla aç›k bir ekonominin gerekli oldu¤u piyasa ile devletin bir baflar› sentezi ortaya ç›karabilece¤i görüflünde Asya modelleri önemli rol oynam›fllard›r. Eski tarz sanayi politikas›, yani belli sektörleri güçlendirme geri plana itilmifltir. Ayr›ca bugün Dünya Ticaret Örgütü kurallar› içinde bu tarz bir sanayi politikas› uygulanmas› da zaten mümkün de¤ildir. Bir yandan devletin e¤itim, teknoloji ve AR-GE yat›r›mlar›n›n ne denli önemli oldu¤u vurgulanmaktayken di¤er yandan geçmiflteki selektif sanayi politikas›n›n geri plana at›ld›¤›n› görüyoruz. 1960-1970’li y›llar›n piyasa aksakl›klar›n› planlama ile çözmeye çal›flan devlet anlay›fl›, yerini 1980’li y›llarda piyasa mekanizmas›ndan çözüm arayan ve piyasay› terk eden bir devlet anlay›fl›na b›rakm›flt›r. Bunun da yetersizlikleri görülünce 1990’li y›llarda yeni bir senteze gidilmifltir. D›fla aç›k ekonomi mant›¤›nda kalk›nmay› hedefleyen bir ülke, dünya pazarlar›nda kendisine arta kalan üretim faaliyetini yürütmeyi de¤il, hedef ald›¤› piyasalar› ele geçirmek üzere at›l›m gerçeklefltirmek ister. Bu çerçevede, gerek ithal ikameci strateji gerekse ihracata dayal› strateji birbirine rakip olmaktan çok, birbirini tamamlay›c› özelliktedir. ‹thal ikamesinin, sanayileflmenin bafllat›labilmesi için gerekli oldu¤u ve ihracata dayal› bir sanayileflmenin ön aflamas›n› oluflturdu¤u genel kabul gören bir görüfltür. Gerçekte ihracata konu olan mallar sanayii genellikle ithal ikameci bir politika sonucunda kurulmaktad›r. Yeni kurulan ithal ikame sanayine yönelik korumac›l›k uygulamalar›, yani gümrük yasaklar›, miktar k›s›tlamalar› ve yüksek gümrük vergileri, ilk aflamalarda kaç›n›lmaz kabul edilebilir. Yine de yeni kurulan ithal ikame sanayinin k›sa süre içinde d›fl rekabeti karfl›layabilecek ve hatta ihracata yönelebilecek alanlarda olmas› gerekmektedir. Bu flekilde planland›r›ld›¤› ve gelifltirildi¤i durumda önce ithal ikame fonksiyonunu görmek üzere kurulan herhangi bir sanayi sektörü k›sa sürede rekabet gücü kazan›r. Koruma önlemleri yavafl yavafl azalt›lmak fleklinde tamamen kald›r›labilir ve bu sanayi sektörü zamanla ihracat sanayine dönüflebilir. Önceleri ithal ikamesi fleklinde gerçeklefltirilen sanayileflme belirli bir s›nai üretim alan›nda ihracata dönük hâle gelebilir. Böylelikle s›nai ürün arz esnekli¤i dolay›s›yla ihracat›n da artt›r›labilme olanaklar› do¤maktad›r. Rekabet gücü olarak geri planda olan bir geliflmekte olan ülkenin söz konusu temel stratejilerin birlikteli¤ine dayal› Bütünlefltirilmifl Sanayileflme Stratejisinin esnekli¤inden yararlanabilmesi, ilgili ülkenin rekabet yar›fl›nda h›z›n› ve hareket kabiliyetini artt›racakt›r. Türkiye, ‹spanya, Yunanistan ve eski Yugoslavya söz konusu modeli uygulayan ülkelerdendir. www.hedefaof.com 91 ‹malat sanayinde, ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisi döneminde selektif olmayan, genel koruma ve afl›r› de¤erlenmifl kur politikalar› sonucu yarat›lan tekelci yap›, ihracata dayal› sanayileflme stratejisi döneminde selektif olmayan teflvik politikalar› alt›nda devam etmifltir. Etkinlik ve verimlilik kayg›lar›ndan uzak iflletmeler ve yabanc› sermaye, bu rastgele her fleyin teflvik edildi¤i ekonomide, gerçekçi kur ve yüksek faiz politikalar›n›n da etkisi ile yat›r›mlar›n› üretken olmayan kesimlere kayd›rm›fllard›r. Her iki strateji döneminde gerçekleflen büyümenin temel kayna¤›, yurt içi talep art›fl›d›r. Bu durum 1980 öncesinde afl›r› ithal ikamesine yol açarken 1980 sonras›nda ihracatç› kesimlerin kaynak ve üretimlerini rantlar›n yüksek oldu¤u iç piyasaya yönlendirmelerine, dolay›s›yla ihracat›n engellenmesine yol açm›flt›r. 92 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel amaçlar›n› aç›klamak Azgeliflmifl bir ekonomide ekonominin yap›s›, d›fl ticaret politikas›n› tayin etti¤i gibi uygulanan d›fl ticaret politikas› da sanayileflme stratejisini etkilemektedir. ‹thal ikamesi gibi içe dönük bir sanayileflme stratejisi izleyen ülkelerde d›fl ticaret politikas›n›n ana amac› yerli endüstrilerin korunmas› iken serbest yani d›fla aç›k politika uygulayanlarda ise amaç, ihracat›n özendirilmesi olmufltur. ‹thal ikamesine dayal› sanayileflmeyi uyaran nedenler ödemeler bilançosu güçlükleri, savafllar, kifli bafl›na gelirdeki art›fllar›n uyard›¤› efektif talep art›fllar› olabilece¤i gibi bilinçli bir politik tercih olabilir. Her iki stratejide de döviz tasarrufu ya da birikimi artt›r›lmak istenir. Çünkü kalk›nma çabas›ndaki ülkelerde döviz ihtiyac› özellikle yurt içinde yeterli miktarda üretilemeyen ara ve yat›r›m mallar›n›n ithalinde daha da önem kazanmaktad›r. Uluslararas› ticaret politikalar›na dayanak oluflturan temel teorileri tart›flmak Klasik d›fl ticaret teorisinin temeli olan karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine dayal› görüfller, serbest d›fl ticaretin faydalar› üzerinde odaklan›r. Statik varsay›mlara dayal› geleneksel d›fl ticaret teorisi azgeliflmifl ülkelerin kalk›nma dinamiklerine uygun olmad›¤› yönünde elefltirilince bu görüflü dinamik bir tahlil içine sokmak için yeni teoriler, özellikle modern uluslararas› ticaret teorisi gelifltirilmifltir. Bu konuda tam rekabet varsay›m› gibi baz› temel varsay›mlardan uzaklafl›l›p teknoloji, verimlilik art›fl›, d›flsal ekonomiler, f›rsat maliyetlerinin ortaya konmas› gibi dinamik unsurlar›n dikkate al›nmas› hâlinde karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin ekonomik kalk›nmaya katk›s› olabilece¤i savunulmufltur. ‹thal ikameci sanayileflme stratejileri çerçevesinde yer alan ticaret politikalar›n›n temelleri ise korumac›l›¤› öneren F. List’in ve Singer- Prebisch’in tezlerine dayanmaktad›r. N AM A Ç 3 N AM A Ç 4 N AM A Ç 5 Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel aflamalar›n› belirlemek ‹thal ikamesine dayal› stratejide kolay olan ilk aflamada dayan›ks›z tüketim mallar›; ikinci aflamada ise dayan›kl› tüketim mallar›n›n yan› s›ra sermaye-yo¤un nitelikteki ara ve yat›r›m mallar›n›n üretimi gerçeklefltirilmektedir. ‹hracata dayal› sanayileflmenin, baflka bir deyiflle üretimin uluslararas› hâle gelmesinin, dünyada iki aflamada, teknoloji yo¤un ihracat ile ve çok uluslu flirketler arac›l›¤› ile gerçekleflti¤i söylenebilir. Uluslararas› ticaret politikalar›n›n temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kalk›nmadaki temel araçlar›n› aç›klamak Her iki stratejide de d›fl ticaret politikas›n›n yayg›n do¤rudan ya da dolayl› araçlar› olan kur politikas›, sübvansiyonlar ya da teflvik sistemi çeflitli flekillerde uygulan›rken farkl› olarak, ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisinde kotalar, ihracata dayal› sanayileflme stratejisinde ise vergi iadesi uygulamalar› kullan›lmaktad›r. ‹hracata dayal› sanayileflme ve ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejilerini de¤erlendirerek, bütünlefltirilmifl stratejinin önemini tart›flmak Bütünlefltirilmifl sanayileflme stratejisi, kalk›nma çabas›ndaki ekonomileri d›fla aç›k, rekabetçi bir ekonomik yap›ya kavuflturmak için bir alternatif olabilecek niteliktedir. Bütünlefltirilmifl stratejinin korumac› yan› olan ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejileri ile bir yandan dünya ekonomisinde ortaya ç›kan yeni rekabetin, ticaret ve para sistemlerindeki h›zl› geliflmelerin kalk›nma çabas›ndaki ülkelerde oluflacak olumsuz etkileri en aza indirilebilecek; di¤er yandan ihracata dönük sanayileflme stratejisi ile sanayileflme için gerekli döviz geliri sa¤lanm›fl olacakt›r. ‹thal ikamesi sektörleri arac›l›¤›yla d›fl konjonktürdeki beklenmedik olumsuz geliflmeler ve dalgalanmalar›n olas› etkileri en aza indirilirken ihracat ile geliflme için gerekli döviz sa¤lanm›fl olacakt›r. www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma 93 Kendimizi S›nayal›m 1. D›fl ticaretin azgeliflmifl ülkelerin sanayileflmesi aç›s›ndan yaratt›¤› özel etkiler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi say›lamaz? a. Ara ve yat›r›m mal› temini b. Piyasa geniflletici etki c. Ölçek ekonomilerinin yarat›lmas› d. Teknoloji aktar›m› e. Tekellerin önlenmesi 2. Afla¤›dakilerden hangisi az geliflmifl ülkelerin yap›sal özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹flsizlik b. Tam Kapasite c. Tekelci e¤ilimler d. Geliflim sürecinde ikili yap›lar e. Faktör fiyatlar›n›n f›rsat maliyetlerini yans›tmamas› 3. Afla¤›daki ülkelerden hangisi bütünlefltirilmifl strateji uygulamaktad›r? a. Türkiye b. ‹talya c. Almanya d. Fransa e. Çin 4. Afla¤›dakilerden hangisi karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisinin azgeliflmifl ülkeler aç›s›ndan elefltirildi¤i eksiklerinden biri say›lamaz? a. Teknoloji veridir b. Verimlilik art›fllar› göz ard› edilmifltir c. D›flsall›k ve ölçek ekonomilerine yer verilmemifltir d. Alternatif maliyetler dikkate al›nmam›flt›r e. Faktör fiyatlar›n›n eflitlenece¤i varsay›lm›flt›r 5. Afla¤›dakilerden hangisi ilkel ürün ihracatç›s› azgeliflmifl ülkelerin d›fl ticaret hadlerinin (Px/Pm) aleyhte geliflmesinde etkili rol oynayan faktörler aras›nda say›lmaz? a. Engel kanunu b. Yapay maddeler üretimi c. Tar›m ürünleri arz esnekli¤inin düflük olmas› d. Sendikalar›n yoklu¤u ya da güçsüzlü¤ü e. Tekelci faaliyetlerin güçlü olmas› 6. Japonya örne¤inde oldu¤u gibi, zaman içinde geliflmekte olan bir ülkenin emek-yo¤un üretim yap›s› sermaye-yo¤un üretim yap›s›na dönüflerek, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünün de de¤iflmesine yol açabilir. Bu durum hangi flekilde tan›mlanmaktad›r? a. Leontief paradoksu b. Metzler paradoksu c. Faktör oranlar› teorisi d. Faktör yo¤unlu¤unun tersine dönmesi e. Ürün devreleri modeli 7. Afla¤›dakilerden hangisi ihracata dayal› stratejide ihracat› özendirmede kullan›lan araçlardan biri olarak say›lamaz? a. Az de¤erlenmifl kur b. ‹hracat kotas› c. Vergi iadesi d. ‹hracat sigortas› e. Ulafl›m olanaklar›n›n sa¤lanmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi ihracata dayal› sanayileflme stratejisine yönelme nedenlerinden biri de¤ildir? a. Tüm sektörlerin eflanl› büyümesinin zor olmas› b. Öncü sektörlerin ileri ve geri ba¤lant›lar› c. ‹hracat›n döviz kazand›r›c› özelli¤i d. ‹hracatç› sektörlerle di¤er sektörler aras› kaynak rekabetinin verimlili¤i artt›r›c› etkisi e. ‹hracat pazarlar›n›n düflük ölçekli yat›r›mlar gerektirmesi 9. Türkiye’de ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejilerinin bilinçli ve planl› flekilde uyguland›¤› y›llar aral›¤› afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1929-1945 b. 1957-1978 c. 1963-1980 d. 1929-1980 e. 1914-1960 10. Afla¤›dakilerden hangisi ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisine yönelik elefltirilerden biri de¤ildir? a. Özendirmelerle kaynak da¤›l›m› bozulabilir b. Afl›r› korumalarla küçük ölçekli ve verimsiz iflletmeler yarat›l›r. c. ‹thal etmek yerine yurtiçinde üretmek kalitenin düflük kalmas›na yol açar. d. ‹ç piyasan›n s›n›rl› oluflu nedeniyle tekelci yap› do¤arak, rekabet bozulabilir. e. ‹ç tüketimin özendirilmesiyle ekonomi bir tüketim ekonomisi görünümü al›r. www.hedefaof.com 94 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 ‹hraç ve ithal mallar› de¤iflim oranlar›na dayanan d›fl ticaret hadleri; net de¤iflim ticaret hadleri, brüt de¤iflim d›fl ticaret hadleri ve gelir d›fl ticaret hadlerini kapsamaktad›r. Kaynak verimlili¤ine göre ya da kaynak de¤iflimine dayanan d›fl ticaret hadleri kapsam›nda; tek faktörlü d›fl ticaret hadleri ile çift faktörlü d›fl ticaret hadleri yer almaktad›r. Üçüncü ana bafll›k olan ithalat›n sa¤lad›¤› toplam fayda ile ihracat›n gerekli k›ld›¤› toplam fedakârl›k aras›ndaki oransal iliflkiye dayanan ticaret hadleri ise gerçek maliyet ticaret hadleri ile fayda ticaret hadleridir. D›fl ticaret hadleri konusunda, yukar›daki s›n›fland›rmada görüldü¤ü gibi farkl› ticaret haddi kavramlar›yla karfl›lafl›lmaktad›r. Ancak, günümüzde d›fl ticaret haddi kavram›ndan söz edildi¤inde akla ilk gelen, net de¤iflim d›fl ticaret haddi kavram› olmaktad›r. Net de¤iflim d›fl ticaret hadleri kavram›, genel olarak d›fl ticaret hadleri kavram›na efl de¤er olarak kullan›lmaktad›r. Net de¤iflim d›fl ticaret hadleri; ihraç mallar› fiyat endeksinin ithal mallar› fiyat endeksine oran› (E= Px / Pm x 100) fleklinde tan›mlanmaktad›r. 2. b 3. a 4. e 5. e 6. d 7. b 8. e 9. c 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ticaretin Kalk›nma Aç›s›ndan Yaratt›¤› Olumlu Etkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azgeliflmifl Ülkelerin Özellikleri Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisinin Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹hracata Dayal› Sanayileflme ve ‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejilerinin De¤erlendirilmesi: Bütünlefltirilmifl Strateji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azgeliflmifl Ülkelerin Özellikleri Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisinin Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ticaret Hadlerinin Geliflmekte Olan Ülkelerin Aleyhine Oldu¤u Görüflü (Singer-Prebisch Tezi)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azgeliflmifl Ülkelerin Özellikleri Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisinin Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹hracata Dayal› Sanayileflme Stratejisine Yönelifl Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹thal ‹kamesine Dayal› Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl›lafl›lan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 1953-1980 döneminde ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisini uygulayarak d›fl a盤› kapat›p, döviz tasarrufu sa¤lamay› hedefleyen Türkiye ekonomisi, ithal ikameci sanayileflmede özellikle birinci aflama olan tüketim mallar› üretiminde afl›r› ölçülere varm›flt›r; ihracat sanayinin gelifltirilmesi ise ihmal edilmifltir. Ödemeler dengesi aç›s›ndan al›nan sonuç, istenenin tersine, olumsuz olmufltur. Bu durum ekonominin büyümesinde duraklamalara ve yüksek oranl› enflasyona neden olmufltur. Sonuçta çok ciddi bir döviz darbo¤az›, d›fl ödemeler krizi ve enflasyonla karfl› karfl›ya kal›nm›flt›r. 1980 y›l›na gelindi¤inde iki seçenekle karfl›lafl›lm›flt›r. Birinci seçenek, ara ve özellikle yat›r›m mallar›n›n yerli üretimini gerçeklefltirmek; ikinci seçenek ise bu tür gerçekleflmeyi en az›ndan bir süre bir yana b›rakmak. 1980 sonras› dönemde ikinci yaklafl›m yönünde yol al›nm›flt›r. 24 Ocak 1980 kararlar›, Türkiye için bir dönüm noktas› olmufltur. Bu uygulama temelde iç piyasada istikrar› ve d›fl ödemelerde dengeyi amaçl›yordu. Bu amaçlara ulaflmak için ise hükûmetin seçti¤i yol, iç piyasay› olabildi¤ince serbest b›rakmak, fiyat kontrollerini kald›rmak, d›fl ticareti liberallefltirmek ve özellikle büyük oranl› devalüasyonlar yapmak olmufltur. Strateji de¤iflikli¤ine yol açan bir baflka neden, ülkede giderek ge- www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ticaret Politikalar› ve Ekonomik Kalk›nma liflen sanayi kesiminin d›fla aç›lma iste¤idir. Ekonomideki var olan t›kan›kl›k yaln›zca sanayicileri de¤il tüm toplumsal kesimleri etkilemifl, politika de¤iflikli¤i konusunda ülkede genifl bir konsensus oluflmufltur. ‹ran-Irak Savafl›’n›n ve Orta Do¤u’daki petrol zengini ülkelerin yaratt›¤› talebin çekicili¤iyle d›fla aç›lman›n gereklili¤i ileri sürülmüfl ve gerekli kurumsal, ekonomik düzenlemelerin yap›lmas› istenmifltir. Örne¤in, bankac›l›k kesiminde ülke d›fl›ndaki iflçilerimizin ve Orta Do¤u’daki müteahhitlerin hizmetlerini karfl›lamak için d›fla aç›lma gereklili¤i do¤mufltur. Strateji de¤iflikli¤i konusunda bir di¤er görüfl, 24 Ocak Kararlar› ile IMF, OECD ve OPEC gibi uluslararas› kurulufllar›n bask›s›n›n hafifletilmek ve d›fl finansman bak›m›ndan bu kurulufllardan yard›m al›nmak istendi¤i fleklindedir. 95 S›ra Sizde 4 Döviz kuru politikas›, hükûmetlerin uluslararas› ödemelerini belli bir düzen içinde gerçeklefltirmek amac›yla, d›fl ödeme dengesini etkilemek için, döviz kuru ile ilgili olarak ald›klar› bütün önlemlerdir. Günümüz küresel ekonomisinde söz konusu önlemler geliflmekte olan ülkelerde ço¤unlukla ba¤›ms›z bir flekilde de¤il, oldukça etkisi alt›nda olduklar› uluslararas› para sisteminin (Örne¤in IMF) yönlendirmesine göre al›nmaktad›r. Ekonomide üç türlü döviz kuru politikas› tan›mlanabilir: Denge dövizi kur politikas›, afl›r› de¤erlenmifl döviz kuru politikas› ve az de¤erlenmifl döviz kuru politikas›. Ekonomide e¤er döviz fiyat› arz ve talebe göre olufluyorsa, denge döviz kuru söz konusudur. S›ra Sizde 3 1963’ten bu yana kalk›nma planlar›yla yönetilen Türkiye ekonomisinde ithal ikamesine dayal› sanayileflme stratejisinin gerçekte ilk aflamas›, bu dönemin bafl›nda tamamlanm›flt›r. 1953 y›l›na kadar olan dönemde oldukça liberal d›fl ticaret ve sanayileflme stratejisi uygulayan Türkiye, ortaya ç›kan döviz darbo¤az› sonucu, ithal ikamesinin araçlar› olan kotalar›, ithalat yasaklar›n›, yüksek gümrük duvarlar›n› uygulamaya koymufltur. Enflasyonist politikalar ve afl›r› de¤erlenmifl kur politikas› da fliddeti giderek artt›r›larak 1958 operasyonuna kadar sürdürülmüfltür. 1960’l› y›llar›n ortalar›na kadar g›da ve tekstil gibi dayan›ks›z tüketim mallar›n›n ithalat› yerli üretimle ikame edilmifltir. ‹thal ikamesinin birinci aflamas› olarak nitelendirilebilecek bu aflamadan sonra, 1963 y›l›nda I. Befl Y›l›k Kalk›nma Plan›’n›n yürürlü¤e konmas› ile bilinçli ve planl› olarak, içe dönük ithal ikameci sanayileflme stratejisi uygulanmaya bafllanm›flt›r. Gerçekte daha planl› dönemin bafl›nda ekonomi, temel tüketim mallar›n›n üretimini tamamlayarak, g›da mallar› sanayi, özellikle fleker, içki, dokuma ve giyim gibi temel tüketim mallar›n›n ülke içindeki üretimini sa¤layabilmifltir. Böylece planl› dönemle birlikte ithal ikamesinin ikinci aflamas› bafllam›flt›r. Ancak, ikinci aflama olan ara ve yat›r›m mallar› üretimine tam anlam›yla geçilememifltir. T›kanma noktas›na gelen ekonomide bu strateji terkedilip, 24 Ocak 1980 Kararlar› ile ihracata dönük kalk›nma stratejisine geçilmifltir. www.hedefaof.com 96 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Yararlan›lan Kaynaklar Balassa B. (1978). “Exports and Economic Growth: Further Evidence”, Journal of Development Economics, June. Berksoy, T. (1981). Uluslararas› Ticaret, ‹ktisadi Kalk›nma ve ‹thal ‹kamesi, Ankara: Toplum Bilim No.12. Bhagwati J. N. (1986). “Rethinking Trade Strategy”, Development Strategies Reconsidered, U.S No: 5, Overseas Development Council, Oxford. Chenery, H.-Syrqu›n, H. (1986). “The Semi-Industrial Countries”, H. Chenery, S. Robinson, M. Syrquin (Ed.) Industrialization and Growth: A Comperative Study, World Bank Research Publication, Oxford Univ. Press. Clark P. B. (1970). Planning Import Substitution, Amsterdam: N. Holland Publ. Comp. Cohen, S., Zysman, J. (1988). “Puncture the Myths that Keep American Managers from Competing”, Harvard Business Review, (November-December). Eski, H., (1989). ‹hracata Yönelik Sanayileflme Stratejisi ve Güney Kore Deneyimi, ‹zmir: EBSO Yay›n›. Grossman G. M., E. Helpman (1993). Innovation and Growth in the Global Economy, Cambridge, Mass.: MIT Press. Gruber, W., D. Mehta, R. Vernon (1967). “The R&D Factor in International Trade and Investment of United States Industries”, Journal of Political Economy, ss: 20-37. Günalp, H. (1983). Geliflme Stratejileri ve Geliflme ‹deolojileri, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Haberler, G. (1959). International Trade and Economic Development, Cairo: National Bank of Egypt. Han, E., Kaya, A. (1997). Kalk›nma Ekonomisi Teori ve Politika, Eskiflehir: Birlik Ofset. Viner, J. (1937). Studies in the Theory of International Trade, London. Karluk, R. (1981). Türkiye’de ‹hracata Yönelik D›fl Ticaret Politikas› ve ‹hracat›n Yap›sal Analizi, Eskiflehir: E‹T‹A Yay. No. 237/158. Karluk, R. (1991). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Bilim ve Teknik Yay›nevi. Kazgan G. (1988). Ekonomide D›fla Aç›k Büyüme, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar. Kindleberger, P. C. (1956). “Terms of Trade for Primary Products”, The Terms of Trade A European Case Study. New-York: MIT and Wiley & Sons Inc. Korum U. (1977). Türk ‹malat Sanayii ve ‹thal ‹kamesi: Bir De¤erlendirme, Ankara: A.Ü. SBF Yay›n› No: 408. Krueger A. O. (1974). Foreign Trade Regimes and Economic Development: Turkey, Newyork: NBER Conference Series Vol: 1. Krueger A. O. (1983). Trade and Employment in Developing Countries, Synthesis and Conclusion, Chicago: NBER Conference Series, Vol.3. Krugman P. (1994). Rethinking International Trade, Cambridge, Mass.: MIT Press. Krugman, P. (1979). “Increasing Returns, Monopolistic Competition and International Trade”, Journal of International Economics, 9:469-479. Krugman, P. (1980). “Scale Economies, Product Differentiation, and the Pattern of Trade”, American Economic Review, 70: ss.950-959. Manisal›, E. (1975). Geliflme Ekonomisi, ‹stanbul: ‹.Ü. ‹ktisat Fak. Yay. No. 417. Meier, G. M. (1963). International Trade and Development, Harper and Row, New York and Evanston, p. XI. Myint, H. (1964). The Economics of the Developing Countries, London: Hutch›nson Co. Myint, H. (1958). “The Classical Theory of International Trade and the Under-developed Countries”, Economic Journal, June, 6. 231. Özbey (Adaçay), F. R. (1999). Bütünlefltirilmifl Sanayileflme Stratejisi Çerçevesinde Türkiye’de Sanayileflmenin De¤erlendirilmesi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1162. Posner, M. V. (1961). “International Trade and Technical Change”, Oxford Economic Papers, No: 13, ss: 323-341. Prebisch, R. (1973). Kalk›nma ‹çin Yeni Bir Ticaret Politikas›na Do¤ru, (Çev. E. Öney), Ankara: A.Ü., SBF.Yay›n›, No: 334. Romer, P. M. (1994). “The Origins of Endogenous Growth”, The Journal of Economic Perspectives, 8:1 (January), ss. 3-22. Roubini, N., & RGE’s Analysts, Examine Critical Economic Issues, Roubini Global Economics, www.roubini.com (12.06.2012). Savafl, V. (1986). Kalk›nma Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay. Seyido¤lu, H. (1982). Türkiye’de Sanayileflme ve D›fl Ticaret Politikas›, Ekonomik ve Sosyal Araflt›rmalar: 2, Turhan Kitabevi, Ankara. Singer, Hans W. (1950). “The Distribution of Gains Between Investing and Borrowing Countries”, American Economic Review, Vol.40., Issue 2, USA, ss.473-485. www.hedefaof.com www.hedefaof.com 5 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Döviz piyasas›n› tan›mlayabilecek, piyasan›n kat›l›mc›lar›n› ve ifllevlerini aç›klayabilecek ve özelliklerini belirleyebilecek, Al›fl kuru - sat›fl kuru, düz kur - çapraz kur, nominal kur - reel kur kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Sat›n alma gücü paritesi teorisine göre döviz kurlar›ndaki de¤iflmeyi yorumlayabilecek, Ülke paras›n›n afl›r› de¤erli ve eksik de¤erli olmas›n›n sonuçlar›n› aç›klayabilecek, Arbitraj ve spekülasyon ifllemlerini ve farklar›n› aç›klayabilecek, Peflin ve vadeli döviz piyasalar›n› belirleyebilecek, Vadeli döviz piyasas› kapsam›nda forward, futures, opsiyon ve swap ifllemlerini aç›klayabilecek, Döviz kuru sistemlerini tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Döviz ve Efektif Kotasyon Düz Kur, Çapraz Kur Nominal ve Reel Kur Sat›nalma Gücü Paritesi Afl›r› De¤erli ve Eksik De¤erli Kur Arbitraj ve Spekülasyon Forex Piyasa • Forward ve Futures Sözleflmeler • Döviz Opsiyonlar› ve Swap ‹fllemleri • Dolarizasyon • Para Kurulu • Parasal Birlik ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri www.hedefaof.com • DÖV‹Z P‹YASASI • DÖV‹Z KURU • DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri DÖV‹Z P‹YASASI Ulusal ifllemleri uluslararas› ifllemlerden ay›ran temel özelliklerden birisi farkl› ulusal paralar›n kullan›lmas›d›r. Bir uluslararas› ifllemde iki farkl› ifllem vard›r: ‹lk ifllem, yabanc› paran›n sat›n al›nmas›, di¤eri de bu yabanc› paran›n uluslararas› ifllem için kullan›lmas›d›r. Yabanc› ülkelerin paralar›na genel olarak döviz ad› verilir. Döviz piyasas› ise bir ulusal paran›n yabanc› bir para ile de¤ifltirildi¤i veya yabanc› paralar›n birbirleriyle de¤ifltirildi¤i her türlü ortamd›r. Döviz piyasas›nda ifllem gören yabanc› paralar nakit biçiminde veya nakte dönüfltürülebilen varl›klar biçiminde olabilmektedir. Nakit biçiminde olan yabanc› paralara efektif ad› verilir. Buna karfl›l›k yabanc› para cinsinden düzenlenmifl banka havaleleri, ödeme emirleri, poliçeler ve seyahat çekleri fleklinde nakte dönüfltürülebilen araçlar döviz olarak ifade edilmektedir. Türk Paras› K›ymetini Koruma Hakk›nda 32 Say›l› Karar’da döviz (kambiyo); “efektif dâhil yabanc› parayla ödemeyi sa¤layan her nev’i hesap, belge ve vas›talar” olarak tan›mlanmaktad›r. Döviz Piyasas›: Bir ulusal paran›n yabanc› bir para ile de¤ifltirildi¤i veya yabanc› paralar›n birbirleriyle de¤ifltirildi¤i bir piyasad›r. Döviz Piyasas›n›n Kat›l›mc›lar› Döviz piyasas› dünyan›n en eski, en geliflmifl ve en derin finans piyasas›d›r. Co¤rafi aç›dan küresel nitelik tafl›yan bu piyasada kat›l›mc›lar dünyan›n her yerinde, her ifl günü ve saatinde döviz ifllemleri yapmaktad›rlar. Döviz piyasas›n›n kat›l›mc›lar› firmalar, bireyler, bankalar ve resmî kurumlar fleklinde ifade edilen tüm ekonomik kesimlerdir. Firmalar ve bireyler bu piyasada ihracatç›, ithalatç›, d›fl yat›r›mc›, turist veya tasarrufçu olarak yer al›rlar. ‹hracatç› ve ithalatç›lar bu piyasan›n en temel ifllemcileridir. Ancak günümüzde küresel sermaye hareketleri hacmi d›fl ticaret hacminden daha fazla oldu¤u için d›fl yat›r›mc›lar›n döviz piyasas›ndaki pay› oldukça fazlad›r. ‹leride de¤inilece¤i üzere Forex ifllemler, arbitraj ve spekülasyon yapmak amac›yla gerçeklefltirilen döviz ifllemleri hacmi oldukça yo¤undur. Bunun yan› s›ra çok uluslu flirketler de uzun vadeli yabanc› sermaye yat›r›mlar› fleklinde döviz ifllemleri yaparlar. Ayr›ca bireysel tasarruflar olarak döviz tercih edilmesi de geliflmekte olan ülkelerde oldukça yayg›nd›r. Bankalar döviz piyasas›n›n merkezini olufltururlar. Çünkü hemen hemen tüm uluslararas› ifllemler ticari bankalar arac›l›¤›yla gerçeklefltirilir. Bankalar kurumsal veya bireysel müflterilerinin taleplerini karfl›lamak amac›yla döviz piyasalar›na rutin olarak girmektedirler. Döviz transferleri, döviz mevduat ve kredileri, d›fl ticaret- www.hedefaof.com Döviz Piyasas›n›n Kat›l›mc›lar›: Firmalar, bireyler, bankalar ve resmî kurumlar fleklinde ifade edilen tüm ekonomik kesimler bu piyasan›n kat›l›mc›lar›d›r. 100 Döviz Piyasas›n›n Resmi ‹fllemcileri: Bu piyasan›n resmi kurumlar› merkez bankas› ve hazinedir. Merkez bankas›n›n döviz ifllemleri yapmas›n›n temel nedeni, ülke paras›n›n de¤erini korumak ve döviz rezervlerini belirli bir düzeyde tutmakt›r. Türkiye’de Döviz ‹fllemleri Yap›lan Piyasalar: Türkiye’de döviz ifllemleri TCMB Döviz ve Efektif Piyasalar›, bankalararas› resmi piyasa ve serbest döviz piyasas› taraf›ndan yürütülür. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› te akreditif açma bu tür ifllemlerdendir. Bunun d›fl›nda bankalar döviz pozisyonlar›n› denklefltirmek amac›yla gerek kendi aralar›nda gerekse merkez bankas› ile de döviz ifllemleri yaparlar. Bu piyasada ayr›ca döviz büfesi ad› verilen banka d›fl› finans kurumlar› da ifllem yapmaktad›r. Döviz ifllemlerini yürüten resmî kurumlar Merkez Bankas› ve Hazinedir. Merkez Bankas› bu piyasan›n en düzenli resmî kat›l›mc›s›d›r. Merkez Bankas›n›n döviz ifllemleri yapmas›n›n temel amac› ulusal paran›n de¤erini korumak ve döviz rezervlerini belirli bir düzeyde tutmakt›r. Ancak Merkez Bankalar› ülkeye yabanc› sermayeyi çekmek amac›yla döviz kurunu de¤ifltirmek istedikleri zaman da döviz piyasas›na al›c› veya sat›c› olarak girmektedir. Türkiye’de döviz ifllemleri temel olarak üç farkl› piyasada gerçeklefltirilmektedir: • Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› (TCMB) Gözetimindeki Döviz ve Efektif Piyasalar› • Bankalararas› Döviz Piyasas› • Serbest Döviz Piyasas› TCMB’nin görevi, Türk liras›n›n yabanc› paralar karfl›s›ndaki de¤erinin belirlenmesini sa¤lamakt›r. TCMB bünyesinde yer alan ve bu görevi yerine getiren Döviz ve Efektif Piyasalar› bankalar, kat›l›m bankalar› ve yetkili müesseselerden oluflmaktad›r. Bu kurulufllar, Döviz ve Efektif Piyasalar›nda ifllem yapmak için teminat yat›rmak zorundad›rlar. Organize döviz piyasas› olan bu piyasada, TCMB’nin her gün saat 15.30’da ilan etti¤i gösterge kurlar belirlenmektedir. Ayr›ca gerekti¤inde Türk liras› karfl›l›¤›nda döviz al›m sat›m› ya da döviz karfl›l›¤› Türk liras› al›m sat›m› faaliyetleri de yürütülmektedir. Bankalararas› Döviz Piyasas› ise bilgi da¤›t›m flirketi Reuters önderli¤inde örgütlenmifl olup bankalar›, yetkili müesseseleri ve kat›l›m bankalar›n› içeren bir ikincil piyasad›r. Döviz piyasas›nda gerçeklefltirilen ifllem hacminin en önemli k›sm›n› oluflturan bu piyasada ifllem yapmak için kurumlardan teminat talep edilmedi¤i için ifllem maliyeti düflük olmaktad›r. TCMB de döviz kurlar›na müdahale etmek amac›yla zaman zaman bu piyasada al›c› ya da sat›c› olmaktad›r. Serbest döviz piyasas› ise toplam döviz piyasas› ifllem hacminin %10’u kadar hacmi olan ve genellikle efektif ifllemlerin yap›ld›¤› bir piyasad›r. Döviz Piyasas›n›n ‹fllevleri Döviz piyasas›n›n temel ifllevi genel olarak uluslararas› ticaret ve sermaye ak›mlar›n›n gerçeklefltirilmesidir. Bu ifllemler gerçeklefltirilirken döviz piyasas› dört temel ifllevi yerine getirir: • Sat›n alma gücünü transfer etme: Bilindi¤i gibi genel kabul gören bir para biriminin olmad›¤› bir ekonomide mal ve hizmet ticareti trampa gibi zor bir yol ile gerçeklefltirilir. Benzer durum döviz piyasas›n›n olmad›¤› bir dünya için de geçerlidir. Döviz piyasas›n›n ve döviz kurunun olmad›¤› bir dünyada uluslararas› ifllemlerin trampa yolu ile gerçeklefltirilmesi çok daha büyük zorluklar tafl›maktad›r. Gerek mal ve hizmet ticareti gerekse k›sa veya uzun vadeli yabanc› sermaye yat›r›mlar› için gerekli olan yabanc› para, döviz piyasas›ndan temin edilir. Döviz piyasas› uluslararas› ifllemler için di¤er ülkelerin para birimlerine ihtiyaç duyan bireylere ve firmalara gerekli fonlar› sa¤lar. Böylece döviz piyasas›nda ifllem yapan tüm ekonomik kesimler birbirlerine sat›n alma gücünü transfer etmifl olur. Bu durum uluslararas› iflbölümü ve uzmanlaflmay› da teflvik eder. www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 101 • Kredi kolayl›¤› sa¤lama: Uluslararas› ticaret ifllemlerinde mal›n ihracatç› taraf›ndan sevk edilmesinden sonra ithalatç›ya ulaflmas› zaman alabilmektedir. Bu süre içinde mal bedelinin ödenip ödenmemesi durumu ticaretin finansman riskini oluflturur. Ancak bu risk taraflar›n bankalar› arac›l›¤›yla akreditif ifllemleri yapmalar› ile giderilmektedir. Akreditifli ticarette ihracatç› mal› sevk etti¤ine iliflkin belgeleri bankaya ibraz ettikten sonra mal bedelini tahsil etmektedir. ‹thalatç› ise mal› teslim almak için gerekli belgeleri bankas›ndan al›rken gerekli ödemeyi yapmaktad›r. Böylece ticaretin finansman› riski döviz piyasas›n›n temel aktörlerinden olan bankalar›n k›sa süreli döviz kredisi vermesi ile ortadan kalkm›fl olur. • Döviz kuru riskinden koruma: Döviz kurunun s›k s›k ve önemli ölçüde de¤iflmesi dövizle ifllem yapan ekonomik kesimleri olumsuz etkiler. Henüz d›fl ticaret ifllemleri kesinleflmeden döviz kurunun yükselmesi veya düflmesi, d›fl ticaretçinin zarar etmesine yol açabilir. Ancak döviz piyasas›nda döviz kuru riskinden kaç›nmay› mümkün k›lan finansal teknikler geliflmiflse ve bu teknikler ekonomik kesimler taraf›ndan kullan›lmakta ise kur riski ve belirsizli¤i ortadan kalkar. Böylece döviz piyasas›nda kur riskinden kaç›nma (hedging) olana¤› sa¤lanm›fl olur. • De¤er Saklama: Döviz piyasas›n›n bir di¤er ifllevi de yüksek enflasyonlu ülkelerde ulusal paralar›n sürekli de¤er yitirmesi karfl›s›nda tasarruflar›n döviz cinsinden tutulmas› ve böylece tasarruflar›n de¤erinin korunmas›d›r. Yüksek enflasyonlu ülkelerin ulusal paralar› hem de¤iflim arac› olma hem de de¤er saklama ifllevini tam olarak yerine getiremez. Bu nedenle ülke yerleflikleri varl›klar›n› döviz olarak tutmay› tercih ederek karfl›laflabilecekleri finansal riskleri giderirler. Döviz Piyasas›n›n Temel ‹fllevleri: Döviz piyasas›n›n ifllevleri; sat›n alma gücünü transfer etme, kredi kolayl›¤› sa¤lama, döviz kuru riskinden korunma ve de¤er saklama faaliyetleridir. Döviz Piyasas›n›n Özellikleri Döviz al›m sat›m ifllemlerinin yürütüldü¤ü döviz piyasas› baz› temel özellikler tafl›maktad›r. Afla¤›da bu özelliklere yer verilmektedir: • Döviz piyasas›nda al›c› ve sat›c›lar›n karfl› karfl›ya gelmesi gerekmez: Döviz piyasas›nda döviz arz ve talepleri her türlü iletiflim arac› vas›tas›yla ifllem görür. Bu piyasada döviz arz edenler ve döviz talep edenler birbirleriyle de¤il bankalar, banka d›fl› finans kurumlar› veya gerçek kifliler ile ifllem yaparlar. Bu nedenle döviz piyasas›nda bireysel kat›l›mc›lar için karfl› taraf; banka, banka d›fl› finans kurumu veya gerçek kifliler olmaktad›r. • Döviz piyasalar› örgütsüz piyasalard›r: Döviz piyasalar› belli bir borsa biçiminde örgütlenmemifltir. Bir borsa binas›, ifllemlerin yap›ld›¤› seans saatleri, borsa kurallar› gibi düzenlemeler spot döviz piyasas› için söz konusu de¤ildir. Bu tür örgütsüz piyasalara tezgâh üstü piyasa (over-the-counter: OTC) ad› verilir. Tezgâh üstü piyasalar›n temel özelli¤i merkezî bir örgütlü yap›n›n olmamas› ve piyasan›n da¤›n›k olmas› nedeniyle ifllemlerin fleffaf olmamas›, fiyat farkl›l›klar›n›n olabilmesidir. • Döviz piyasalar› evrensel piyasalard›r: Döviz piyasas› her ne kadar da¤›n›k bir piyasa olsa da dünyan›n her yerindeki piyasalar geliflmifl bir iletiflim a¤› sayesinde birbirleri ile bütünleflmifl yap›dad›rlar. Tüm döviz piyasalar›nda broker (komisyoncu) ve dealerlar (tacir) ‹nternet a¤› ile birbirleriyle ba¤lant› hâlindedirler. Bu nedenle herhangi bir piyasada yaflanan geliflmeler hemen tüm döviz piyasalar›nda etkisini gösterir ve döviz kurlar›n› ayn› yönde etkiler. Da¤›n›k, tezgâh üstü piyasalarda fiyat farkl›l›¤› olsa da fiyat de¤iflmeleri ayn› yönde olmakta, tüm piyasalarda kurlar uyum içinde olmaktad›r. www.hedefaof.com Döviz Piyasas›n›n Özellikleri: Döviz piyasalar›, taraflar›n karfl› karfl›ya gelmeden ifllem yapabildikleri örgütsüz ve evrensel piyasalard›r. 102 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Döviz Piyasalar›n›n Çal›flma Saatleri: Döviz piyasalar› ülkeler aras› saat fark›ndan dolay› hiç kapanmayan, haftan›n befl ifl günü 24 saat ifllemlerin yap›labildi¤i bir piyasad›r. Döviz Piyasalar›n›n Yap›s›: Döviz piyasalar› fleffaf olmas›, ürünün homojenli¤i, SIRA S‹ZDE piyasaya girifl ç›k›fl serbestli¤i gibi özellikleri nedeniyle tam rekabet piyasas› D Ü fi Ü N niteli¤indedir. EL‹M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 • Döviz piyasalar› hiç kapanmayan piyasalard›r: Ülkeler aras›ndaki saat farkl›l›klar› nedeniyle döviz piyasalar› haftan›n befl günü 24 saat boyunca hiç kapanmaz. Türkiye saati ile pazar gece yar›s› Yeni Zelanda döviz piyasas› aç›l›r, sonra s›ras›yla Avustralya, Tokyo, Hong Kong, Singapur, Dubai, Orta Do¤u ve Avrupa piyasalar› aç›l›r. En son olarak da Türkiye saati ile 15.30’da ABD piyasalar› aç›lm›fl olur. Hafta sonunda ise Cuma günü Türkiye saati ile gece yar›s› ABD piyasalar›n›n kapanmas› ile befl ifl günü tamamlanm›fl olur. Böylece hafta boyunca günün her saatinde en az›ndan birkaç piyasada döviz ifllemleri yap›labilmektedir. Ayr›ca döviz kurlar› günün her saati de¤iflebilmektedir. Çünkü piyasalar kapal› olsalar da aç›k olan piyasalarda meydana gelen her türlü geliflmelerden etkilenebilmektedir. Bu nedenle piyasalar ertesi gün aç›l›fl fiyatlar›ndan farkl› fiyatlar ile aç›labilmektedir. • Döviz piyasalar› tam rekabet piyasas›na yak›n piyasalard›r: Döviz piyasalar› reel ekonomide yer alan tam rekabet piyasas›n›n baz› özelliklerini tafl›maktad›r. Döviz piyasas›nda tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi çok say›da al›c› ve sat›c› bulunmakta ve her bir kat›l›mc› piyasa hacminin çok küçük bir k›sm›na sahip olmaktad›r. Kat›l›mc›lar›n döviz piyasas›na girifl ve ç›k›fllar› serbest olup döviz ifllemi yapmalar›na yönelik herhangi bir engel bulunmamaktad›r. Dövizin homojen bir varl›k olmas› nedeniyle reklam yolu ile farkl› yönünün vurgulanmas› da mümkün de¤ildir. Ayr›ca hükûmet müdahalelerinin olmad›¤› ya da minimum düzeyde oldu¤u kabul edilirse döviz piyasas›nda fiyat (döviz kuru) arz ve talep koflullar› ile belirlenmektedir. Bütün bu özellikleri ile döviz piyasas› tam rekabet piyasas›na yaklaflmaktad›r. Tam rekabet piyasas›n›n bir di¤er özelli¤i ise tam bilgi sahibi olma durumudur. Döviz piyasas›nda kat›l›mc›lar aras›nda önemli ölçüde bilgi asimetrisi vard›r, her kat›l›mc› piyasa hakk›nda ayn› enformasyon a¤›na sahip de¤ildir. SIRA S‹ZDE Ancak her türlü iletiflim arac› vas›tas›yla piyasan›n oldukça fleffaf oldu¤u da dikkate al›n›rsa döviz piyasas› tam rekabet piyasas›na oldukça yak›n bir piyasaD Üolur. fi Ü N E L ‹ M Bir ülkede ekonomik SIRA S‹ZDEkesimlerin döviz ifllemleri yapmalar›n›n amac› nedir, bu ifllemlerin S O R U sa¤lad›¤› temel fonksiyonlar nelerdir? D Ü fi Üifllemlerin NEL‹M Döviz piyasas›, belli bir mekânda de¤il, her türlü iletiflim arac› vas›tas›yla her D‹KKAT ortamda yap›ld›¤› bir piyasa olmas› nedeniyle örgütsüz (tezgâh üstü) piyasa niteli¤indedir. Ancak ülkemizde bünyesinde Döviz ve Efektif ‹fllemler Müdürlü¤ünün olmas› örgütS O RTCMB U SIRA S‹ZDE lü piyasa yap›s›n› ifade eder. Bu nedenle ülkemizde -baz› ülkelerde de oldu¤u gibi- örgütlü ve örgütsüz döviz piyasas› bir arada yer almaktad›r. N N D‹KKAT AMAÇLARIMIZ DÖV‹Z KURU N N SIRAülkenin S‹ZDE bir ulusal paras›n›n oldu¤u dünya ekonomisinde bu ulusal Her ba¤›ms›z K ‹ T cinsinden A P paralar›n birbiri fiyat› vard›r. Bir ülke paras›n›n di¤er ülke paras› cinsinden fiyat›na döviz kuru denir. Döviz kuru, döviz ifllemlerinde geçerli olan döviz AMAÇLARIMIZ fiyat›n›n özel ad›d›r. Dünyada n kadar ulusal para oldu¤u kabul edilirse döviz kuru say›s›; T E L E V ‹ Z Y O N n(n-1)/ K2 ‹ T A P adet olur. T/$ ve $/T fleklinde her ulusal para için ikili kur hesapland›¤›ndan bu ‹NTERNET ikili say›mdan ar›nd›rmak amac›yla n(n-1) olan kur say›s› 2’ye bölünür. TELEV‹ZYON ‹ N T E R N E Twww.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 103 Bir finans kurumunun mali bir varl›k için al›fl veya sat›fl fiyat› belirlemesine kotasyon ad› verilir. Döviz piyasas›nda dolays›z ve dolayl› olmak üzere iki kur kotasyon yöntemi vard›r. Dolays›z (direkt) kotasyon yönteminde döviz kuru bir birim yabanc› paran›n ulusal para cinsinden fiyat› olarak tan›mlan›r. Buna Avrupa tipi kotasyon ad› da verilir. Döviz Kuru: Bir ülke paras›n›n di¤er ülke paras› cinsinden fiyat›na döviz kuru denir. Dolays›z ve Dolayl› Kotasyon 1$ = T1.80 (T1.80/$) dolays›z kotasyondur. Bu tan›ma göre 1 dolar 1.80 TL’dir. Bu durumda döviz kuru artt›¤› zaman ulusal para, yabanc› para cinsinden de¤er kaybetmifl (veya yabanc› para ulusal para karfl›s›nda de¤er kazanm›fl) olur. Dolayl› (indirekt) kotasyon yönteminde ise döviz kuru, bir birim ulusal paran›n yabanc› para cinsinden fiyat› olarak tan›mlan›r. Buna Amerikan tipi kotasyon denir. Kotasyon: Finans kurumlar›n›n döviz kuru belirlemelerine kotasyon ad› verilir. Kotasyon dolays›z ve dolayl› olarak ikiye ayr›l›r. T1 = 1/1.80$ = 0.56$ ( 1/1.80$/T) ifadesi dolayl› kotasyondur. Bu tan›ma göre 1 TL 1/1.80 veya 0.56 dolard›r. Bu durumda döviz kuru artt›¤› zaman ulusal para yabanc› para cinsinden de¤er kazanSIRAolur. S‹ZDE m›fl (veya yabanc› para ulusal para karfl›s›nda de¤er kaybetmifl) Genel olarak birçok ülkede dolays›z kotasyon yöntemi kullan›lmakta olup bir birim yabanc› paran›n ulusal para cinsinden fiyat› aç›klan›r. Buna D Ü fi Ükarfl›l›k N E L ‹ M ABD dolar›, ‹ngiliz ve ‹rlanda poundu, Avustralya ve Yeni Zelanda dolar› ve euro her zaman bir birim al›narak dolayl› kotasyon yöntemi ile ifade edilir. Böylece bu para S O R U birimlerinin di¤er para birimleri karfl›s›ndaki de¤eri hesaplan›r. Dolayl› ve dolays›z kotasyona göre döviz kuru yorumunun de¤iflti¤ine D ‹ Kdikkat K A T ediniz. Yabanc› paran›n bir birim olarak al›nmas› ya da ulusal paran›n bir birim olarak al›nmas› durumunda döviz kuru art›fl› veya azal›fl› ifadeleri farkl› olmaktad›r.SIRA Türkiye’de bir birim S‹ZDE yabanc› para karfl›s›nda ulusal paran›n de¤eri ölçülmektedir. Bu nedenle döviz kuru art›nca Türk liras›n›n de¤erinin düfltü¤ü, döviz kuru azal›nca Türk liras›n›n de¤erinin artt›¤› anlafl›l›r. AMAÇLARIMIZ N N Döviz Al›fl ve Sat›fl Kurlar› ‹ T A Payr›l›r. BanDöviz kurlar›, döviz iflleminin yönüne göre al›fl ve sat›fl kurlar›K olarak kalar›n ve di¤er arac› kurumlar›n döviz al›fl ifllemlerinde uygulad›klar› kura döviz al›fl kuru denirken sat›fl ifllemlerinde uygulanan kura da döviz sat›fl kuru denT E L E V ‹ ad› Z Y O Nverilir. Kur mektedir. Al›fl ve sat›fl kuru aras›ndaki farka da kur marj› (spread) marj› y›ll›k yüzde olarak; Sat›fl kuru – Al›fl kuru Kur marj› = ——————————— × 100 Sat›fl kuru ‹NTERNET fleklinde hesaplan›r. Bu marj döviz iflleminin yap›ld›¤› yere, zamana ve piyasa koflullar›na göre de¤iflir. Buna göre; • döviz piyasas›nda ifllem hacmi yeterince derin de¤ilse • piyasada beklentiler olumsuz yönde ise • döviz ifllemleri nakit (efektif döviz) fleklinde ise • ifllemler finans merkezlerinden uzakta gerçekleflmekte ise www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 104 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› kur marj› yüksek olmaktad›r. Ayr›ca mali kurumlar›n döviz aç›klar›na veya fazlalar›na göre de al›m sat›m ifllemleri için verdikleri döviz kurlar› farkl›l›klar gösterebilmektedir. Düz Kur ve Çapraz Kur Kur Marj›n› Etkileyen Unsurlar: ‹fllem hacmi, beklentiler, finans merkezlerine yak›nl›k, dövizin efektif olup olmamas› kur marj›n› etkiler. Çapraz Kur: ABD dolar› baz al›narak ortak dolar paydas› üzerinden hesaplanan kurlara çapraz kur denir. Döviz kuru kavram› içinde ayr›ca düz kur ve çapraz kur kavramlar› da yer almaktad›r. ‹ki farkl› ulusal para aras›nda piyasada fiilen oluflan döviz kuruna düz kur ad› verilir. 1$ = T1.80 fleklinde piyasada fiilen aç›klanan cari kur, ayn› zamanda düz kur olarak ifade edilmektedir. Buna karfl›l›k ABD dolar› baz al›narak ortak dolar paydas› üzerinden hesaplanan kurlara çapraz kur ad› verilir. Genellikle uluslararas› piyasalarda döviz kurlar› ABD dolar› cinsinden kote edildi¤i için tüm para birimlerinin dolara karfl› de¤eri bilinmektedir. Yurt içi piyasalarda ulusal para içermeyen gösterimler çapraz kur olarak adland›r›l›r. Buna karfl›l›k uluslararas› piyasalarda ise ABD dolar›n› içermeyen kurlar çapraz kur olarak tan›mlan›r. Çapraz kur ayn› zamanda dolayl› kur olarak da ifade edilir. Çapraz kur hesaplamas›n› afla¤›daki örnekle görelim: New York piyasas›nda 1$ = 0.63 ‹ngiliz poundu Ayn› anda Viyana piyasas›nda 1$ = 0.76+ olursa ‹stanbul piyasas›nda bir ‹ngiliz poundunun euro cinsinden fiyat›; 1+ = 0.63 / 0.76 = 0.83 ‹ngiliz poundu olur. Çapraz kur hesaplamas› afla¤›daki gibi yaz›labilir: £/$ ——– = £ /+ +/$ Görüldü¤ü gibi ‹stanbul piyasas›nda ABD dolar› arac›l›¤› ile bir ‹ngiliz poundunun euro cinsinden fiyat› (£ /+) hesaplanm›flt›r. Nominal ve Reel Döviz Kuru Döviz kuru tan›m› içinde ayr›ca nominal kur ve reel kur kavramlar›n› da ay›rmak gerekir. Bir ekonomide finansal kurumlar›n aç›klad›klar› düz kur ayn› zamanda nominal kur ad›n› almaktad›r. Buna karfl›l›k ülkelerin enflasyon oranlar› dikkate al›narak hesaplanan kura reel kur denmektedir. Di¤er bir deyiflle reel kur, piyasada aç›klanan nominal kurun (döviz fiyatlar›n›n) iki ülke enflasyon oran›na göre düzeltilmesiyle elde edilen bir endekstir. Buna göre reel kur afla¤›daki gibi hesaplan›r; Reel kur = Nominal kur. ( Pf / Pd ) Burada Pf d›fl fiyat endeksi, Pd iç fiyat endeksini göstermektedir. T/$ kotasyonunda d›fl fiyat endeksi ABD’de Tüketici Fiyatlar› Endeksi (TÜFE), iç fiyat endeksi de Türkiye’de TÜFE olmaktad›r. Bu hesaplamay› bir örnek üzerinden görelim: 2010 y›l› sonunda 1$ = T1.50 iken 2011 y›l› sonunda 1$ = T1.60 olmufltur. Ayn› dönemde enflasyon oran› Türkiye’de %12, ABD’de %4 olarak gerçekleflmifltir. Buna göre 2011 y›l› sonunda reel kur ne olmufltur? Bu durumda 1.60 TL olarak gerçekleflen 2011 y›l› sonu döviz kurunun enflasyondan ar›nd›r›lm›fl reel de¤eri sorulmaktad›r. Buna göre 2010 y›l› baz olarak al›nmakta ve fiyat endeksi 100 kabul edilmektedir. ABD’de TÜFE %4 olunca 100 ka- www.hedefaof.com 105 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri bul edilen 2010 y›l› endeksinin 104 oldu¤u, Türkiye’de %12 olan TÜFE’nin ise 112’ye ç›kt›¤› anlafl›lmaktad›r. Buna göre; 2010 y›l› reel döviz kuru = 1.5 × (100/100) = T1.5 iken, 2011 y›l› reel döviz kuru = 1.6 × (104 / 112) = T1.48 olmufltur. Bu durumda 2011 y›l›nda nominal kur artarken reel kurun düfltü¤ü görülmektedir. Asl›nda piyasada 1$ için aç›klanan 1.60 TL de¤eri nominal bir de¤er olmakta, gerçekte 1$ = T1.48 olmaktad›r. Di¤er bir deyiflle 1.60 TL’nin enflasyondan ar›nd›r›lm›fl reel de¤eri 1.48 TL’dir. Nominal ve reel kur ayr›m›, birçok aç›dan önemli olsa da özellikle ülkenin rekabet gücü ve d›fl ticaret kalemleri aç›s›ndan oldukça önemlidir. Yukar›daki örnekte 1$ = T1.50’den T1.60’ye ç›km›fl, nominal kur yükselmifltir. Kur art›fl› bilindi¤i gibi ihracat› artt›r›r, ithalat› azalt›r. Ancak 1.60 TL olan birim dolar fiyat› reel olarak 1.48 TL’ye düflmüfltür. Reel döviz kuru düflünce ihraç mallar› döviz cinsinden pahalan›r ve ihracat azal›r; ithal mallar› ulusal para cinsinden ucuzlar ve ithalat artar. Görüldü¤ü gibi nominal ve reel kur farkl› de¤erler olarak bulundu¤u zaman döviz kurundaki de¤iflmenin yönüne göre ihracat ve ithalat için tam z›t yorumlar yap›lmaktad›r. Ancak nominal kur yorumu yan›lt›c›d›r. Bu nedenle döviz kurlar›n›n nominal de¤il, reel olarak hesaplan›p yorumlanmas› gerekmektedir. Bu aç›klamalardan anlafl›ld›¤› üzere; SIRA S‹ZDE • nominal döviz kuru yükselirse, • d›fl fiyatlar artarsa, • iç fiyatlar düflerse veya D Ü fi Ü N E L ‹ M • d›fl fiyatlar iç fiyatlardan daha yüksek bir oranda artarsa reel kur yükselir. Di¤er bir deyiflle bir mal›n ulusal para ile d›fl fiyat›, iç fiyat›na göS O R U re artm›fl olur; bu nedenle ihracat artar, ithalat azal›r. Reel Döviz Kuru: Reel döviz kuru, nominal kurun enflasyon oran›na göre düzeltilmesiyle elde edilen bir endeks olup ülkenin d›fl rekabet gücü aç›s›ndan önem tafl›r. Sadece nominal kurun dikkate al›nmas› ile ülke paras›n›n gerçek de¤eri Bu D ‹ K Kaç›klanamaz. AT nedenle iki ülke enflasyon fark›n› da içeren reel kurun hesaplanmas› gerekir. SIRA S‹ZDE Sat›n Alma Gücü Paritesi N N Sat›n alma gücü paritesi teorisi, ülkelerin ticaret konusu olan mal fiyatlar› ile döviz kurlar› aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaktad›r. ‹lk kez 1918 y›l›nda AMAÇLARIMIZ Gustav Cassel taraf›ndan aç›klanan bu teori mutlak ve nispi olarak iki aç›dan incelenmektedir. Mutlak Sat›n Alma Gücü Paritesi K ‹ T A P Bu yaklafl›m Tek Fiyat Kanunu’na dayanmaktad›r. Tek Fiyat Kanunu’na göre, tam rekabet piyasas› koflullar›n›n iflledi¤i, tafl›ma maliyetlerinin ve devlet müdahalesinin bulunmad›¤› bir piyasa yap›s› içinde her ekonomik varl›¤›n T E L Etek V ‹ Z Ybir O N fiyat› vard›r. Farkl› fiyatlar›n varl›¤› durumunda tafl›ma giderleri de olmad›¤› için düflük fiyatl› olan piyasadan ürünler sat›n al›n›r ve yüksek fiyatl› piyasada sat›l›r. Buna göre, A mal›n›n ABD’deki fiyat› 50 dolar ve Türkiye’de 1$ = T2 ise bu mal›n Türki‹NTERNET ye’deki fiyat›; PTR = 50 × 2 = T100 olmal›d›r. E¤er A mal›n›n Türkiye’deki fiyat› 100 TL’den yüksek olursa, ürün ABD’den sat›n al›n›p Türkiye’de sat›l›r. A mal› gibi tek bir mal yerine bir mal sepeti al›narak ülkedeki fiyatlar genel düzeyini aç›klayan mutlak sat›n alma gücü pari- www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 106 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Mutlak Sat›n Alma Gücü Paritesi: Bu yaklafl›m ülke paras›n›n geçerli döviz kuru cinsinden di¤er ülkelerle ayn› al›m gücüne sahip oldu¤unu vurgular. Bir mal sepetinin fiyat›n›n tüm ülkelerde ayn› olmas› gerekti¤ini kabul eder. Böylece döviz kurunun ne olmas› gerekti¤ini aç›klar. tesi kavram› elde edilir. Mutlak sat›n alma gücü paritesi; bir mal sepetinin bir ülkedeki fiyat›n›n geçerli döviz kuru cinsinden dünyan›n her yerinde ayn› olmas› gerekti¤ini aç›klar. Di¤er bir deyiflle bir birim ulusal para tüm ülkelerde ayn› sat›n alma gücüne sahip olmal›d›r. Yukar›daki eflitli¤i sembollerle yazarsak; PTR = PUS × E Burada PTR, Türkiye’de bir mal sepetinin fiyat›ndaki de¤iflmeyi ölçen fiyat endeksini (TÜFE), PUS ABD’de fiyat endeksini, E ise döviz kurunu (foreing exchange) göstermektedir. Bu eflitlikten döviz kurunu elde etmek de mümkündür: E = PTR / PUS Görüldü¤ü gibi mutlak sat›n alma gücü paritesi, iki ülkedeki fiyat endeksi yard›m›yla döviz kurunun ne olmas› gerekti¤ini aç›klamaktad›r. Ülkelerin fiyat endeksleri oran› olmas› gereken döviz kurunu vermektedir. Ancak gerçek hayatta birçok s›n›rlay›c› faktörün varl›¤› nedeniyle mutlak sat›n alma gücü paritesi teorisinin iflleyemeyece¤i aç›kt›r. Özellikle tafl›ma giderlerinin varl›¤›, ticarete konu olmayan mallar›n varl›¤›, ülkelerin fiyat endekslerinin farkl› mal ve hizmetlerden oluflmas›, ülkeler aras›nda mallar›n kalite farkl›l›¤›n›n olmas›, devletin fiyat eflitli¤ini bozacak flekilde müdahaleleri (vergilendirme, gümrük tarifesi veya kota getirmesi gibi) gibi nedenlerle hesaplanan kur düzeyinden sapmalar olmas› do¤ald›r. Bu nedenle mutlak sat›n alma gücü paritesi, döviz kurlar›n› oldukça basit bir flekilde aç›klayan bir yaklafl›md›r. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Nispi Sat›n Alma Gücü Paritesi S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Reel kuru hesaplamak SIRA S‹ZDE neden önemlidir? Ülke paras›n›n gerçek de¤eri konusunda nominal ve reel kur aç›s›ndan farkl›l›k oluflur mu? Nispi sat›n alma gücü paritesi, mutlak yaklafl›mdan farkl› olarak döviz kurlar›n›n S O Rde¤eri U almas› gereken aç›klamaz. Bu teori döviz kurlar›n›n, belli bir dönemde ne kadar de¤iflmesi gerekti¤ini aç›klar. Nispi sat›n alma gücü paritesine göre döviz kurlar› iki ülke enflasyon oranlar› fark› kadar de¤iflmelidir. Di¤er bir deyiflle enflasD‹KKAT yon oran› nispi olarak yüksek olan ülkenin paras›, enflasyon fark› ölçüsünde de¤er kaybetmelidir. Buna göre; N N SIRA S‹ZDE Döviz kurundaki yüzde de¤iflme = ‹ki ülke enflasyon fark› Bu ifadeyi Türkiye ve ABD fiyat endeksleri cinsinden yazal›m: AMAÇLARIMIZ E1-E0 / E0 = PTR - PUS Nispi Sat›n Alma Gücü K ‹ T A P Paritesi: Nispi sat›n alma gücü paritesi döviz kurunun iki ülke enflasyon fark› kadar de¤iflmesi gerekti¤ini Taç›klayan E L E V ‹ Zbir Y Oyaklafl›md›r. N ‹NTERNET Burada KE0‹ bafllang›ç dönemi döviz kuru, E1 sonraki dönem döviz kuru olmakT A P tad›r. Buna göre eflitli¤in sol taraf› döviz kurundaki yüzde de¤iflmeyi ifade etmektedir. E¤er iki dönem aras›nda döviz kuru de¤iflmesi enflasyon fark› ölçüsünden saparsa nominal ve reel kur fark› ortaya ç›kar. Bu durumda ülke paras› afl›r› deTELEV‹ZYON ¤erli veya eksik de¤erli olur. Yukar›da nominal ve reel kuru aç›klarken verilen örne¤e geri dönersek, örnekte iki ülke aras›nda enflasyon fark›n›n %8 (%12 - %4) oldu¤u görülmektedir. Öte yandan‹ N2010-2011 döneminde döviz kurunun 1$ = T1.5’den 1$ = T1.6’ye ç›kTERNET mas› nedeniyle döviz kuru de¤iflmesinin %6.6 oldu¤u bulunur. Döviz kuru, iki ülke enflasyon oranlar› fark›ndan daha küçük oranda de¤iflti¤i için nispi sat›n alma gücü paritesinden sapma olmufltur. www.hedefaof.com 107 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri (1.6-1.5 / 1.5) < (%12 - %4 ) %6.6 < %8 Görüldü¤ü gibi TL, enflasyon fark› oran›ndan daha düflük oranda de¤er kaybetmifltir. Türkiye’de ABD’ye nazaran %8 daha yüksek enflasyon olmas›na ra¤men, yani TL’nin fiilen %8 daha fazla de¤er kaybetmesine ra¤men, bu fiili de¤er kayb› resmî olarak döviz kuruna yans›mam›flt›r. Bu duruma ülke paras›n›n afl›r› de¤erlenmesi (appreciation) ad› verilir. Afl›r› de¤erlilik ülkenin rekabet gücünün düflmesine, ihracat›n›n azal›p, ithalat›n›n artmas›na yol açar. Örnekte döviz kurunun cari olarak 1.5 TL’den 1.6 TL’ye ç›kmas›na ra¤men reel olarak 1.48 TL’ye düflmesi ülke paras›n›n reel anlamda afl›r› de¤erli oldu¤unu ifade etmektedir. E¤er ülke paras› enflasyon oran› kadar de¤er kaybederse ülke paras› gerçek de¤erinde olur. Bu durumda nominal ve reel kur sapmas› olmaz. Buna karfl›l›k ülke paras› enflasyon fark›ndan daha fazla de¤er kaybederse ülke paras›n›n eksik de¤erli (depreciation) oldu¤u ifade edilir. Bu durumda ülkenin rekabet gücü artar, ihracat› art›p ithalat› azal›r. Sonuç olarak, sat›n alma gücü paritesinin döviz kurlar›ndaki de¤iflmeyi sadece enflasyon oran› ölçüsü ile iliflkilendirdi¤i ve sermaye hareketlerini ihmal etti¤i dikkati çekmektedir. Günümüzde oldukça yo¤un olan sermaye hareketleri nedeniyle, enflasyon oranlar› de¤iflmese de döviz kurlar› oldukça s›k de¤iflebilmektedir. Bu nedenle sat›n alma gücü paritesi ancak uzun vadede geçerli olmakta, döviz kurlar›n›n uzun vadede izleyece¤i trendi aç›klamaktad›r. Buna karfl›l›k k›sa vadede döviz kurlar› birçok faktörün ve geliflmenin etkisiyle s›k s›k de¤iflebilmektedir. Bir ülke paras›n›n afl›r› ya da eksik de¤erli oldu¤u yarg›s›na nas›l var›l›r? Bu yarg›n›n bir SIRA S‹ZDE temel dayana¤› var m›d›r? Big Mac Endeksi ve Ipod Endeksi 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Big Mac endeksi, ilk kez 1986 y›l›nda ‹ngiliz ekonomi dergisi The Economist taraf›ndan oluflturulmufl ve daha sonra sürekli tekrarlanm›flt›r. Sat›n gücü paS O Ralma U ritesine dayand›r›larak oluflturulan bu endeks, ABD dolar›n›n dünyan›n her ülkesinde ayn› de¤erde mal ve hizmet sat›n alaca¤› düflüncesini kabul etmektedir. Bu D‹KKAT yaklafl›mda mal sepeti içinde dünyan›n birçok ülkesinde sat›lan McDonald’›n Big Mac’i tek ürün olarak al›nmaktad›r. Big Mac maliyetinin dünyan›n her yerinde ayS‹ZDE n› oldu¤u varsay›m›yla her ülkedeki Big Mac fiyatlar› ile cari SIRA döviz kuru karfl›laflt›r›lmakta ve buna göre ülke paras›n›n afl›r› ya da eksik de¤erli oldu¤u yarg›s›na ulafl›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Örne¤in bir Big Mac fiyat› Türkiye’de 8 TL, ABD’de ise 4 dolar ise mutlak sat›n alma gücü paritesine göre döviz kurunun almas› gereken de¤er; N N E = PTR / PUS E = T8 /4$ = T2/$ K ‹ T A P olacakt›r. E¤er cari döviz kuru bu de¤erin alt›nda ise ülke paras›n›n afl›r› de¤erli olTELEV‹ZYON du¤u, üzerinde ise eksik de¤erli oldu¤u ileri sürülmektedir. 1$’›n cari de¤eri örne¤in 1.7 TL ise; (2-1.7 ) / 2 = 0.15 ‹NTERNET ülke paras›n›n %15 oran›nda afl›r› de¤erli oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca ABD, bu hesaplamaya dayanarak Çin para birimi yuan›n yaklafl›k %50 dolay›nda afl›r› de- www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 108 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Big Mac Endeksi: Dünyan›n birçok ülkesinde sat›lan Big Mac fiyatlar›ndan hareketle ülke paras›n›n afl›r› ya da eksik de¤erli oldu¤unu ölçmek amac›yla kullan›lan bir endekstir. ¤erli oldu¤unu; Çin’in bu nedenle ihracat alan›nda rekabet gücü kazand›¤›n› iddia etmektedir. Ancak gerçek hayatta döviz kurlar›n›n bu flekilde de¤erlendirilmesi oldukça yan›lt›c› bir yaklafl›md›r. Çünkü hamburgerin evrensel bir ürün olup olmad›¤› tart›flmal›d›r. Çünkü hamburger ihracat› ve ithalat› yap›lan bir ürün de¤ildir. Ayr›ca hamburgerin fiyat›n› vergiler, gümrükler, kâr marjlar›, gayrimenkul kiralar› gibi birçok yerel faktörler etkilemektedir. 2007 y›l›nda Avustralyal› yat›r›m bankas› Commonwealth Securities, hamburgerin üretim maliyetlerinin ülkeden ülkeye de¤iflti¤ini, bu nedenle ülkelerin döviz kurlar›n›n de¤erlendirilmesinde yeterince hassas bir ürün olmad›¤›n› ileri sürmüfltür. Banka üretim aflamas›ndaki iflçilik maliyetlerinin her ülkede ayn› düzeyde olmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Bunun sonucunda Commonwealth Securities, 2 GB’l›k Apple Ipod Nano’nun endeks için en uygun ürün oldu¤unu, cihaz›n hemen hemen tamam›n›n Çin’de üretildi¤ini aç›klam›flt›r. Ipod baz al›narak hesaplanan endekse, The Commsec Ipod ad› verilmifltir. 2007 y›l›nda ilk kez yap›lan Ipod endeksi hesaplamas›na Türk liras› al›nmam›fl ancak daha sonraki y›llarda endekse dahil edilmifltir. 2009 y›l›nda 8 GB Ipod fiyat›n›n ABD’de 149 dolar iken Türkiye’de 315 dolar olmas› nedeniyle Türk liras›n›n afl›r› de¤erli oldu¤u sonucuna ulafl›lm›flt›r. Bu endekse duyulan güvenin giderek artt›¤› ve endeksin Big Mac endeksinin yerini alabilece¤i ileri sürülmektedir. Döviz Piyasas› ‹fllemleri: Arbitraj ve Spekülasyon Arbitraj: Arbitraj, bir varl›¤›n ayn› anda oluflan fiyat farkl›l›¤›ndan yararlanma ifllemidir. Döviz piyasas›nda arbitraj ve spekülasyon ifllemleri ile kazanç sa¤lama imkân› vard›r. Arbitraj tek fiyat yasas›n›n bir sonucu olarak gelifltirilmifl bir ifllemdir. Tek fiyat yasas›na göre devlet müdahalesinin olmad›¤› ve tam rekabet flartlar›n›n geçerli oldu¤u bir ekonomide her ekonomik varl›¤›n tek bir fiyat› vard›r. Belli bir anda oluflan fiyat farkl›l›¤› ise arbitraj ifllemine yol açar. Uygulamada iki tür arbitraj vard›r: • Piyasalararas› fiyat farkl›l›¤›ndan do¤an arbitraj (yer arbitraj› ) • Dolayl› ve dolays›z kur fark›ndan do¤an arbitraj fiimdi bu kavramlar› inceleyelim: Piyasalar Aras› Fiyat Fark›ndan Do¤an Arbitraj Farkl› döviz piyasalar›nda arz ve talep koflullar›n›n farkl›l›¤› nedeniyle farkl› döviz kurunun oluflmas› yer arbitraj›na yol açar. Örne¤in ‹stanbul piyasas›nda 1 ABD dolar›, 1.7845 TL iken New York piyasas›nda 1.7843 TL olarak kote edilmiflse arbitraj yapma imkân› vard›r. Bu durumda fiyat› düflük olan piyasada dolar talebi artarken fiyat› yüksek olan piyasada da dolar arz› artar. Bu örnekte arbitrajör, New York piyasas›ndan dolar sat›n al›r ve ‹stanbul piyasas›nda satar. Ancak genellikle piyasalar aras› kur farkl›l›¤› çok azd›r. Örnekte de görüldü¤ü gibi bu fark genellikle noktadan sonraki üçüncü, dördüncü hatta beflinci rakamlarda oluflan farkt›r. Bu nedenle arbitraj ifllemi büyük mebla¤lar ile yap›ld›¤› zaman ifllemcisine anlaml› bir kazanç sa¤lar. Biri al›m di¤eri sat›m olmak üzere iki ifllem yap›ld›¤› için bu yer arbitraj›na iki uçlu arbitraj ad› da verilir. Arbitraj iflleminin temel fonksiyonu piyasalar aras› fiyat farkl›l›¤›n› gidermesidir. Döviz talebinin artt›¤› piyasada döviz kuru yükselir, döviz arz›n›n artt›¤› piyasada döviz kuru düfler. Böylece kur fark› ortadan kalkar ve arbitraj yapma imkân› kalmaz. Arbitraj çok k›sa dönemde oluflan bir kazanç imkân›d›r. Teorik olarak ifllemcinin efl anl› olarak bir piyasada al›m emri, di¤er piyasada sat›m emri verdi¤i kabul edildi¤i için arbitrajda risk yoktur. Ancak gerçek hayatta iki ifllem hiçbir zaman ayn› anda yap›lamad›¤› için az da olsa bir riskle karfl›laflmak mümkündür. www.hedefaof.com 109 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Dolayl› ve Dolays›z Kur Fark›ndan Do¤an Arbitraj Arbitraj ifllemi sadece iki farkl› finansal merkezde olmaz. Üç ayr› finansal merkezde ortaya ç›kan dolayl› ve dolays›z kur fark› da arbitraj kazanc› sa¤lar. Bu ifllemde üç farkl› para, üç ayr› finansal piyasa ve üç ifllem söz konusudur. Bu durumu bir örnek üzerinde görelim: New York piyasas›nda 1$ = T2.00 (dolays›z kur) Londra piyasas›nda 1$ = 0.77+ (dolays›z kur) ‹stanbul piyasas›nda 1+ = T2.60 (dolayl› kur veya çapraz kur) E¤er iki dolays›z kur yard›m›yla hesaplanan dolayl› kur; 2.00 / 0.77 = T2.60 yerine) 1+ = T2.75 olarak kote edilirse dolayl› dolays›z kur fark›n› gören arbitrajörler hemen harekete geçerek s›ras›yla flu ifllemleri yaparlar: T2 ile 1$ sat›n al›n›r. 1$ ile 0.77+ sat›n al›n›r. 0.77+ ile T2.1175 elde edilir (0.77 × 2.75 = T2.1175). Görüldü¤ü gibi 2 TL ile iflleme bafllayan ifllemci, üç ifllemin sonucunda dolar bafl›na 0.1175 birim (2 TL - 2.1175 TL) kâr elde eder. Kuflkusuz arbitraj ifllemleri büyük mebla¤lar ile yap›lmakta ve önemli kazançlar sa¤lanmaktad›r. Arbitraj ifllemleri sonucunda farkl› piyasalardaki kur farkl›l›¤› ve arbitraj kârl›l›¤› kalmaz. Ancak günümüzde teknolojik geliflmelerin etkisi ile tüm dünyadaki döviz kurlar› hakk›nda bilgi edinmek mümkün oldu¤u için arbitraj f›rsat› hemen görülmekte ve hemen ifllemler gerçeklefltirilmektedir. Bu nedenle dünya genelinde döviz kurlar› ifllem maliyeti d›fl›nda birbirine çok yak›n de¤erlerde oluflmaktad›r. Spekülasyon Spekülasyon, beklentiler dikkate al›narak ve risk üstlenilerek kazanç sa¤lama faaliyeti olup tahmine dayal› döviz ifllemidir. Spekülatör öncelikle döviz kurunun gelecekteki de¤erini tahmin eder, sonra bu beklentiye göre döviz al›m ya da sat›m karar› alarak kur riski üstlenir. Fiyat›nda art›fl bekledi¤i dövizi sat›n al›r, düflüfl bekledi¤i dövizi ise satar. Finans literatüründe döviz kurunun yükselmesini bekleyen iyimser spekülatörlere bo¤alar (bulls), döviz kurunun düflmesini bekleyen kötümser spekülatörlere ay›lar (bears) ad› verilir. Spekülasyon ile arbitraj ifllemleri aras›nda üstlenilen risk aç›s›ndan fark vard›r. Arbitrajda düflük fiyattan al›nan dövizin ayn› anda yüksek fiyattan sat›lmas› ile risksiz kâr elde etme amac› vard›r. Spekülasyonda ise amaç, belli bir dönemde sat›n al›nan dövizin gelecekte daha yüksek fiyattan sat›lmas›n› beklemektir. Beklentilerin gerçekleflmeme olas›l›¤› nedeniyle spekülasyon, arbitraj›n aksine, riskli bir ifllem olmaktad›r. Arbitraj ifllemi yapma imkân› verecek piyasalar aras› kur fark› ya da dolayl› SIRA S‹ZDEdolays›z kur fark› nereden kaynaklan›r? Her kur fark› arbitraj ifllemine yol açar m›? Bu fark uzun süreli midir? Spekülasyon: Spekülasyon, fiyat de¤iflmesi tahminine dayal› olarak al›m ya da sat›m ifllemi yapmak ve tahminin gerçekleflmemesi olas›l›¤› ile risk üstlenmektir. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 110 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Spot ve Vadeli Döviz Piyasalar› Döviz piyasalar› ifllemlerin vade yap›s›na göre spot (peflin) ve vadeli (forward) piyasalar olarak ikiye ayr›l›r. Döviz ticaretinde dövizin tesliminin hemen ya da en geç iki ifl günü içinde yap›lmas› peflin döviz ifllemi olmaktad›r. Spot ifllemlerde ticarete konu olan dövizin cinsi, miktar› ve fiyat› belirlenir; döviz efektif ise al›c› tarafa dövizin fiziki olarak teslimi hemen gerçeklefltirilir. E¤er döviz banka hesab› fleklinde ise teslimat en geç iki ifl günü içinde yap›l›r. Vadeli ifllemlerde ise taraflar›n anlaflt›klar› vade sonunda döviz teslimi gerçekleflir. Spot Döviz Piyasas› ve Forex Piyasa Forex Piyasa: Forex piyasa, spot döviz piyasas› olup haftan›n befl günü 24 saat online al›m sat›m ifllemlerinin yap›ld›¤› dünyan›n en büyük tezgâh üstü piyasas›d›r. Peflin döviz ifllemlerinde geçerli olan cari kura spot kur denir. Peflin ifllemlerin büyük bir k›sm› genellikle bankalar taraf›ndan yap›l›r. Bankalar müflterileri ile peflin döviz ifllemlerinde Reuter ya da Telerate ekranlar›n›n spot döviz sayfas›nda yer alan gösterge kurunu esas al›rlar. Günümüzde elektronik ortamda yap›lan spot döviz ifllemlerine Forex veya FX piyasas› (Foreign Exchange) denilmektedir. Bu piyasa dünyan›n en büyük, en h›zl› ve en likit piyasas› niteli¤indedir. Kurumsal yat›r›mc›lar›n, ticari bankalar›n, hedge fonlar›n ve bireysel yat›r›mc›lar›n ifllem yapt›¤› bu piyasada günlük ortalama ifllem hacmi 3 trilyon dolar seviyesini aflm›flt›r. Bu nedenle Forex piyasa ABD’deki tüm finansal borsa ve piyasalar›n toplam›ndan daha büyük ifllem hacmine sahiptir. Bu piyasa, belli bir örgütsel yap› ya da merkezî bir borsa fleklinde olmay›p ifllemlerin on-line yap›ld›¤› tezgâh üstü piyasa niteli¤indedir. Haftada 5 gün 24 saat aç›k olan bu piyasada ifllemciler, ifllem yapmaya yetkili bir arac› kurumda ABD dolar› cinsinden hesap açt›rd›ktan sonra istedikleri para birimi cinsinden ifllemlerini yürütürler. Bu piyasada ifllem hacmi çok derin oldu¤u için az say›da ifllemci taraf›ndan manipülasyon yap›lamaz; di¤er bir deyiflle döviz kurlar› yönlendirilemez. Tüm ifllemciler oldukça fleffaf olan bu piyasada döviz kurlar›n› görerek birkaç parite üzerinden al›m sat›m karar› verirler. Kald›raç sistemi nedeniyle getirinin yüksek oldu¤u piyasada risk de ayn› ölçüde yüksektir. Vadeli Döviz Piyasas› Türev Piyasalar: Türev piyasalar ad› da verilen vadeli döviz piyasas› ifllemleri temel olarak forward sözleflmeler, futures sözleflmeler, opsiyonlar ve swap ifllemleri fleklinde ayr›l›r. Vadeli döviz piyasas›, dövizin fiziki tesliminin belli bir tarihte yap›lmas›n›n sözleflme ile belirlendi¤i piyasalard›r. Al›m sat›ma konu olan dövizin cinsi, miktar›, fiyat› ve teslim tarihi ifllemin yap›ld›¤› tarihte bir sözleflme ile belirlenir, vade sonunda ise fiziki teslim gerçeklefltirilir. Vadeli ifllemlerde öngörülen vade süresi genellikle bir y›ldan k›sad›r. Vadeli döviz piyasas› ifllemleri genellikle kur riskinden kaç›nmak amac›yla yap›lan ifllemlerdir. Finans literatüründe kur riskinden kaç›nmaya hedging ad› verilir.1970’li y›llardan sonra dalgal› kur sistemi uygulamas›n›n yayg›nlaflmas› ile kur riskinden kaç›nma ihtiyac› artm›fl, bu ihtiyaçtan türeyen türev ifllemler gelifltirilmifltir. Türev ifllemler piyasas› kapsam›nda temel olarak forward ifllemler, futures ifllemler, opsiyon ifllemleri ve swap sözleflmeler yer almaktad›r. Forward Sözleflmeler Belli bir dövizin, belirlenmifl döviz kuru üzerinden belli bir tarihte sat›n al›nmas› ya da sat›lmas› sözleflmeleridir. Bu ifllemler bankalar arac›l›¤› ile gerçeklefltirildi¤i için tezgâh üstü piyasa ifllemleridir. Tezgâh üstü piyasalarda döviz cinsi, döviz miktar› ve vadesi gibi tüm koflullar müflteri talebine uygun olarak taraflar›n karfl›- www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri l›kl› müzakereleri ile belirlenir. Bu tür piyasalar fleffaf olmay›p pazarl›k gücüne dayan›r. Forward döviz sözleflmeleri genellikle d›fl ticaretçilerin kur riskinden kaç›nmak amac›yla kulland›klar› ifllemlerdir. Döviz kurunun artmas›ndan endifle eden ithalatç› örne¤in üç ay sonraki ithalat› için gerekli olan döviz için bugünden bankas› ile kur sabitleme sözleflmesi yapar, dövizin teslimi ise vade sonunda yap›l›r. ‹hracatç› ise döviz kurunun düflmesinden endifle duyan taraft›r. Bu riskini gidermek isteyen ihracatç›, örne¤in üç ay sonra gerçekleflecek olan ihracat› ile elde edece¤i dövizin kurunu bugünden sabitleme sözleflmesi yapar. ‹hracatç›, dövizini vadesi geldi¤i zaman sözleflme kuru üzerinden sözleflme yapt›¤› bankas›na satar. Ancak bankalar forward sözleflmelerini itibarl› ve kredibilitesi yüksek müflterileri ile gerçeklefltirirler, tüm talep edenlerle bu ifllemleri yapmazlar. Bankalar ile forward sözleflme yapamayan taraflar için borsa ile yap›lan futures ifllemler (gelecek ifllemleri) uygun olmaktad›r. Futures Sözleflmeler Futures sözleflmeler; belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte al›nmas› veya sat›lmas› sözleflmeleridir. Görüldü¤ü gibi bu tan›m yukar›da ele al›nan forward sözleflme tan›m› ile ayn›d›r. Bu iki vadeli döviz ifllemi aras›ndaki temel fark forward sözleflmelerin banka ile futures sözleflmelerin borsa ile yap›lmas›d›r. Bu nedenle futures ifllemler literatürde borsa vadeli ifllem sözleflmesi olarak ifade edilir. Ülkemizde bu ifllemler 2005 y›l›nda ‹zmir’de aç›lm›fl olan Vadeli ‹fllemler ve Opsiyon Borsas›nda yürütülmektedir. Futures ifllemler ile forward ifllemler aras›ndaki temel farklar flunlard›r: • Futures ifllemler borsan›n belirledi¤i standartlar çerçevesinde yap›l›r. Dövizin cinsi, miktar› ve vadesi borsa taraf›ndan belirlenir. ‹fllemci, standart kontratlar› al›p satabilir. Forward sözleflmeler ise tamamen banka ile müflteri aras›nda karfl›l›kl› olarak belirlenir. Bu nedenle standart kontratlar ifllemci için uygun de¤ilse ve yeterince kredibilitesi de varsa banka ile kendi koflullar›na uygun forward sözleflme yapmay› tercih edebilir. • Futures ifllemler borsa ile yap›ld›¤› için risk tafl›maz; ifllemler takasbank›n garantisi alt›nda yürütülür. Banka ile yap›lan forward ifllemler ise her zaman karfl› taraf riski içerir. • Futures ifllemler borsa ile yap›ld›¤› için fleffaft›r; herkesin bilgisine aç›kt›r. Forward ifllemlerde ise fleffafl›k yoktur; fiyatlar pazarl›k yolu ile belirlenir. • Futures ifllemlerde teminat sistemi vard›r. ‹fllem yapan taraf, bafllang›çta kapora niteli¤inde bafllang›ç teminat› yat›r›r. Sözleflme sat›n al›nd›ktan sonra ise günlük kur de¤iflmeleri nedeniyle sözleflmenin de¤erinde meydana gelen art›fllar teminata eklenirken azal›fllar da teminattan çekilir. Bu günlük denkleflmeler sonucunda teminat tutar› bafllang›ç teminat›n›n %75’ine indi¤i zaman takasbank taraf›ndan teminat tamamlama ça¤r›s› yap›l›r. Bu durumda yat›r›mc› teminat›n› tamamlay›p, borsada ald›¤› futures kontrat ile kâr sa¤lama umudunu sürdürür veya kontrat› satarak zarar›n› kesinlefltirir ya da futures döviz al›m kontrat›na karfl› bir sat›m kontrat› (veya tersi) alarak zarar›n› telafi etme yoluna gidebilir. Görüldü¤ü gibi futures kontratlarda biri bafllang›ç teminat›, di¤eri ifllemleri yürütme teminat› fleklinde olmak üzere iki tür teminat sistemi ifllemektedir. Buna karfl›l›k banka ile yap›lan forward kontratlarda ise herhangi bir teminat sistemi bulunmamaktad›r. www.hedefaof.com 111 112 Futures ‹fllemler (Gelecek ‹fllemleri): Futures ifllemler, borsan›n belirledi¤i vade, döviz cinsi, döviz miktar› gibi standartlara uygun olarak haz›rlanm›fl kontratlar›n al›n›p sat›lmas› ifllemleridir. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› • Futures sözleflmeler standart oldu¤u için likidite çok yüksektir; bu nedenle ikincil piyasa çok geliflmifltir. Futures sözleflmelerin yaklafl›k %85’i ikincil piyasada sat›l›r. Vade sonu beklenerek dövizin teslim al›nmas› veya sat›lmas› çok nadirdir. Buradan da anlafl›lmaktad›r ki futures piyasalar, d›fl ticaretçilerden çok yat›r›mc›lar›n ifllem yapt›¤› vadeli döviz piyasas›d›r. Buna karfl›l›k forward sözleflmeler mutlaka vade sonunda dövizin al›nmas› veya sat›lmas› ile sonland›r›l›r. Sözleflmelerin ikincil piyasada sat›fl› söz konusu de¤ildir. Bu nedenle forward ifllemler genellikle dövizle ifllemlerini yapan d›fl ticaretçilerin tercih etti¤i vadeli döviz piyasas› ifllemleridir. Döviz Opsiyonu ‹fllemleri Döviz Opsiyonu: Döviz opsiyonu sözleflmesinde al›c›n›n vade içinde veya vade sonunda sözleflmeyi uygulamama hakk› vard›r. Bu vazgeçme hakk›n›n bedeli ise ifllemin bafllang›c›nda ödenen primdir. Döviz opsiyonu belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte al›nmas› veya sat›lmas› hakk› veren sözleflmelerdir. Bu tan›mda görüldü¤ü gibi forward ve futures sözleflmelerden farkl› olarak hak ifadesi yer almaktad›r. Çünkü opsiyon ifllemleri yat›r›mc›ya ifllemi uygulamaktan vazgeçme hakk› tan›r. Yat›r›mc› piyasa koflullar› ile sözleflme koflullar›n› karfl›laflt›r›r ve sözleflmeyi uygulay›p uygulamama karar› verir. Opsiyon sözleflmeleri hem banka hem de borsa ile yap›labilen sözleflmelerdir. Banka ile yap›lan sözleflmelerde müflteri talebine uygun olarak koflullar belirlenirken borsa ifllemlerinde borsan›n belirledi¤i standartl›klara uyma zorunlulu¤u vard›r. Opsiyon ifllemlerinde iki tür vade yap›s› bulunur. Biri mutlaka vade sonunun beklenmesini gerektiren, esnek olmayan vade yap›s›d›r. Bu tür vadeli opsiyonlara Avrupa tipi ad› verilir. Di¤er vade türü ise sözleflmenin vade içinde istenilen herhangi bir tarihte uygulanmas›n› mümkün k›lan daha esnek vade türüdür. Bu tip opsiyonlara da Amerikan tipi ad› verilir. Opsiyonda vazgeçme hakk›n›n bir maliyeti bulunmaktad›r. Bu maliyet, sözleflmeyi sat›n alan taraf›n daha ifllemin bafllang›c›nda ödemek zorunda oldu¤u primdir. Döviz al›m hakk› elde eden veya sat›m hakk› elde eden opsiyon al›c›s›, bu opsiyonu satan tarafa prim ödemek zorundad›r. Opsiyon al›c›s›n›n sözleflmeyi uygulasa da uygulamasa da bu primi ödeme zorunlulu¤u vard›r. Böylece opsiyonu uygulamaktan vazgeçti¤i zaman azami zarar› ödedi¤i prim kadar olmakta, kazanc› ise piyasa koflullar›na göre s›n›rs›z olabilmektedir. Öte yandan opsiyon sözleflmesini satan taraf›n (banka veya borsa) vazgeçme hakk› yoktur; opsiyon al›c›s›n›n karar›na göre hareket etmek zorundad›r. Opsiyon ifllemlerinde ödenen prim spot döviz kuru, yurt içi ve yurt d›fl› faiz oranlar›, vadeye kalan süre gibi birçok faktör taraf›ndan belirlenen yüksek bir de¤erdir. Bu nedenle opsiyon ifllemlerinin maliyeti yüksektir. Ülkemizde Vadeli ‹fllemler ve Opsiyon Borsas› olmas›na ra¤men bu tür ifllemler henüz çok yeni bafllam›fl olup ifllem hacmi aç›s›ndan oldukça s›¤ düzeydedir. Swap ‹fllemleri Swap kelime anlam› olarak iki paran›n takas› demektir. Swap ifllemleri 1980’lerden bu yana uluslararas› para ve döviz piyasalar›nda çok önemli bir yer tutmaktad›r. Swap ifllemleri çok çeflitli olarak uygulanmakla birlikte temel olarak ikiye ayr›l›r. • Döviz swaplar› • Faiz swaplar› Döviz swaplar›, bir uluslararas› yat›r›mc›n›n d›fl piyasalarda en uygun faiz oran› ile borçland›¤› paray› baflka bir para birimi ile de¤ifltirmesidir. Örne¤in yat›r›mc› firma d›fl piyasada dolar ile görece daha düflük faiz oran› üzerinden borç bula- www.hedefaof.com 113 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri bilmifl ve uzun vadeli olarak dolar kredisi alm›flt›r. Ancak bu firma Avrupa’da yat›r›m yapaca¤› için kazanc›n› euro cinsinden elde edecek; böylece dolar-euro paritesindeki de¤iflmeler karfl›s›nda kur riskine aç›k olacakt›r. Kur riskinden kaç›nmak isteyen firman›n dolar kredisini euro ile de¤ifltirmesi di¤er bir deyiflle swap etmesi gerekmektedir. Bu durumda firman›n bir karfl› firma bulmas› di¤er bir deyiflle euro kredisini dolar kredisi ile swap etmek isteyen bir firma bulmas› zorunlu olmaktad›r. Uygulamada genellikle karfl› taraf banka olmaktad›r. Swap ifllemi yapan bankalara swapbank ad› verilir. Firma bu banka arac›l›¤› ile dolar kredisini euroya çevirir. Swap sözleflmesinde iki para biriminin uluslararas› piyasalardaki faiz oran›na göre taraflar›n birbirlerine ödeyecekleri faiz oranlar› belirlenir. Vade sonu geldi¤inde vade bafl›nda belirlenmifl kur üzerinden tekrar bafllang›ç para birimleri takas edilir. Faiz swaplar› ise firmalar›n ayn› para birimi cinsinden temin ettikleri kredilerin faiz yap›s›n› de¤ifltiren ifllemlerdir. Örne¤in, bir firma de¤iflken faize nazaran sabit faiz oran› ile daha uygun koflullarda dolar kredisi bulmufltur. Ancak bu firma faiz oranlar›n›n düflece¤i beklentisi içinde oldu¤undan de¤iflken faiz yap›s›na geçmek istemektedir. Bir baflka firma ise de¤iflken faiz oran› ile daha uygun koflullarda borçlanm›fl ancak faizlerin artmas› endiflesi ile sabit faize geçmeyi uygun görmektedir. ‹flte bu iki firma birbirini bulabilece¤i gibi bankalar arac›l›¤›yla da bir araya getirilebilirler. Her iki faiz yap›s›n› birbiri ile takas ederek istedikleri faiz yap›s›na geçmifl olurlar. Vadeli döviz piyasas› ile spot döviz piyasas› aras›ndaki temel farkSIRA nedir? Vadeli piyasaS‹ZDE lar›n ortaya ç›k›fl nedenleri nelerdir? D›fl ticaretçiler için en uygun vadeli piyasa türü hangisidir? Döviz Swap›: Döviz swap›, bir firman›n en uygun koflulda buldu¤u kredinin faizini, di¤er bir firman›n baflka bir para birimi cinsinden ödeyece¤i kredi faizi ile de¤ifltirmesidir. 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ Döviz kuru sistemleri, döviz kurunun nas›l de¤iflece¤ini belirleyen bir ekoS O R temel U nomik düzenlemedir. Bir ülkenin izleyece¤i döviz kuru sistemini hükûmet ve Merkez Bankas› birlikte belirler; daha sonra izlenecek döviz kuru politikalar› Merkez D‹KKAT Bankas› taraf›ndan yürütülür. Günümüzde ülkeler seçtikleri döviz kuru sistemini Uluslararas› Para Fonu (IMF)’ye tescil ettirmek zorundad›r. S‹ZDE kur sisteDöviz kuru sistemleri temel olarak sabit kur sistemi veSIRA dalgal› mi olarak ikiye ayr›l›r. Dalgal› kur sistemine de¤iflken kur, esnek kur, yüzen kur sistemi de denilmektedir. Ancak sabit ve dalgal› kur sistemlerinin d›fl›nda çok AMAÇLARIMIZ say›da ara kur sistemleri bulunmaktad›r. Uygulamada ülkeler sabit kur sisteminden ba¤›ms›z dalgalanma sistemine kadar çok de¤iflik kur sistemleri benimsemifllerdir. K ‹ T A P Sabit kur sisteminde Merkez Bankas› döviz kurunu bir ülke paras›na veya sepet paraya sabitler ve bu kurun de¤iflmesine izin vermez. Döviz talebi artt›¤›nda döviz kuru art›fl›n› önlemek amac›yla piyasaya döviz satar; döviz arz› artt›¤›nda ise TELEV‹ZYON kurun düflmesini önlemek amac›yla piyasadan döviz sat›n al›r. Dalgal› kur sisteminde ise döviz kuru ve dolay›s›yla ulusal paran›n de¤eri piyasa güçleri taraf›ndan, di¤er bir deyiflle döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenir; Mer‹ N art›nca T E R N E T döviz kuru kez Bankas› döviz kuruna müdahalede bulunmaz. Döviz talebi artar, döviz arz› art›nca döviz kuru düfler. N N www.hedefaof.com S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 114 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› fiekil 5.1 Döviz Arz ve Talebi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹KKAT IMF’nin dövizD kurlar›na iliflkin yay›nlad›¤› raporda ülkelerin ilan ettikleri (de jure) döviz kuru sistemleri esas al›nmaktad›r. Ancak ülkelerin ilan ettikleri döviz kuru sistemi ile uygulad›klar› (de SIRAfacto) S‹ZDEdöviz kuru sistemleri her zaman ayn› olmamaktad›r. Bu nedenle IMF son y›llarda fiilen uygulanan kur sistemlerini de ilan etmektedir. Örne¤in Türkiye’nin, 2001 y›l›nda döviz kuru sistemini IMF’ye serbest dalgal› kur sistemi olarak tescil ettirmifl AMAÇLARIMIZ olmas›na ra¤men, döviz piyasas›na yap›lan müdahaleler nedeniyle fiilen yönetimli dalgalanma veya dalgal› kur sistemini uygulad›¤› görülmektedir. Bu nedenle IMF 2010 y›l› Ekim ay›nda Türkiye’nin fiilen uygulad›¤› (de facto) kur sistemini serbest dalgal› olarak de¤il, K ‹ ilan T A etmifltir. P dalgal› olarak N N K ‹ T A P Tablo 5.1 TDöviz E L E V ‹ Kuru ZYON fiekil 5.1’de görüldü¤ü gibi döviz arz (S) ve talebi (D) r1 kurunda dengedeyken Döviz Kuru gerek ithalat, gerekse yurt d›fl›na sermaye S ç›k›fl› nedeniyle döviz talebi art›nca döviz talebi e¤risi D2 olarak sa¤a kaym›fl, bu duE2 r2 rumda döviz kuru da r2 düzeyine yükselr1 mifltir. E¤er sabit kur sistemi geçerli olursa E1 döviz talebi artt›¤› hâlde döviz kuru r1 olaD2 rak sabit tutulaca¤› için ekonomide karfl›D1 lanmayan bir döviz talebi fazlas› oluflacakt›r. Bu durum gayriresmî döviz piyasas›na Döviz Miktar› veya di¤er bir deyiflle döviz karaborsas›na SIRA S‹ZDE yol açmaktad›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi sabit ve dalgal› döviz kuru sistemleri d›fl›nda bu iki sistemin aras›nda D Ü fi Ü N E L yer ‹ M alan kur sistemleri de bulunmaktad›r. Bu sistemlerden baz›lar› sabit kur sistemine daha yak›n olurken baz›lar› da dalgal› kur sistemine yak›nd›r. Döviz kuru sistemleri, IMF’nin yapt›¤› s›n›fland›rma çerçevesinde afla¤›da yer S O R U almaktad›r. Ana S›n›fland›rma TELEV‹ZYON Sistemlerinin S›n›fland›r›lmas› ‹NTERNET Alt S›n›fland›rma Rejimler Dolarizasyon Kat› Sabit Kur ‹NTERNET Para Kurulu Parasal Birlik Sabit Döviz Kuru Sistemi Geleneksel Sabit Kur Tek Paraya Endeksli Sepet Paraya Endeksli Hedef Bölge veya Aral›k ‹çinde Dalgalanma Ara Döviz Kuru Sistemleri Kaygan Aral›k Yönlendirilmifl Sabit Aral›k Yönlendirilmifl Sabit Parite (Sürünen Parite) Dalgal› Döviz Kuru Sistemi www.hedefaof.com Yönetimli Dalgalanma Serbest Dalgalanma 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 115 Sabit Döviz Kuru Sistemi Sabit kur sisteminde döviz kuru, döviz arz ve talebinden ba¤›ms›z olarak otoriteler taraf›ndan belirlenir ve sürdürülmeye çal›fl›l›r. Bu sistemin en önemli avantaj›, ekonomik kesimlerin gelece¤i görmelerine imkân vermesi, dövizle ifllem yapanlar›n gelir ve giderlerini kesinlefltirebilmeleridir. Ayr›ca sabit kur sisteminde spekülasyon nedeniyle ekonominin istikrars›zl›¤a düflmesi olas›l›¤› çok az olmakta, enflasyonun önlenmesi ve parasal disiplinin sa¤lanmas› kolaylaflmaktad›r. Buna karfl›l›k sabit kur sisteminin olumsuz yönleri de mevcuttur. Sistemin en önemli sak›ncas› d›fl ödeme dengesizliklerine yol açmas›d›r. Enflasyon nedeniyle ulusal para fiilen de¤er kaybetti¤i hâlde sabit kur nedeniyle resmî de¤er kayb› sa¤lanamamakta; böylece afl›r› de¤erli para ile ithalat art›p ihracat azalmaktad›r. Ayr›ca sabit kuru sürdürebilmek amac›yla Merkez Bankas›n›n belli miktarda rezerv bulundurma zorunlulu¤u olmas› da önemli bir sak›ncad›r. Döviz rezervlerinin yetersiz olmas› durumunda kurun yükseltilmesi, di¤er bir deyiflle devalüasyon yap›lmas› kaç›n›lmaz olur. Sabit kur sisteminde ulusal paran›n de¤erinin parasal otoritenin karar› ile resmen düflürülmesine devalüasyon ad› verilir. Paran›n de¤erinin yükseltilmesine de revalüasyon denir. Bu kavramlar sadece sabit kur sisteminde geçerli olan kavramlar olup dalgal› kur sisteminde kur ayarlamas› olarak ifade edilmektedir. Sabit kur sistemleri kat› sabit kur sistemi ve geleneksel sabit kur sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Kat› sabit kur sisteminde döviz kuru uygulamalar› tamamen terk edilir. Bu sistemin en uç flekli dolarizasyondur. Geleneksel sabit kur sisteminde ise ülke paras› bir yabanc› ülke paras›na ba¤lan›r. Kat› Sabit Kur Sistemi Dolarizasyon Bu rejim, bir ülkenin parasal ba¤›ms›zl›¤›n› terkederek baflka bir ülke paras›n› resmî para birimi olarak kullanmas›d›r. Bu uygulaman›n olumlu yönleri: • Parasal disiplini artt›rmas›, böylece güvenilirlik sa¤lamas›, • Döviz kuru istikrars›zl›¤›n› tamamen gidermesidir. Dolarizasyon uygulamas›n›n olumsuz yönleri ise: • Ülkenin senyoraj (para basma kazanc›) gelirlerinden yoksun kalmas›, • Merkez Bankas›n›n likiditenin son kayna¤› olma ifllevine son vermesi; böylece para politikas› araçlar›n› kullanamamas›, • Ülke ekonomisinin krizlere karfl› duyarl›l›¤›n› artt›rmas›d›r. Dolarizasyon ülkenin kredibilitesi aç›s›ndan olumlu ancak esneklik aç›s›ndan olumsuz bir rejimdir. Çünkü ülke ekonomisi tüm d›flsal floklara karfl› aç›k hâle gelir. Ayr›ca bu sisteme karfl› ulusal ve politik engellerin olmas› da kaç›n›lmazd›r. Para Kurulu (Currency Board) Kat› sabit kur sisteminin bir di¤er flekli de para kuruludur. Belirli yasal düzenlemeler gerektiren bu rejimde ülke paras›, seçilen bir yabanc› paraya ya da para sepetine sabit kurdan ba¤lan›r. Para kurulunun sabit kur sisteminden fark› kendine özgü baz› kurallar› olmas›d›r. Bu kurallar›n amac›, sermayenin aniden ülke d›fl›na ç›kmas› ile Merkez Bankas›n›n zor durumda kalmas›n›n önüne geçmek, yabanc› sermayeye güvence vererek kaçmas›n› önlemektir. Kurallardan biri, ekonomide bulunan ulusal para miktar› kadar döviz bulundurma zorunlulu¤unun olmas›d›r. Böylece hem sabit kurun belirsizli¤i önleme gibi avantajlar›ndan yararlan›l›r hem de döviz s›k›nt›s› sorunu ortadan kald›r›lm›fl olur. www.hedefaof.com Sabit Kur Sistemi: Sabit kur sistemi döviz kurunun, döviz arz ve talebinden ba¤›ms›z olarak tamamen parasal otorite taraf›ndan belirlendi¤i kur sistemidir. Kat› Sabit Kur Sistemi: Kat› sabit kur sistemi dolarizasyon, para kurulu ve parasal birlik fleklinde rejimlere ayr›l›r. Dolarizasyon: Dolarizasyon kat› sabit kur sistemi olup Merkez Bankas›n›n para politikas› yürütme ifllevlerini yitirdi¤i ve para basma kazanc› elde edemedi¤i bir disiplin program›d›r. 116 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Para Kurulu: Para kurulu, Merkez Bankas›n›n sadece ülkedeki mevcut döviz miktar› kadar ya da ülkeye yeni gelen döviz miktar› kadar parasal geniflleme yapabildi¤i kat› sabit kur sistemidir. Ancak bu sistemde Merkez Bankas›n›n sabit parite üzerinden dolafl›mdaki banknot miktar› kadar döviz rezervine sahip olmas› gerekir. Sistemin di¤er bir kural› ise Merkez Bankas›n›n veya para kurulunun belirlenen yabanc› para cinsinden sahip oldu¤u varl›klarla orant›l› miktarda dolafl›ma para arzedebilmesidir. Böylece bütçe aç›k verse de Merkez Bankas› bunu borç vererek karfl›layamaz. Merkez Bankas›, sadece ülkeye yabanc› paran›n gelmesi koflulu ile para basabilir; bu nedenle likiditeyi düzenlerken geleneksel politika araçlar›n› kullanamaz. Bu rejimde ba¤›ms›z para politikas› izlemekten tamamen vazgeçilir. Böylece para kurulu rejiminde Merkez Bankas› likiditenin son kayna¤› olma ifllevinden uzaklafl›r. Ancak döviz girifli karfl›l›¤›nda ulusal para birimi bas›labildi¤i için senyoraj kazanc› elde edilebilir. Bu durum, para kurulu rejiminin senyoraj kazanc›ndan tamamen feragat›n› gerektiren tam dolarizasyon rejiminden fark›n› oluflturmaktad›r. Para kurulu rejiminin amac›, sabit kur sistemini kat› bir flekilde uygulayarak döviz kuruna istikrar kazand›rmak ve böylece enflasyon oran›n› düflürmektir. Ancak bu rejimde ülkeler krize karfl› daha duyarl› hâle gelmekte ve Merkez Bankas›n›n politika araçlar› kalmamaktad›r. Çünkü Merkez Bankas›na alternatif bir kurum olarak nitelendirilen para kurulu, siyasi otoriteden tamamen ba¤›ms›z ve otomatik olarak çal›flmaktad›r. SIRA S‹ZDE 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M fi Ü N Ey›l›nda L‹M ArjantinD Ü1991 para kurulu uygulamas›na bafllam›fl ve 1 Arjantin pezosunu 1ABD dolar›na eflitlemifltir. Arjantin, para kurulu uygulamas› sayesinde k›sa sürede enflasyonu S O R tek U haneli rakamlara indirmeyi baflarm›flt›r. Ancak 1997-2001 döneminde ABD dolar›n›n de¤er kazanmas› nedeniyle Arjantin pezosu da zorunlu olarak de¤er kazanm›fl, afl›r› de¤erli olmufl ve bu nedenle d›fl ticaret yap›s› olumD‹KKAT suz etkilenmifltir. Geçmiflte birçok küçük ülke para kurulu uygulam›fl ancak önemli d›fl floklar SIRA S‹ZDEson vermifllerdir. IMF’nin 2011 y›l›nda yapt›¤› s›n›fland›rmanedeniyle sisteme ya göre Bosna-Hersek, Bulgaristan, Litvanya ve Hong Kong para kurulu rejimi uygulamaktad›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U D‹KKAT ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bir ülkenin kendi ulusal paras› yerine yabanc› bir ülke paras›n›, resmî para birimi olarak SIRA S‹ZDE kabul etmesine ne ad verilir? Bu sistemin ne gibi avantaj ve dezavantajlar› olabilir? N N 7 AMAÇLARIMIZ Bir ülkenin SIRA para S‹ZDE kuruluna geçmesinin temel nedeni ne olabilir? Bu uygulaman›n etkileri nelerdir? K ‹ T A P D Ü fi Ü N E(Currency L‹M Parasal Birlik Union) Kat› sabit Tdöviz kuru sisteminin bir baflka flekli de parasal birliktir. Bu rejimde birELEV‹ZYON lik içinde yer alan ülkeler ortak bir para birimini kullan›r. Ortak para birimi tek S O R U bir Merkez Bankas› taraf›ndan ihraç edildi¤i için senyoraj geliri de bölgesel düzeyde faaliyette bulunan bu tek Merkez Bankas›na ait olur. Bu durumda para poD‹KKAT ‹ N T E Rbaz›nda NET litikas› da ülke de¤il, bölge baz›nda belirlenir ve yürütülür. Bu rejimde ulusal para otoritesine para politikas› üzerinde hiçbir kontrol yetkisi tan›nmaz. Bu SIRA S‹ZDE rejimin uygulamadaki örne¤i Avrupa Para Birli¤i’ne üye ülkelerin euro alan› oluflturmalar›d›r. 2011 y›l› sonu itibariyle Avrupa Para Birli¤i üyeleri Avusturya, Belçika, K›br›s Rum Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, YunanisAMAÇLARIMIZ tan, ‹rlanda, ‹talya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Portekiz, Slovakya Cumhuriyeti, Slovenya ve ‹spanya’d›r. N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 117 Parasal birli¤in amaçlar›; • döviz kuru dalgalanmalar›n› ortadan kald›rarak birlik içinde ticareti ve sermaye ak›mlar›n› artt›rmak, • ulusal paralar›n birbirine dönüfltürülmesi maliyetlerini ortadan kald›rarak para ve sermaye piyasalar›n› gelifltirmek, • fiyatlar›n fleffaflaflmas› ile firmalar aras› rekabeti ve dolay›s›yla verimlili¤i artt›rmak, • dolays›z yabanc› sermaye yat›r›mlar›n› çekerek büyümeyi h›zland›rmak fleklinde k›saca özetlenebilir. Parasal birli¤in en önemli sak›ncas› ise birlik üyelerinin ba¤›ms›z istikrar ve büyüme politikalar› izleyememeleridir. Üye ülkeler aras›nda kurlar sabitlenmekte, di¤er para birimlerine karfl› dalgalanmaya b›rak›lmaktad›r. Parasal Birlik: Parasal birlik, para politikas›n›n ülke baz›nda de¤il, bölge baz›nda yürütüldü¤ü ve birlik içinde ortak senyoraj gelirinin elde edildi¤i bir kur sistemidir. Bir ülkenin parasal birlik içinde yer almas›n›n ne gibi olumlu ve olumsuz yönleri olabilir? SIRA S‹ZDE Günümüzde ‹ngiltere neden euro alan›na dahil olmam›flt›r? Geleneksel Sabit Kur Sistemi 8 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Sabit döviz kuru sisteminin kat› sabit kur sistemi d›fl›nda bir di¤er uygulamas› geleneksel sabit kur sistemidir. Bu sistem ayarlanabilir sabit kur sistemi S O R U olarak da bilinir. Bu sistemde döviz kuru her ne kadar sabit olsa da para otoritesi bunu belirli bir oranda de¤ifltirebilmektedir. Bu sistemde döviz kuru tek bir ülke paras›na veD‹KKAT ya birden fazla ülke paras›ndan oluflan bir sepete endekslenir, döviz kurlar› belirlenen merkezî bir kur etraf›nda oldukça dar s›n›rlar aras›nda dalgalan›r. Döviz al›S‹ZDE fl› ve sat›fl› Merkez Bankas›n›n ilan etti¤i döviz kuru üzerinden SIRA yap›l›r. Merkez Bankas›n›n döviz kurunu belirlenen dar bant içinde tutabilmek amac›yla sürekli döviz satmak zorunda kalmas›, sabit kuru sürdürmenin maliyetinin artt›¤›n› gösterir. Bu AMAÇLARIMIZ durumda devalüasyon kaç›n›lmaz olur. Merkez Bankas›n›n döviz rezervlerinin yeterlili¤i sistemin devam edece¤ine iliflkin güven ortam› oluflturur. Ancak bu sistemin en önemli olumsuz yönü ülke paras›na yönelik spekülatifKataklar›n ‹ T A P yo¤un olarak yaflanmas› ve bu nedenle döviz rezervlerinin yetersiz kalmas›d›r. Bu geliflmelerin sonucunda ya devalüasyon karar› al›n›r ya da sabit kur sisteminden dalgal› kur sistemine geçilir. Öte yandan sabit kur sisteminde dövizT Earz› art›fl› nedeniyle LEV‹ZYON resmî döviz rezervlerinin artmas›n›n teorik olarak bir sak›ncas› bulunmamaktad›r. Ancak ülke paras›n›n afl›r› de¤erlenmesi nedeniyle d›fl ticaret dengesine olumsuz etkisi olmaktad›r. ‹ N Tsistemi E R N E T olan Bret1944-1973 y›llar› aras›nda uygulanan ve bir uluslararas› para ton Woods Para Sistemi’nde sabit fakat ayarlanabilir kur sistemi benimsenmifl, ülke paralar› dolar karfl›s›nda ± yüzde 1 band›nda dalgalanm›flt›r. Günümüzde Venezuela, Ürdün, Katar, Suudi Arabistan, Türkmenistan, Birleflik Arap Emirlikleri dâhil olmak üzere 15 ülke paras›n› dolara sabitlemifltir. S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ N T Kur ERNET Geleneksel Sabit Sistemi: Bu sistem tek para birimine endeksli veya birkaç para biriminden oluflan bir para sepetine endeksli olarak uygulanan ayarlanabilir sabit kur sistemidir. Ara Döviz Kuru Sistemleri Ara döviz kuru sistemlerinde döviz kuru belirli bir de¤er olarak sabitlenmez. Ancak Merkez Bankas› döviz kurunu belirli aral›klarda veya de¤erde tutabilmek amac›yla döviz piyasas›na müdahale eder. Bu sistemde döviz kuru önceden belirlenmifl bir bant içinde tutulmaya çal›fl›l›r. Hedef bölge, kaygan aral›k, sürünen pariteler gibi birçok uygulamay› kapsamaktad›r. www.hedefaof.com Ara Döviz Kuru Sistemleri: Ara döviz kuru sistemleri, sabit kur sistemi ile dalgal› kur sistemi aras›nda kalm›fl rejimleri içermektedir. 118 Hedef Bölge: Bu rejimde döviz kuru, merkezî bir parite etraf›nda afla¤› ve yukar› do¤ru belli aral›k içinde serbestçe dalgalan›r. Kaygan Aral›k: Bu rejimde Merkez Bankas›, merkezî bir parite belirler ve çeflitli göstergelere göre belli bir aral›k içinde ayarlama yapar. Yönlendirilmifl Sabit Aral›k: Bu rejimde Merkez Bankas› enflasyon oran›na göre belirledi¤i merkezî pariteyi de¤ifltirebilmektedir. Yönlendirilmifl Sabit Parite: Bu rejimde gelece¤e yönelik döviz kurlar› göstergelere göre önceden belirlenir ve kamuoyuna ilan edilir. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Hedef Bölge veya Aral›k ‹çinde Dalgalanma (Target Zones and Bands) Bu rejimde döviz kurunun sabit bir de¤er etraf›nda dalgalanabilece¤i limitler belirlenir. Döviz kuru belirlenen merkezî parite etraf›nda afla¤› ve yukar› do¤ru belli aral›k içinde serbestçe dalgalan›r. Aral›k içinde gerçekleflen dalgalanmalar piyasadaki flok de¤iflimleri giderir. Döviz kurunun alt ve üst limitleri çok s›k zorlamas› durumunda Merkez Bankas› taraf›ndan müdahale edilir. Aral›k geniflli¤inin de¤ifltirilmesi mümkündür. Aral›k darald›kça rejim, sabit kur sistemine, aral›k geniflledikçe dalgal› kur sistemine yaklafl›r. Baz› uygulamalarda hedef bölge ve aral›k rejimi, sürünen parite rejimi ile birlefltirilerek kayan parite (sliding band) rejimi oluflturulur. Sabit bir kur de¤erinin bulunmad›¤› bu sistemde ortalama kur de¤eri ekonomik göstergelere göre ayarlan›r. Bu rejimin olumsuz yan›, aral›¤›n çok dar oldu¤u ve makro politikalar›n sisteme uyumlu olmad›¤› durumlarda istikrar bozucu spekülatif ataklara yol açabilmesidir. Ayr›ca rejimin esnek olmas› nedeniyle gerek aral›k gerekse merkezî parite revize edilebilmektedir. Ancak bu durum uygulaman›n kredibilitesini olumsuz etkilemektedir. E¤er Merkez Bankas› belirlenen aral›¤› korumada karars›z kal›rsa rejim çökebilir. Bu rejimin en bilinen örne¤i, 1992-1993 döneminde geçerli olan Avrupa Döviz Kuru Mekanizmas› (ERM)’d›r. 1993’de ERM krizinde sistem önemli spekülatif bask›lara maruz kalm›flt›r. Kaygan Aral›k (Sliding Band) Bu rejimde Merkez Bankas› belirli bir merkezî parite tespit eder ve bu pariteyi çeflitli göstergeler do¤rultusunda ayarlar. Bu sistem enflasyonun yüksek oldu¤u ülkelerde aral›k sisteminin uygulan›fl biçimi olup ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesini önler. Böylece döviz kurundaki büyük de¤iflmelerin ve spekülasyonun getirece¤i zararlardan kaç›n›labilir. Sistemin olumsuz yönü, paritenin ayarlanma dönemlerinin ve oranlar›n›n belirsiz olmas›d›r. Bu durum ekonomik riskleri artt›rmakta ve faiz oranlar›nda dalgalanmaya yol açmaktad›r. ‹srail 1988-1991 döneminde bu sisteme benzer bir sistem uygulam›flt›r. Yönlendirilmifl Sabit Aral›k (Crawling Band) Bu sistemde Merkez Bankas› belirledi¤i merkezî pariteyi zaman içinde ayarlamaktad›r. Ayarlama yap›l›rken geçmifl dönem enflasyon oran› ya da gelece¤e iliflkin beklenen enflasyon oran› esas al›nabilmektedir. Yüksek enflasyonlu ülkeler merkezî paritede yüksek oranl› bir ayarlama yapmadan aral›k sistemini uygulayabilmektedir. Ancak yönlendirme yap›l›rken geçmifl dönem enflasyon oran›n›n esas al›nmas› enflasyonist süreci kal›c› k›labilir; gelece¤e iliflkin beklenen enflasyon oran› ise yanl›fl hedeflere göre belirlenmiflse ülke paras›n›n afl›r› de¤erlenmesine ve spekülatif ataklara neden olabilir. ‹srail, fiili ve ‹talya bu sistemi belirli dönemlerde uygulam›fllard›r. Yönlendirilmifl Sabit Parite (Sürünen Parite - Crawling Peg) Bu rejimde döviz kurlar› belirli dönemler itibariyle önceden ilan edilen sabit oranlarda veya belirlenen ekonomik göstergelerin sonucuna göre ayarlan›r. Döviz kuru belirlenirken enflasyon fark›, ödemeler dengesi, büyüme h›z› gibi temel makro de¤iflkenler gösterge olarak kabul edilir. Bu nedenle bu döviz kuru rejimine göstergeye göre kur ayarlamas› ad› da verilir. Ayarlamalar›n s›kl›¤› ve boyutuna göre rejim, sabit kur sistemine ya da dalgal› kur sistemine yaklafl›r. www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 119 Döviz kurunun ekonomik istikrar› sa¤lamak amac›yla bir sabitleyici olarak kabul edildi¤i bu rejime döviz çapas› (anchor) ad› da verilmektedir. Türkiye’de 1999-2001 fiubat dönemine kadar sürünen pariteler rejimi kabul edilmifl ancak fiubat 2001 krizi nedeniyle rejim terk edilerek dalgal› kur sistemine geçilmifltir. Sürünen parite rejiminin temel sorunlar› flunlard›r: • Kur riskinin ihmal edilmesi nedeniyle ekonomik kesimlerin döviz cinsinden borçlanmalar› artar. • Döviz kuru art›fl›na nazaran enflasyon oran›n›n daha yüksek olmas› nedeniyle ülke paras› afl›r› de¤erlenir ve d›fl ticarette rekabet gücü azal›r. • Artan d›fl aç›klar›n finansman› amac›yla k›sa vadeli yabanc› sermaye giriflinin teflvik edilmesi durumunda çapan›n sa¤laml›¤› ve de¤iflip de¤iflmeyece¤i sorunlar› oluflur. • Belirlenen döviz kurunu korumak amac›yla Merkez Bankas›n›n yüksek miktarda rezerv tutmas› gerekir. • Belirlenen çapan›n sürdürülemeyece¤i anlafl›ld›¤›nda ulusal paraya spekülatif ataklar bafllar. • Döviz piyasas›ndaki sorunlar bankac›l›k kesimi sorunlar› ile birlikte giderek a¤›rlafl›r. Bu sistem 1960’l› ve 1970’li y›llarda fiili, Kolombiya ve Brezilya’da uygulanm›flt›r. Günümüzde Nikaragua, Botsvana ve Özbekistan taraf›ndan uygulanmaktad›r. Dalgal› Döviz Kuru Sistemi Dalgal› döviz kuru sistemi, yönetimli dalgalanma ve serbest dalgalanma olarak ikiye ayr›l›r. Yönetimli Dalgalanma (Managed Float) Bu sistemde döviz kuru arz ve talebe göre belirlenmekte ancak Merkez Bankas› gerekti¤inde müdahale edebilmektedir. Döviz kurlar› ile ilgili önceden belirlenmifl bir de¤iflme hedefi bulunmamaktad›r. Müdahale, döviz kurlar›ndaki afl›r› de¤iflkenli¤i (volatiliteyi) önlemek amac›yla ya da ekonomik göstergelere uyum nedeniyle olabilmektedir. Bu sistemde Merkez Bankas›, önceden belirlenmifl kurallar söz konusu olmadan döviz kurlar›na müdahale etti¤i için hareket alan› genifllemektedir. Müdahaleler dalgal› döviz kurlar›ndaki riskleri gidermesi aç›s›ndan olumlu etki yapmaktad›r. Ancak, Merkez Bankas›n›n davran›fllar›n›n fleffaf olmay›fl› ve müdahalelerin kurals›z olmas› nedeniyle döviz kuru belirsizlikleri artmakta, para politikas› güvenilirli¤i de azalmaktad›r. Uygulamada müdahalelerin etkileri sinyal niteli¤inde olsa da k›sa süreli olmakta ve istikrar kazand›ramamaktad›r. Yönetimli dalgalanma sisteminde yönetimin amac› aç›s›ndan iki tür dalgalanma söz konusudur: • Temiz dalgalanma (clean float): Sadece k›sa dönemli düzensiz dalgalanmalar›n ortadan kald›r›lmas› amac›yla döviz kurlar›na müdahale edilmesidir. Böylece piyasada oluflan afl›r› de¤iflkenlik giderilmifl olur. • Kirli dalgalanma (dirty float): Ülkenin ekonomik aç›dan d›fl rekabet gücünü korumak amac›yla döviz kurlar›na müdahale edilmesidir. ‹hracat› artt›r›p ithalat› k›smak amac›yla döviz kurlar›n›n piyasa kurunun üzerinde belirlenmesi kirli dalgalanmad›r. Serbest Dalgalanma Bu sistemde döviz kuru, döviz arz ve talebine göre serbestçe belirlenmekte, Merkez Bankas›n›n parite kuru belirleme uygulamas› bulunmamaktad›r. Toplam döviz www.hedefaof.com Kurala Ba¤l› Olmayan Müdahale: Bu sistemde döviz kurunun dalgalanma s›n›r›n› belirleyen bir aral›k veya bir bant yoktur. K›sa dönemli düzensiz dalgalanmalar oldu¤u zaman kuru istikrarland›rmak amac›yla veya ülkenin d›fl rekabet gücünü artt›rmak amac›yla döviz kuruna müdahale edilir. 120 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› talebi ve toplam döviz arz›n›n eflitlenmesi ile denge döviz kurlar› belirlenmekte, döviz arz ya da talebinde ortaya ç›kacak bir de¤ifliklik ile döviz kurlar› de¤iflmektedir. Döviz arz› sabit kal›rken, döviz talebinin artmas› döviz kurunu yükseltir ve ulusal para de¤er kaybeder. Aksine döviz talebi sabitken döviz arz›n›n artmas› durumunda döviz kuru düfler ve ulusal para de¤er kazan›r. Piyasa güçleri taraf›ndan belirlenen döviz kurlar›na arada bir yap›lan müdahaleler, gereksiz dalgalanmalar› önleme veya yumuflatma amac› tafl›maktad›r. Para politikas›n›n etkinli¤inin tam olarak sa¤land›¤› bu sistemde döviz rezervleri ihtiyac› da oldukça azd›r. SIRA S‹ZDE 9 D Ü fi Ü N E L ‹ M Ü fi Ü N E L ‹ M Dalgal› DDöviz Kuru Sisteminin Olumlu Yönleri Dalgal› Kur Sistemi: Döviz kurlar›n›n döviz arz ve S O R U talebine göre belirlendi¤i bu sistemde döviz rezervlerine ihtiyaç azal›r, ulusal para gerçek D ‹ Kde¤erinde K A T olur, iç denge sorunlar›na odaklanma daha kolaylafl›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE sisteminde döviz kurlar›na müdahale edilmesinin temel nedenleri Yönetimli dalgalanma neler olabilir? Bu nedenler hakl› nedenler midir? Dalgal› kur sistemi, özellikle serbest piyasa koflullar›n›n ifllemesinden yana olan ve S O R U devlet müdahalelerinin azalt›lmas› gerekti¤ini savunan monetarist iktisatç›lar ve en önemli temsilcisi M. Friedman taraf›ndan savunulmaktad›r. Bu sistemin olumlu yönlerini afla¤›daki gibi özetlemek mümkündür: D‹KKAT • Dalgal› kur sisteminde döviz kurlar› her gün küçük ölçülerde de¤iflebildi¤i için ekonomiyi yüksek oranl› kur de¤iflmelerinden ve ani devalüasyonlarSIRA S‹ZDE dan korur. • Sabit kur sisteminde ülkeler aras›ndaki s›k› ba¤l›l›k nedeniyle ekonomik istikrars›zl›klar AMAÇLARIMIZekonomiyi hemen etkilerken, dalgal› kur sistemi ekonomiyi d›fl floklardan korur. • Dalgal› kur sisteminde merkezî bir kuru sabit tutma yükümlülü¤ü olmad›¤› için rezerv ihtiyaçlar azal›r. K ‹ T Avarl›klara P • Dalgal› kur sisteminde döviz kurlar›na müdahale olmad›¤› için ulusal paran›n afl›r› ya da eksik de¤erlenmesi söz konusu de¤ildir. Döviz kurlar›ndaki otomatik sonucunda ulusal para gerçek de¤erini yans›t›r. T E L E V ‹de¤iflmeler ZYON • Ödemeler dengesi dengesizli¤i karfl›s›nda oluflan d›fl aç›k veya fazlalar nedeniyle döviz kuru kendili¤inden de¤iflir ve d›fl denge otomatik olarak sa¤lan›r. ‹ N T Ed›fl R N Eekonomik T • ‹ç veya dengeyi sa¤lama hususunda dalgal› kur sistemi, politikac›lar›n tercih yapma zorunlulu¤unu ortadan kald›r›r. D›fl denge kendili¤inden de¤iflebilen döviz kurlar› sayesinde sa¤lan›rken politikac›lar iç denge sorununa odaklanabilir. • Sabit kur sisteminde ulusal paran›n de¤eri döviz kurlar›na yap›lan müdahaleler ile suni olarak artt›r›l›rsa ülke uzmanl›k alan› d›fl›ndaki ürünlerde rekabet gücü kazanabilir. Buna karfl›l›k dalgal› kur sisteminde ulusal para gerçek de¤erini korumakta, bu nedenle ülke sadece karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü oldu¤u ürünlerde rekabet gücü kazanabilmektedir. N N Dalgal› Döviz Kuru Sisteminin Olumsuz Yönleri • Dalgal› kurlar›n gelece¤e iliflkin belirsizlikler içermesi nedeniyle ifl ve ticaret hayat›nda riskleri artt›rd›¤› ileri sürülür. Çünkü kurlar›n de¤iflmesi ile ticaret ifllemlerinin ve yat›r›mlar›n maliyetleri tam olarak bilinemez. Ancak bu olumsuz görüfle karfl›l›k olarak - her ne kadar birçok geliflmekte olan ülkede tam olarak geliflmemifl olsa da - türev piyasalar›n varl›¤› ve vadeli ifllem sözleflmeleri ile kur riskinden korunabilinece¤i ileri sürülmektedir. www.hedefaof.com 121 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri • Dalgal› kur sisteminde döviz kuru artt›¤› zaman ihracat›n artabilmesi ve ithalat›n k›s›labilmesi için ihraç mal› ve ithal mal› esneklikler yüksek olmal›d›r. Bilindi¤i gibi, ex + em ≥ 1 Marshall Lerner koflulu olarak bilinen bu denge durumu her zaman ifllemeyebilir. Esneklik de¤erlerinin k›sa dönemde düflük oldu¤u ancak uzun dönemde yeni fiyatlara uyum sa¤lanarak esneklik de¤erlerinin artaca¤› ileri sürülür. Bu nedenle k›sa dönemde dalgal› kurlar küçük hacimde de¤iflti¤inde d›fl ticareti olumlu etkilemeyi baflaramaz. • Dalgal› kurlar, reel sektörü de her zaman etkiler. Özellikle döviz kurlar›ndaki art›fllar, üretimin her sürecinde mal›n üretim maliyetine yans›r; böylece ülkede maliyet enflasyonu yarat›r. • Dalgal› kurlar›n, genel olarak sabit kurlara nazaran daha enflasyonist oldu¤u savunulur. Bu görüfle göre, döviz kurlar› k›sa dönemde uzun dönem hedef oran›n›n üzerine ç›kar (hedefi aflma) ve böylece ülkede enflasyonu yükseltece¤i ileri sürülür. • Dalgal› kur sisteminde döviz kurlar›n›n s›k de¤iflmesinin spekülatif ifllemlere yol açaca¤›, bunun da istikrar› bozarak kur dalgalanmalar›n› daha da artt›raca¤› ileri sürülür. Ancak bu görüfl baz› iktisatç›lar taraf›ndan reddedilmektedir. Döviz kuru artarken kurlar›n daha da artaca¤› beklentisi ve sürü psikolojisi ile spekülatörler döviz taleplerini artt›r›rlarsa döviz kuru art›fl› gerçekten de fliddetlenir ve istikrar bozulur. Ancak spekülatörlerin gerçekte döviz kuru artarken döviz almak yerine döviz sat›fl› yapmas› piyasan›n aksi yönde hareket etmesi gerekir. Bu durumda istikrar bozulmaz, aksine istikrar sa¤lanm›fl olur. Günümüzde birçok ülkenin sabit kur yerine dalgal› kur sistemini veya kur sistemleriSIRAara S‹ZDE ni tercih etti¤i dikkate al›n›rsa, bunun temel nedenleri ne olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Dalgal› Kur Sisteminin Olumsuz Yönleri: Dalgal› kurlar›n ekonomik kesimler üzerinde kur riski etkisi yapmas›, enflasyonist olmas› ve spekülatif hareketlere yol açarak istikrar› bozmas› gibi ileri sürülen baz› olumsuz yönleri mevcuttur. 10 SIRA S‹ZDE ResimD Ü5.1 fi Ü N E L ‹ M Forex piyasa olarak bilinen peflin döviz piyasas›, dünyan›n S O R U en geliflmifl ve likiditesi en yüksek finansal piyasalar›n bafl›nda gelmektedir. Bütün D‹KKAT D‹KKAT dünyada döviz parite de¤erleri ve fiyatlar› bu piyasa arac›l›¤› ile belirlenmektedir. Amerikan SIRA S‹ZDE dolar›, euro, ‹ngiliz sterlini, SIRA S‹ZDE Japon yeni, ‹sviçre frang› en yo¤un ifllem gören temel AMAÇLARIMIZ paritelerdir. AMAÇLARIMIZ S O R U N N K ‹ T A P Kaynak: http://www.borsarti.com ‹ T A P Eriflim tarihi: 25 NisanK2012. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 122 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 N AM A Ç 3 Döviz piyasas›n› tan›mlamak, piyasan›n kat›l›mc›lar›n› ve ifllevlerini aç›klamak ve özelliklerini belirlemek Döviz piyasas›, bir ulusal paran›n yabanc› bir para ile de¤ifltirildi¤i veya yabanc› paralar›n birbirleriyle de¤ifltirildi¤i piyasad›r. Döviz piyasas›n›n kat›l›mc›lar› firmalar, bireyler, bankalar ve resmî kurumlard›r. Bu piyasan›n ifllevleri; sat›n alma gücünü transfer etme, kredi kolayl›¤› sa¤lama, döviz kuru riskinden koruma ve de¤er saklama ifllevleridir. Döviz piyasas›, al›c› ve sat›c›lar›n karfl› karfl›ya gelmesinin gerekmedi¤i, örgütsüz, evrensel, hiç kapanmayan bir piyasa olup bu özellikleri nedeniyle tam rekabet piyasas› yap›s›ndad›r. Al›fl kuru - sat›fl kuru, düz kur - çapraz kur, nominal kur - reel kur kavramlar›n› tan›mlamak Döviz al›fl ifllemlerinde uygulanan kura döviz al›fl kuru, sat›fl ifllemlerinde uygulanan kura döviz sat›fl kuru denir. ‹ki ulusal para aras›nda piyasada fiilen oluflan döviz kuruna düz kur ad› verilir. Ulusal piyasalarda ülke paras›n›n bulunmad›¤› kurlara çapraz kur denirken, uluslararas› piyasalarda ABD dolar›n› içermeyen kurlar çapraz kur olarak tan›mlan›r. Ülkede fiilen geçerli olan kura nominal kur denirken enflasyon oranlar› dikkate al›narak hesaplanan kura ise reel kur denmektedir. Sat›n alma gücü paritesi teorisine göre döviz kurlar›ndaki de¤iflmeyi yorumlamak Sat›n alma gücü paritesi teorisi, ülkelerin ticaret konusu olan mal fiyatlar› ile döviz kurlar› aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaktad›r. Mutlak sat›n alma gücü paritesi döviz kurlar›n›n ne olmas› gerekti¤ini, nispi sat›n alma gücü paritesi ise döviz kurlar›n›n, belli bir dönemde ne kadar de¤iflmesi gerekti¤ini aç›klar. N AM A Ç 4 N AM A Ç 5 N A M A Ç 6 Ülke paras›n›n afl›r› de¤erli ve eksik de¤erli olmas›n›n sonuçlar›n› aç›klamak Ulusal para enflasyon fark›ndan daha fazla de¤er kaybederse eksik de¤erli olur. Bu durumda ülkenin rekabet gücü artar, ihracat› art›p ithalat› azal›r. Ulusal para enflasyon fark›ndan daha az de¤er kaybederse afl›r› de¤erli olur. Bu durumda ülkenin d›fl rekabet gücü düfler, ihracat› azal›p ithalat› artar. Arbitraj ve spekülasyon ifllemlerini ve farklar›n› aç›klamak ‹ki ayr› döviz piyasas›nda kur fark›ndan kazanç sa¤lama ifllemine arbitraj denir. Arbitraj Tek Fiyat Yasas›’n›n bir sonucu olarak gelifltirilmifl bir ifllemdir. Tek Fiyat Yasas›’na göre devlet müdahalesinin olmad›¤› ve tam rekabet flartlar›n›n geçerli oldu¤u bir ekonomide her ekonomik varl›¤›n tek bir fiyat› vard›r. Belli bir anda oluflan fiyat farkl›l›¤› ise arbitraj ifllemine yol açar. Ayr›ca düz ve çapraz kur fark› da arbitraja neden olur. Döviz kurunun de¤iflmesine iliflkin tahmine dayanarak döviz al›p satmak ise spekülasyon ifllemidir. Spekülatör öncelikle döviz kurunun gelecekteki de¤erini tahmin eder, sonra bu beklentiye göre döviz al›m ya da sat›m karar› alarak kur riski üstlenir. Fiyat›nda art›fl bekledi¤i dövizi sat›n al›r, düflüfl bekledi¤i dövizi ise satar. Peflin ve vadeli döviz piyasalar›n› belirlemek Döviz piyasas› ifllemleri peflin (spot) ve vadeli ifllemler olarak ayr›l›r. Spot döviz piyasas› Forex piyasa olarak ifade edilir. Forex piyasas› dünyan›n en büyük ve en h›zl› ve en likit piyasas› niteli¤indedir. Haftada 5 gün 24 saat aç›k olan bu piyasada ifllemciler, ifllem yapmaya yetkili bir arac› kurumda ABD dolar› cinsinden hesap açt›rd›ktan sonra istedikleri para birimi cinsinden ifllemlerini yürütürler. Vadeli döviz piyasas›, dövizin fiziki tesliminin belli bir tarihte yap›lmas›n›n sözleflme ile belirlendi¤i piyasalard›r. Al›m sat›ma konu olan dövizin cinsi, miktar›, fiyat› ve teslim tarihi ifllemin yap›ld›¤› tarihte bir sözleflme ile belirlenir, vade sonunda ise fiziki teslim gerçeklefltirilir. Vadeli ifllemlerde öngörülen vade süresi genellikle bir y›ldan k›sad›r. www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri N AM A Ç 7 Vadeli döviz piyasas› kapsam›nda forward, futures, opsiyon ve swap ifllemlerini aç›klamak Vadeli döviz piyasas› ifllemleri kur riskinden kaç›nmak amac›yla yap›lan forward, futures, opsiyon ifllemleri ve swap sözleflmeleridir. Forward sözleflmeler belli bir dövizin, belirlenmifl döviz kuru üzerinden belli bir tarihte sat›n al›nmas› ya da sat›lmas› sözleflmeleridir. Bu ifllemler, bankalar arac›l›¤› ile gerçeklefltirildi¤i için tezgâh üstü piyasa ifllemleridir. Forward döviz sözleflmeleri genellikle d›fl ticaretçilerin kur riskinden kaç›nmak amac›yla kulland›klar› ifllemlerdir. Futures sözleflmeler belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte al›nmas› veya sat›lmas› sözleflmeleridir. Anlafl›laca¤› gibi bu tan›m, yukar›da ele al›nan forward sözleflme tan›m› ile ayn›d›r. Bu iki vadeli döviz ifllemi aras›ndaki temel fark forward sözleflmelerin banka ile futures sözleflmelerin borsa ile yap›lmas›d›r. Opsiyon ifllemleri belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte al›nmas› veya sat›lmas› hakk› veren sözleflmelerdir. Bu tan›mda görüldü¤ü gibi forward ve futures sözleflmelerden farkl› olarak hak ifadesi yer almaktad›r. Çünkü opsiyon ifllemleri, yat›r›mc›ya ifllemi uygulamaktan vazgeçme hakk› tan›r. Yat›r›mc› piyasa koflullar› ile sözleflme koflullar›n› karfl›laflt›r›r ve sözleflmeyi uygulay›p uygulamama karar› verir. Opsiyon sözleflmeleri hem banka hem de borsa ile yap›labilen sözleflmelerdir. Swap kelime anlam› olarak iki paran›n takas› demektir. Swap ifllemleri çok çeflitli olarak uygulanmakla birlikte temelde döviz swaplar› ve faiz swaplar› olarak ikiye ayr›l›r. Döviz swaplar›, bir uluslararas› yat›r›mc›n›n d›fl piyasalarda en uygun faiz oran› ile borçland›¤› paray› baflka bir para birimi ile de¤ifltirmesidir. Faiz swaplar› ise firmalar›n ayn› para birimi cinsinden temin ettikleri kredilerin faiz yap›s›n› de¤ifltiren ifllemlerdir. N AM A Ç 8 123 Döviz kuru sistemlerini tan›mlamak Döviz kuru sistemleri sabit kur sistemi ve dalgal› kur sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Bu iki temel sistemin d›fl›nda çok say›da ara kur sistemleri vard›r. Sabit kur sistemi, döviz kurunun bir yabanc› paraya veya sepet paraya endekslenmesidir. Ayr›ca dolarizasyon, para kurulu ve parasal birlik de kat› sabit kur sistemidir. Ara döviz kuru sistemleri sabit kur ile dalgal› kur sistemleri aras›nda yer alan uygulamalard›r. Dalgal› kur sistemi ise döviz kurlar›n›n döviz arz ve talebine göre serbestçe de¤iflebilmesidir. Sabit kur sistemleri kat› sabit kur sistemi ve geleneksel sabit kur sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Kat› sabit kur sistemi dolarizasyon, para kurulu ve parasal birlik fleklinde rejimlere ayr›l›r. Dolarizasyon, resmî para birimi olarak ulusal para yerine yabanc› paray› kullanmakt›r. Para kurulu, Merkez Bankas›n›n para basma yetkisini elinden alan ve sadece ülkenin döviz rezervleri kadar para arz› art›fl›na izin veren uygulamad›r. Parasal birlik, ekonomik göstergeleri yak›n alan ülkelerin ortak bir para birimini kabul etmeleridir. Geleneksel sabit kur sistemi ise tek para birimine endeksli veya birkaç para biriminden oluflan bir para sepetine endeksli olarak uygulanan ayarlanabilir sabit kur sistemidir. Ara döviz kuru sistemlerinde döviz kuru belirli bir de¤er olarak sabitlenmez. Ancak Merkez Bankas› döviz kurunu belirli aral›klarda veya de¤erde tutabilmek amac›yla döviz piyasas›na müdahale eder. Bu sistemde döviz kuru önceden belirlenmifl bir bant içinde tutulmaya çal›fl›l›r. Hedef bölge, kaygan aral›k, sürünen pariteler gibi birçok uygulamay› kapsamaktad›r. Dalgal› kur sistemi de kendi içinde yönetimli dalgalanma ve serbest dalgalanma ad› alt›nda iki uygulamaya sahiptir. Yönetimli dalgalanmada döviz kuru döviz arz ve talebine göre belirlenmekte, Merkez Bankas› gerekti¤inde müdahale edebilmektedir. Döviz kurlar› ile ilgili önceden belirlenmifl bir de¤iflme hedefi bulunmamaktad›r. Serbest dalgalanmada ise döviz kuru, döviz arz ve talebine göre serbestçe belirlenmekte, Merkez Bankas›n›n müdahalesi söz konusu olmamaktad›r. www.hedefaof.com 124 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki faaliyetlerden hangisi döviz piyasas›n›n ifllevleri aras›nda yer almaz? a. Sat›nalma gücü transfer etme b. Kredi kolayl›¤› sa¤lama c. Yat›r›mlar› teflvik etme d. Döviz kuru riskinden koruma e. De¤er saklama 6. ‹ki ayr› piyasada, ayn› anda döviz kurunda oluflan farkl› kotasyonlardan yararlanma ifllemine ne ad verilir? a. Spekülasyon b. Yer arbitraj› c. Dolayl› ve dolays›z kur fark› arbitraj› d. Döviz opsiyonu e. Döviz swap› 2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi döviz piyasas›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Örgütsüz piyasa olmas› b. Evrensel piyasa olmas› c. Hiç kapanmayan piyasa olmas› d. Al›c› ve sat›c›n›n karfl› karfl›ya gelmesi e. Tam rekabet piyasas›na yak›n piyasa olmas› 7. I-Al›c› ve sat›c›n›n vazgeçme hakk› vard›r. II-Vade içinde veya vade sonunda uygulanabilir. III-Vazgeçme hakk›n›n maliyeti olarak prim ödenir. Yukar›daki bilgilerden hangisi veya hangileri döviz opsiyonu iflleminin özelliklerini oluflturur? a. I-II b. I-III c. Sadece II d. II-III e. Sadece I 3. Afla¤›dakilerden hangisi döviz al›fl ve sat›fl kuru aras›ndaki fark› etkileyen unsurlardan biri de¤ildir? a. Piyasaya iliflkin bekleyifller b. Dövizin banka hesab› veya efektif olmas› c. ‹fllemlerin finans merkezlerine uzakl›¤› veya yak›nl›¤› d. Bankalar›n veya di¤er finans kurumlar›n›n döviz pozisyonlar› e. Döviz ifllemi yapan taraflar›n spekülatör olup olmamas› 4. 2010 y›l›nda 1ABD dolar› = 1.80 TL, Türkiye’de enflasyon oran› yüzde 10, ABD’de enflasyon oran› yüzde 3 ise Türk liras›n›n reel de¤eri nedir? a. 1.92 b. 1.84 c. 1.76 d. 1.68 e. 1.54 5. Afla¤›dakilerden hangisi vadeli döviz piyasalar› kapsam›nda yer alan forward ve futures (gelecek ifllemleri) aras›ndaki farklardan biri de¤ildir? a. Forward ifllemler banka ile yap›ld›¤› için risk tafl›maz; futures ifllemler borsa ile yap›ld›¤› için risklidir. b. Forward ifllemler tezgahüstü ifllemler iken futures ifllemler borsa ifllemleridir. c. Forward ifllemlerde teminat yat›rma zorunlulu¤u yokken futures ifllemlerde teminat sistemi esast›r. d. Forward ifllemlerde mutlaka vade sonunda döviz al›m veya sat›m› gerçekleflirken futures ifllemlerde ikincil piyasa ifllemleri çok yo¤undur, genellikle vade sonu beklenmez. e. Forward ifllemler müflteri talebine uygun olurken futures ifllemler borsan›n standart koflullar›na tabidir. 8. Afla¤›daki özelliklerden hangisi dolarizasyon rejimi ile ilgili do¤ru bir ifade de¤ildir? a. Parasal disiplini artt›r›r. b. Döviz kuru istikrars›zl›¤›n› tamamen giderir. c. Merkez bankas›n›n rolünü güçlendirir. d. Senyoraj gelirini ülkeye b›rakmaz. e. Krize karfl› duyarl›l›¤› artt›r›r. 9. Sadece ülkeye döviz girifli oldu¤unda para arz› art›fl›na izin verilen ve kesin yasal düzenlemeler getiren döviz kuru rejimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Parasal birlik b. Para kurulu c. Dolarizasyon d. Geleneksel sabit kur sistemi e. Yönetimli dalgalanma 10. Afla¤›dakilerden hangisi dalgal› kur sisteminin olumlu yönlerinden biri de¤ildir? a. Yüksek oranl› ve ani devalüasyonlardan korumas› b. Ekonomiyi d›fl floklara karfl› korumas› c. Rezerv ihtiyac›n› azaltmas› d. Paran›n gerçek de¤erini yans›tmas›. e. Otoritelerin sadece d›fl denge sorunu üzerinde yo¤unlaflmalar›n› sa¤lamas› www.hedefaof.com 125 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri “ Yaflam›n ‹çinden Efektif Efektif Al›fl (T) Sat›fl (T) 2.3244 2.3116 2.3279 1.7620 1.7573 1.7477 1.7599 1.7814 1.7905 1.7895 1.7748 1.7963 1.8213 1.8217 1.8332 1.8336 1.8133 1.8446 1 (DKK) Danimarka Kronu 0.3115 0.3109 0.3130 0.3125 0.3107 0.3132 1 (SEK) ‹sveç Kronu 0.2592 0.2581 0.2619 0.2608 0.2580 0.2614 1 (NOK) Norveç Kronu 0.3054 0.3045 0.3074 0.3066 0.3043 0.3073 100 (JPY) Japon Yeni 2.1699 2.1782 2.1843 2.1927 2.1701 2.2010 1 (CHF) ‹sviçre Frang› 1.9254 1.9219 1.9378 1.9343 1.9190 1.9372 1 (SAR) S. Arabistan Riyali 0.4690 0.4677 0.4698 0.4686 0.4642 0.4721 1 (GBP) ‹ngiliz Sterlini 2.8415 2.8442 2.8564 2.8591 2.8422 2.8634 1 (KWD) Kuveyt Dinar› 6.2625 6.2503 6.3450 6.3326 6.1565 6.4276 Döviz Önceki Al›fl (T) Önceki Sat›fl (T) 1 (EUR) Euro 2.3173 2.3132 2.3285 1 (USD) Amerikan Dolar› 1.7535 1.7489 1 (CAD) Kanada Dolar› 1.7824 1 (AUD) Avustralya Dolar› Türü Kaynak: http://www.dovizfiyat.com/tcmb-kurlari.html Eriflim tarihi: 30 Nisan 2012. www.hedefaof.com Durum 126 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Yukar›daki tabloda 30 Nisan 2012 tarihinde TCMB taraf›ndan ilan edilen döviz kurlar› ve önceki güne göre de¤iflim oranlar› yer almaktad›r. TCMB taraf›ndan her ifl günü saat 15.30’da gösterge niteli¤inde kurlar belirlenmektedir. Bu kurlar ABD dolar› döviz sat›fl fiyat› esas al›narak hesaplanmaktad›r. 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren TCMB taraf›ndan her ifl günü saat 10.30-15.30 aras›nda her saat bafl›nda toplam 6 defa, bankalararas› döviz piyasas›nda 1 ABD dolar› karfl›l›¤›nda TL kotasyon veren bankalar›n al›m ve sat›m fiyatlar›n›n ortalamalar›n›n ortalamas› belirlenmektedir. Bu flekilde belirlenen 6 ortalaman›n aritmetik ortalamas› Merkez Bankas›’nca saat 15.30 itibariyle belirlenen gösterge niteli¤indeki 1 ABD dolar› döviz sat›fl kuru olmaktad›r. Döviz al›fl kurlar› ise sat›fl kurlar›ndan her para birimi için farkl› oranlarda iskonto yap›larak belirlenmektedir. Okuma Parças› Big Mac kurlar› Döviz kuru ne oluyor? TL çok mu de¤er kazand›? Son günlerde kur tart›flmas› gene canland›. Hofl, zaten hiç bitmemiflti. “Hocam, ne olacak flu kur?” sorusu daima geçerlidir. Kur yükselir; dövizle borçlananlar a¤lar. Düfler; sanayici flikâyet eder. Sabit kal›r; iki taraf da tedirgin olur. Y›l sonunda TL’ye sald›r› döviz sepetini 2.20 TL’ye t›rmand›rd›. Merkez Bankas› piyasalar› fonlad›¤› faizi koridorun üst s›n›r›nda tutarak ve döviz satarak TL’yi baflar›l› flekilde korudu. Geçen hafta döviz sepeti 2 TL’ye iyice yaklaflt›. ‹ki hafta önce The Economist ünlü Big Mac döviz kuru endeksini yeniden yay›nlad›. Ocak fiyatlar›n› kullan›yor. Geçen temmuz fiyatlar› ile bulgulara bu köflede de¤inmifltim (21 A¤ustos 2011). Hat›rlatal›m. Big Mac özel bir hamburger. Dünyan›n her yerinde t›pat›p ayn› üretiliyor. Benzer dükkânlarda benzer k›yafetler giyen personel taraf›ndan sat›l›yor. Böylece kalite ve miktar gibi ölçmeyi zorlaflt›ran sorunlar ortadan kalk›yor. Son hesapta 11 Ocak’ta geçerli fiyat ve kurlar kullan›lm›fl. Türkiye dahil k›rkdört ülke ve euro bölgesi kapsan›yor. Yerli fiyat ABD fiyat›na bölününce dolarla sat›nalma gücünü sa¤layan kur bulunuyor. Sonra fiili kurla mukayese ediliyor. Türkiye’ye bakal›m. Big Mac fiyat› 6.50 TL; ABD’de ise 4.20 dolar. Buna göre iki fiyat› eflitleyen dolar kuru 1.55 TL ç›k›yor. Halbuki o günkü fiili kur 1.84 TL. Böylece TL’nin yüzde 19 düflük de¤erli oldu¤u sonucuna var›l›yor. fiimdi 25 Temmuz 2011’le karfl›laflt›ral›m. Big Mac fiyat› gene 6.50 TL. Çok ilginç çünkü alt› ayda enflasyon t›rmanmas›na ra¤men Big Mac fiyat› sabit kalm›fl! The Economist’in yalanc›s›y›m; kendim kontrol etmedim. Halbuki ABD’de alt› ay önce Big Mac 4.07 dolara sat›l›yormufl. Yani ABD’de fiyat› yüzde 3,2 yükselmifl. Buna göre iki fiyat› eflitleyen dolar kuru 1.60 TL oluyor. Halbuki o tarihte fiili kur 1.72 TL, dolay›s› ile TL %7 düflük de¤erli imifl. TL’nin reel de¤er kayb› Ne demek? Reel döviz kurunu hamburger fiyatlar› ile hesaplay›nca temmuzdan oca¤a TL dolar karfl›s›nda yüzde 12 de¤er kaybediyor. Dörtte biri (3.2 puan) fiyat›n Türkiye’de sabit iken ABD’de artmas›ndan, geri kalan› ise (9 puan) nominal kurun yükselmesinden kaynaklan›yor. Bugün durum nedir? 11 Ocak’tan bu yana Big Mac fiyatlar›n›n de¤iflmedi¤ini kabul ediyoruz. Bugünkü dolar kurunu 1.76 TL al›yorum. TL %13.5 düflük de¤erli ç›k›yor. Dolay›s› ile temmuza k›yasla hâlâ yüzde 6.5’luk bir rekabet avantaj›n› koruyor. Ocakta paras› en de¤erli ülke ‹sviçre ç›k›yor: Yüzde 62. ‹sviçre’de Big Mac 6.81 dolara sat›l›yor. Temmuz’da zirvede Norveç vard›. Di¤er uçta ise Hindistan yer al›yor: Big Mac fiyat› 1.62 dolar yani Rupee yüzde 61 düflük de¤erli oluyor. ” Kaynak: Asaf Savafl Akat, 7 fiubat 2012, Vatan Gazetesi. www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 127 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 Bir ülkede ekonomik kesimler uluslararas› ticaret yapmak, d›fl yat›r›mlarda bulunmak, turizm faaliyetleri veya tasarruf faaliyetlerini gerçeklefltirmek gibi amaçlarla döviz piyasas›nda ifllem yaparlar. Bu ifllemler yürütülürken döviz piyasas› taraflar aras›nda sat›n alma gücü transferi sa¤lar, ihracatta akreditif ifllemi ile kredi kolayl›¤› temin eder, türev piyasalar arac›l›¤›yla kur riskinden kaç›nmay› mümkün k›lar ve döviz cinsinden tasarruflar ile tasarruflar›n de¤erini korumay› mümkün k›lar. 2. d 3. e 4. d 5. a 6. b 7. d 8. c 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Piyasas›n›n ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Piyasas›n›n Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Al›fl ve Sat›fl Kurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nominal ve Reel Döviz Kuru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vadeli Döviz Piyasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Piyasas› ‹fllemleri: Arbitraj ve Spekülasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vadeli Döviz Piyasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kat› Sabit Kur Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Kat› Sabit Kur Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dalgal› Döviz Kuru Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Reel kuru hesaplamak ulusal paran›n gerçek de¤erini belirlemek aç›s›ndan oldukça önemlidir. Çünkü nominal kur ile reel kur farkl› oldu¤u zaman ülke paras›n›n de¤eri ile ilgili farkl› yorumlar yap›labilmektedir. Nominal kur art›nca ulusal paran›n de¤er kaybetti¤i, d›fl piyasada rekabet gücünün artt›¤› ifade edilir. Ancak nominal kurun enflasyona göre düzeltilmifl de¤eri olan reel kur düflmüfl olabilir. Bu durumda ulusal paran›n de¤er kazand›¤›, d›fl rekabet gücünün azald›¤› bir durum oluflur. Bu nedenle en gerçekçi yorum reel kur de¤erine göre yap›lan yorumdur. S›ra Sizde 3 Bir ülke paras›n›n afl›r› ya da eksik de¤erlili¤i, iki dönem aras›nda nominal kurda meydana gelen de¤iflmenin, ayn› döneme ait iki ülke enflasyon fark› ile karfl›laflt›r›lmas› fleklinde bulunur. Bu yaklafl›m nispi sat›n alma gücü paritesine dayan›r. Nispi sat›n alma gücü paritesine göre bir ülke paras› enflasyon ölçüsünde de¤er kaybetmelidir. E¤er enflasyon oran›ndan daha az de¤er kaybederse afl›r› de¤erli olur. Aksine enflasyondan daha fazla de¤er kaybederse eksik de¤erli olarak ifade edilir. S›ra Sizde 4 Arbitraj ifllemi yapma imkân› veren kur farkl›l›¤›, piyasalar aras›nda döviz arz ve talebinin farkl› olmas›ndan kaynaklanabilir. Ayr›ca dolayl› ve dolays›z kur fark›, kur kotasyonu yapan bankan›n söz konusu dövize olan ihtiyac›na veya arz fazlas›na ba¤l› olabilmektedir. Bunlar›n d›fl›nda kur kotasyonu esnas›nda çapraz kur hesaplama hatas› da dolayl› ve dolays›z kur fark›ndan do¤an arbitraja yol açabilir. Çünkü döviz kurlar› günümüzde noktadan sonra beflli rakamlar olarak gösterilmektedir. Örne¤in 1$ = T1.79812 fleklinde aç›klanan bu www.hedefaof.com 128 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› rakamlar aras›nda yap›lan hesaplama hatalar› çok k›sa süreli arbitraj kazanc›na imkân verebilmektedir. Çünkü kur fark›n›n ekranda görünmesi ile arbitraj iflleminin gerçekleflmesi sonras›nda bu fark›n ortadan kalkmas› çok k›sa sürede gerçekleflmektedir. Kur fark›ndan arbitraj kazanc› sa¤layabilmek için öncelikle arac› kurumlara ödenecek ifllem maliyetinin de dikkate al›nmas› gerekir. ‹fllem maliyeti ödendikten sonra net bir kazanc›n elde edilememesi durumunda arbitraj ifllemi yap›lmaz. S›ra Sizde 5 Vadeli döviz piyasas› ile spot döviz piyasas› aras›ndaki temel fark, iflleme konu olan dövizin hemen ya da belirlenen bir vade sonunda teslimidir. Vadeli piyasalar, dövizle ifllem yapan taraflar›n kur riskinden kurtulmalar› amac›yla gelifltirilmifl olsa da spekülatörlerin bu riski üstlenerek kazanç sa¤lamak istemeleri de vadeli piyasalar›n geliflmesinde etkili olmufltur. Farkl› vadeli piyasalar, farkl› ekonomik kesimler için uygun olabilmektedir. D›fl ticaretçiler için müflteri talebine uygun sözleflmelerin yap›ld›¤› forward sözleflmeler avantajl›d›r. Çünkü bu sözleflmelerde döviz cinsi, miktar› ve teslim tarihi d›fl ticaretçi taraf›ndan belirlenebilmektedir. Standart futures kontratlar ise d›fl yat›r›mc›lar ve spekülatörler için daha uygundur. S›ra Sizde 6 Bir ülkenin kendi ulusal para birimi yerine yabanc› bir para birimini resmî para birimi olarak kullanmas›na dolarizasyon ad› verilir. Dolarizasyon öncelikle ülkede Merkez Bankas›n›n etkinli¤ini kaybetmesine neden olur. Ayr›ca senyoraj ad› verilen para basma kazanc› ülkede kalmaz, para birimi kullan›lan ülkeye geçer. Ancak parasal disiplin sa¤lama ve d›fl piyasalara güven verme gibi olumlu yönleri de vard›r. S›ra Sizde 8 Bir ülkenin parasal birlik içinde yer almas› öncelikle kendi ulusal para biriminden ve Merkez Bankas›ndan feragat etmesi anlam›na gelmektedir. Ancak, birlik içinde ticareti ve sermaye hareketlerini artt›rmas›, para birimlerini dönüfltürme maliyetlerinin ortadan kalkmas›, fiyatlar›n fleffaf olmas› gibi avantajlar› da vard›r. ‹ngiltere Avrupa Birli¤i üyesi oldu¤u hâlde kendi iste¤i ile euro alan› d›fl›nda kalm›flt›r. Kendi para birimine ve Merkez Bankas›na sahiptir. Böylece ülkenin kendi ekonomi politikalar›n› ba¤›ms›zca belirleme ve gerekti¤inde paras›n› devalüe edebilme imkân› bulunmaktad›r. S›ra Sizde 9 Yönetimli dalgalanma sisteminde döviz kurlar›na müdahale amac›na göre kirli ve temiz dalgalanma mümkündür. Temiz dalgalanmada müdahale k›sa dönemli afl›r› dalgalanmay› ve istikrars›zl›klar› gidermeyi amaçlarken kirli dalgalanmada müdahale d›fl rekabet gücü kazanmay› amaçlar. Bu amaçla yap›lan müdahaleler hakl› nedenlere dayanmaz. Çünkü bu durum karfl›laflt›rmal› üstünlüklere uygun ticaret yap›lmas›n› engeller, ticaret ortaklar›na karfl› haks›z rekabet sa¤lar. S›ra Sizde 10 Günümüzde hemen hemen tüm ülkeler dalgal› kur sistemini veya ara kur sistemlerini tercih etmektedir. Sabit kur sisteminin tercih edilmemesinin temel nedenleri sabit kurda müdahale nedeniyle ulusal paran›n afl›r› ya da eksik de¤erli olabilmesi, yüksek oranl› devalüasyonlar›n ekonomide flok etkisi yapmas›d›r. Ayr›ca sabit kurda döviz kurunu korumak amac›yla döviz rezervlerine ihtiyaç artar. Bunun d›fl›nda otoriteler sabit kuru korumay› hedefledikleri için iç ekonomik sorunlardan uzaklaflabilmekte, ba¤›ms›zca iç denge ile ilgilenememektedir. Bu nedenlerle art›k hemen hemen tüm ülkeler sabit kur sistemini terk etmifllerdir. S›ra Sizde 7 Bir ülkenin para kuruluna geçmesinin temel nedeni enflasyon oran›n› düflürmektir. Çünkü para kurulunda Merkez Bankas› serbestçe para basamamakta, sadece döviz rezervleri karfl›l›¤›nda para basabilmektedir. Böylece likidite darl›¤› nedeniyle toplam talep h›zla düflürülmekte ve enflasyonla mücadelede k›sa sürede sonuç al›nabilmektedir. www.hedefaof.com 5. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). International Economics, Boston: Mc Graw-Hill Irwin. Bekaert, G., Hodrick, R. (2012). International Financial Management, Second Ed. Prentice Hall. Berg, H.V. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill Irwin. Carbaugh, R .J. (2000). International Economics, New York: South-Western. Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroeconomics, New York: Academic Press. Gerber, J. (2005). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Ghost, A. R., Gulde A. M. and Wolf H. C. (2003). Exchange Rate Regime, Choice and Consequences, The MIT Press. Husain, M. A. (2006). ‘To Peg or not to Peg: A Template for Assessing the Nobler’ IMF Working Paper, No:54. Husted, S., Melvin M. (2007). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Kenen, P. (2008). The International Economy, Cambridge: Cambridge University Press. Krugman, R. P., Obstfeld, M. (2006). International Economics, Theory and Policy, Boston: AddisonWesley. Moosa, A. I. (2005). Exchange Rate Regimes, Fixed, Flexible or Something in Between?, London: Macmillan Palgrave. Wang, P. (2010). The Economics of Foreign Exchange and Global Finance, 2nd. Ed. United Kingdom: Springer. Pugel, T. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill. Reinhart, C. M., K. S. Rogoff. (2004). ‘The Modern History of Exchange Rate Arrangements: A Reinterpretation’, Quarterly Journal of Economics, Feb. Vol.119, Iss.1, ss.1-49. Salvatore, D. (2007). International Economics, New York: John Wiley. Stephan V. (2007). An Introduction to Global Financial Markets, 5th Ed. London: Palgrave Macmillan. www.hedefaof.com 129 6 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ödemeler dengesini tan›mlayabilecek, Ödemeler dengesinde yer alan temel hesaplar› ve bu hesaplar›n alt kalemlerini belirleyebilecek, D›fl ticaret a盤›/fazlas›, cari aç›k/fazla ve ödemeler dengesi a盤›/fazlas› kavramlar›n› tan›mlayabilecek, ‹kiz aç›klar kavram›n› aç›klayabilecek, Tasarruf ve yat›r›m özdeflli¤i aç›s›ndan ve bütçe dengesi aç›s›ndan cari hesap dengesini belirleyebilecek, D›fl dengesizliklere yol açan veya onlar› etkileyen geliflmeleri belirleyebilecek, Ödemeler dengesinde otomatik denkleflme mekanizmalar›n› ve d›fl denklefltirme politikalar›n› aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Ödemeler Dengesi Çift Kay›t Muhasebe Sistemi D›fl Ticaret Dengesi D›fl Ticaret A盤› Cari ‹fllemler Dengesi Cari Aç›k Net Hata Noksan • • • • • • • Rezerv Hareketleri Ödemeler Dengesi A盤› ‹kiz Aç›klar Otonom ve Denklefltirici ‹fllemler D›fl Denklefltirme Mekanizmalar› D›fl Denklefltirme Politikalar› Devalüasyon, Revalüasyon ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› www.hedefaof.com • ÖDEMELER DENGES‹ • ÖDEMELER DENGES‹NDE DENKLEfiME MEKAN‹ZMALARI Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› ÖDEMELER DENGES‹ Ödemeler Dengesi Kavram› Ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleflik kiflilerin di¤er ekonomilerde bulunan yerleflik kifliler ile belirli bir dönem içinde yapm›fl olduklar› ekonomik ifllemlerin kay›tlar›n› gösteren bir rapordur. ‹statistiki nitelikte olan bu rapor ayl›k, üçer ayl›k ve y›ll›k olarak haz›rlan›r. Zamana ba¤l› olarak aç›klanan, dinamik bir kavram oldu¤u için ödemeler dengesi bir ak›m de¤iflkendir. Ödemeler dengesi tan›m›nda bulunan yerleflik kifliler kavram›, bir ekonomide en az bir y›l sürekli ve düzenli olarak ikamet eden ve söz konusu ekonomi içinde faaliyette bulunan gelir ve giderleri olan kurum ve kiflileri ifade etmektedir. Bu çerçevede yerleflikler merkezî hükûmet, parasal otorite, bankalar ile gerçek ve tüzel kiflileri kapsamaktad›r. Tan›mda yer alan ekonomi kavram› ise bir hükûmet taraf›ndan yönetilen, s›n›rlar› belirlenmifl bir co¤rafi bölgeyi ifade eder. Bu aç›dan ödemeler dengesi, farkl› ekonomilerin yerleflik kiflileri aras›nda gerçeklefltirilen ekonomik ak›mlar› ölçen bir rapor niteli¤indedir. Yurt içi ve yurt d›fl› yerleflikler aras›ndaki ekonomik ifllemler ise mal ve hizmet gelir-gider ifllemlerini, finansal varl›klar ve yükümlülükler ile ilgili ifllemleri ve reel ya da finansal kaynaklar›n karfl›l›ks›z olarak sa¤land›¤› transferleri içermektedir. Ödemeler Dengesi Tablolar› ve Kay›t ‹lkeleri Ödemeler dengesi kapsad›¤› hesaplar›n ayr›nt› durumuna göre üç farkl› tablo fleklinde haz›rlan›r: Özet tablo: Sadece bafll›ca kalemleri içeren, s›n›rl› ölçüde bilgi veren bir tablodur. Analitik tablo: Bir ekonomideki geliflmeleri analiz etmeye imkân verecek tüm gerekli kalemleri içeren tablodur. Detay tablo: Ödemeler dengesinin en kapsaml› sunumunu içeren tablodur. Bu tabloda mal ve hizmet ticareti, gelir ve giderler dengesi, cari transferler, vadelerine ve sektörlere göre sermaye hareketleri, varl›k ve yükümlülükler, kredi kullan›mlar› ve geri ödemeleri yer al›r. Ödemeler dengesi, mal ve hizmet al›flverifli ile sermaye hareketlerini gösteren bir bilanço oldu¤u için ödemeler bilançosu ad›n› da almaktad›r. Bilançoda ekonomik ifllemler sistemli bir muhasebe düzenine göre kaydedilir. Bu nedenle ödemeler dengesi kay›tlar›nda üç temel ilke yer almaktad›r: www.hedefaof.com Ödemeler dengesi: Ülke yerlefliklerinin di¤er ülke yerleflikleri ile yapt›klar› tüm ekonomik ifllemleri gösterir. Ekonomik ifllemler: Ülke yerleflikleri ile yabanc› ülke yerleflikleri aras›nda, mal, hizmet, sermaye ve gelir ak›m› ile reel veya finansal karfl›l›ks›z transfer ifllemleridir. Ödemeler Dengesi Tablolar›: Ödemeler dengesi özet, analitik ve detay tablo fleklinde haz›rlanmaktad›r. 132 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› 1. Çift kay›t ilkesi 2. ‹fllemlerin kay›t tarihi (mülkiyet de¤iflimi tarihinde kay›t ) 3. ‹fllemlerin kay›t de¤eri (piyasa de¤eri ile kay›t) fiimdi bu ilkeleri görelim: Çift Kay›t ‹lkesi Çift Kay›t ‹lkesi: Ödemeler dengesinde her hesap bir karfl› hesap ile kapat›l›r. Böylece muhasebedeki bilanço denkli¤i sa¤lan›r. ÖRNEK 1 Ödemeler dengesi her ifllemin art› ve eksi olarak iki ayr› flekilde kaydedildi¤i bir muhasebe sistemidir. Ödemeler dengesinde yer alan her uluslararas› ifllem borç ya da alacak olarak kaydedilir. Borç kalemi yabanc›lara yap›lacak olan ödemeleri gösterirken, alacak kalemi yabanc›lardan al›nan ödemeleri temsil eder. Çift kay›t ilkesine göre her hesap bir karfl› hesap ile kapat›l›r; böylece muhasebe anlam›nda denklik sa¤lanm›fl olur. Ülke yerlefliklerinin ve hükûmetlerin di¤er ülkelere ödeme yapmas›n› gerektiren ifllemler o ülkenin ödemeler dengesinde aç›k veren kalemlerdir. Bu nedenle bu kalemler ödemeler dengesine borç olarak kaydedilir. Ülkeye ödeme yap›lmas›n› gerektiren ifllemler ise alacak olarak kaydedilir. Bu durumu örnek yard›m› ile görelim. Bir Türk firmas› Almanya’ya 100 bin euro de¤erinde tekstil ürünü ihraç etmifl ve karfl›l›¤›n› peflin olarak tahsil etmifltir. Bu durumda firma ihracat de¤erine eflit tutarda bir döviz girifli sa¤lam›flt›r. Buna göre ülkeden mal ç›k›fl› oldu¤u için ihracat kalemi 100 bin euro alacakl› olmaktad›r. Buna karfl›l›k ülkeye döviz girifli oldu¤u için Sermaye ve Finans Hesab›’nda yer alan varl›klar kalemi 100 bin euro borçland›r›l›r. Böylece biri alacak kayd› (pozitif), di¤eri borç kayd› (negatif) olmak üzere iki muhasebe kayd› yap›l›r. Alacak Borç Cari ‹fllemler Hesab› ‹hracat 100 Sermaye ve Finans Hesaplar› Di¤er Yat›r›mlar/Varl›klar ÖRNEK 2 100 Bir Türk firmas› 100 bin euro tutar›ndaki bir ürünü ithal etmifl ve bedelini peflin olarak ödemifltir. Bu durumda ülkeye mal girifli oldu¤u için Cari ‹fllemler Hesab›’nda mal hesab› borçlu olmaktad›r. Ülkeden sermaye ç›k›fl› oldu¤u için de Sermaye ve Finans Hesaplar› alacakl› olur. Bu ifllemin muhasebe kay›tlar› afla¤›daki gibidir: Alacak Borç Cari ‹fllemler Hesab› ‹thalat 100 Sermaye ve Finans Hesaplar› Di¤er Yat›r›mlar/Yükümlülükler www.hedefaof.com 100 133 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› ‹fllemlerin Kay›t Tarihi (Mülkiyet De¤iflimi Tarihinde Kay›t) Ödemeler dengesinde tüm ekonomik ifllemler, taraflar aras›nda mülkiyet de¤ifliminin gerçekleflti¤i anda alacak veya borç olarak kaydedilir. Mal ticaretinde mal›n ithalatç›n›n mülkiyetine geçmesi ile veya al›nan kredinin borçlunun hesab›na geçmesi ile çift kay›t ilkesi çerçevesinde ödemeler dengesi kayd› yap›l›r. Böylece ifllemler her iki taraf›n kay›tlar›nda ayn› tarihte yer alm›fl olur. Piyasa De¤eri ile Kay›t Tüm ekonomik varl›klar piyasa de¤erleri ile ödemeler dengesine kaydedilir. Piyasa de¤eri ya da fiyat›, al›c› ile sat›c›n›n ödemeye ve satmaya raz› oldu¤u ve ifllemin gerçekleflti¤i fiyatt›r. Ödemeler Dengesinin Temel Hesaplar› Ödemeler dengesi; biri Cari ‹fllemler Hesab›, di¤eri Sermaye ve Finans Hesab› olmak üzere iki temel hesaptan oluflur. Cari ‹fllemler Hesab›’nda yer alan alt hesaplar flunlard›r: a. Mal Ticareti b. Hizmet Ticareti c. Gelirler d. Cari Transferler Sermaye ve Finans Hesab› ise tüm uluslararas› finansal ve reel varl›klar›n al›m sat›m ifllemlerinin kaydedildi¤i bir hesapt›r. Finansal varl›klar; mevduatlar›, borçlanmalar›, özel kesim ve devlet tahvillerini ve hisse senetlerini kapsar. Reel varl›klar ise fabrikalar, gayrimenkuller, antikalar gibi kalemlerdir. Ülke yerleflikleri taraf›ndan yabanc› varl›klar›n sat›n al›nmas› ve sat›lmas› ile yabanc›lar taraf›ndan yerel varl›klar›n sat›n al›nmas› ve sat›lmas› bu hesapta takip edilir. Sermaye ve Finans Hesab› içinde yer alan alt hesaplar flunlard›r: a. Sermaye Hesab› b. Finans Hesab› c. Di¤er Yat›r›mlar d. Rezerv Varl›klar Sermaye ve Finans Hesab› ifllemleri özel bir önem arz etmektedir. Çünkü bir ülkenin Merkez Bankas› taraf›ndan resmî uluslararas› rezerv varl›klar›n sat›n al›nmas› ve sat›lmas› ile ilgili ifllemler de bu hesapta yer almaktad›r. Uluslararas› rezervler Merkez Bankas›n›n ulusal para ile ifade edilmeyen varl›klar›d›r. Merkez Bankas›n›n alt›n ve döviz rezervleri uluslararas› rezervlerdir. Afla¤›da yer alan Tablo 6.1’de ödemeler dengesi hesaplar› ve ifllem türleri yer SIRA S‹ZDE almakta; ayr›ca Sermaye ve Finans Hesab› iki k›sma ayr›lmaktad›r: Düzenli (regular) Sermaye Hesab› ve Resmî Rezervler Hesab›. Düzenli Sermaye Hesab›, Merkez Bankas›n›n uluslararas› rezervlerinin d›fl›nda kalan sermaye ifllemlerini D Ü fi Ü N E L ‹ Mkapsamaktad›r. Düzenli Sermaye Hesab› ile Resmî Rezervler Hesab›n›n birbirinden ayr›larak sunulmas›, ileri görülece¤i üzere ödemeler dengesi aç›klar›n›n ve fazlalar›n›n denS O R U gelenmesi aç›s›ndan önem arz etmektedir. D ‹ da K K yer A T ald›¤› hâlde Ödemeler dengesinde Sermaye ve Finans Hesab› içinde rezerv varl›klar Merkez Bankalar› bu hesab› kendi içinde ikiye ay›rmakta, rezerv varl›klar› ayr› bir kalem olarak aç›klamaktad›r. Bu sunum ödemeler dengesi aç›k ya da fazlalar›n›n nas›l giderildiSIRA S‹ZDE ¤ini göstermesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.comK ‹ T A P Ödemeler dengesinin temel hesaplar›: Ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab› olarak iki temel hesap vard›r. Cari ‹fllemler Hesab›: Cari ‹fllemler Hesab›’nda; mal ve hizmet ticareti, gelirler ve cari transferler yer al›r. Sermaye ve Finans Hesab›: Sermaye ve Finans Hesab›’nda; Sermaye Hesab›, Finans Hesab›, Di¤er Yat›r›mlar ve Rezerv Varl›klar yer al›r. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 134 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Tablo 6.1 Ödemeler Dengesi Hesaplar› Özeti Borçlar (- ile kaydedilenler) I. CAR‹ ‹fiLEMLER HESABI (A) Ticaret Dengesi Mal ve hizmet ticareti ve transfer ifllemleri - Türkiye’ye ithalat (B) Gelir Hesab› Yabanc›lara kâr pay› ve faiz ödemeleri Alacaklar (+ ile kaydedilenler) - Türkiye’den ihracat Yabanc›lardan kâr pay› ve faiz has›lat› II.SERMAYE VE F‹NANS HESABI Sermaye ç›k›fllar› Sermaye giriflleri - Türkiye’de yerlefliklerin yabanc› varl›k sahipli- - Yabanc›lar›n Türk varl›klar› sahipli¤i art›fl› ¤i art›fl› - Yabanc›lar›n Türk varl›klar› sahipli¤i azal›fl› - Türkiye’de yerlefliklerin yabanc› varl›k sahipli¤i azal›fl› III.RESMÎ REZERVLER HESABI - TCMB’nin resmî rezerv art›fl› - TCMB resmî rezerv azal›fl› - Yabanc› Merkez Bankalar›n›n TL rezervleri - Yabanc› Merkez Bankalar›n›n TL rezervleri azal›fl› art›fl› fiimdi ödemeler dengesinin temel hesaplar›n› ve alt hesaplar›n› daha yak›ndan inceleyelim. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N EHesab› L‹M Cari ‹fllemler S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ödemeler dengesinin iki temel kaleminden biri olan Cari ‹fllemler Hesab› kendi içinde dört alt ayr›lmaktad›r. Bu hesaplar yukar›da da belirtildi¤i gibi Mal S O hesaba R U Ticareti, Hizmet Ticareti, Gelirler ve Cari Transferler Hesaplar›d›r. Mal ve Hizmet Ticareti Hesab›, bir ülkenin ihracat ya da ithalat›n› yapt›¤› tüm D‹KKAT mal ve hizmetleri içerir. Mal ithalat› eksi (-) iflareti ile borçlar k›sm›na kaydedilirken mal ihracat› art› (+) iflareti ile alacaklar k›sm›na kaydedilir. Mal ithalat ve ihraSIRA S‹ZDE cat›n›n göstermifl oldu¤u dengeye ise d›fl ticaret dengesi ad› verilir. E¤er ithalat tutar› ihracat tutar›n› aflarsa bu denge negatif olur ve d›fl ticaret a盤› oluflur. Buna karfl›l›k ihracat tutar› ithalat tutar›n› aflarsa denge pozitif olur ve d›fl ticaret fazAMAÇLARIMIZ las› meydana gelir. Hizmet Ticareti Hesab› ise birçok hizmet kaleminden oluflmakta ve mal ticaretine göre biraz farkl›l›k göstermektedir. Örne¤in, yabanc› uyruklu bir gemi Türk K ‹ T A P vatandafllar›n› tafl›yorsa hizmet ithalat› söz konusu olurken, bir Türk uyruklu gemi yabanc›lar› tafl›yorsa hizmet ihracat› gerçeklefltirilmifl olur. D›fl ticaret dengesine hizmetler kaleminin eklenmesi ile oluflacak yeni dengeye mal ve hizmetler denTELEV‹ZYON gesi ad› verilir. Cari ‹fllemler Hesab›’n›n bir di¤er alt hesab› olan Gelirler Hesab›, yurt içine gelen ve yurt d›fl›na ç›kan ücret ödemeleri ve yat›r›m gelir-gider dengesini göstermektedir. ‹ N T E R N E T Cari ‹fllemler Hesab›’n›n son alt hesab› olan Cari Transferler kalemi ise karfl›l›ks›z transferler veya tek yanl› transferler ad›n› da alabilmektedir. Çünkü bu hesap, yerleflikler aras›nda gerek kamu gerek özel sektör taraf›ndan gerçeklefltirilen karfl›l›ks›z yard›m ve ba¤›fllar› içermektedir. fiimdi Cari ‹fllemler Hesab›’n›n alt kalemlerini biraz daha yak›ndan inceleyelim: N N D›fl ticaret a盤›: Cari ‹fllemler Hesab› içinde yer alan mal ticareti AMAÇLARIMIZ kalemlerinin negatif sonucunu ifade eder. K›saca ithalat›n ihracat› aflmas›d›r. K ‹ T A P Yabanc›lar›nSIRA TürkS‹ZDE hazine bonosu sat›n almalar› ve bundan faiz geliri elde etmeleri durumunda ödemeler dengesinin hangi hesaplar›na kay›t yap›l›r? www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› 135 Mal Ticareti Bu hesapta mal ihracat ve ithalat› yer almaktad›r. Ticaret konusu olan mallar; genel mal ticareti, ifllem gören mallar, onar›m gören mallar, tafl›tlar için limanlarda sa¤lanan mallar ve ticari mal niteli¤inde olan alt›n fleklinde s›n›fland›r›l›r. Hizmet Ticareti Di¤er ülkeler ile yap›lan hizmet ticareti ile ilgili gelir ve giderler bu hesapta kaydedilir. Bu hesab›n içinde afla¤›daki kalemler yer almaktad›r: Tafl›mac›l›k: Bu hesab›n içinde mal ticareti ile ilgili tafl›mac›l›k verilerini içeren navlun kalemi ve uluslararas› yolcu ve bagaj tafl›mac›l›k ifllemlerini içeren di¤er tafl›mac›l›k kalemi yer almaktad›r. Turizm Gelir ve Giderleri: Bu hesaba iliflkin veriler ülkemizde TÜ‹K taraf›ndan üçer ayl›k dönemler itibariyle s›n›r kap›lar›nda yürütülen anket sonuçlar›ndan elde edilmektedir. Böylece d›fl ülke yerlefliklerinin ülkemizde yapt›klar› harcamalar ile ülke yerlefliklerinin yurt d›fl›nda yapt›klar› harcamalar tespit edilmektedir. ‹nflaat Hizmetleri: Bu hesap için veriler banka raporlar›ndan elde edilir. Yurt içinde yerleflik inflaat flirketlerinin yurt d›fl›nda yapt›klar› inflaat hizmetlerinden sa¤lad›klar› gelirler banka raporlar› arac›l›¤› ile saptan›r. Sigorta Hizmetleri: D›fl ülkelerde yerleflik kiflilerle yap›lan sigorta ifllemleri verileri Türkiye’de yerleflik sigorta flirketlerinden do¤rudan elde edilmektedir. Finansal Hizmetler: Finansal hizmetler yerleflikler ile yerleflik olmayanlar aras›nda gerçeklefltirilen finansal arac›l›k hizmetlerini kapsamaktad›r. Yurt içinde yerleflik bankalar›n finansal hizmetler karfl›l›¤›nda yurt d›fl›nda yerleflik kiflilerden ald›¤› komisyon ve benzeri gelir ve giderler bu hesaba kaydedilmektedir. Gerekli veriler banka raporlar›ndan temin edilmektedir. Ticaret Ba¤lant›l› Di¤er Hizmetler: Mal ticaretinden kaynaklanan komisyon ve benzeri gelir ve giderler bu hesapta yer almakta ve ilgili veriler banka raporlar›ndan temin edilmektedir. Resmî Hizmetler: Hükûmetin d›fl teflkilat hizmetlerinden ve diplomatik hizmetlerinden kaynaklanan gelir ve giderler bu kalemde yer almaktad›r. Elçilik ve konsolosluklara ait veriler idari kay›tlardan elde edilirken di¤er veriler TCMB ve banka raporlar›ndan sa¤lanmaktad›r. Di¤er Hizmetler: Yukar›da belirtilenler d›fl›nda kalan hizmetlere iliflkin gelir ve giderler bu hesapta izlenmektedir. Posta, kurye, haber ajans› ve telekomünikasyon hizmetleri, telif hakk› ve lisans ödemeleri, kültürel ve e¤itsel hizmet ödemeleri ve çeflitli teknik hizmetler bu kapsamda yer almaktad›r. Gerekli veriler ilgili kurulufllardan, TCMB ve banka raporlar›ndan elde edilmektedir. Mal Ticareti Hesab›: Mal Ticareti Hesab›’nda; genel mal ticareti, ifllem gören ve onar›lan mallar, limanlarda temin edilen mallar ve üretim amaçl› alt›n yer al›r. Hizmet Ticareti Hesab›: Hizmet Ticareti Hesab›’nda tafl›mac›l›k, turizm, inflaat, sigortac›l›k, finansal hizmetler ve resmî hizmetler yer al›r. Gelirler Bu hesapta, farkl› ülke yerleflikleri aras›nda yap›lan ücret ödemeleri ile do¤rudan yat›r›mlar, portföy yat›r›mlar› ve di¤er yat›r›mlardan kaynaklanan gelir ödemeleri yer almaktad›r. Ülkede faaliyet gösteren yabanc› flirketlerin ülkelerine götürdükleri kâr transferleri, yapt›klar› ücret ödemeleri, yabanc›lar›n sat›n ald›klar› tahvillere iliflkin faiz ödemeleri ve hisse senedi sahiplerine yap›lan kâr pay› ödemeleri eksi (-) iflaretle bu hesaba kaydedilir. Ülke d›fl›nda faaliyet gösteren yerlefliklerin ülkeye getirdikleri kâr, faiz ve kâr pay› gelirleri ise art› (+) olarak kaydedilir. Ülkemizdeki düzenlemelere göre gelir hesab›n›n içinde yer alan kalemler flunlard›r: Ücret Ödemeleri: Türkiye’de çal›flmakta olan yabanc›lar›n elde ettikleri ücretler bu hesapta yer almaktad›r. T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan çal›flma izni verilen yabanc› say›s› yard›m›yla ücret ödemeleri verisi hesaplanmaktad›r. www.hedefaof.com Gelirler Hesab›: Gelirler hesab›nda ücret gelirleri dengesi ile faiz ve kâr pay› fleklinde yat›r›m gelirleri dengesi yer al›r. 136 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Yat›r›m Geliri: Bu hesap; do¤rudan yat›r›mlar, portföy yat›r›mlar› ve di¤er yat›r›mlar alt bafll›klar›na ayr›lmaktad›r. Do¤rudan yat›r›mlar hesab›, do¤rudan yat›r›m kârlar›ndan kaynaklanan gelir ve giderleri kapsamaktad›r. Yurt d›fl› yat›r›mlardan elde edilen kâr gelir olarak kaydedilirken yurt d›fl›na transfer edilen kâr gider olarak kaydedilir. Ayr›ca gerek da¤›t›lan kârlar gerekse sermayeye eklenen kârlar da gider kaleminde yer al›r. Gerekli veriler ise banka raporlar›ndan ve y›ll›k olarak yap›lan anketlerden sa¤lanmaktad›r. Portföy yat›r›mlar› hesab›; hisse senedi, tahvil ve bono fleklindeki finansal araçlar›n gelirlerini kapsamaktad›r. Bu hesap, TCMB ve bankalar›n sahip olduklar› menkul k›ymetlerin kâr ve zararlar›n›, kiflilerin yurt d›fl›nda ihraç edilmifl finansal araçlardan sa¤lad›klar› gelirleri kapsamaktad›r. ‹lgili veriler TCMB ve banka raporlar›ndan elde edilmektedir. Di¤er yat›r›mlar hesab› ise mevduat, kredi ve ticari kredilere ait faiz ve gelir-gider ödemelerini izlemektedir. Cari Transferler Karfl›l›ks›z Transfer: Çift kay›t SIRAilkesine S‹ZDEuymayan tek hesap olup ba¤›fllar›, yard›mlar› ve iflçi dövizlerini kapsar. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ekonomiye mal, hizmet veya para giriflinin herhangi bir kaynak ç›k›fl› olmadan gerçekleflmesi durumunda ilgili kalemler cari transferler hesab›na kaydedilir. Di¤er bir deyiflle bu kalem, farkl› ülke yerleflikleri aras›nda yap›lan karfl›l›ks›z ödemelerin kaydedildi¤i bir hesap olup resmî veya özel ba¤›fllar›, hibeleri, yard›mlar› ve iflçi dövizlerini kapsamaktad›r. Yurt d›fl›nda çal›flan iflçiler o ülkenin yerlefli¤i olarak kabul edildi¤i zaman gönderdikleri döviz havaleleri ve di¤er transferler, söz konusu ülkeden gelen karfl›l›ks›z ödeme niteli¤i tafl›maktad›r. Bu nedenle iflçi havaleleri, karfl›l›ks›z transfer SIRA Cari S‹ZDETransferler Hesab›’nda yer almaktad›r. ad› da verilen Ödemeler dengesinin Cari ‹fllemler Hesab›’nda yer alan Mal Ticareti kalemi görünür ticaret ad›n› al›rken di¤er kalemler görünmeyen kalemler dengesi olaD Ü fi Ü N E L ‹ M rak adland›r›l›r: S O R U S O R U (Görünür Ticaret)+Görünmez Ticaret Dengesi=Cari ‹fllemler Dengesi D›fl Ticaret Dengesi D‹KKAT Cari ifllemlerDa盤› ile d›fl ticaret a盤› kavram› kar›flt›r›lmamal›d›r. Cari ifllemler ‹ K K A kavram› T a盤› döviz ödemelerinin döviz gelirlerini aflmas› durumu olurken d›fl ticaret a盤› sadece ithalat›n ihracat› aflmas› durumudur. SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE Sermaye ve Finans Hesab› AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Sermaye ve Finans Hesab›’n›n alt kalemleri: Bu hesapta ‹ N T E R Sermaye N E T Hesab›, Finans Hesab›, Do¤rudan Yat›r›mlar, Portföy Yat›r›mlar› ve Finansal Türevler alt hesaplar olarak yer al›r. Baz› Sermaye ve Finans Hesab› ifllemleri, Cari ‹fllemler Hesab› ile iliflkilidir. Mal ve AMAÇLARIMIZ hizmet ihracat› nedeniyle, ithalatç› d›fl ülke yerleflikleri taraf›ndan yap›lan ödemeler, sermaye girifli sa¤lamakta ve bu hesab›n alacak kalemine kaydedilmektedir. Buna ‹ Thizmet A P ithalat› karfl›l›¤›nda d›fl ülke yerlefliklerine yap›lan ödemeler, karfl›l›k malK ve sermaye ç›k›fl›na yol açmakta ve bu hesab›n borç kalemine kaydedilmektedir. Ancak baz› sermaye hesab› ifllemleri farkl› olabilmektedir. Örne¤in bir Türk yerlefli¤inTABD E L E V ‹hazine Z Y O N bonosu sat›n almas› ilk bak›flta mal ithalat› gibi görülmekte, hazine bonosu ithal edildi¤i düflünülmektedir. Asl›nda bu ifllem ülkeden döviz ç›k›fl›n› ifade etmekte bu nedenle Sermaye ve Finans Hesab›’nda bir borç ifllemi olmaktad›r. Çünkü bu ifllem döviz talebinde bir art›fla yol açm›fl, Türk yerleflik hazi‹NTERNET ne bonosu almak için ABD dolar›na ihtiyaç duymufltur. Bu nedenle Türk yerlefli¤in sahip oldu¤u yabanc› varl›klar›n artmas›na ra¤men, yabanc› varl›k kazan›m› bir borç ifllemi olacak ve negatif (-) kaydedilecektir. Sermaye ve Finans Hesab›’nda sermaye girifli art› (+) iflareti ile kaydedilirken sermaye ç›k›fl› eksi (-) iflareti ile gösterilmektedir. www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Tüm uluslararas› finansal varl›klar›n al›m ve sat›m›n›n kaydedildi¤i Sermaye ve Finans Hesab›’n›n alt hesaplar› yukar›da da belirtildi¤i gibi; Sermaye Hesab›, Finans Hesab›, Di¤er Yat›r›mlar, Do¤rudan Yat›r›mlar ve Finansal Türevler’dir. Bu alt hesaplardan Merkez Bankas› rezerv varl›klar› Tablo 6.1’e uygun olarak ayr› bir hesap fleklinde incelenecektir. Sermaye Hesab› Bu hesap Sermaye ve Finans Hesab›’n›n önemsiz bir kalemi olup ülkemizdeki düzenlemelere göre flu alt kalemleri kapsamaktad›r: Göçmen Transferleri: Yurt d›fl›ndan ülkemize göç eden kiflilerin ülkemize aktard›¤› varl›klar›na iliflkin tutarlar› içermektedir. Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varl›klar: Telif, ticari marka, kira, lisans ve transfer sözleflmeleri gibi maddi olmayan varl›klar ile kara parças› gibi maddi varl›klar› kapsamaktad›r. Türkiye’deki spor kulüplerinden al›nan ve bonservis bedelleri için yurt d›fl›ndan elde edilen gelir ve gider tutarlar› bu hesapta izlenmektedir. Finans Hesab› Finans hesaplar›, Sermaye ve Finans Hesab›’n›n en önemli kalemidir. Bu hesap, özel ve kamu kurulufllar›na ait k›sa ve uzun vadeli uluslararas› sermaye ak›mlar›n› kapsar. Di¤er bir deyiflle ülkeye gelen ve ülkeden ç›kan tüm sermaye ana para ödemeleri bu hesapta izlenir. Bu nedenle finans hesaplar›, bir ülkenin d›fl mali varl›klar› ve yükümlülüklerindeki de¤iflmeleri gösterir. Do¤rudan Yat›r›mlar: Do¤rudan yat›r›m, yat›r›mc›n›n d›fl ülkelerde yapt›¤› uzun vadeli yat›r›m› ifade eder. Yat›r›mc›n›n bu kuruluflun sermayesinde % 10’dan fazla paya sahip olmas› ya da yönetiminde ve denetiminde etkili olmas› gerekir. Ülkemizdeki düzenlemeler göre do¤rudan yat›r›mlar kalemi, yurt içi ve yurt d›fl› do¤rudan yat›r›mlar olarak ele al›nmaktad›r. Yurt içinde yerleflik kiflilerin, yurt d›fl›nda do¤rudan yat›r›m amac›yla yapt›klar› yat›r›mlar, bu yat›r›mlar›n tasfiyesi ve yurt d›fl›nda gayrimenkul al›mlar› yurt d›fl›nda do¤rudan yat›r›mlar kalemine kaydedilmektedir. Gerekli veriler banka raporlar›ndan elde edilmektedir. Öte yandan yurt d›fl›nda yerleflik kiflilerin do¤rudan yat›r›m amac›yla Türkiye’ye getirdikleri sermaye tutar›, bu yat›r›mlar için sa¤lanan krediler ve onlar›n geri ödemeleri ile Türkiye’de sat›n ald›klar› gayrimenkul bedelleri yurt içinde do¤rudan yat›r›mlar kaleminde yer almaktad›r. Portföy Yat›r›mlar›: Portföy yat›r›mlar› menkul de¤erlere yap›lan yat›r›mlar olup özel ya da kamu bono ve tahvillerini, hisse senedini ve di¤er finansal araçlar› kapsar. Portföy yat›r›mlar›nda do¤rudan yat›r›mlar›n aksine, yat›r›mc›n›n flirketi yönetim hakk› ve denetiminde etkili olmas› söz konusu de¤ildir. Yat›r›mc›n›n sadece sermaye katk›s›n›n olmas›, üretim teknolojisi ve iflletmecilik bilgisi aç›s›ndan hiçbir katk› getirmemesi esast›r. Portföy yat›r›mlar›, varl›k ve yükümlülük ana bafll›klar› alt›nda sektörel da¤›l›m› da içerecek flekilde, hisse senedi ve borç senetleri olarak ayr›l›r. Ülkemizdeki düzenlemelere göre Portföy Yat›r›mlar› Hesab›, hisse senetleri ve borç senetleri ifllemlerini kapsamak üzere Varl›klar ve Yükümlülükler fleklinde iki kalemden oluflmaktad›r. Yurt içinde yerleflik kiflilerin yurt d›fl›nda al›m sat›m›n› yapt›klar› menkul k›ymet tutarlar› Varl›klar kaleminde yer almaktad›r. Yurt d›fl›nda yerleflik kiflilerin ‹MKB’de al›m sat›m›n› yapt›klar› hisse senetleri ile bankalar›n ve özel sektörün iç ve d›fl piyasada ihraç ettikleri tahviller ile ilgili ifllemler ise Yükümlülükler kaleminde takip edilmektedir. www.hedefaof.com 137 138 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Finansal Türevler: Finansal türevler, ba¤l› olduklar› dayanak varl›ktan ba¤›ms›z olarak al›n›p sat›labilen finansal araçlard›r. Türev ifllemlerde taraflar, ileri bir tarihte gerçeklefltirilecek al›m sat›m iflleminin koflullar›n› bugünden belirleyen hukuki niteli¤i olan sözleflmeler yaparlar. Bu sözleflmeler vadeli ifllem sözleflmeleri, futures kontratlar, opsiyon sözleflmeleri olarak ayr›l›r. Di¤er Yat›r›mlar Di¤er Yat›r›mlar Hesab›’nda; do¤rudan yat›r›m, portföy yat›r›mlar›, finansal türevler ve rezervler d›fl›nda kalan tüm sermaye hareketleri yer almaktad›r. Bu bölümde de kay›tlar türlere ve sektörlere göre ayr›mlara tabi tutulur. Bu hesapta ticari krediler, döviz mevcutlar› ve mevduat hesaplar›, di¤er varl›k ve yükümlülükler yer almaktad›r. Resmî Rezerv Hesab› Resmî Rezerv Varl›klar›: Resmî rezervler; parasal alt›n, özel çekme haklar› ve IMF rezerv pozisyonlar›n› kapsar. SDR (Özel çekme haklar›): IMF’nin yaratt›¤›, belli bir sembolü olmayan ve sepet niteli¤inde bir hayali parad›r. SIRA S‹ZDE 2 Bir ülkenin Merkez Bankas›n›n uluslararas› rezervlerindeki de¤iflmeler, ödemeler dengesinde Resmî Rezervler Hesab›’nda kaydedilir. Bu hesapta da alacaklar›n ve borçlar›n belirlenmesi kurallar›, özel sektör sermaye hesab› kay›tlar›nda oldu¤u gibidir. Merkez Bankas›n›n uluslararas› rezerv varl›klar› art›fl› Resmî Rezervler Hesab›na borç olarak kaydedilir. Özel yerlefliklerin yabanc› varl›k kazançlar›nda oldu¤u gibi, burada da Merkez Bankas› döviz veya alt›n talebini artt›rarak uluslararas› rezerv varl›¤› kazanm›flt›r. Merkez Bankas›n›n rezervlerinin artmas›na ra¤men bu ifllem borç (-) olarak kaydedilir. Di¤er yandan Merkez Bankas›n›n uluslararas› rezervleri azal›rsa Resmî Rezervler Hesab›’na alacak kayd› yap›l›r. Özel yerlefliklerin yabanc› varl›klar›n› satmas› gibi, bu ifllemde de Merkez Bankas› döviz talebini azaltm›flt›r. Bu nedenle Merkez Bankas›n›n rezervlerinin azalmas›na ra¤men, bu ifllem pozitif (+) olarak kaydedilir. Rezerv varl›klar; parasal alt›n rezervleri, özel çekme haklar› (SDR), IMF nezdindeki rezerv pozisyonu, döviz rezervlerini ve di¤er alacak haklar›n› kapsamaktad›r. Parasal Alt›n Rezervleri: Ülkedeki parasal otoritenin, di¤er bir deyiflle Merkez Bankas›n›n elinde bulunan alt›n rezervleridir. Özel Çekme Haklar› (SDR=Special Drawing Rights): IMF taraf›ndan yarat›lan hayali bir uluslararas› rezerv parad›r. IMF, her befl y›lda bir SDR yaratarak üye ülkelere ödedikleri kotalar› (üyelik aidatlar›) ölçüsünde rezerv tahsisinde bulunur. IMF Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Her üye ülkenin IMF’den borçlanabilece¤i tutarlar› gösteren ve her biri %25’fler paya sahip olan dört kredi dilimi bulunmaktad›r. Üye ülkelerin IMF’deki rezerv pozisyonlar›, bu ülkelerin kredi dilimlerinden yapt›klar› sat›n al›fllar›n›n toplam›n› ifade eder. IMF’den sat›n al›nan tutarlar, Merkez Bankas› döviz rezervlerini artt›r›r ancak ülkenin IMF nezdindeki rezerv pozisyonunu azalt›r. Döviz Rezervleri: Döviz Rezervleri, Merkez Bankas›n›n elinde tuttu¤u nakit yabanc› para, menkul k›ymetler ve yurt d›fl›nda geçerli olan çek, poliçe, senet gibi ödeme araçlar›ndan oluflmaktad›r. Di¤er Alacak Haklar›: Aç›klanan rezerv varl›klar s›n›fland›rmas›nda yer almayan di¤er rezerv varl›klar bu kapsamda yer al›r. Örne¤in, bankalar›n elinde bulunan rezerv varl›klar Merkez Bankas›n›n kontrolüne girdi¤i zaman bu kalemde yer al›r. D›fl ticaret a盤› SIRA veren S‹ZDE bir ekonomide ayn› dönemde cari ifllemler fazlas› meydana gelebilir mi? Nas›l? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U www.hedefaof.com 139 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Ödemeler Dengesi A盤› ve Fazlas› Ödemeler dengesinde çift kay›t ilkesinin geçerli olmas› nedeniyle her zaman alacaklar›n de¤eri borçlar›n de¤erine eflit olmak zorundad›r. Bu nedenle tüm ödemeler dengesi her zaman s›f›r toplam› verir. Ancak ekonomik ifllemlerin yol açt›¤› alacaklar›n de¤eri, örne¤in mal ve hizmet ihracat›, mal ve hizmet sat›n almaktan do¤an borcun de¤erine eflit olmak zorunda de¤ildir. Ancak matematiksel aç›dan art› (+) ve eksi (-) de¤erli kay›tlar›n tutar›n›n eflit olmas›, iktisadi anlamda dengenin sa¤land›¤›, ülkenin ödeme güçlü¤ü veya ödeme fazlas› içinde olmad›¤› anlam›na gelmemektedir. Bu nedenle ödemeler dengesi a盤› veya ödemeler dengesi fazlas› kavramlar› ile s›k s›k karfl›lafl›lmaktad›r. Alacak ifllemlerinin de¤eri borç ifllemlerinin de¤erinden daha büyükse hesab›n fazla verdi¤i, daha küçükse aç›k verdi¤i ifade edilir. Sanayide hammadde olarak kullan›m amac›yla ülkeye alt›n ithalat›SIRA yap›lmas› S‹ZDE ile rezerv olarak alt›n girifli olmas› durumunda ödemeler dengesinin hangi hesaplar›na kay›t yap›l›r? Ödemeler dengesi: Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’n›n birbirlerine denk olmas› ve böylece iki hesab›n s›f›r bakiye vermesi durumudur. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Ödemeler dengesinin iki temel hesab›, cari hesap ve sermaye hesab› oldu¤u için, cari hesap a盤› sermaye hesab› fazlas›na eflit olmak zorundad›r. Di¤er bir deO R Uolacakt›r. Buyiflle (+) ve (-) veren kalemler alt alta s›ralan›p toplan›rsa toplamS s›f›r na göre; D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT Ödemeler Dengesi = Cari Hesap Dengesi + Sermaye ve Finans Hesab› Dengesi = 0 N N SIRA S‹ZDE Ülkenin Merkez Bankas›n›n uluslararas› rezerv stoklar›ndaki de¤iflme, Tablo 6.1’de gösterildi¤i gibi ayr› bir k›s›m olarak al›n›rsa; AMAÇLARIMIZ Cari Hesap + Düzenli Sermaye Hesab› + Resmî Rezervler Hesab› = 0 olacakt›r. Bu durumda ödemeler dengesi a盤› resmî rezerv azalK ‹stoklar›ndaki T A P may› ifade edecektir. Ödemeler Dengesi A盤› = Resmî Rezervler Hesab› A盤› T E L E V ‹ Z Y O N Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n›n Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› ile (veya Sermaye ve Finans Hesab› a盤›n›n Cari Hesap fazlas› ile) finanse edilememesi durumunT E R N E Td›fl aç›k ad› da resmî rezervler azalacakt›r. Bu nedenle rezervlerdeki azalma‹ Nk›saca da verilen ödemeler dengesi a盤›n› ifade etmektedir. (-) D›fl Aç›k = (+) Resmî Rezerv Azal›fl› Görüldü¤ü gibi rezervlerdeki bir azal›fl art› (+) olarak ifade edilmektedir. D›fl aç›k veren ve bu nedenle rezervleri azalan bir ekonomide muhasebe anlam›nda ödemeler dengesi afla¤›daki gibi yaz›l›r: Ödemeler Dengesi=Cari Hesap Dengesi+Düzenli Sermaye ve Finans Hesab› Dengesi + ( +Resmî Rezervler Hesab› Dengesi) =0 www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ N T E R Nticaret ET D›fl Aç›k: Uluslararas› ve sermaye hareketleri nedeniyle oluflan döviz talebi art›fl› ve resmî rezerv azal›fl›d›r. 140 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Ödemeler dengesi fazlas› ise cari hesap dengesindeki fazlan›n Sermaye ve Finans Hesab›’ndaki aç›k ile (veya Sermaye ve Finans Hesab› dengesindeki fazlan›n Cari Hesap a盤› ile) dengelenememesi durumunda resmî rezervlerde oluflan fazlad›r. Ödemeler Dengesi Fazlas› = Resmî Rezervler Hesab› Fazlas› (+) D›fl Fazla = (-) Resmî Rezerv Art›fl› Görüldü¤ü gibi rezervlerdeki art›fl eksi (-) olarak ifade edilmektedir. Buna göre d›fl fazla veren ve bu nedenle resmî rezervleri artan bir ekonomide muhasebe anlam›nda ödemeler dengesi flu flekilde yaz›l›r: Ödemeler Dengesi=Cari Hesap Dengesi+Düzenli Sermaye ve Finans Hesab› Dengesi + (- Resmî Rezervler Hesab› Dengesi) = 0 ‹statistik Hatalar›: Net Hata ve Noksan Hesab› Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab›: Veri farkl›l›¤›, kay›t dönemi farkl›l›¤›, kredili ifllemler gibi nedenlerle ödemeler dengesinde muhasebe anlam›nda denklik sa¤lamak amac›yla aç›lan bir hesapt›r. Bilindi¤i gibi ödemeler dengesi basit bir muhasebe kural› olan çift kay›t sistemine dayanmaktad›r. Bu nedenle ödemeler dengesinde yer alan her ifllem ilgili kaleme kaydedilirken karfl› kayd› da bir baflka hesapta yer almaktad›r. Bu durumda her ifllem eflit de¤erde alacak ve borç kay›tlar› ile kaydedilmifl olmaktad›r. Bunun sonucunda da Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’n›n mutlak de¤er olarak birbirine eflit olmas› gerekmektedir. Örne¤in Cari ‹fllemler Hesab›’nda aç›k varsa, bu durum Sermaye ve Finans Hesab›’nda fazla olarak görülecektir. Belli bir dönemde harcamalar› gelirini aflan bir kifli, bu a盤› ya borçlanarak ya tasarruflar›n› kullanarak ya da varl›klar›n› satarak kapatacakt›r. Ayn› flekilde ithalat› ihracat›n› aflt›¤› için Cari ‹fllemler Hesab› aç›k veren bir ülke de ya borçlanacak ya da varl›klar›n› satarak likidite temin etmeye çal›flacakt›r. Böylece cari aç›k sermaye girifli sa¤lanarak giderilecektir. Öte yandan ihracat› ithalat›n› aflt›¤› için cari fazla veren bir ülke, bu fazla ile finansal varl›klar›n› artt›rma, yat›r›m yapma ya da borçlar›n› ödeme yoluna gidecektir. Böylece cari fazla, ülkeden sermaye ç›k›fl› ile dengelenecektir. Ancak uygulamada baz› nedenlerle bu denge ço¤u kez sa¤lanamamaktad›r. Özellikle verilerin farkl› kaynaklardan elde edilmesi nedeniyle de¤erlendirilmeleri, ölçülmeleri ve kay›t zaman› farkl›l›klar› oluflabilmektedir. Ödemeler dengesi hesaplamas› yap›l›rken, baz› kalemlerde ulafl›lmas› güç ve do¤rulu¤u kesin olmayan veriler kullan›lmaktad›r. Bu nedenle her zaman cari aç›k ya da cari fazla de¤eri ile onlara karfl›l›k gelen sermaye girifl ve ç›k›fl tutarlar› birbirine eflit olmamaktad›r. Bu nedenle ödemeler dengesinde Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab› veya ‹statistiki Farklar Hesab› ad› verilen dengeleyici bir hesaba yer verilmektedir. Bu kalem, oluflan farklar›n yans›t›ld›¤› dengeleyici bir hesap niteli¤indedir. Di¤er bir ifade ile NHN Hesab›, ödemeler dengesinde muhasebe anlam›nda oluflan dengesizli¤ini gidermek amac›yla aç›lan ve böylece yap›lan kay›t hatalar›n› telafi eden hesapt›r. Örne¤in ihracat-ithalat fleklinde mal hareketlerinin takip edildi¤i gümrük kay›tlar› ile döviz girifl ç›k›fl›n›n izlendi¤i banka kay›tlar› farkl› olabilmektedir. Kredili ticaret ifllemlerinde mal hareketleri tutar› ile döviz hareketleri tutar›n›n farkl› olaca¤› aç›kt›r. Gümrük kay›tlar›na göre 100 birim tutar›nda mal ithal edilmifl olmas›na ra¤men, ithalatç›n›n yurt içi bankas›ndan sadece 60 birim döviz ç›k›fl› olmas›, kalan 40 birimin ise alt› ay sonra ödenecek olmas› durumunda kay›tlarda görülmeyen 40 birimlik tutar NHN Hesab›’na yans›maktad›r. Bu NHN, vade sonunda ödemenin yap›ld›¤› dönemin ödemeler dengesinde giderilmektedir. www.hedefaof.com 141 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Ayr›ca baz› gelir ve giderlerin hesaplanmas›nda anket yöntemine baflvurulmas› nedeniyle de kay›t hatalar› oluflabilmektedir. Örne¤in anket sonucunda hesaplanan turizm gelir ve gideri 200 birim oldu¤u hâlde, banka varl›klar›na yans›yan turizm kaynakl› art›fl veya azal›fllar 150 birim olmuflsa aradaki 50 birimlik fark NHN Hesab›’nda yer alacakt›r. Görüldü¤ü gibi NHN Hesab› alacak (+) ve borç (-) kay›tlar› aras›ndaki fark›n kal›nt› fleklinde yans›t›ld›¤› bir hesapt›r. Ödemeler dengesi bu hesap sayesinde muhasebe anlam›nda dengeye gelmektedir. Böylece ödemeler dengesi afla¤›daki gibi yaz›l›r: Ödemeler Dengesi=Cari Hesap Dengesi+Düzenli Sermaye ve Finans Hesab› Dengesi + NHN + Resmî Rezervler Hesab› Dengesi =0 Ödemeler dengesinde aktif-pasif dengesi sa¤land›¤› hâlde neden d›fl veya d›fl fazla SIRAaç›k S‹ZDE kavramlar› kullan›l›r? 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Afla¤›da ödemeler dengesi hesaplar› ile ilgili iki örnek yer almaktad›r: S OveR Finans U Cari ‹fllemler Hesab› 40 birim aç›k veren bir ekonomide Sermaye Hesab› dengesi 50 birim fazla vermektedir. Bu ekonomide resmî rezervlerin 15 birim artt›¤› tespit edilmifltir. Buna göre ödemeler dengesi için nas›l bir yorum yap›labilir? Ö R NS OE RK U 3 D‹KKAT D‹KKAT Bu ekonomide Cari ‹fllemler Hesab› a盤› tamamen Sermaye ve Finans Hesab› S‹ZDE fazlas› ile giderilmekte ve resmî rezervlerin de 10 birim artmas›SIRA gerekmektedir. Ancak resmî rezervler 15 birim artt›¤›na göre kay›t hatalar›ndan kaynaklanan 5 birimlik ilave bir sermaye girifli söz konusudur. Buna göre; AMAÇLARIMIZ N N Ödemeler Dengesi = Cari ‹fllemler Hs. + Düzenli Sermaye ve Finans Hs.+ NHN + Resmî Rezervler Hs. K ‹ T A P =0 Ödemeler Dengesi = (-40) + (+50) + (+5) + (-15) = 0 TELEV‹ZYON Görüldü¤ü gibi resmî rezerv art›fl› ödemeler dengesinde eksi (-) olarak yer almaktad›r. ‹ N T EveR NFinans ET Cari ‹fllemler Hesab› 20 birim aç›k veren bir ekonomide Sermaye Hesab› 16 birim fazla vermektedir. Bu ekonomide resmî rezervler 3 birim azald›¤›na göre ne kadar kay›t d›fl› sermaye girifli olmufltur? Bu ekonomide cari a盤›n büyük bir k›sm›n›n Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› ile giderildi¤i ancak 4 birimlik bir otonom kalemler a盤› kald›¤› görülmektedir. Resmî rezervler 3 birim azald›¤›na göre bu ekonomide 1 birim kay›t d›fl› sermaye girifli olmufltur. Bu da NHN Hesab›’nda görülür. Ödemeler Dengesi = + = Ödemeler Dengesi = Cari ‹fllemler Hs.+ Düzenli Sermaye ve Finans Hs. NHN + Resmî Rezervler Hs. 0 (-20) + (+16) + (+1) + (+3) =0 www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Ö R‹ NNT EERKN E 4T 142 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Otonom kalemlerde oluflan 4 birimlik a盤›n 1 birimi kay›t d›fl› sermaye girifli ile giderilirken geriye kalan 3 birimi de rezervlerin azalmas›na yol açm›flt›r. Görüldü¤ü gibi 3 birimlik rezerv azal›fl› art› (+) olarak yer almaktad›r. D›fl Ödeme Dengesizlikleri Nedenleri Ödemeler dengesi aç›klar›n›n nedenleri: Geniflletici politikalar, h›zl› büyüme süreci, döviz kuru politikalar›, döviz spekülasyonu, verimlilik azal›fl›, ekonomik dalgalanmalar ve arz floklar› ekonomide ödemeler dengesi aç›klar›na yol açan bafll›ca nedenlerdir. Geniflletici Politikalar: Bir ekonomide toplam talebi artt›r›c› yönde geniflletici para ve maliye politikalar›n›n izlenmesi ile toplam harcamalar artar. Geniflletici politikalar sayesinde geliri artan tüketiciler gerek yerli gerekse ithal mallar›na taleplerini artt›r›rlar. Genç nüfusun yo¤un oldu¤u ülkelerde tüketicilerin gösterifl amaçl› olarak ithal mal› kullanma e¤ilimlerinin yüksek olmas› nedeniyle ithalat harcamalar› yüksektir. D›fl ödeme dengesizli¤ine yol açan en önemli kalemlerden biri ithalatt›r. ‹hracat›n ithalat› karfl›layamamas› durumunda oluflan d›fl ticaret a盤›, genellikle birçok ülkenin yap›sal sorunlar› aras›nda yer almaktad›r. H›zl› Büyüme Süreci: E¤er bir ekonomi h›zl› bir büyüme sürecine girmiflse, üretim art›fl›nda ithal girdi ihtiyac› artaca¤› için ithalat› da artacakt›r. E¤er bu ülke temel girdi temininde d›fla ba¤›ml› durumda ise ithalat art›fl› kaç›n›lmaz olur. Gayrisafi yurt içi has›la art›fl› ithalat art›fl›na yol açar. Üretimde kullan›lan temel girdi ve ara mallar büyük ölçüde ithal ediliyorsa, sanayinin temel dayana¤› olan enerjide d›fla ba¤›ml›l›k yüksek ise üretimin artabilmesi için ithalat›n da artmas› gerekmektedir. Döviz Kuru Politikas›: Ulusal paran›n yabanc› para karfl›s›ndaki de¤eri, izlenen döviz kuru sistemine göre yüksek veya düflük tutulabilmektedir. ‹ç ekonomide enflasyon yaflayan bir ülkenin ulusal paras› fiilen de¤er kaybeder ve sat›n alma gücü düfler. Ancak bu fiili de¤er kayb› ayn› ölçüde döviz kuruna yans›mazsa ulusal para afl›r› veya eksik de¤erli olur. Parasal otoritenin, ulusal para enflasyon nedeniyle fiilen de¤er kaybederken döviz kurunun artmas›n› engelleyen bir kur politikas› izlemesi durumunda ulusal para afl›r› de¤erli olur. Afl›r› de¤erli para, ülkenin d›fl ticarette rekabet gücünü düflürür. ‹thal mallar›n fiyat› ulusal para cinsinden düfler, ithalat artar. ‹hraç mallar›n fiyat› döviz cinsinden yükselir, ihracat azal›r. Böylece d›fl ticaret a盤› oluflur. Döviz Spekülasyonu: Kuflkusuz sermaye hareketlerinin çok yo¤un oldu¤u günümüzde döviz kurlar›n›n sadece enflasyon ölçüsünde de¤iflmedi¤i, sermaye girifl ç›k›fl›n›n da döviz arz ve talebini etkileyerek döviz kurlar›n› de¤ifltirdi¤i bilinmektedir. Özellikle k›sa vadeli sermaye hareketlerinin artt›¤› dönemlerde döviz kurlar› çok s›k de¤iflir. Bu nedenle ülkenin ödemeler dengesi hem mal ticareti hem de sermaye hesab› üzerinden etkilenir. Üretimde Düflük Verimlilik: Düflük verimlilik, üretim faktörleri miktar› de¤iflmezken birim zamanda az ve düflük kaliteli ürün elde edilmesidir. Bu durum faktörlerin niteliklerinin kötüleflmesi ve daha geri teknolojili makinalar›n kullan›lmas› ile olmaktad›r. E¤er ihraç mallar› üretiminde eski teknolojili üretim nedeniyle verimlilik kayb› yaflan›rsa ülke, d›fl piyasalarda rekabet gücünü kaybeder ve ihraç mallar›na d›fl talep düfler. Böylece d›fl ödemeler dengesi bozulur. Ekonomik Dalgalanmalar: Ülkeler zaman zaman canlanma veya durgunluk süreçlerine girebilmektedir. Dünya ekonomisinde son y›llarda yaflanan küresel veya bölgesel krizler birçok ülke ekonomisini olumsuz etkilemifl, iç ve d›fl ekonomik dengeyi bozmufltur. Çünkü durgunluk sürecinde toplam harcamalar›n k›s›lmas› ile ithalat harcamalar› azal›r. Ancak ülkenin ticaret ortaklar›n›n durgunluk sürecine girmesi durumunda da ihracat gelirleri azal›r. Böylece ekonomik dalgalanmalar ülkelerin ödemeler dengesi üzerinde do¤rudan etki oluflturur. www.hedefaof.com 143 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Arz fioklar›: Ülkelerin toplam arzlar› birçok faktörün etkisi ile de¤iflebilmektedir. Arz floklar› olumlu veya olumsuz yönde olabilir. Petrol fiyatlar›, enerji fiyatlar› art›fl›, küresel ›s›nma, kurakl›k gibi durumlar, sel, deprem gibi do¤al afetler ülkenin üretim kapasitesini negatif yönde etkiler. Negatif arz floklar› sadece ülke ile s›n›rl› kalm›flsa, söz konusu ülkenin ithalat› artar, ihracat› azal›r; böylece ödemeler dengesi bozulur. Bu floklar›n dünya ekonomisini etkileyecek boyutta olmas› durumunda ise dünya üretim hacmi ve dolay›s›yla d›fl ticaret hacmi küçülür. Gümrük tarifesi uygulayan bir ülkede, gümrük tarifelerinin kald›r›lmas›ndan SIRA S‹ZDE sonra d›fl denge yap›s› nas›l de¤iflir? 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tasarruf-Yat›r›m Özdeflli¤i Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi Ödemeler dengesinin Cari ‹fllemler Hesab› ile makroekonomik büyüklükler aras›nS O R U da önemli bir iliflki bulunmaktad›r. Bir ekonomide gelirin tüketilmeyen k›sm› tasarruf edilmekte ve yat›r›m harcamalar›nda kullan›lmaktad›r. D›fla kapal› bir ekonomide özel ve kamu kesimi tasarD‹KKAT ruflar›ndan oluflan toplam yurt içi tasarruflar, özel ve kamu kesimi yat›r›mlar› toplam›na eflit olmaktad›r. Bir ülkede yap›lan toplam tasarruflar›n toplam yat›r›mlara SIRA S‹ZDE eflit olmas›na tasarruf-yat›r›m özdeflli¤i ad› verilir. Buna göre; SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Özel Tasarruflar + Kamu Tasarruflar› = Özel Yat›r›mlar + AMAÇLARIMIZ Kamu Yat›r›mlar› D›fla aç›k bir ekonomide ise toplam yat›r›mlar, toplam yurt içi tasarruflara eflit olmak zorunda de¤ildir. Bir ekonomide toplam yat›r›mlar, toplam tasarrufK ‹ T ulusal A P lar› aflabilmektedir. Bu durumda yat›r›mlar›n ulusal tasarruflar› aflan k›sm› di¤er ülkelerin tasarruflar› ile karfl›lanm›fl demektir. Di¤er ülke tasarruflar›na yabanc› tasarruf veya net d›fl dünya ödemeleri denilmektedir. Bu durumda T E L Etoplam V ‹ Z Y O N yat›r›mlar; ulusal tasarruflar ile yabanc› tasarruflar›n toplam›na eflit olmaktad›r. Ulusal Tasarruflar + Yabanc› Tasarruflar = Toplam Yat›r›mlar ‹NTERNET Bu ifadeyi afla¤›daki gibi daha aç›k olarak yazmak mümkündür; Özel Tasarruf + Kamu Tasarrufu + Net D›fl Dünya Ödemeleri = Toplam Yat›r›mlar Toplam yat›r›mlar›n ulusal tasarruflar› aflmas›, ekonominin gelirinden fazla harcama yapmas› anlam›na gelmektedir. Net d›fl dünya ödemeleri, net mal ve hizmet ithalat› ile cari transferler toplam›ndan oluflmaktad›r. Bu durum Cari ‹fllemler Hesab›’n›n aç›k vermesine yol açmaktad›r. Çünkü d›fl dünyaya yap›lan ödemeler, d›fl dünyadan gelen ödemelerden fazla oldu¤u zaman aradaki fark, d›fl dünyadan borçlanma veya dolays›z yabanc› sermaye yat›r›mlar› fleklinde giderilmekte; böylece yabanc›lar›n tasarruflar› transfer edilmifl olmaktad›r. Yabanc› Tasarruflar = Negatif Cari Hesap Dengesi (Cari Aç›k) Tasarruf-yat›r›m özdeflli¤ine göre; ulusal tasarruflar ile ulusal yat›r›mlar›n eflit olmas› durumunda yabanc› tasarruflar kullan›lmam›fl olmakta ve Cari ‹fllemler Hesab› dengede olmaktad›r. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE Tasarruf-yat›r›m özdeflli¤i: Ülkede özel ve kamu kesimi tasarruflar› toplam›n›n ulusal yat›r›mlara eflit AMAÇLARIMIZ olmas›d›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 144 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U S O R U Devletin olmad›¤› D ‹ K K Abir T ekonomide ulusal tasarruflar ulusal yat›r›mlara eflitse cari hesap dengesi sa¤lan›r. E¤er ulusal tasarruflar yetersiz ise cari aç›k oluflur. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE Bütçe Dengesi Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi Öte yandan devletin yer ald›¤› d›fla aç›k bir ekonomide millî gelir dengesi afla¤›daki gibi yaz›l›r: AMAÇLARIMIZ Y = C+I+G+(X-M) K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET K ‹ T A P veya millî geliri artt›ran (ilaveler) ve azaltan unsurlar (s›z›nt›lar) bir arada yaz›labilir, TELEV‹ZYON I+G+X = S+T+M Bu eflitlikte; I=Yat›r›m, Harcamas›, X=‹hracat, S=Tasarruf, T=Vergi, M=‹thalat’› ‹ N T EG=Hükûmet RNET göstermektedir. Burada yat›r›mlar, hükûmet harcamalar› ve ihracat artt›¤› zaman millî gelir de artar. Bu nedenle eflitli¤in solunda görülen bu kalemlere ilaveler ad› verilir. Öte yandan tasarruflar, vergiler ve ithalat art›nca millî gelir azalacakt›r. Bu nedenle eflitli¤in sa¤›nda görülen bu üç kaleme de s›z›nt›lar denmektedir. Yukar›daki eflitlik yeni bir düzenleme ile afla¤›daki gibi yeniden yaz›labilir: (I-S) + (G-T) = M-X (Özel yat›r›m ve özel tasarruf fark›) + (Bütçe a盤›) = (D›fl Ticaret A盤›) ‹kiz Aç›klar: Bütçe a盤› veren bir ekonomide özel kesim tasarruflar› da yetersiz ise cari aç›k oluflur. Bu nedenle bütçe a盤›na ve cari a盤a ikiz aç›klar denir. Bu eflitlik bir ekonominin net borçlanmas›n› göstermektedir. Buna göre, bir hükûmet d›fl ticaret a盤›n› (M-X) veya hizmetlerin ve cari transferlerin eklenmesi ile daha genifl anlamda cari a盤› gidermek için; • bütçe a盤›n› (G-T) azaltmak ve/veya • özel tasarruflar› artt›rmak (S>I) zorundad›r. Ancak bu kararlar›n uygulamadaki etkileri bu kadar basit de¤ildir. Çünkü bütçe a盤›n› finanse etmek için vergilerde bir art›fla gidilmesi ile özel kesim yat›r›mlar›nda ve dolay›s›yla tasarruflar›nda bir azalma meydana gelecek; böylece cari aç›k giderilemeyecektir. Bu nedenle cari a盤›n nedeni bütçe a盤› veya özel sektör tasarruf yetersizli¤idir. Di¤er bir deyiflle hükûmetin gelirinden fazla harcama yapmas› (bütçe a盤›) ve/veya özel sektörün tasarruflar›ndan fazla yat›r›m yapmas›, ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na yol açmaktad›r. Böylece gerek bütçe aç›klar› gerekse tasarruf yetersizli¤i cari a盤› beslemektedir. Bu nedenle bütçe a盤› ile Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na ikiz aç›klar ad› verilmektedir. I+G+X = S+T+M veya yat›r›m (I) eflitli¤in solunda b›rak›l›rsa, I = S + (T-G) + (M-X) Yat›r›mlar(I) = Özel tasarruflar(S) + Kamu tasarrufu (T-G) + D›fl ticaret a盤› (M-X) Görüldü¤ü gibi, özel tasarruflar ve kamu tasarruflar› (bütçe fazlas›) yat›r›mlar› karfl›lamada yeterli olmad›¤› zaman d›fl aç›k oluflmakta; di¤er bir deyiflle yabanc›lar›n tasarruflar› kullan›lmaktad›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› 145 ÖDEMELER DENGES‹NDE DENKLEfiME MEKAN‹ZMALARI Bilindi¤i gibi ödemeler dengesi, bir ekonomide geçerli bir döviz kuru üzerinden döviz gelirleri ile döviz giderleri aras›ndaki iliflkiyi göstermektedir. Geçerli bir denge döviz kurunda döviz gelirleri ve giderleri birbirine eflitse d›fl aç›k ya da d›fl fazla sorunu olmaz. Ancak herhangi bir nedenle d›fl denge bozulursa, yeniden d›fl denge nas›l sa¤lanacakt›r? Bu sorunun tek bir cevab› bulunmamaktad›r. Bu soru yüzy›llar boyu iktisatç›lar› meflgul etmifl ve farkl› sonuçlara götürmüfltür. Bu hususta yeni dengenin otomatik olarak sa¤lanaca¤›n› ileri süren iktisatç›lar›n yan› s›ra hükûmet politikalar›n›n gereklili¤ini savunan iktisatç›lar da bulunmaktad›r. Otomatik mekanizmay› savunan iktisatç›lara göre, hükûmetlerin bu tür dengesizliklere müdahale etmesine gerek kalmadan dengesizliklerin kendili¤inden giderilece¤i ileri sürülür. Ancak hükûmet müdahalelerinden yana olan iktisatç›lara göre, otomatik mekanizmalar ço¤u kez yeterli olamamakta veya zaman›nda iflleyememektedir. Bu nedenle otomatik mekanizman›n iflleyifli yetersiz kald›¤›nda veya gecikmeler oldu¤unda hükûmet müdahaleleri gerekli olmaktad›r. Bu müdahalelere de d›fl denklefltirme politikalar› ad› verilir. Buna göre ödemeler dengesinde görülen dengesizliklerin giderilmesinde iki yaklafl›m söz konusudur: • Otomatik denkleflme mekanizmalar› • D›fl denklefltirme politikalar› D›fl ödeme dengesizli¤inin giderilmesi: D›fl dengesizli¤in giderilmesi amac›yla otomatik denkleflme mekanizmalar› veya d›fl denklefltirme politikalar› izlenir. Otomatik Denkleflme Mekanizmalar› Dalgal› Kur Sistemi ve D›fl Denge Dalgal› kur sistemi, hükûmetlerin döviz piyasas›na müdahalesinin hiç olmad›¤› ya da çok nadir oldu¤u bir kur sistemidir. Bu sistemde döviz kuru, döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenir. Dalgal› kur sisteminin lehinde ve aleyhinde görüfller vard›r. Lehinde olanlar, d›fl dengenin yeniden sa¤lanmas› hususunda dalgal› kur sistemine önemli ölçüde güven duyarlar. Herhangi bir nedenle oluflan d›fl aç›k ya da d›fl fazlan›n döviz kurunun serbestçe de¤iflmesi sayesinde otomatik olarak, hükûmet müdahalesine gerek kalmadan giderilece¤i ileri sürülür. Bir ekonomide d›fl ticaret a盤›n›n olufltu¤unu kabul edelim. Bilindi¤i gibi d›fl ticaret a盤›, ithalat›n ihracat› aflmas› durumudur. Bu durumda döviz talebi döviz arz›ndan fazla olmufltur. Artan döviz talebi, serbest dalgal› döviz kuru sisteminde döviz kurunu yükseltir. Döviz kurunun yükselmesi ile ulusal para de¤er kaybeder. Bunun anlam› ihracat›n döviz cinsinden ucuzlamas›, ithalat›n ise ulusal para cinsinden pahalanmas›d›r. Bu durumu bir örnek üzerinde inceleyelim: A ülkesi 1 Amerikan dolar›na 1 kalem ihraç etmektedir. Bu ülkede; 1ABD $ = T1.5 olsun. Demek ki ihracatç› ihraç etti¤i her kalem için 1.5 TL kazanmaktad›r. fiimdi bu ülkede döviz talebi artt›¤› için döviz kurunun yükseldi¤ini ve 1ABD$ = T2 oldu¤unu kabul edelim. www.hedefaof.com Dalgal› kur sistemi: Dalgal› kur sisteminde hükûmet müdahalesine gerek kalmadan d›fl denge kendili¤inden sa¤lan›r. 146 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Bu durumda ihracatç›n›n 1 kalemi 1 ABD dolar›na de¤il, 0.75 cente ihraç etmesi gerekecektir. Çünkü art›k 1.5 TL’yi, 0.75 cent kazand›rmaktad›r. Görüldü¤ü gibi döviz kuru yükselince bu ülkenin ihraç mal› döviz cinsinden ucuzlam›flt›r. Bu durum ülkenin ihracat›n›n artmas›na yol açar. fiimdi duruma ithalat aç›s›ndan bakal›m. A ülkesi 1 Amerikan dolar›na 1 defter ithal etmektedir. Bafllang›çta, 1ABD$ = T1.5 olsun. Döviz kuru art›fl›n›n etkisi: Döviz kurunun artmas› ile ülkenin d›fl piyasalarda rekabet gücü artar, ihraç mallar› döviz cinsinden ucuzlar, ithalat mallar› ise ulusal para cinsinden pahalan›r. Bu nedenle ihracat artar, ithalat azal›r. Bu durumda ithalatç› ithal etti¤i her defter için 1.5 TL ödemektedir. fiimdi döviz kurunun yine 2 TL’ye ç›kt›¤›n› kabul edelim. Art›k ithalatç› her birim defter ithalat› için 2 TL ödemek zorunda kalacakt›r. Görüldü¤ü gibi döviz kuru art›nca ithal mal› ulusal para cinsinden pahalanm›flt›r. Bu nedenle ithalatç› ithalat talebini düflürür. Bu örnekte yer alan A ülkesi bafllang›çta d›fl ticaret a盤› vermekte olsun. Döviz kuru art›nca ihracat›n artt›¤›n› ve ithalat›n azald›¤›n› gördük. Böylece ülkenin d›fl ticaret a盤› giderilmifl olacakt›r. Bu durumun tersi d›fl fazla durumunda görülecektir. Ödemeler dengesi d›fl fazla veren bir ülkede döviz arz›n›n döviz talebini aflt›¤› anlafl›l›r. Döviz arz› art›fl› döviz kurunu düflürecek, ulusal paran›n de¤er kazanmas›na yola açacakt›r. Bu durum ise ihracat› azalt›r, ithalat› artt›r›r. Böylece bafllang›çtaki d›fl ticaret fazlas› ortadan kalkar. D›fl denge kendili¤inden sa¤lanm›fl olur. Sonuç olarak, serbest dalgal› kur sisteminde döviz kurlar›n›n serbestçe de¤iflmesi ile d›fl denge kendili¤inden sa¤lan›r. Klasik D›fl Denkleflme Mekanizmas›: Fiyat- Alt›n Para Ak›m› Mekanizmas› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Klasik iktisatç›lar, ödemeler dengesinin fiyat-alt›n para mekanizmas› ile otomatik olarak sa¤lanaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Bu görüfl ilk kez 1752 y›l›nda ‹ngiliz iktisatç› David Hume (1711-1776) taraf›ndan ortaya at›lm›fl ve 1930’lara kadar uluslararas› denge mekanizmas›n› aç›klayan temel bir görüfl olarak kabul edilmifltir. Fiyat-alt›n para mekanizmas›, alt›n para sisteminin ve klasik ekonominin temel argümanlar› üzerine infla edilmifl bir görüfltür. Dünyada yirminci yüzy›l›n bafllar›na kadar uygulanan alt›n standard›na göre alt›n, bir uluslararas› ödeme arac› ifllevi görmüfltür. Bu sistemde; • her ülke paras›n›n de¤eri alt›n cinsinden tan›mlanmakta, • alt›n ithal ve ihrac› serbest b›rak›lmakta, • ulusal paralar otomatik olarak sabit kurlardan birbirine ba¤lanmakta, • ulusal paralar›n yüzde yüz alt›n karfl›l›¤› bulunmakta, • ulusal paralar istendi¤inde alt›na dönüfltürülebilmekte, • d›fl aç›k durumunda ülkeden alt›n ç›k›fl›, d›fl fazla durumunda ülkeye alt›n girifli olmaktad›r. Klasik ekonomi görüflünün d›fl denkleflmeyi ilgilendiren bir di¤er temel varsaSIRA S‹ZDE y›m› miktar kuram›d›r. Klasik miktar kuram›na göre ekonomide para arz› artarsa fiyatlar genel düzeyi de ayn› oranda artar. Ayn› flekilde para arz› azalmas› ile de fiyatlar genel D Üdüzeyi fi Ü N E L ‹ Mayn› oranda düfler. Bu görüflün temelinde klasiklerin ekonomiyi her zaman tam istihdam koflullar›nda kabul etmeleri bulunmaktad›r. Her zaman tam istihdam oldu¤u için para arz›ndaki de¤iflmeler reel üretim düzeyini etkileyeS O R U memekte, sadece nominal fiyat düzeyini de¤ifltirebilmektedir. Klasik miktar göre para arz› art›nca mal fiyatlar› da ayn› oranda artar. Ayr›ca D ‹ kuram›na KKAT dolafl›mdaki paran›n yüzde yüz alt›n karfl›l›¤› olmas› gerekir. N N SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ 147 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› fiimdi bu temel bilgiler yard›m›yla klasik fiyat-para ak›m› mekanizmas›n›n nas›l iflledi¤ini ele alal›m. Ödemeler dengesi aç›k veren bir ekonomide ithalat talebinin fazla olmas› nedeniyle döviz talebi artar ve döviz kuru yükselir. D›fl aç›klar ülkeden alt›n ç›k›fl› ile karfl›lan›r. Ülkede alt›n arz› azald›¤› için ulusal para karfl›l›ks›z kalm›flt›r. Bilindi¤i gibi klasik ekonomide dolafl›mdaki paran›n yüzde yüz alt›n karfl›l›¤› olmas› gerekmektedir. Bu nedenle alt›n arz› azal›nca dolafl›mdaki para arz› k›s›l›r. Klasik miktar kuram› gere¤ince para arz› azal›nca fiyatlar genel düzeyi de ayn› oranda düfler. Fiyat düzeyinin düflmesi ile ülke d›fl piyasada rekabet gücü kazan›r, ihraç mallar› d›fl piyasada döviz cinsinden ucuzlar, ihracat artar. ‹thal mallar› ulusal para cinsinden pahal› kald›¤› için ithalat azal›r. Sonuçta d›fl denge otomatik olarak kendili¤inden sa¤lanm›fl olur. Model k›saca afla¤›daki gibi yaz›labilir: D›fl aç›k ile: alt›n ihrac› ↑ ulusal para arz› ↓ fiyat düzeyi ↓ ihracat ↑ ithalat ↓ ‹thalat›n azal›p ihracat›n artmas› ile de bafllang›çtaki d›fl aç›k kendili¤inden, hükûmet müdahalesine gerek kalmadan giderilmektedir. Yukar›da anlat›lanlar›n tam tersi mekanizma d›fl fazla karfl›s›nda iflleyecektir: D›fl fazla ile: alt›n ithali ↑ ulusal para arz› ↑ fiyat düzeyi ↑ ihracat ↓ ithalat ↑ Klasik d›fl denkleflme politikalar›n›n temeli: Klasik d›fl denkleflme mekanizmas›n›n temelinde, klasik miktar kuram› ve para miktar›nda yüzde yüz karfl›l›k sistemi vard›r. ‹thalat›n art›p ihracat›n azald›¤› bir süreçte bafllang›çta oluflan d›fl fazla otomatik olarak giderilmektedir. Mekanizman›n iflleyiflinden de görüldü¤ü gibi d›fl dengesizlik para arz›n› otomatik olarak etkilemekte; böylece fiyatlar genel düzeyi ve d›fl ticaret dengesi de¤iflmektedir. Klasik yaklafl›ma göre d›fl dengenin sa¤lanmas› ekonomi politikas›n›n temelini oluflturur. Bu nedenle parasal otoritenin otomatik olarak de¤iflen para arz›na müdahale etmemesi gerekmektedir. Klasik iktisadi görüfle göre ülkeden alt›n ç›k›fl› olunca neden fiyatlar genel düzeyi düfler? SIRA S‹ZDE Keynesyen Millî Gelir De¤iflmesi ve D›fl Denkleflme Mekanizmas› D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fla kapal› ekonomi için gelifltirilmifl Keynesyen millî gelir teorisinin aç›k ekonomi için de geçerli kabul edilmesi ile birlikte Keynesyen d›fl denkleflme mekanizmas› belirlenmifl olmaktad›r. Bu yaklafl›m›n varsay›mlar› flunlard›r:S O R U • sabit kur sistemi geçerlidir, • fiyatlar genel düzeyi, faiz oran› ve ücretler sabittir. D‹KKAT Görüldü¤ü gibi klasik yaklafl›mda de¤iflken al›nan fiyat düzeyi Keynesyen modelde sabit varsay›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE fiimdi ekonomide bir d›fl ticaret a盤›n›n oldu¤unu kabul edelim. Gerek ithalat fazlas› gerekse ihracat yetersizli¤i nedeniyle oluflan d›fl ticaret a盤› iç ekonomik göstergelerde bozulmaya yol açmaktad›r. ‹thalat›n artt›¤› bir ekonomide ithal ikaAMAÇLARIMIZ meci nitelikte üretim yapmak gereksiz olur. ‹htiyaç duyulan mallar, ithalat yolu ile temin edildi¤i için ithalat› ikame eden mallar›n üretilmesine gerek kalmamaktad›r. Ayr›ca ihracat›n azald›¤› bir ekonomide ihracata yönelik üretimin geK ‹ de T Aazalt›lmas› P rekir. ‹hracat› yap›lamayan mal›n üretimine gerek bulunmamaktad›r. Böylece d›fl aç›k veren bir ekonomide hem üretim hem de tüketim yap›s› de¤iflmekte ve tercihler ithal mallara kaymaktad›r. Böylece yurt içi üretim ve talep T E L E azalmaktad›r. V‹ZYON 6 N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 148 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Çarpan: Keynesyen analizde çarpan, harcamalardaki de¤iflmenin millî geliri ne kadar etkileyece¤ini gösteren bir katsay›d›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ‹thalat>‹hracat ise yurt içi üretim ve talep↓ Millî gelir↓ ‹thalat↓ ↓ Enflasyon oran›↓ →D›fl Rekabet gücü↑ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Bu sürecin tam tersi bir durum d›fl fazla durumu için geçerli olmaktad›r. D›fl fazla veren, di¤er bir deyiflle ihracat› ithalat›n› aflan bir ülkede millî gelir, yurt içi üreAMAÇLARIMIZ tim ve iç talep artar. Millî gelir art›fl› ithalat›n artmas›na yol açar. Di¤er yandan iç talebin artmas› fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine, böylece enflasyon sürecine girilmesine neden olur. Enflasyon ihraç mallar›n› pahaland›rd›¤› için ihracat› olum‹ T içi A Pfiyat art›fllar› nedeniyle ithalat nispeten ucuz kal›r ve ithalat e¤isuz etkiler.KYurt limi artar. Böylece bir yandan ihracat azal›rken bir yandan da ithalat artar. Bu durum bafllang›çta bulunan d›fl fazlan›n ortadan kalkmas›na, d›fl dengenin otomatik T E L E V ‹ Z Y O N yol açar. olarak sa¤lanmas›na K ‹ T A P SIRA S‹ZDE ‹hracat↑ Keynesyen gelir göre d›fl aç›k, talebin, üretimin ve millî gelirin azalmas› D ‹ K Kmekanizmas›na AT ve enflasyon oran›n›n düflmesi sonucunda oluflan ihracat art›fl› ile giderilir. D‹KKAT AMAÇLARIMIZ ‹hracat↑ Bir yandan ihracat art›fl›, di¤er yandan ithalat azal›fl› ile d›fl ödemeler dengesi S O R U hükûmet müdahalesine gerek kalmadan otomatik olarak sa¤lanmaktad›r. S O R U SIRA S‹ZDE Keynes’e göre d›fl aç›k nedeniyle yurt içi talebin ve üretimin daralmas› iki etki oluflturur: Millî gelir azal›r, fiyatlar genel düzeyi düfler. Keynesyen modelde millî gelir dalgalanmas› çarpan mekanizmas› ile ifllemektedir. Keynes’in kabul etti¤i çarpan ya da ço¤altan kavram› modelin temel de¤iflkenlerinden biridir. Keynes’e göre harcamalar ile millî gelir aras›nda çarpan mekanizmas› ile kurulan bir iliflki vard›r. E¤er yurt içi üretim ve yat›r›m artarsa (azal›rsa), millî gelir de çarpan katsay›s› kadar artar (azal›r). Millî gelirin azalmas› nas›l bir etki oluflturur? Öncelikle millî gelirin azalmas›, halk›n sat›n alma gücünü düflürür, tüm mallara olan talep daral›r. Millî gelir azal›nca ithalat azal›r. Keynes’e göre ithalat, halk›n ithal mallar›na olan e¤ilimi (marjinal ithal e¤ilimi) kadar azal›r. Modelde ithalat do¤rudan millî gelire ba¤l› olan bir kavramd›r. K›saca millî gelirin azalmas› ile ülkenin ithalat hacmi azalacakt›r. Öte yandan iç talep darald›¤› için bir yandan da ihracat imkân› artacakt›r. Çünkü ülkenin yurt içi üretim hacmi azalsa da iç piyasada talep yetersiz oldu¤u için s›n›rl› olan üretim hacmi d›fl piyasalara yönelerek ihracata yol açacakt›r. Ayr›ca Keynes’e göre yurt içi talebin ve üretimin daralmas› ve millî gelirin azalmas›, ile bir yandan fiyatlar genel düzeyi de düfler. Di¤er bir deyiflle azalan yurt içi talep enflasyon oran›n› düflürür. Enflasyon oran› düflünce ülkenin rekabet gücü artar, ihraç mallar› döviz cinsinden daha ucuz olur. Böylece ihracat artar. Görüldü¤ü gibi Keynesyen gelir mekanizmas›na göre, gerek millî gelirin azalmas› gerekse enflasyon oran›n›n düflmesi nedeniyle ülkede ithalat azal›r, ihracat artar. Böylece bafllang›çta bulunan d›fl aç›k kendili¤inden kapat›lm›fl olur; d›fl denge otomatik olarak sa¤lan›r. Bu durumu afla¤›daki gibi ifade etmek mümkündür: 7 Keynesyen analize göre bir ekonomide ithalat›n ihracat› aflmas› durumunda neden yurt içi SIRA S‹ZDE üretim ve talep ‹ N T Edüfler? RNET D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 149 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Parasalc› Görüfl ve D›fl Denkleflme Mekanizmas› Parasalc› görüfl, 1960’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru Milton Friedman taraf›ndan Keynesyen politikalara bir elefltirel bak›fl olarak gelifltirilmifltir. 1970’lerde Robert Mundell, Harry Johnson ve Jacob Frenkel parasalc› görüflü d›fla aç›k ekonomi aç›s›ndan incelemifltir. Bu görüflün temel argüman›, tüm sorunlar›n nedeninin para arz ve talebi aras›nda oluflan dengesizlik oldu¤unu kabul etmektir. Parasalc› iktisatç›lar, d›fl denge sorununu da di¤er ekonomik sorunlar gibi para arz ve talebi aras›ndaki dengesizlik ile aç›klamaktad›r. Parasalc› görüfle göre para arz› parasal otorite taraf›ndan belirlenen d›flsal bir de¤iflkendir. Di¤er bir deyiflle para arz› sadece Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenir. Parasalc›lar para arz› üzerinde halk›n ve ticari bankalar›n rolünün olmad›¤›n›, bu nedenle para arz›n›n faiz oran›ndan ba¤›ms›z oldu¤unu ve sadece Merkez Bankas› taraf›ndan belirlendi¤ini kabul etmifllerdir. Para talebi ise hane halk›n›n yan›nda bulundurmak istedi¤i nakit tutar›n› ifade etmektedir. Hane halk› gerek günlük ifllemleri için gerekse finansal varl›k talebinde bulunmak için nakit talebinde bulunur. Hane halk› yan›nda bulundurmak istedi¤i nakit talebini belirlerken gelir düzeyini, fiyat düzeyini ve faiz oran›n› dikkate al›r. Görüldü¤ü gibi para arz› ve para talebi farkl› ekonomik birimler taraf›ndan ve farkl› etmenlere ba¤l› olarak belirlenmektedir. Parasalc› yaklafl›ma göre para arz› para talebine eflit oldu¤unda d›fl aç›k ya da d›fl fazla sorunu olmaz. Bu iki de¤iflken aras›ndaki denge bozuldu¤unda d›fl denge de bozulur. Ancak bu dengesizlik geçicidir çünkü d›fl denge bir süre sonra otomatik olarak sa¤lanacakt›r. fiimdi, sabit döviz kuru sisteminin geçerli oldu¤u bir ekonomide ödemeler dengesinin aç›k verdi¤ini kabul edelim. Bu ekonomide gerek ithalat art›fl› gerekse sermaye ç›k›fl› nedeniyle ödemeler dengesi aç›k verdi¤i için döviz rezervleri azal›r. Döviz talebi art›fl› nedeniyle döviz kuru yükselme e¤ilimine girer. Ancak sabit döviz kuru sistemi uyguland›¤› için Merkez Bankas› döviz kurunun yükselmesine izin vermez. Bu amaçla piyasaya ulusal para karfl›l›¤›nda döviz satar. Böylece ulusal para arz› azalm›fl olur. Ulusal para talebi de¤iflmezken Merkez Bankas›n›n ulusal para arz›n› k›smas› ile hane halk›n›n gelir düzeyi düfler. Bu nedenle hane halk›n›n SIRA S‹ZDE mal, hizmet ve finansal varl›k talebi azal›r. Ancak parasalc› modelde bu mal, hizmet ve finansal varl›klar hem yerel hem de uluslararas› varl›klard›r. Çünkü parasalc›lar yerli ve yabanc› varl›k ay›r›m› yapmam›fllard›r. Di¤er bir Ddeyiflle yerli ve yaÜ fi Ü N E L ‹ M banc› reel ve finansal varl›klar aras›nda tam ikame vard›r. Bu nedenle tüm bu varl›klara talep düflerken yabanc› varl›k talebi de düfltü¤ü için döviz talebi azalm›fl S O R U olur. Böylece bafllang›çta mevcut olan d›fl aç›k giderilmifl olur. Parasalc› görüfl: Parasalc› iktisatç›lara göre d›fl dengesizli¤in nedeni para arz ve talebi aras›ndaki dengesizliktir. Parasalc› modelde ve sabit döviz kuru sisteminde Merkez Bankas› döviz korumak D ‹ Kkurunu KAT zorunda oldu¤u için d›fl aç›k durumunda piyasaya döviz sürüp para arz›n› k›sarak yurt içi talebi ve ithalat› azalt›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT N N Bu sürecin tam tersi bir süreç de d›fl fazla karfl›s›nda ifllemektedir. D›fl fazla veren bir ekonomide döviz arz› artar, döviz arz› döviz talebini aflar. Ekonomide oluAMAÇLARIMIZ flan döviz bollu¤u nedeniyle döviz kuru düflme e¤ilimine girer, ancak Merkez Bankas› sabit kur sistemi izledi¤i için buna izin vermez. Döviz kurunun üzerindeki aflaK ‹ T A P döviz sat›n ¤› yönlü bask›y› gidermek amac›yla piyasadan ulusal para karfl›l›¤›nda al›r. Böylece ulusal para arz› artar. Hane halk› artan para arz› ve geliriyle yerli ve yabanc› reel ve finansal varl›klara olan talebini artt›r›r. Yabanc› varl›k talebinin artmas›yla da döviz talebi artar; böylece bafllang›çta oluflan d›fl fazlaT Egiderilmifl L E V ‹ Z Y O N olur. www.hedefaof.com‹ N T E R N E T SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 150 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Parasalc› görüfl: Parasalc› görüfle göre para arz› ve gelir art›nca mal ve hizmet talebinin yan› s›ra menkul k›ymet talebi de artar. Bu mekanizman›n iflleyiflinde dikkat çeken husus, mal ve hizmet talebinin yan› s›ra finansal varl›k yani menkul k›ymet talebinin de dikkate al›nmas›d›r. Bu durumda d›fl denge kavram›n›n sadece Cari ‹fllemler Hesab›’n›n d›fl ticaret kalemini de¤il, ayn› zamanda Sermaye ve Finans Hesab›’n› da kapsad›¤› anlafl›lmaktad›r. Öte yandan dalgal› kur sistemi izlenirse sonuç nas›l de¤iflir? Dalgal› kur sisteminde Merkez Bankas›n›n sabit döviz kurunu koruma gibi bir görevi olmad›¤› için piyasaya döviz satma veya döviz sat›n alma gibi bir ifllem yap›lmayacakt›r. Bu durumda döviz kuru, döviz arz ve talebindeki de¤iflmeye ba¤l› olarak kendili¤inden de¤iflecek ve d›fl denge otomatik sa¤lanacakt›r. SIRA S‹ZDE 8 Parasalc› görüfle göre Merkez Bankas›n›n para arz›n› artt›rmas› durumunda d›fl denge naSIRA S‹ZDE s›l etkilenir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fl Denklefltirme Politikalar› S O R U Sabit Kur SSistemi ve Devalüasyon O R U Sabit kur sistemi, döviz kurunun hükûmetler taraf›ndan belirlendi¤i ve sadece hükûmet karar› ile de¤ifltirilmesine izin verildi¤i bir sistemdir. Döviz arz ve talebiD‹KKAT nin ve piyasa koflullar›n›n dikkate al›nmad›¤› bu kur sisteminde döviz kuru uzun süre de¤ifltirilmeden sabit olarak tutulabilmektedir. SIRAoran›n›n S‹ZDE artt›¤› bir ekonomide ulusal para fiilen de¤er kaybeder, saEnflasyon t›n alma gücü düfler. Bu ortamda sabit döviz kurunun yükselmesine izin verilmezSIRA S‹ZDE se, enflasyon nedeniyle fiilen de¤er kaybeden ulusal paran›n resmî olarak de¤eriAMAÇLARIMIZ ni korudu¤u bir durum ortaya ç›kar. Yurt içi enflasyon oran›, yurt d›fl› enflasyon oran›ndanDdaha iken döviz kurunun sabit tutulmas›na veya döviz kurunun Ü fi Ü N Eyüksek L‹M iç ve d›fl enflasyon fark›ndan daha az artt›r›lmas›na ulusal paran›n afl›r› de¤erlenK ‹ T A P mesi (veya afl›r› de¤erli kur politikas›) ad› verilir. Ulusal paran›n de¤er kazanmas› S O R U ile ithalat kolaylafl›r ve artar, ihracat azal›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M N N K ‹ T A P S O R U T EDL ‹EKV K‹ ZAYTO N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ T EDL ‹EKVK‹ ZAoran›, YT O N yurt d›fl› enflasyon oran›ndan daha yüksek iken döviz kuru sabit Yurt içi enflasyon tutulursa ulusal para afl›r› de¤erli olur, ithalat artar, ihracat azal›r. N N K ‹ T A P TDevalüasyon: E L E V ‹ Z Y O NSabit kur SIRA S‹ZDE sisteminde döviz kurunun yükseltilmesi ile ulusal paran›n de¤er kaybetmesidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Bu durumun aksine, e¤er ulusal paran›n yurt içi ve yurt d›fl› enflasyon fark›n‹NTERNET dan daha fazla de¤er kaybetmesine yol açacak flekilde döviz kuru yükseltilirse ulusal para gere¤inden AMAÇLARIMIZfazla de¤er kaybetmifl olur. Bu duruma ulusal paran›n de¤er kaybetmesi (veya eksik de¤erli kur politikas›) ad› verilir. Ulusal paran›n de¤er kaybetmesi ile ihraç mallar› ucuzlar ve ihracat artar, ithalat ise azal›r. Hükûmetler K ‹ T bazen A P d›fl aç›klar› gidermek, bazen de sadece d›fl piyasalarda rekabet gücü kazanmak amac›yla sabit döviz kurunu yükseltirler. Sabit döviz kuru sisteminde döviz kurunun hükûmetin onay› ile yükseltilmesi ve böylece ulusal paran›n de¤erT kaybetmesine devalüasyon ad› verilir. Di¤er bir deyiflle devalüasyon, ELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE enflasyon nedeniyle fiilen de¤er kaybeden ulusal paran›n bu de¤er kayb›n›n hükûmet taraf›ndan resmen onaylanmas›d›r. Bu durumun tersi de revalüasyon ad›n› al›r. Revalüasyon, sabit kur sisteminde döviz kurunun düflürülmesi ile ulusal D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ N T E R N E T paran›n de¤er kazanmas›d›r. Görüldü¤ü gibi devalüasyon ve revalüasyon kavramlar› sabit kur sisteminde kullan›lan kavramlard›r. Dalgal› kur sisteminde bu kavS O R U ramlar yerine kur ayarlamalar› ifadesi kullan›l›r. Devalüasyon Dve kavramlar› sadece sabit döviz kuru sisteminde geçerli olan ‹ K revalüasyon KAT kavramlard›r. Dalgal› kur sisteminde bu terimler yerine kur ayarlamas› ifadesi kullan›l›r. N N SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ 151 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Devalüasyon veya revalüasyon, bazen hükûmetlerin d›fl ticaret dengesini sa¤layabilmek için kulland›klar› bir araç olabilmektedir. Geçmiflte sabit kur sistemini benimsemifl bir çok geliflmekte olan ülke hükûmetleri, devalüasyon karar› ile ihracatlar›n› artt›rmay›, ithalatlar›n› k›smay› hedeflemifllerdir. Ancak her zaman devalüasyon karar› ile ihracat› artt›rmak ve ithalat› k›smak mümkün müdür? Bu sorunun cevab›, ihracat› ve ithalat› oluflturan mal bileflimine ba¤l›d›r. Devalüasyon ile ulusal para de¤er kaybetti¤i için ithalat, ulusal para cinsinden daha pahal› hâle gelir ve ithal mal› talebi k›s›l›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi devalüasyon öncesi 1 $ = T1.5 iken bir kalemi 1ABD dolar›na ithal eden bir ithalatç›, devalüasyon sonras›nda 1 $ = T2.0 olunca ithal etti¤i her birim kalem için 1.5 TL yerine 2 TL ödemek zorunda kalacakt›r. E¤er bu mal, zorunlu bir mal de¤ilse ithalatç› ithal mal›n›n pahalanmas› nedeniyle ithalat talebini düflürebilir. Ancak ithal SIRA S‹ZDE mal› hayati önem arz eden bir mal ise devalüasyon sonras› fiyat› ne olursa olsun ithalat devam edecektir. Bu durumda ithalat talebinin k›s›l›p k›s›lmayaca¤› veya ne oranda k›s›laca¤› ülkenin ithal mallar› bileflimine ve bu mallar›n D Ütalep fi Ü N E L esneklikleri‹M ne ba¤l› olmaktad›r. Zorunlu mallar›n yurt içi talep esneklikleri düflük oldu¤u için devalüasyon sonras› ithalat hacminde önemli bir azalma olmaz. Ülke devalüasyon S O R U sonras›nda yine eskisi kadar fakat daha pahal›ya ithalat yapar. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹thal mallar›na yönelik yurt içi talep esnekli¤inin yüksek olmas› durumunda D ‹ K K A Tdevalüasyondan sonra ithalat azal›r. Bu durumda ithal mallar›na ba¤›ml›l›¤›n düflük oldu¤u anlafl›l›r. SIRA S‹ZDE N N Öte yandan devalüasyonun ihracat üzerindeki etkisi nas›ld›r? Yukar›da da belirtildi¤i gibi devalüasyon öncesi 1 $ = T1.5 iken bir defteri 1 ABD dolar›na ihraç eden bir ihracatç› devalüasyon sonras› 1 $ = T2.0 oldu¤undaAMAÇLARIMIZ ne kadar ihracat yapar? Bu sorunun cevab› ihraç mallar›n›n türüne ve d›fl talep esnekli¤ine ba¤l›d›r. Devalüasyon sonras›nda ihraç mal› 1 ABD dolar›na de¤il, 0.75 cente ihraç edilece¤i için ihracat hacminin artmas› beklenmektedir. Görüldü¤ü Kgibi ‹ T devalüasyonun A P ihracat üzerinde iki etkisi vard›r: • fiyat etkisi: ‹hraç mallar›n›n döviz cinsinden nispi olarak ucuzlamas› (olumsuz etki). TELEV‹ZYON • hacim etkisi: Devalüasyon sonras›nda ihracat hacminde art›fl beklenmesi (olumlu etki). Devalüasyonun ihracat üzerindeki net etkisi, bu iki etkiden hangisinin daha büTERNET yük oldu¤una ba¤l›d›r. Olumlu etki daha büyükse devalüasyon‹ N sonras›nda ihracat geliri artar. Bu durumda olumlu etkinin ne zaman daha büyük olaca¤› sorusuna cevap aranmal›d›r. Bu sorunun cevab› da ihraç mallar›n›n yurt d›fl› talep esnekli¤ine ba¤l›d›r. E¤er ihraç mal›n›n d›fl talep esnekli¤i yüksekse devalüasyon sonras›nda ucuzlayan mala olan talep önemli ölçüde artar. Aksine d›fl talep esnekli¤i düflükse, devalüasyon nedeniyle ihraç mal› fiyat› düflse de d›fl piyasada önemli bir talep art›fl› olmaz. Bir ihraç mal›n›n devalüasyon sonras› % 10 ucuzlad›¤›n› düflünelim. Bu mal›n d›fl talep esnekli¤i 1’den büyükse talep art›fl› % 10’dan daha büyük oranda olacak; böylece toplam ihracat geliri artacakt›r. E¤er ihraç mal›n›n d›fl talep esnekli¤i 1’den küçükse bu mal % 10 ucuzlasa da d›fl talebi % 10’dan daha az oranda artaca¤› için ihracat geliri devalüasyondan sonra düflecektir. Görüldü¤ü gibi devalüasyonun beklenen etkileri, • ihraç mallar›na olan d›fl talebi artt›rmas› • ithal mallar›na olan yurt içi talebi düflürmesidir. www.hedefaof.com D‹KKAT SIRA S‹ZDE Devalüasyonun etkileri: Devalüasyonun fiyat etkisi ve hacim etkisi olarak iki etkisi vard›r. AMAÇLARIMIZ Bu etkilerden biri olumlu iken di¤eri olumsuzdur. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Devalüasyonun d›fl ticarete etkisi: Devalüasyon, ihraç mallar›n›n d›fl talebini artt›r›r, ithal mallar›n›n yurt içi talebini düflürür. Bu etkilerin ifllemesi ile d›fl ticaret a盤› azal›r. 152 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Ancak bu beklenen etkilerin meydana gelmesi ihraç ve ithal mallar›n›n talep esnekliklerine ba¤l›d›r. E¤er ihraç mallar› d›fl talep esneklikleri (ex) ile ithal mallar› yurt içi talep esneklikleri (em) toplam› 1’den büyük veya 1’e eflit ise devalüasyonun beklenen etkileri meydan gelir. Bu durumda devalüasyonun baflar› koflulu olarak; Marshall-Lerner koflulu: ‹hraç ve ithal mallar› talep esneklikleri toplam› bire eflit veya birden büyük olmas› durumunda devalüasyon baflar›l› olur. Bu koflula Marshall-Lerner koflulu ad› verilir. SIRA S‹ZDE 9 ex + em ≥ 1 yaz›l›r. Bu koflula iktisatta bu ifadeyi ilk kez aç›klayan iktisatç›lardan dolay› MarshallLerner koflulu ad› verilir. ‹hraç mal› üretiminde SIRA S‹ZDE d›fla ba¤›ml› olan bir ülkede yap›lan devalüasyonun d›fl dengeye etkisi nas›l olur? Ü fi ÜHipotezi: N E L ‹ M Esnekliklerin J DE¤risi k›sa dönemde düflük oldu¤u görüflüne göre, devalüasyon sonras› d›fl ticaret a盤› önce O artar, R U zaman içinde bir Ssüre iyileflir. Böylece oluflan e¤riye J E¤risi, bu hipoteze ise J-E¤risi Hipotezi ad› verilir. Ü fi Ü N E L ‹ M Yap›lanD çal›flmalara göre ithal ve ihraç mal› talep esnekliklerinin k›sa dönemde 1’den küçük oldu¤u görülmüfltür. Bu durumda, devalüasyon sonras›nda ihraç mal› d›fl talebi hemen S O R U artamaz. Ayn› flekilde ithal mal› yurt içi talebi de hemen k›s›lamaz. Ülke devalüasyondan sonra ayn› miktarda fakat daha düflük fiyatla ihracat yapar. ‹thalat da devalüasyon sonras›nda ayn› miktarda fakat daha yüksek fiyattan D‹KKAT D‹KKAT yap›l›r. Sonuç olarak ülkenin d›fl ticaret dengesi fiekil 6.1 olumsuz etkilenir, d›fl ticaret a盤› artar. EkonoSIRAJ E¤risi S‹ZDE SIRA S‹ZDE mik kesimlerin devalüasyon sonras› oluflan yeni fiyatlara uyum sa¤lamalar› zaman al›r. Ancak uzun D›fl Ticaret Dengesi dönemde esneklikler 1’den büyük olur; ihracat AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ art›fl› ve ithalat azal›fl› ile d›fl ticaret dengesi sa¤lan›r. Bu nedenle yap›lan bir devalüasyon nede+ J E¤risi niyle d›fl ticaret dengesi önce bozulur, bir süre K ‹ T A P K ‹ T A P sonra iyileflir. D›fl ticaret dengesi bu süreçte J e¤risi fleklini almaktad›r. Bu nedenle devalüasyoZaman 0 nun k›sa dönemde baflar›s›z, uzun dönemde baTELEV‹ZYON TELEV‹ZYON flar›l› olaca¤›n› ileri süren hipoteze J E¤risi Hipotezi ad› verilir. fiekil 6.1’de görüldü¤ü gibi bafllang›çta d›fl ticaret dengesi sa¤lanm›fl olan bir ‹NTERNET ‹NTERNET ekonomide devalüasyon sonras› bu denge negatif düzeye inmekte ancak belli bir süre geçtikten sonra iyileflme görülmektedir. N N Harcama De¤ifltirici Politikalar ve Faiz Oran› De¤iflmesi ile D›fl Denge Harcama de¤ifltirici para politikas› araçlar›: Merkez Bankalar› aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oranlar› ile para arz›n› de¤ifltirirler ve böylece harcamalar› artt›r›p azaltabilirler. Otomatik denkleflme mekanizmalar›n›n iflleyiflinde gecikmeler olmas› veya yeterince etkin iflleyememesi gibi nedenlerle hükûmetler d›fl dengesizliklere müdahale gere¤i duyarlar. Bu müdahalede uygulanan en temel politikalar para ve maliye politikalar›d›r. Para politikas›, ekonomide finansal sistemin en önemli kurumu olan Merkez Bankas› taraf›ndan yürütülür. Merkez Bankas›, fiyat istikrar›n› sa¤lamak amac›yla toplam likidite hacmini, toplam harcamalar›, kredi hacmini ve ithalat hacmini düzenleyebilmektedir. Para politikas› araçlar› her ülkeye göre farkl›l›k gösterse de genel olarak üç temel araç kullan›lmaktad›r: Aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oran›. www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Aç›k piyasa ifllemleri, Merkez Bankas›n›n likidite hacmini düzenlemek amac›yla piyasada kamu menkul k›ymetlerini al›p satmas›d›r. Merkez Bankas› piyasada likidite s›k›fl›kl›¤› oldu¤u zaman devlet tahvili veya hazine bonosu gibi devlet iç borçlanma senetlerini piyasadan sat›n alarak piyasaya likidite arz eder. Aç›k piyasa ifllemleri en s›k kullan›lan para politikas› arac›d›r. Zorunlu karfl›l›k oranlar›, bankalar›n Merkez Bankas›na karfl› olan yükümlülükleridir. Bankalar gelen mevduatlardan belli bir oran› ay›r›p Merkez Bankas›na göndermekle yükümlüdür. Merkez Bankas› bu oran› de¤ifltirerek bankalar›n kredi hacimlerini etkilemekte, böylece para arz›n› ve faiz oran›n› de¤ifltirebilmektedir. S›k› para politikas› uyguland›¤›nda zorunlu karfl›l›k oranlar› artt›r›l›r. Reeskont oran›, Merkez Bankas›n›n bankalara verdi¤i kredinin faiz oran›d›r. Merkez bankas›n›n bankalara verdi¤i krediye reeskont kredisi ad› verilir. Bu kredi ticari senetlerin iskontosu veya ipote¤i karfl›l›¤›nda verilmektedir. Merkez Bankas›, bu oran› de¤ifltirerek kredi hacmi, para arz› ve faiz oran› üzerinde etkili olabilmektedir. Ekonomide d›fl ödemeler dengesi a盤› olmas› durumunda Merkez Bankas› harcamalar›n k›s›lmas› ve böylece ithalat›n azalt›lmas› amac›yla daralt›c› para politikas› uygular. Bu amaçla aç›k piyasa ifllemleri ile sat›m yap›lmas› (kamu menkul k›ymetleri satarak piyasadan likidite çekilmesi), zorunlu karfl›l›k oranlar›n›n ve reeskont oran›n›n yükseltilmesi yoluna gidilir. Aksine ekonomide d›fl ödemeler dengesi fazlas› varsa Merkez Bankas› geniflletici para politikas› uygular. Aç›k piyasa ifllemleri ile borçlanma senetleri al›m› yap›lmas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n›n ve reeskont oran›n›n düflürülmesi ile toplam harcamalarda ve ithalatta art›fl sa¤lanarak d›fl fazlan›n giderilmesi amaçlan›r. Öte yandan d›fl ödeme dengesizli¤ini gidermek amac›yla para politikas› uygulan›rken faiz oran› da de¤iflmekte ve bu de¤iflme d›fl denge üzerinde önemli bir etki yapmaktad›r. Parasal otoritenin faiz oran›n› de¤ifltirmesi ile yat›r›mlar, millî gelir, ithalat ve sermaye hareketleri de¤iflir. Faiz oran›n›n artt›r›lmas› ile yat›r›mlar, millî gelir ve ithalat azal›rken ülkeye sermaye girifli artar. Faiz oran›↑ Yat›r›mlar↓ Millî gelir↓ ‹thalat↓ Sermaye girifli↑ Faiz oran› de¤iflmesi bir yandan ithalat› de¤ifltirerek d›fl ticaret dengesi ve cari denge üzerinde etkili olmakta, bir yandan da sermaye hareketlerini de¤ifltirerek Sermaye ve Finans Hesab› üzerinde etkili olmaktad›r. Daralt›c› para politikas› uygulan›rsa ekonomide likidite s›k›fl›kl›¤› oluflmas› nedeniyle faiz oran› artar. Bu nedenle yat›r›mlar ve millî gelir azal›r. Böylece toplam harcamalar daral›r. Millî gelirin azalmas› nedeniyle ithalat hacmi de azal›r. Bu durum d›fl ticaret a盤›n› giderici etki yapar. Ayr›ca ülkeye sermaye girifl ç›k›fl›na yönelik yasal bir engel söz konusu de¤ilse artan faiz oran› nedeniyle ülkeye sermaye girifli olur. Böylece ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler ve Sermaye-Finans Hesab› iyileflir. D›fl aç›k→ Para arz›↓ Faiz oran›↑ Yat›r›mlar↓ Millî gelir↓ ‹thalat↓ Cari denge iyileflir. ↓ Sermaye girifli↑ → Sermaye Hesab› iyileflir. Görüldü¤ü gibi s›k› para politikas› d›fl ödemeler dengesini iyilefltirici etki yapmaktad›r. www.hedefaof.com 153 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 154 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U S O R U Hükûmetler Dfaiz artt›r›c› politikalar izleyerek yat›r›mlar›n, millî gelirin ve ithala‹ K Koran›n› AT t›n azalmas›n› sa¤lar; böylece d›fl ticaret a盤›n› giderebilirler. Ancak bu uygulamadan iç ekonomi dengesi olumsuz etkilenir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE N N Ödemeler dengesi fazla veren bir ekonomide ise geniflletici para politikas› uygulan›r. Burada amaç likidite bollu¤u oluflturarak harcamalar› artt›rmak ve oluflan AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDEgidermektir. Bu süreçte geniflletici para politikas› ile faiz orand›fl fazla sorununu lar› düfler, yat›r›mlar artar. Artan yat›r›mlar çarpan etkisi ile millî geliri artt›r›r. Millî K ‹ T Aart›fl›n› P gelir art›fl› ithalat teflvik ederek d›fl ticaret fazlas›n›n azalmas›na yol açar. AyD Ü fi Ü N E L ‹ M r›ca artan para arz› faiz oranlar›n› düflürdü¤ü için ülkeden sermaye ç›k›fl› da yo¤unlafl›r. Böylece Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› da giderilmifl olur. Sonuçta ödemeler dengesi T E LSsa¤lan›r. EOV ‹RZ UY O N K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M T E LS EOV ‹RZ UY O N Daralt›c› paraD ‹politikas›n›n d›fl a盤› giderici yönde olumlu etki yapt›¤›n› bilelim. Para poKKAT litikas› ithalat üzerinden Cari ‹fllemler Hesab›’n›, faiz oran› üzerinden de Sermaye ve Fi‹NTERNET nans Hesab›’n› etkiler. D‹KKAT ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Harcamalar› de¤ifltirici maliye K ‹ T politikas› A P araçlar›: Hükûmetler kamu harcamalar›, vergiler ve transfer harcamalar› ile harcamalar› de¤ifltirebilirler. TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Harcamalar› de¤ifltirmek amac›yla uygulanan bir di¤er politika, maliye politikas›d›r. BuAMAÇLARIMIZ politikan›n araçlar›; hükûmet harcamalar›, vergiler ve transfer harcamalar›d›r. D›fl aç›k sorunu olan bir ekonomide harcamalar›n k›s›lmas› amac› ile daralt›K ‹ T A P uygulan›r. Kamu harcamalar›n›n (G) k›s›lmas› ve/veya vergic› maliye politikas› lerin (T) artt›r›lmas› ile millî gelir azal›r; bu nedenle ithalat da azal›r ve d›fl ticaret a盤› giderilir. Ayr›ca, ekonomik kesimlerin gelirlerindeki azalma nedeniyle para talepleri T E L E V(M ‹ Z dY)O Nazal›r; ekonomik kesimler yanlar›nda daha az para tutmak isterler. Bu nedenle faiz oranlar› düfler. Bu durum ülkeden d›fl dünyaya sermaye ç›k›fl›na yol açar; Sermaye ve Finans Hesab› olumsuz etkilenir. Bu durumda daralt›c› maliye politikas›n›n sonucunda Cari ‹fllemler Hesab› üzerinde olumlu fakat ‹NTERNET Sermaye ve Finans Hesab› üzerinde olumsuz etki yapan iki z›t etki ortaya ç›kmaktad›r. G↓ (veya T↑) Y↓ M↓ Cari ‹fllemler Hesab› olumlu etkilenir. ↓ →Md ↓ i↓ Sermaye ç›k›fl› ↑ Sermaye Hesab› olumsuz etkilenir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ Görüldü¤ü gibi maliye politikas›n›n ödemeler dengesi üzerindeki etkisi kesin olmamakta; z›t yönlü etkilerden hangisi daha güçlü ise ödemeler dengesi o yönSIRA S‹ZDEBuna karfl›l›k para politikas›n›n ödemeler dengesi üzerindeki de de¤iflmektedir. etkisi kesindir. Çünkü izlenen para politikas› sonucunda ödemeler dengesinin Cari ‹fllemler Dile Sermaye ve Finans Hesaplar› ayn› yönlü etkilenmektedir. Bu nedenÜ fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE karfl›s›nda para politikas›n›n, iç denge sorunlar› karfl›s›nda le d›fl denge sorunlar› ise maliye politikas›n›n uygulanmas›n›n daha etkili sonuçlar verece¤i kabul edilmektedir. S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fl aç›k sorunu harcama de¤ifltirici politikalar çerçevesinde s›k› para politikaD ‹ K karfl›s›nda KAT S O maliye R U s› veya daralt›c› politikas› uygulanarak toplam talep ve ithalat talebi düflürülür. N N N N SIRA S‹ZDE Para ve maliye ödemeler dengesinde hem Cari ‹fllemler Hesab›’n› hem de D ‹ Kpolitikalar›n›n KAT Sermaye ve Finans Hesab›’n› etkiledi¤ini bilelim. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ 155 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Toplam Harcama (Massetme) Yaklafl›m› 1952 y›l›nda S. Alexander taraf›ndan gelifltirilen bu yaklafl›m, toplam harcamalar ile yurt içi üretim aras›ndaki iliflkiyi incelemektedir. Bu yaklafl›ma göre, yurt içi üretim ile toplam harcamalar karfl›laflt›r›l›r. Yurt içi üretimin toplam harcamalar› karfl›layacak yeterlilikte olup olmamas›na göre d›fl aç›k veya d›fl fazla oluflur. Bir ülkenin toplam talebi veya toplam harcamalar› yerli ve yabanc› mallar aras›nda da¤›lmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, bir ülke yerleflikleri hem yerli mallara hem de ithal mallara talepte bulunarak ülkenin toplam harcamalar›n› meydana getirirler. Ayr›ca ülkede üretilen yerli mallara sadece bu ülke yerleflikleri de¤il, yabanc›lar da talepte bulunurlar. Yerli üretimin bir k›sm› bu nedenle ihraç edilir. Böylece gerek yerlefliklerin yabanc› mal talepleri (ithalat=M) gerekse yabanc›lar›n yerli üretime olan talepleri (ihracat=X) modele al›narak reel üretim (Y=millî gelir) dengesi belirlenir. Böylece, Toplam harcama yaklafl›m›: Bu yaklafl›ma göre yurt içi üretimin toplam harcamalar› karfl›layamamas› durumunda d›fl aç›k oluflur. Y= C + I+ G + ( X - M ) fleklindeki Keynesyen millî gelir dengesi yaz›l›r. Bu eflitlikte tüketim (C), yat›r›m (I) ve hükûmet harcamalar› (G) toplam› toplam yurt içi harcamalar› gösterir. ‹hracat (X) ve ithalat (M) fark› (X-M) ise d›fl ticaret dengesini ifade eder. Böylece reel üretim (Y), toplam harcamalar ile d›fl ticaret dengesinin toplam›na eflit olur. Reel Üretim = Toplam Harcamalar + D›fl Ticaret Dengesi Bu eflitli¤e göre e¤er bir ekonomide toplam harcamalar reel üretime eflit ise d›fl ticaret dengesi s›f›r olacak; böylece d›fl ticaret aç›k ya da fazlas› olmayacakt›r. Ancak bu eflitlik her zaman sa¤lanamaz. E¤er toplam harcamalar reel üretimi aflarsa d›fl ticaret dengesi negatif olacakt›r. Reel üretim < Toplam Harcamalar ise D›fl Ticaret Dengesi < 0 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M olacakt›r. Bu durumda ülkenin üretti¤inden daha fazla harcama yapt›¤› anlafl›lS O R U maktad›r. Toplam harcama yaklafl›m›na göre, reel üretim sadece toplam yurt içi Dharcamalar› karfl›la‹KKAT yabiliyor ancak ithalat talebini karfl›layam›yorsa d›fl aç›k oluflur. SIRA S‹ZDE N N Bu durumun aksine, e¤er reel üretim toplam harcamalar› aflarsa d›fl ticaret dengesi pozitif de¤er alacak; di¤er bir deyiflle d›fl ticaret fazlas› meydana gelecektir. Görüldü¤ü gibi bu yaklafl›mda reel üretimin toplam harcamalar› massetmesi, tamaAMAÇLARIMIZ men karfl›lamas› koflulu ile d›fl denge sa¤lanabilmektedir. fiimdi bu massetme koflulu sa¤lanamad›¤› zaman d›fl ticaret dengesizli¤inin na‹ T A P s›l giderilece¤i sorunu üzerinde dural›m. Bu sorunun çözümüK ekonominin tam istihdamda olup olmamas›na göre de¤iflmektedir. Eksik istihdamda bulunan bir ekonomide reel üretimi artt›rarak d›fl a盤› kapatmak mümkün olurken, tam istihdamT E LD›fl E V ‹ ticaret Z Y O N a盤› soda bulunan bir ekonomide üretimi artt›rmak mümkün de¤ildir. runu olan bir ekonomi, üretimi artt›rma veya toplam harcamalar› k›sma yolu ile bu a盤› kapatabilir. Bu amaçla hükûmetin izleyece¤i politikalar; sabit kur sisteminde devalüasyon veya harcama k›s›c› politikalard›r. ‹NTERNET www.hedefaof.com S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 156 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U S O R U Toplam harcama göre d›fl aç›k veren bir ülkede üretimin artt›r›labilmesi için D ‹ K Kyaklafl›m›na AT ekonominin eksik istihdamda bulunmas› gerekir. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 10 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Devalüasyon karar› al›nan bir ekonomide, ulusal paran›n de¤eri düflürülerek ihracat›n artt›r›lmas› ve ithalat›n k›s›lmas› amaçlan›r. Böylece toplam harcamalar içinde yabanc› mal harcamas›n›n pay› düflürülmüfl olur. Ayr›ca bu süreçte bir yanAMAÇLARIMIZ dan artan ihraç mal› talebini karfl›lamak için ihracat sektöründe üretimin artt›r›lmas› gerekirken bir yandan da ithal ikameci mal sektöründe üretimin artt›r›lmas› gerekir. Ancak K ‹üretim T A P art›fl› için ülkede at›l kaynak bulunmas› gerekmektedir. Di¤er bir deyiflle ekonomi eksik istihdamda ise üretimi artt›rmak mümkün olmaktad›r. Böylece bir yandan üretim art›fl› ile di¤er yandan d›fl ticaret fark›n›n (X-M) azalmas› ile bafllang›çta reel üretim ve toplam harcama fark› giderilmifl olur. T E L E V ‹ Z Yoluflan ON Ancak bir ekonomi tam istihdam dengesine gelmiflse oluflan d›fl ticaret a盤›n› devalüasyon yolu ile çözemez. Ülkede üretimi artt›racak at›l kaynaklar yoksa devalüasyon sonras›nda ihracat sektörüne yönelik artan d›fl talep ve ithal ikameci ‹ N T E R Nartan ET sektöre yönelik talep karfl›lanamaz, üretim artt›r›lamaz. Bu artan talep Keynesyen mekanizmada oldu¤u gibi çarpan yolu ile tüm ekonomiye yay›l›r. Yerli üretim art›fl› ile karfl›lanamayan talep, ithalat yolu ile d›fl piyasalardan karfl›lanmaya çal›fl›l›r. Bu durum bafllang›ç dönemindeki d›fl ticaret a盤›na ilave olarak daha fazla d›fl ticaret a盤› oluflmas›na yol açar. Devalüasyonun tercih edilmemesi veya baflar›s›z olmas› durumunda hükûmetler harcama daralt›c› politikalar izleyerek d›fl ticaret a盤›n› gidermeye çal›fl›rlar. Bilindi¤i gibi bu politikalar para ve maliye politikalar›d›r. Bu politikalar›n da baflar›s› ekonominin eksik ya da tam istihdamda bulunmas› durumuna ba¤l›d›r. E¤er ekonomi eksik istihdamda ise daralt›c› para ve maliye politikalar›n›n uygulanmas› ile istihdam kapasitesi iyice geriler ve iflsizlik önemli ölçüde artar. Eksik istihdam durumunda hem d›fl ticaret a盤›n› gidermek hem de iflsizlik sorununu çözmek için geniflletici para ve maliye politikalar›n›n izlenmesi uygun olacakt›r. Toplam harcama yaklafl›m›na göre sermaye yetersizli¤i sorunu olan geliflmekte olan bir SIRA S‹ZDE ekonomide d›fl aç›k giderilebilir mi? fi Ü N E L ‹ M HarcamaD ÜKayd›r›c› Politikalar ve D›fl Denge Hükûmetler ödemeler dengesi aç›klar›n› gidermek amac›yla harcamalar› ithal mallar›ndan yurtS içi kayd›rmay› tercih edebilmektedir. Bu durumda ödemeler O R mallara U dengesinin Cari ‹fllemler Hesab› üzerinde etkili olan ve harcama kayd›r›c› politikalar olarak bilinen gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasaklar› ve döviz kon‹ K K A T kullan›lmaktad›r. trolleri gibiDaraçlar • Gümrük tarifeleri, ithal mallar›n›n fiyat›n› yükselterek yurt içi talebin ithal mallar›ndan yerli mallara kayd›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE • Kotalar ve ithalat yasaklar› d›fl ticareti miktar olarak düzenlemekte ve engellemektedir. Kotalar, belirli mallar›n ithalat hacmini s›n›rland›rmakta, fiyat›n›n AMAÇLARIMIZ yükselmesine ve böylece talebin yerli mallara kaymas›na neden olmaktad›r. ‹thalat yasaklar›nda ise belirlenen baz› mallar›n ithalat› mevzuatlar çerçevesinde yasaklan›r. K ‹ T A P • Döviz kontrollerinde, kullan›labilecek döviz hacmi s›n›rland›r›l›r. Burada amaç, döviz tasarrufu sa¤lamak ve ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n› gidermektir. Döviz tasarrufu ayr›ca ülkeden sermaye ç›k›fl›n› T E L E Vetmek ‹ Z Y O N veya engellemek amac›yla da kullan›lmaktad›r. kontrol N N ‹NTERNET www.hedefaof.com 157 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› Harcamalar›n yerli mallara kayd›r›lmas›na iliflkin araçlardan hangisi ithalat› SIRA S‹ZDEk›smada daha baflar›l› olabilir? Döviz Gelirlerini Artt›rmaya Yönelik Politikalar 11 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Ödemeler dengesi aç›klar›n›n giderilmesinde ithalat›n ve döviz giderlerinin azalt›lmas›n›n yan› s›ra döviz gelirlerinin artt›rmas› da gereklidir. Bu amaçla S O R U hükûmetler, döviz kazand›r›c› ifllemleri destekleyen politikalar izleyerek mal ve hizmet ihracat›n› ve yabanc› sermaye giriflini artt›rmay› teflvik ederler. D‹KKAT ‹hracat›n teflvikinde ihraç mal› üretim maliyetini düflürerek d›fl piyasalarda rekabet gücü kazanmak temel hedeftir. Bu amaçla ihracatç›lara dolays›z sübvansiSIRA S‹ZDEal›nmamas›, yonlar verilmesi, ihraç mallar›ndan vergi, resim, harç gibi ödemelerin ihracat gelirine vergi muafiyeti tan›nmas›, ara mal ithalat›nda gümrük kolayl›klar› S‹ZDEkullan›l›r. sa¤lanmas›, ihracatç›lara düflük faizli kredi temin edilmesi gibiSIRA araçlar AMAÇLARIMIZ Ödemeler dengesinin Cari ‹fllemler Hesab›’nda mal ticaretinin yan› s›ra hizmet ticareti de önemli bir yer tutar. D›fl turizm, uluslararas› bankac›l›k ve sigorD Ü fi Ü N E L ‹ M tac›l›k, uluslararas› tafl›mac›l›k, yurt d›fl› dan›flmanl›k ve inflaat gibi faK ‹hizmetleri T A P aliyetler ülke için önemli döviz geliri sa¤layan, bu nedenle desteklenmesi gereS O R U ken hizmetlerdir. S O R U D‹KKAT N N TELEV‹ZYON N N S O R U ‹NTERNET D›fl aç›klar›n giderilmesinde sadece Cari ‹fllemler Hesab›’na Sermaye ve Finans Hesab› düzenlemeleri de önemlidir. S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET T www.hedefaof.comE L E V ‹ Z Y O N D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TDEÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN 12 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹KKAT yönelik Ddüzenlemeler SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON D‹KKAT T E RSermaye NET D›fl aç›klar›n giderilmesinde Cari ‹fllemler Hesab›’n›n yan› ‹ Ns›ra ve Finans Hesab›’ndaki döviz kazand›ran ifllemlerin de teflviki önemlidir. Bu amaçla hükûmetler gerek k›sa vadeli gerekse uzun vadeli sermayeAMAÇLARIMIZ girifllerinin teflvikine yönelik düzenlemeler yapmaktad›rlar. Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›, uzun vadeli oldu¤u için sermaye giriflinin en sa¤l›kl› yoludur. Bunun yan› s›ra yine uzun K ‹ döviz T A Pgelirleri aç›vadeli olan portföy yat›r›mlar› ve k›sa vadeli sermaye giriflleri de S‹ZDE s›ndan oldukça önemlidir. Ayr›ca sermayenin ülkeden ç›k›fl›n› SIRA geciktiren veya cayd›ran baz› önlemlerin al›nmas› da sermaye giriflinin teflviki kadar önemlidir. Bu amaçla vergilendirme, fon kesintisi gibi tedbirler al›nabilmektedir. T DE ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O‹ MN D›fl ödeme aç›klar›n›n giderilmesinde en sa¤l›kl› yol hangisi olabilir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE S O R U D›fl aç›klar›n giderilmesinde ithalat› ve di¤er harcamalar› k›sman›n yan› D ‹ Ks›ra K A Tihracat› ve di¤er döviz gelirlerini artt›rmaya yönelik politikalar da önemlidir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE de¤il; N N N N SIRA S‹ZDE S O R U ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O RS‹ZDE U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON 158 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N AM A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 Ödemeler dengesini tan›mlamak Ödemeler dengesi, ülke yerleflikleri aras›nda yap›lan tüm ekonomik ifllemlerin sonucunu gösteren sistematik bir kay›tt›r. ‹statistiki nitelikte olan bu rapor ayl›k, üçer ayl›k ve y›ll›k olarak haz›rlan›r. Zamana ba¤l› olarak aç›klanan, dinamik bir kavram oldu¤u için ödemeler dengesi bir ak›m de¤iflkendir. Ödemeler dengesi tan›m›nda bulunan yerleflik kifliler kavram›, bir ekonomide en az bir y›l sürekli ve düzenli olarak ikamet eden ve söz konusu ekonomi içinde faaliyette bulunan, gelir ve giderleri olan kurum ve kiflileri ifade etmektedir. Bu çerçevede yerleflikler merkezî hükûmet, parasal otorite, bankalar ile gerçek ve tüzel kiflileri kapsamaktad›r. Tan›mda yer alan ekonomi kavram› ise bir hükûmet taraf›ndan yönetilen, s›n›rlar› belirlenmifl bir co¤rafi bölgeyi ifade eder. Bu aç›dan ödemeler dengesi, farkl› ekonomilerin yerleflik kiflileri aras›nda gerçeklefltirilen ekonomik ak›mlar› ölçen bir rapor niteli¤indedir. Yurt içi ve yurt d›fl› yerleflikler aras›ndaki ekonomik ifllemler ise mal ve hizmet gelir-gider ifllemlerini, finansal varl›klar ve yükümlülükler ile ilgili ifllemleri ve reel ya da finansal kaynaklar›n karfl›l›ks›z olarak sa¤land›¤› transferleri içermektedir. Ödemeler dengesinde yer alan temel hesaplar› ve bu hesaplar›n alt kalemlerini belirlemek Ödemeler dengesinde iki temel hesap vard›r: Cari ‹fllemler Hesab› ve Sermaye ve Finans Hesab›. Cari ‹fllemler Hesab›’na mal ve hizmet ticareti, gelirler ve tek yanl› transferler kaydedilir. Sermaye ve Finans Hesab›’nda ise sermaye hesab›, finans hesab› ve rezerv varl›klar yer al›r. Ancak d›fl dengeyi daha iyi aç›klayabilmek için resmî rezerv varl›klar› ayr› bir hesap olarak düzenlenir. Ayr›ca istatistik hatalar›n› gidermek amac›yla da Net Hata ve Noksan Hesab› eklenir. D›fl ticaret a盤›/fazlas›, cari aç›k/fazla ve ödemeler dengesi a盤›/fazlas› kavramlar›n› tan›mlamak Cari ‹fllemler Hesab›’nda yer alan mal ticareti hesab›n›n net sonucu d›fl ticaret a盤›n› veya fazla- N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 s›n› verir. Buna göre ithalat›n ihracat› aflmas› ile d›fl ticaret a盤›, ihracat›n ithalat› aflmas› ile d›fl ticaret fazlas› oluflur. Bu dengeye hizmet ticaret dengesi ile gelir hesab› ve tek yanl› transferler hesab› dengelerinin eklenmesi ile cari ifllemler a盤› veya fazlas› elde edilir. Ödemeler dengesi a盤› veya fazlas› ise tüm kalemlerin net sonucu ile ilgilidir. Cari ‹fllemler Hesab› a盤› (veya fazlas›) ile resmî rezervler d›fl›ndaki Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› (veya a盤›) dengelendi¤i zaman ödemeler dengesi sa¤lanm›flt›r. Ancak dengesizlik durumunda resmî rezervlerde meydana gelen azal›fl, ödemeler dengesi a盤› ad›n› al›r. Resmî rezervlerde meydana gelen art›fl ise ödemeler dengesi fazlas› olmaktad›r. ‹kiz aç›klar kavram›n› aç›klamak Millî gelir muhasebesine göre; (I-S)+(G-T) = (MX) yaz›labilir. D›fl ticaret a盤›n›n (M-X) veya hizmetlerin ve cari transferlerin eklenmesi ile daha genifl anlamda cari a盤›n giderilmesi için bütçe a盤›n›n (G-T) azaltmas› ve/veya özel tasarruflar›n artt›r›lmas› (S>I) gerekmektedir. Hükûmetin gelirinden fazla harcama yapmas› (bütçe a盤›) ve/veya özel sektörün tasarruflar›ndan daha fazla yat›r›m yapmas›, ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na yol açmaktad›r. Böylece gerek bütçe aç›klar› gerekse tasarruf yetersizli¤i cari a盤› beslemektedir. Bu nedenle bütçe a盤› ile Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na ikiz aç›klar ad› verilmektedir. Tasarruf ve yat›r›m özdeflli¤i aç›s›ndan ve bütçe dengesi aç›s›ndan cari hesap dengesini belirlemek Bir ekonomide yat›r›mlar›n tasarruflar› aflmas› durumunda, bu ülkede ya tasarruf yetersizli¤i oldu¤u ya da büyüme h›z›n›n yüksek oldu¤u düflünülür. Bu durumda bu ülkenin d›flar›dan kaynak girifli ile bu yat›r›mlar› yapabildi¤i; di¤er bir deyiflle yabanc›lar›n tasarruflar›n› ald›¤› anlafl›l›r. Böylece tasarruf-yat›r›m dengesizli¤i ve tasarruf yetersizli¤i cari a盤a yol açm›fl olur. Di¤er taraftan, devletin yer ald›¤› d›fla aç›k bir ekonomide millî gelir dengesi, yat›r›mlar›n, kamu harcamalar›n›n ve ihracat›n, tasarruflara, ver- www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› gilere ve ithalata eflitlenmesi ile sa¤lanmaktad›r. Bu eflitlikte, millî geliri artt›r›c› unsurlar olmalar› nedeniyle yat›r›mlar, kamu harcamalar› ve ihracat ilaveler, millî geliri azalt›c› unsurlar olmalar› nedeniyle tasarruflar, vergiler ve ithalat s›z›nt›lar olarak adland›r›lmaktad›r. Millî gelir eflitli¤i tekrar yaz›ld›¤›nda; D›fl Ticaret A盤› (Özel yat›r›m (hizmetlerin ve cari ve özel transferlerin = + (Bütçe a盤›) tasarruf eklenmesi ile fark›) Cari Aç›k) hâlini almaktad›r. Bu durumda cari a盤›n giderilmesi için; bütçe a盤›n›n (G-T) azalt›lmas› gerekmektedir. N AM A Ç 6 D›fl dengesizliklere yol açan veya onlar› etkileyen geliflmeleri belirlemek Bir ekonomide geniflletici politikalar izlenmesi, h›zl› büyüme sürecine girilmesi, döviz spekülasyonlar›, üretimde verim düflüklü¤ü, ekonomik dalgalanmalar yaflanmas› ve arz floklar›n›n meydana gelmesi gibi faktörler d›fl dengesizliklere yol açan geliflmeler olarak s›ralanabilir. N A M A Ç 7 159 Ödemeler dengesinde otomatik denkleflme mekanizmalar›n› ve d›fl denklefltirme politikalar›n› aç›klamak D›fl ödeme dengesizliklerinin giderilmesi amac›yla otomatik denkleflme mekanizmalar› ve d›fl denklefltirme politikalar› ileri sürülmektedir. Otomatik mekanizmalar hükûmet müdahalesi olmadan otomatik olarak d›fl dengenin sa¤lanabilece¤ini savunurken, d›fl denklefltirme politikalar› harcamalar›n de¤ifltirilmesi veya kayd›r›lmas› ile d›fl dengesizliklerin giderilebilece¤ini ileri sürmektedir. Dalgal› döviz kuru sisteminin d›fl dengeyi otomatik olarak sa¤layaca¤› savunulur. Ayr›ca klasik iktisatç›lar›n alt›n para sistemi koflullar›nda ileri sürdükleri fiyat-para ak›m› mekanizmas›, millî gelir denge mekanizmas› ve parasalc› yaklafl›m d›fl dengenin otomatik olarak sa¤lanaca¤› görüflünü benimser. Buna karfl›l›k sabit kur sisteminde d›fl dengesizli¤in giderilebilmesi için devalüasyon veya revalüasyon kararlar› gerekli oldu¤u için hükûmet müdahalesi zorunlu görülmektedir. Ayr›ca hükûmetler gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasaklar› ve döviz kontrolleri gibi d›fl ticareti k›s›tlayan politikalar izleyerek harcamalar›n yerli mallara kayd›r›lmas›n› sa¤layabildikleri gibi para ve maliye politikalar› ile de toplam harcamalar› etkileyebilmektedirler. www.hedefaof.com 160 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki hesaplardan hangisi ödemeler dengesinde yer alan temel hesaplardan biridir? a. Tek Yanl› Transferler Hesab› b. Gelirler Hesab› c. Sermaye ve Finans Hesab› d. Mal Ticareti Hesab› e. Hizmet Ticareti Hesab› 2. Afla¤›daki hesaplardan hangisi ödemeler dengesinin Sermaye ve Finans Hesab› içinde yer al›r? a. Yabanc› sermaye yat›r›mc›lar›n›n elde ettikleri kârlar b. D›fl borç faiz ödemeleri c. Yabanc› tahvil yat›r›mc›lar›n›n elde ettikleri faiz geliri d. Al›nan d›fl borç tutar› e. Yabanc› hisse senedi yat›r›mc›lar›n›n elde ettikleri kâr pay› 3. Yurt d›fl›nda çal›flan iflçilerin havale ile ülkelerine gönderdikleri dövizler ödemeler dengesinin hangi hesab›na kaydedilir? a. Cari Transferler Hesab› b. Sermaye Hesab› c. Finans Hesab› d. Hizmet Ticareti Hesab› e. Portföy Yat›r›mlar› Hesab› 4. Bir ülkede cari hesap dengesi 30 birim aç›k verirken Resmî Rezerv hareketleri dengesi 10 birim fazla vermektedir. Buna göre Resmî Rezerv d›fl› Sermaye ve Finans Hesab› dengesi ne kadard›r? a. 20 birim aç›k b. 30 birim fazla c. 40 birim aç›k d. 20 birim fazla e. 40 birim fazla 5. Klasik fiyat-para ak›m› görüflüne göre d›fl aç›k durumunda afla¤›daki geliflmelerden hangisi meydana gelmez? a. Ülkede ulusal para arz› artar. b. Ülkeden alt›n ç›k›fl› olur. c. Fiyatlar genel düzeyi düfler. d. ‹hracat artar, ithalat azal›r. e. D›fl denge otomatik olarak sa¤lan›r. 6. Devalüasyonun baflar›l› olabilmesi için afla¤›daki koflullardan hangisi gereklidir? (ex = ihraç mal› d›fl talep esnekli¤ini, em = ithal mal› yurt içi talep esnekli¤ini gösterir) a. ex + em < 1 b. ex + em =0 c. ex + em ≥ 1 d. ex + em ≤ 1 e. ex - em ≥ 1 7. Ulusal tasarruflar›n ulusal yat›r›mlara eflit (I=S) oldu¤u bir ekonomide kamu gelirleri de kamu harcamalar›na eflit (G=T) ise afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Hizmet ticareti a盤› vard›r. b. Resmî rezervler artar. c. Ülkeden sermaye ç›k›fl› olur. d. Cari transferler artar. e. D›fl ticaret dengesi sa¤lan›r. 8. Toplam harcama yaklafl›m›na göre d›fl a盤›n kapat›labilmesi için afla¤›daki durumlardan hangisi gereklidir? a. Bütçe dengesinin fazla vermesi b. Tam istihdam›n sa¤lanmas› c. Ulusal tasarruflar ile ulusal yat›r›mlar›n eflit olmas› d. Ekonomide at›l kaynaklar›n var olmas› e. Para piyasas›n›n dengede olmas› 9. Geniflletici para politikas›n›n izlenmesi durumunda afla¤›daki sonuçlardan hangisine ulafl›lamaz? a. Faiz oran› düfler, yat›r›mlar artar. b. D›fl denge durumu belirsiz olur. c. Millî gelir artar. d. ‹thalat artar. e. Ülkeden sermaye ç›k›fl› olur. 10. Afla¤›daki politikalardan hangisi harcama kayd›r›c› politikalar içinde yer almaz? a. Gümrük tarifeleri b. Kotalar c. Aç›k piyasa ifllemleri d. Döviz kontrolleri e. ‹thalat yasaklar› www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› 161 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. a 4. e 5. a 6. c 7. e 8. d 9. b 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesinin Temel Hesaplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sermaye ve Finans Hesab›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cari ‹fllemler Hesab›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi A盤› ve Fazlas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik D›fl Denklefltirme Politikas›: Fiyat- Para Ak›m› Mekanizmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Kur Sistemi ve Devalüasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tasarruf-Yat›r›m Özdeflli¤i Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi” ve “Bütçe Dengesi Aç›s›ndan Cari Hesap Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplam Harcama Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harcama De¤ifltirici Politikalar ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harcama Kayd›r›c› Politikalar ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yabanc›lar›n Türk hazine bonosu sat›n almalar› durumunda ana para tutar› kadar ülkeye döviz girifli oldu¤u için Sermaye ve Finans Hesab›’na alacak kayd› yap›l›r. Ancak menkul k›ymetlerin faiz veya kâr pay› gibi gelir ödemeleri Cari ‹fllemler Hesab›’n›n gelirler kalemine borç olarak kaydedilir. Görüldü¤ü gibi yabanc› sermayenin ana para olarak ülkeye girifl, ç›k›fl› Sermaye ve Finans Hesab›’nda yer al›rken bu ana paradan elde edilen faiz, kâr gibi gelirler Cari ‹fllemler Hesab›’nda yer al›r. S›ra Sizde 2 D›fl ticaret a盤› sadece mal ticareti sonucunu gösterirken cari aç›k, mal ticaretinin yan› s›ra hizmet ticareti, gelirler ve cari transferler vas›tas›yla oluflan döviz girifl ve ç›k›fl fark›n› ifade eder. Bu nedenle d›fl ticaret a盤› veren bir ekonomide hizmet ticareti hesab›n›n, gelirler hesab›n›n ve/veya cari transferler hesab›n›n fazla vermesi ile Cari ‹fllemler Hesab› art› bakiye verebilir. S›ra Sizde 3 Alt›n sanayide hammadde olarak kullan›lmak üzere ithal edildi¤i zaman Cari ‹fllemler Hesab›’nda mal ticareti kalemine kaydedilir. Ancak alt›n, Merkez Bankas›na rezerv olarak geldi¤inde Resmî Rezervler Hesab›’na yaz›l›r. Görüldü¤ü gibi alt›n hem reel sektörde ara mal niteli¤inde hem de finansal sektörde bir rezerv arac› niteli¤inde yer almaktad›r. S›ra Sizde 4 Ödemeler dengesinde aktif ve pasif kalemleri muhasebe anlam›nda her zaman denktir. Ancak iktisadi aç›dan d›fl aç›k ya da d›fl fazla ifadeleri kullan›lmaktad›r. Cari ‹fllemler Hesab› a盤›, Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› ile tam olarak dengelenemezse resmî rezervler azal›r. Bu rezerv azal›fl›na ödemeler dengesi a盤› ad› verilir. Buna karfl›l›k Cari ‹fllemler Hesab› a盤›, Sermaye ve Finans Hesab› fazlas›ndan daha az gerçekleflmiflse resmî rezervler artar. Bu rezerv art›fl›na d›fl fazla denir. S›ra Sizde 5 Gümrük tarifeleri gibi d›fl ticaret k›s›tlamalar› olan bir ekonomide ithalat bask› alt›nda oldu¤u için d›fl ticaret a盤› da kontrol alt›na al›nm›flt›r. Bu ekonomide gümrük tarifeleri kald›r›ld›¤› zaman ithalat artaca¤› için d›fl aç›klar da artar. Gümrük tarifeleri oldu¤u zaman meydana gelen d›fl a盤a görünür aç›k ad› verilir. Buna karfl›l›k tarifeler kald›r›ld›ktan sonra ortaya ç›kan a盤a potansiyel aç›k denir. Potansiyel aç›k ülkenin gerçek ithalat kapasitesini gösterir. S›ra Sizde 6 Klasik iktisadi görüfl fiyat-para ak›m› mekanizmas› ile d›fl dengenin sa¤lanaca¤›n› savunur. Alt›n para standard›n›n geçerli oldu¤u bu yaklafl›ma göre d›fl aç›k veren bir ülkede d›flar› alt›n ihrac› olur, d›fl ödemeler alt›n ile yap›l›r. Ülkede alt›n arz› azal›nca para arz› da k›s›l›r. Çünkü paran›n yüzde yüz alt›n karfl›l›¤› olmas› gerekir. Para arz› azal›fl› ile fiyatlar genel düzeyi düfler. Klasik miktar kuram› gere¤ince para arz› de¤iflmesi fiyat düzeyini ayn› oranda ve ayn› yönde etkiler. Fiyat düzeyi düflünce ülkenin rekabet gücü artar, ihracat› artar, ithalat› azal›r. Böylece d›fl denge otomatik olarak sa¤lan›r. www.hedefaof.com 162 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S›ra Sizde 7 Keynesyen analize göre d›fl aç›k veren bir ekonomide yurt içi üretim azal›r. Çünkü ithalat› ihracat›ndan fazla olan bir ekonomide yurt içi üretim yerine ithal mallar›n yayg›n olarak kullan›ld›¤› anlafl›l›r. Ayr›ca d›fl aç›k oldu¤u için bu ekonomide yeterince ihrac›n da yap›lamad›¤› anlafl›l›r; gerek ithal ikameci sektörde gerekse ihraç mallar› sektöründe üretim yapmak kazançl› olmamaktad›r. Bu durumda millî gelir düfler, iflsizlik artar, yurt içi talep azal›r. S›ra Sizde 8 Parasalc› görüfle göre d›fl denge otomatik olarak hükûmet müdahalesine gerek kalmadan giderilir. Bu görüfle göre d›fl ödeme dengesizli¤inin nedeni para arz ve talebi aras›ndaki dengesizliktir. E¤er para arz› artt›r›l›rsa bireylerin gelirleri artar, toplam harcamalar› artar. Bir yandan mal ve hizmet, bir yandan menkul k›ymet talebi artar. Bu talep art›fl› sadece yerli varl›klara de¤il, yabanc› varl›klara da yönelik oldu¤u için döviz talebi artar, döviz kuru yükselir. Bu durumda ülkenin rekabet gücü artt›¤› için ihracat artar, ithalat azal›r, d›fl denge sa¤lan›r. S›ra Sizde 9 Devalüasyonun baflar›s› için ithal mal› yurt içi talep esnekli¤i (em) ile ihraç mal› yurt d›fl› talep esnekli¤i (ex) toplamlar› bir’e eflit veya bir’den büyük olmal›d›r. Bu koflula Marshall-Lerner koflulu ad› verilir. Esneklik fiyat de¤iflmesine karfl› gösterilen tepkidir. Devalüasyon sonras›nda döviz cinsinden ucuzlayan ihraç mal›na d›fl talep artarsa ve ulusal para cinsinden daha pahal› olan ithal mal›na yurt içi talep azal›rsa devalüasyon baflar›l› olur. Ancak bir mal›n üretiminde girdi temini konusunda d›flar›ya ba¤›ml›l›k yüksek oldu¤u zaman devalüasyon sonras›nda ithalat k›s›lamaz ve girdilerin daha pahal› ithalat› ile üretim maliyeti artar. Bu durumda mal›n fiyat› yükselir. E¤er bu mal ülke ihracat›nda önemli yer tutan bir mal ise fiyat art›fl› nedeniyle ülkenin d›fl rekabet gücü azal›r. Bu durumda devalüasyon, ülkenin d›fl dengesini olumsuz etkilemifl olur. S›ra Sizde 10 Toplam harcama yaklafl›m›na göre yurt içi talebin toplam üretim hacmi ile karfl›lanmas›, üretim kapasitesinin toplam harcamalar› karfl›lamas› gerekmektedir. Ancak bir ekonomide tam istihdam s›n›r›na gelinmiflse üretim kapasitesini artt›racak at›l kaynak bulunmad›¤› için toplam talep ithal mallar›na kayar. Bu durumda d›fl denge sa¤lanamaz ve üstelik d›fl aç›k daha da artar. Toplam harcama yaklafl›m›nda sadece eksik istihdam koflullar›nda artan talebin yurt içi üretim art›fl› ile karfl›lanmas› ve d›fl aç›klar›n giderilmesi söz konusudur. Bu nedenle bir ülkede sermaye faktörü k›t ise ülke bu faktörde tam istihdam s›n›r›nda oldu¤u için üretimini artt›ramaz ve toplam talebi karfl›layamaz. Bu durumda devalüasyonun olumlu etki yapmas› beklenemez. S›ra Sizde 11 D›fl dengesizlikleri gidermede ithalat›n k›s›lmas› ve ihracat›n artt›r›lmas› yönünde tedbirler al›n›r. Bu tedbirler içinde gümrük tarifeleri, ithalat kotalar›, ithalat yasaklar› gibi döviz talebini düflüren önlemler baflta gelir. Ancak bu araçlar içinde gümrük tarifeleri ithalat› k›smada her zaman baflar›l› de¤ildir. Çünkü söz konusu mala talep oldu¤u sürece gümrük tarifesi yüksek de olsa bu mal ithal edilmeye devam eder. Ancak en etkili araçlar ithalat› kesin s›n›rlayan ithalat yasaklar› ve ithalat kotalar›d›r. Kotaya tabi olan mala yurt içi talep artsa da ithalat kota ile s›n›rl› oldu¤u için ithalat devam edemez. Bu durumda d›fl dengesizli¤i gidermek daha kolay sa¤lanm›fl olur. Ancak günümüzde Dünya Ticaret Örgütü d›fl ticaretin bu tür araçlar ile k›s›tlanmas›na izin vermemekte, ticaretin serbestlefltirilmesi yönünde çal›flmalar yo¤unlaflmaktad›r. S›ra Sizde 12 D›fl aç›klar›n giderilmesinde ithalat›n k›s›tlanmas› kadar ihracat›n teflvik edilmesi de önemlidir. Harcamalar›n ithal mallardan yerli mallara kayd›r›labilmesi için gümrük tarifeleri, ithalat kotalar›, döviz kontrolleri gibi ithalat› k›s›tlay›c› araçlar kullan›l›r. Ancak d›fl aç›klar›n giderilmesinde ithalat› k›s›tlamak yerine daha etkili bir araç olarak ihracat› teflvik politikalar› tercih edilmelidir. ‹hracat›n veya döviz kazand›ran her türlü ifllemin teflviki ile d›fl dengesizliklerin giderilmesinde daha sa¤l›kl› bir yol izlenmifl olur. Böylece temel ara mal ithalini k›s›tlamadan, ülkenin üretim kapasitesini ve büyüme h›z›n› düflürmeden d›fl dengesizlikler giderilmifl olur. www.hedefaof.com 6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleflme Mekanizmalar› 163 Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). International Economics, Boston: Mc Graw-Hill Irwin. Aslan, N. (2010). Makro ‹ktisat, ‹stanbul: ‹kinci Sayfa Yay›nc›l›k. Backus, D. K., Kehoe, P. J., Kydland, F. E. (1994). “Dynamics of the Trade Balance and the Terms of Trade: The J-Curve” American Economic Review, 84 (1), ss: 84-103. Bekaert, G., Hodrick, R. (2012) International Financial Management, New Jersey: Prentice Hall, Second Ed. Berg, H.V. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill Irwin. Carbaugh, R .J. (2000). International Economics, New York: South-Western. Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroeconomics, New York: Academic Press. Freenstra, R. C. (2003). Advanced International Trade: Theory and Evidence, New York: Princeton University Press. Gerber, J. (2005). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Husted, S., Melvin, M. (2007). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Karluk, R. S. (2009). Uluslararas› ‹ktisat, Teori-Politika, Beta: ‹stanbul. Kenen, P. (2008). The International Economy, Cambridge: Cambridge University Press. Krugman, R. P., Obstfeld, M. (2006). International Economics, Theory and Policy, Boston: AddisonWesley. Lane, P. R., Milesi-Ferretti, G. M. (2001). “The External Wealth of Nations: Measures of Foreign Assets and Liabilities for Industrial and Developing Nations”, Journal of International Economics, 55 (2), ss: 263-294. Maldonado, R. M. (1979). “Recording and Classifying Transactions in the Balance of Payments” International Journal of Accounting, 15, Fall, ss: 105-133. Marquez, J. (1990). “Bilateral Trade Elasticities”, Review of Economics and Statistics, 72 (1), ss: 70-77. Pugel, T. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill. Salvatore, D. (2007). International Economics, New York: John Wiley. Seyido¤lu, H. (2009). Uluslararas› ‹ktisat, Teori, Politika ve Uygulama, ‹stanbul: Güzem Can Yay›nlar›, No: 24. http://www.dailymarkets.info/merkez-bankasiodemeler-dengesi-raporu Eriflim tarihi: 30 Nisan 2012. http://www.ekoayrinti.com/news_detailphp Eriflim tarihi:11 Ocak 2012. http://www.stargundem.com/resimler/58000/58 Eriflim tarihi: 28 Nisan 2012. www.hedefaof.com 7 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ktisat politikas› amaçlar›n› ve araçlar›n› tan›mlayabilecek, Mal ve para piyasas› dengesi ile iç ekonomik dengenin nas›l sa¤land›¤›n› belirleyebilecek ‹ç ve d›fl ekonomik dengeyi tan›mlayabilecek Para ve maliye politikalar›n›n iç ve d›fl denge üzerindeki etkilerini belirleyebilecek Sabit ve esnek kur sisteminde para ve maliye politikalar›n›n etkilerini tart›flabilecek Tam sermaye hareketlili¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini aç›klayabilecek S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini belirleyebilecek Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • ‹ç Ekonomik Denge Mal ve Para Piyasas› Dengesi D›fl Ekonomik Denge Maliye Politikas› Para Politikas› Sabit Kur Sistemi • Sterilizasyon Politikas› • Esnek Kur Sistemi • Tam ve S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i • Mundell-Fleming Modeli • ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› www.hedefaof.com • ‹Ç VE DIfi EKONOM‹K DENGEN‹N SA⁄LANMASI • SERMAYE HAREKETL‹L‹⁄‹ VE DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹NE GÖRE ‹KT‹SAT POL‹T‹KALARI: MUNDELLFLEMING MODEL‹ Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› ‹Ç VE DIfi EKONOM‹K DENGEN‹N SA⁄LANMASI ‹ktisat Politikas› Amaçlar› ‹ktisat politikalar›n›n temel amac› iç ve d›fl ekonomik dengenin bir arada sa¤lanabilmesidir. 1929 büyük dünya buhran›ndan itibaren ülkelerin iç denge ile ilgili temel ekonomik amaçlar›, genellikle tam istihdamda ekonomik istikrar› sa¤lamak olmufltur. ‹ç ekonomik denge olarak adland›r›lan bu amac›n iki boyutu bulunmaktad›r: • Ekonomiyi tam istihdama ulaflt›rmak, • Enflasyonu kabul edilebilir bir düzeyde tutmak. D›fl ekonomik denge olarak ifade edilen amaç ise genel olarak ödemeler dengesini sa¤lamakt›r. D›fl denge, cari ifllemler dengesi ile resmî rezervler d›fl› sermaye ve finans hesab›n›n aç›k ya da fazla vermemesi, di¤er bir deyiflle ülkeye gelen döviz tutar› ile ülkeden ç›kan döviz tutar›n›n dengede olmas› durumudur. Hükûmetler ayr›ca; finansal istikrar, sürdürülebilir kalk›nma, yüksek büyüme h›z› ve adil gelir da¤›l›m› gibi iç ve d›fl ekonomik dengeye ulaflmay› destekleyen veya güçlefltiren, önceli¤i ülkeden ülkeye de¤iflen di¤er ekonomik hedefler de belirleyebilmektedirler. D›fla kapal› ekonomilerde politikalar ülkelerin kendi tercihlerine ve önceliklerine göre belirlenirken d›fla aç›k ekonomilerde ve küreselleflme çerçevesinde d›fl dünyadaki geliflmeler bu tercihleri ve öncelikleri etkilemekte, ulusal ve uluslararas› ekonomi politikalar›n›n birlikte de¤erlendirilmesini gerekli olmaktad›r. ‹ktisat Politikas› Araçlar› Ekonomide iç ve d›fl ekonomik dengenin birlikte sa¤lanmas› durumu aç›k ekonomide genel denge olarak ifade edilmektedir. Genel dengeyi oluflturan politikalar; • harcama kayd›r›c› politikalar • harcamalar de¤ifltirici politikalar olarak ayr›lmaktad›r. Harcama kayd›r›c› politikalar; toplam talebin yerli ve ithal mallar aras›nda kayd›r›lmas›n› sa¤layan gümrük tarifeleri, kotalar, döviz kontrolleri, devalüasyon, revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› ya da vergileri fleklinde do¤rudan www.hedefaof.com ‹ktisat politikas› amaçlar›: ‹ktisat politikas›n›n temel amac› iç ve d›fl ekonomik dengenin sa¤lanmas›d›r. Genel denge: Ekonomide iç ve d›fl ekonomik dengenin birlikte sa¤lanmas› durumudur. Genel denge politikalar›: Genel denge politikalar›, harcama kayd›r›c› ve harcama de¤ifltirici politikalar olarak ayr›l›r. Harcama kayd›r›c› politikalar: Toplam talebin yerli ve ithal mallar aras›nda kayd›r›lmas›n› sa¤layan politikalard›r. Harcama de¤ifltirici politikalar: Toplam talebin hacmini etkileyen para ve maliye politikalar›d›r. 166 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Para politikas› araçlar›: Genel olarak aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oranlar›d›r. Maliye politikas› araçlar›: Genel olarak kamu harcamalar› ve vergileri kapsar. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M d›fl aç›klar üzerinde etkili olan politika araçlar›d›r. Harcama de¤ifltirici politikalar ise toplam talebi artt›ran veya azaltan para ve maliye politikalar›d›r. Merkez bankas› taraf›ndan yürütülen para politikas› genel olarak aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oran› araçlar›n› içerir. Merkez bankas›n›n devlet iç borçlanma senetlerini sat›n almas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› ve reeskont oranlar›n› düflürmesi geniflletici para politikas› olmaktad›r. Aksine piyasaya devlet iç borçlanma senetlerini satarak likiditeyi daraltmas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› ve reeskont oranlar›n› yükseltmesi ise daralt›c› para politikas›d›r. Hazine taraf›ndan yürütülen maliye politikas› araçlar› da genel olarak hükûmet harcamalar›, transfer harcamalar› ve vergileri kapsar. Hükûmet harcamalar›n›n ve transfer harcamalar›n›n artt›r›lmas› ve vergilerin düflürülmesi geniflletici maliye politikas› olmaktad›r. Aksine harcamalar›n k›s›lmas› ve vergilerin yükseltilmesi daralt›c› maliye politikas›d›r. Bir ekonomide para ve maliye politikas› araçlar›n›n kullan›lmas› ile iç ve d›fl denge etkilenir. Likidite bollu¤u toplam talebin artt›¤› ve bu nedenle enflasyonist sürecin yaflanSIRA nedeniyle S‹ZDE d›¤› bir ekonomide otoriteler hangi araçlar›, ne yönde kullanma imkân›na sahiptir? D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ç Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas› ‹ç denge: Mal ve para piyasas›n›n S O R Ubirlikte dengede olmas›d›r. ‹ K K A Tdengesi: MalDpiyasas› Toplam mal ve hizmet talebinin, toplam mal ve hizmet SIRA arz›na S‹ZDEeflit olmas› durumudur. Bir ekonomide iç denge, tam istihdam durumunda ekonomik istikrar›n sa¤lanmaS O R mal U ve para piyasas›n›n dengede olmas›n›, bu piyasalarda arz ve s›d›r. Bu durum talep dengesizliklerinin bulunmamas›n› gerektirmektedir. Mal piyasas› toplam harcamalar›n yurt içi üretim ile karfl›lanabilmesi, D ‹ K Kdengesi, AT toplam talebin toplam arza eflit olmas› durumudur. Para piyasas› dengesi ise para arz ve talebinin dengede olmas›, böylece mali varl›k piyasas›nda (para, tahvil, hisSIRA S‹ZDE se senedi piyasas› gibi) dengesizli¤in bulunmamas› anlam›ndad›r. N N Para piyasas› dengesi: Toplam para talebinin AMAÇLARIMIZ toplam para arz›na eflit olmas› durumudur. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ‹ç DengeAMAÇLARIMIZ ve Mal Piyasas› Makro iktisadi analizde mal piyasas› dengesi IS e¤risi (yat›r›m-tasarruf e¤risi) yard›m› ile incelenir. IS e¤risi, faiz oran› (i) ile üretim düzeyi (Y) aras›ndaki ters oranK noktalar›n ‹ T A P t›y› gösteren geometrik yeridir. Bu e¤ri üzerindeki her noktada tasarruflar (S) yat›r›mlara (I) eflit olmaktad›r. Tasarruf-yat›r›m eflitli¤i ekonomide mal piyasas›n›n dengede oldu¤unu gösterir. Faiz oran›n›n düfltü¤ü bir ekonomide canlanLEV‹ZYON ma görülürT Eve yat›r›mlar artar. Yat›r›m art›fl› bir ekonominin itici gücü olarak üretimi ve millî geliri artt›r›r. Böylece IS e¤risi üzerinde daha düflük faiz ve daha yüksek has›la düzeyini gösteren yeni bir denge noktas›na geçilmektedir. i↓ ‹NTERNET I↑ Y↑ Görüldü¤ü gibi faiz oran› ile reel üretim (ve millî gelir) aras›nda yat›r›mlar araM A K Abir L E ters orant› söz konusu olmaktad›r. c›l›¤› ile kurulan www.hedefaof.com 167 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› fiekil 7.1 IS e¤risi baz› nedenlerle sa¤a veya sola kaymakta ve bu durumda iç denge de¤iflmektedir. IS e¤rii IS E¤risi sinin konumunu de¤ifltiren nedenler afla¤›da yer almaktad›r: 1. Ekonomide toplam harcamalar› etkileyen otonom harcamalar›n artmas› ile IS e¤risi sa¤a, azalmas› ile sola kaymaktad›r. Otonom i0 A harcamalar millî gelirden ba¤›ms›z olarak yap›lan tüketim, yat›r›m, kamu harcamalar› ve i1 B ihracattan oluflur. Bu kalemlerde meydan geIS len bir art›fl IS e¤risini sa¤a, azal›fl ise sola kayd›rmaktad›r. Y Y0 Y1 2. Ekonomide millî geliri azalt›c› rol oynayan ve millî gelirden bir s›z›nt› niteli¤inde olan kalemler de IS e¤risinin konumunu etkiler. Bu kaIS e¤risi: IS e¤risi mal lemler gelirden ba¤›ms›z yap›lan tasarruf, vergi ve ithalatt›r. Bu kalemler art- piyasas› dengesini gösteren t›¤› zaman millî gelir azal›r ve IS e¤risi sola kayar. Aksine tasarruf, vergi ve yat›r›m-tasarruf e¤risidir. ithalat kalemlerinde meydana gelen bir azalma ile millî gelir artar ve IS e¤- IS e¤risi e¤imi: IS e¤risi e¤imi millî gelir ve faiz risi sa¤a kayar. oran›na ba¤l›d›r. Yat›r›m 3. Yat›r›mlar› artt›racak her türlü teflvikler ve olumlu idari düzenlemeler ile IS arac›l›¤›yla kurulan millî gelir ve faiz oran› aras›ndaki e¤risi sa¤a kayar. ters orant›dan dolay› e¤ri 4. Yat›r›mc›lar› döviz kuru ve faiz riskinden koruyan finansal türev araçlar›n negatif e¤imlidir. geliflmesi ile ekonomide kur ve faiz belirsizlikleri ortadan kalkar ve yat›r›m- IS e¤risi konumu: IS e¤risi millî geliri artt›ran harcama lar artar. Bu durumda IS e¤risi sa¤a kayar. ‹ç Denge ve Para Piyasas› Makroekonomik analizde para piyasas› dengesi, para arz ve talebi dengesini ifade eden LM e¤risi ile incelenir. LM e¤risindeki L sembolü likidite tercihi kavram›n› ifade etmektedir. Likidite tercihi, para talebi anlam›nda olup Keynesyen makro analizde kullan›lan bir kavramd›r. M sembolü ise merkez bankas› taraf›ndan belirlenen para arz› miktar›n› ifade etmektedir. Böylece LM e¤risi para arz› ve talebi e¤risi olmaktad›r. LM e¤risi faiz oran› ile üretim (millî gelir) aras›ndaki do¤ru orant›y› gösteren noktalar›n geometrik yeridir. Bu e¤ri üzerindeki her noktada para arz› (M) para talebine (Md=L= likidite tercihine) eflittir. Üretimin ve millî gelirin (Y) artt›¤› bir ekonomide bireyler günlük ifllemlerini yerine getirmek amac›yla yanlar›nda daha fazla para bulundururlar, para taleplerini artt›r›rlar. Di¤er bir deyiflle ifllem güdüsü ile para talebi artar. Para talebinin i artmas›, ekonomide likidite darl›¤›n› ifade eder ve faiz oran›n›n yükselmesine yol açar. Y↑ Md =L↑ i↑ kalemlerinin art›fl› ile sa¤a kayar, millî geliri azaltan harcama kalemlerinin art›fl› ile sola kayar. LM e¤risi: LM e¤risi para piyasas›nda para arz ve talebi dengesini gösteren e¤ridir. LM e¤risi e¤imi: LM e¤risi e¤imi millî gelir ile faiz oran› iliflkisine ba¤l›d›r. Millî gelir ve faiz oran› aras›nda para talebi arac›l›¤›yla kurulan do¤ru orant› nedeniyle LM e¤risi pozitif e¤imli olur. fiekil 7.2 LM E¤risi LM Para piyasas›nda millî gelir ve faiz oran› aras›nda para talebi arac›l›¤› ile kurulan bir do¤ru orant› bulunmaktad›r. fiekil 7.2.’de pozitif e¤imli LM e¤risi yer almaktad›r. Görüldü¤ü gibi millî gelir artt›r›ld›kça faiz oran› da yükselmekte ve A noktas›ndan B noktas›na geçilmektedir. (Faiz oran› art›fl›n›n nedeni olan para talebi art›fl› fiekil’de görülmemektedir). www.hedefaof.com B i1 i0 A Y0 Y1 Y 168 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› LM e¤risi konumu: LM e¤risi reel para arz› art›fl› ile sa¤a, reel para arz› azal›fl› ile sola kayar. LM e¤risi de baz› nedenlerle sa¤a veya sola kaymakta ve bu durumda ekonomide mevcut para piyasas› dengesi de¤iflmektedir. LM e¤risi flu nedenlerle sa¤a veya sola kaymaktad›r: 1. Fiyatlar genel düzeyi sabitken para arz› de¤iflmesi ile LM e¤risi kayar. Para arz› art›nca LM e¤risi sa¤a, para arz› azal›nca LM e¤risi sola kayar. 2. Para arz› sabitken fiyatlar genel düzeyi de¤iflmesi ile de LM e¤risi kayar. Fiyatlar genel düzeyi düflünce reel para arz› (M/P) artar, LM e¤risi sa¤a kayar. Fiyatlar genel düzeyi art›nca reel para arz› (M/P) azal›r, LM e¤risi sola kayar. 3. Fiyatlar genel düzeyi ve para arz› sabitken para talebi de¤iflti¤i zaman da para arz ve talebi dengesi de¤iflir. Para talebi azal›nca para arz› artar, LM e¤risi sa¤a kayar. SIRA S‹ZDE S‹ZDE ‹ç dengenin SIRA belirlenmesinde en önemli de¤iflken hangisidir? Bu de¤iflken iç dengeyi sa¤lamada nas›l bir rol oynar? 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Kapal› ekonomide denge: Kapal› ekonomide denge mal piyasas› S O R(ISUe¤risi) ile para piyasas›n›n (LM e¤risi) birlikte dengeye gelmesi ile sa¤lan›r. D‹KKAT fiekil 7.3 SIRA S‹ZDE S O R U D›fla kapal› bir ekonomide iç denge, mal ve para piyasas› dengesi ile sa¤lanmaktad›r. Bu nedenle mal piyasas› dengesini gösteren IS e¤risi ile para piyasas› dengeK K Ae¤risi T sini gösterenD ‹LM dengeye geldi¤inde kapal› ekonomide genel dengeye ulafl›lm›fl olur. Bu denge durumu fiekil 7.3.’te görülmektedir. SIRA S‹ZDE fiekil 7.3.’te E0 denge noktas› IS e¤LM risi üzerinde oldu¤u için ekonomide taAMAÇLARIMIZ sarruflar›n yat›r›mlara eflit oldu¤unu ifade etmektedir. E0 noktas› ayn› zamanda LM e¤risi üzerinde bulunmaktad›r. K E‹ T A P 0 Bu nedenle bu noktada ekonomide para arz ve talebinin de dengede oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Böylece E0 denge nokTELEV‹ZYON tas›nda mal ve para piyasas› dengesi sa¤lanm›fl, tam istihdam has›la düzeyiIS ne (Yf) ulafl›lm›flt›r. Bu denge ancak iz‹NTERNET Y lenecek para veya maliye politikalar› Yf ile de¤ifltirilebilmektedir. N N i Kapal› Ekonomide Genel Denge AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fla Kapal› Ekonomide Genel Denge: Mal ve Para Piyasas› Dengesi K ‹ T A P i0 TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE BP e¤risi: Faiz oran› ile millî gelir aras›ndaki iliflkiyi gösteren, pozitif e¤imli, yatay veya negatif e¤imli olabilen d›fl denge do¤rusudur. D›fl dengenin sa¤lanmas›: Cari ‹fllemler Hesab› ile resmî rezervler d›fl› Sermaye ve Finans Hesab›’n›n dengeye gelmesi, böylece ülkeye gelen ve giden döviz tutar›n›n dengelenmesidir. MAKALE D›fl Dengenin Sa¤lanmas› Bir ekonomide d›fl dengenin sa¤lanmas› ödemeler dengesi a盤›n›n olmamas› durumudur. Yabanc›larla yap›lan ekonomik ifllemler sonucunda ülkeye gelen ve ülkeden ç›kan döviz miktar› birbirine eflitse d›fl denge sa¤lanm›fl demektir. Ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› ile resmî rezervler d›fl› Sermaye ve Finans Hesab› dengesizlikleri birbirini dengeledi¤i zaman d›fl denge sa¤lanmaktad›r. Bu durum d›fl denge e¤risi ad›n› alan ve BP e¤risi (ödemeler dengesi = balance of payments) olarak ifade edilen bir e¤ri yard›m›yla incelenir. BP e¤risi döviz kuru veri iken bir ülkede faiz oran› ile reel üretim (has›la) düzeyi aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaktad›r. www.hedefaof.com 169 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› Farkl› Sermaye Hareketlerine Göre D›fl Denge Ülkede sermaye hareketlerinin serbest olup olmamas› durumuna göre BP e¤risinin e¤imi de¤iflmektedir. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda BP e¤risi dikey eksene paralel bir do¤ru olurken s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda pozitif e¤imli ve tam sermaye hareketlili¤i durumunda ise yatay bir do¤ru fleklinde olmaktad›r. Afla¤›da fiekil 7.4.’te farkl› sermaye hareketlili¤ine göre BP e¤risinin e¤iminin nas›l de¤iflti¤i görülmektedir. fiekil’in (A) Paneli’nde görülen dikey BP e¤risi, ülkede sermaye hareketlerinin yasal düzenlemelerle yasakland›¤›n›, faiz oran› ne olursa olsun ülkeye sermaye girifli veya ülkeden sermaye ç›k›fl› olamayaca¤›n› ifade etmektedir. Böylece ülkede finansal ifllemler ve faiz oran› dünya finans piyasalar›ndan soyutlanm›fl olmaktad›r. Dikey BP e¤risinde e¤rinin solunda yer alan her nokta d›fl fazlay› gösterirken sa¤›nda yer alan her nokta da d›fl a盤› gösterir. Çünkü A noktas›nda Y düzeyi d›fl dengeyi gösteren Y0 düzeyine göre daha düflüktür. Bu durumda ithalat azal›r ve d›fl ticaret fazlas› oluflur. BP e¤risinin sa¤›nda yer alan B noktas›nda ise Y düzeyi denge millî gelir düzeyinden daha fazla oldu¤u için ithalat artar ve d›fl ticaret a盤› oluflur. Kapal› ekonomi dengesi ne zaman ve ne yönde de¤iflebilir? Bu de¤iflim hangi sorunlara yol SIRA S‹ZDE açar? D Ü fi Ü N E L ‹ M BP i i S O R U BP •A •B D›fl Fazla D›fl Fazla • E D›fl Aç›k D›fl Aç›k •A D‹KKAT i0 AMAÇLARIMIZ Y0 (A) Paneli Tam Sermaye Hareketsizli¤i Y Y SIRA S‹ZDE Farkl› Sermaye Hareketlili¤i S O R U Durumunda BP E¤risi D›fl Fazla •B SIRA S‹ZDE 3 Ü fi Ü N E L ‹ M fiekil D7.4 i •A BP e¤risi e¤imi: BP e¤risi tam sermaye hareketlili¤i durumunda yatay eksene paralel, s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda pozitif e¤imli, tam sermaye hareketsizli¤i durumunda ise dikey eksene paralel olur. N N •B D›fl Aç›k D‹KKAT SIRA S‹ZDE BP AMAÇLARIMIZ Y K ‹ T A P K ‹ T A P (B) Paneli (C) Paneli S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i Tam Sermaye Hareketlili¤i TELEV‹ZYON Ülkede yasal düzenlemeler sermaye hareketlerine k›smen izin vermekte ise BP e¤risi fiekil 7.4.’ün (B) Paneli’nde görüldü¤ü gibi pozitif e¤imli olmaktad›r. Bu durumda sermaye girifl ç›k›fllar› vergi, stopaj kesintisi gibi baz› yasal ‹ N T E Rdüzenlemelerle NET k›smen engellenmekte, bu nedenle sermaye hareketleri faiz oran›na karfl› s›n›rl› ölçüde duyarl› olmaktad›r. BP e¤risi üzerindeki her noktada d›fl denge sa¤lanm›flt›r. M A K A L EE noktas›n›n E¤rinin alt›nda yer alan B noktas›nda has›la düzeyi e¤ri üzerindeki gösterdi¤i has›la düzeyine göre daha fazlad›r. Bu durumda ithalat artar ve d›fl ticaret a盤› oluflur. Ayr›ca B noktas›nda faiz oran› A noktas›n›n gösterdi¤i faiz oran›na göre daha düflüktür. Bu durumda ülkeden sermaye ç›k›fl› olur. Ekonomide bir yandan ithalat art›fl› ile oluflan d›fl ticaret a盤›, di¤er yandan sermaye ç›k›fl› ile olu- www.hedefaof.com TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 170 BP e¤risinde d›fl aç›k ve d›fl fazla durumu: BP e¤risinin alt›nda kalan her nokta d›fl aç›k durumunu gösterirken üzerinde yer alan her nokta d›fl fazla durumunu gösterir. D›fla aç›k ekonomide genel denge: ‹ç ve d›fl dengenin ayn› anda sa¤lanmas›; böylece mal piyasas›, para piyasas› ve ödemeler dengesi dengesizli¤inin bulunmamas› durumudur. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› flan sermaye hesab› a盤› genel bir d›fl aç›k durumunu ifade etmektedir. Bu nedenle BP e¤risi alt›nda yer alan her noktada d›fl aç›k vard›r. Öte yandan e¤rinin sol üstünde yer alan A noktas›nda has›la düzeyi B noktas›na göre daha azd›r. Bu durumda ithalat azal›r, d›fl ticaret fazlas› oluflur. Ayr›ca A noktas›nda faiz oran› B noktas› faiz oran›na göre daha yüksektir; bu nedenle sermaye girifli olur. Böylece bir yandan d›fl ticaret fazlas›, di¤er yandan sermaye hesab› fazlas› ile ekonomide genel bir d›fl fazla oluflur. Sermaye hareketlerinin tamamen serbest oldu¤u durumda ise BP e¤risi fiekil 7.4.’ün (C) Paneli’nde görüldü¤ü gibi yatay eksene paralel olmaktad›r. Bu durumda sermaye girifl ve ç›k›fl›na herhangi bir engel bulunmamakta, sermaye faiz getirisinin yüksek oldu¤u ülkeye serbestçe gidebilmektedir. Tam sermaye hareketlili¤i sonucunda finansal piyasalar aras›nda faiz oran› fark› ortadan kalkmaktad›r. Faiz oran› yüksek olan piyasaya sermaye fonlar› girifli ile sermaye arz› artmakta ve faiz oran› düflmektedir. Faiz oran› düflük oldu¤u için sermaye ç›k›fl›n›n yafland›¤› piyasada ise sermaye arz› azalmakta ve faiz oran› yükselmektedir. Böylece sermaye hareketlerinin serbestli¤i sayesinde uluslararas› finansal piyasalar aras›nda faiz oranlar› eflitlenmekte, bu durumda ulusal ve uluslararas› menkul k›ymetler aras›nda tam ikame mümkün olmaktad›r. Tam sermaye hareketlili¤i durumunda yatay BP e¤risinin alt›ndaki her nokta d›fl a盤› gösterirken üzerindeki her nokta d›fl fazlay› göstermektedir. BP e¤risinin alt›nda yer alan her nokta, Y düzeyi sabitken daha düflük faiz oran›na karfl›l›k gelmektedir. Bu durumda ülkeden sermaye ç›k›fl› olmaktad›r. BP e¤risinin üzerinde ise Y düzeyi ayn› iken faiz oran› daha yüksek olmakta, böylece sermaye girifli gerçekleflmektedir. BP e¤risinin e¤imi d›fl dengeyi etkileyen unsurlar›n önemine göre de¤iflmektedir. Bilindi¤i gibi d›fl ticaret ve sermaye hareketleri d›fl dengeyi etkileyen iki temel kalemdir. Bu nedenle BP e¤risi e¤imi; • marjinal ithal e¤ilimine (d›fl ticaret ve ithalat aç›s›ndan) ve • ülkeleraras› sermaye hareketlerinin faiz oran›na duyarl›l›¤›na (sermaye hareketleri aç›s›ndan) ba¤l› olmaktad›r. Marjinal ithal e¤ilimi gelirde oluflan bir birimlik art›fl›n ithalat üzerinde oluflturdu¤u art›flt›r. ‹thalat e¤ilimi yüksek olan bir ülkeye ait d›fl denge do¤rusu e¤imi fazlad›r, BP e¤risi dikeye yak›nd›r. Bu ülkede gelir artt›kça ithalat daha h›zl› artaca¤› için faizin d›fl dengeyi sa¤lama rolü önemini kaybetmektedir. BP e¤risi dikeylefltikçe önceden BP e¤risi üzerinde bulunan ve d›fl dengeyi ifade eden noktalar art›k BP e¤risi alt›nda kald›¤› için d›fl aç›k durumunu gösterir. Öte yandan sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› da BP e¤risi e¤imini etkilemektedir. Bu duyarl›l›k artt›kça BP e¤risi yat›klaflmakta, yurt içi ve dünya faiz oran› eflitlenmektedir. D›fla Aç›k Ekonomide Genel Denge: ‹ç ve D›fl Denge D›fla aç›k ekonomide genel denge, iç ve d›fl dengenin efl anl› olarak birlikte sa¤lanmas› durumudur. Bu durum mal ve para piyasas›n›n dengede olmas›n›n yan› s›ra d›fl aç›k sorununun da olmad›¤› ideal bir dengeyi ifade etmektedir. fiekil 7.5.’te aç›k ekonomi dengesi yer almaktad›r. www.hedefaof.com 171 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› fiekil 7.5.’te E0 noktas›nda IS, LM ve BP e¤rilerinin kesiflti¤i görülmektedir. Bu nokta hem IS, hem LM hem de d›fl dengeyi gösteren BP e¤risi üzerinde yer ald›¤› için aç›k ekonomi genel dengesini ifade etmektedir. Bu denge ile ulafl›lan Yf has›la düzeyi de hem tam istihdam›n sa¤land›¤› hem de d›fl dengenin sa¤land›¤› has›la düzeyidir. Bu has›la düzeyi ve genel denge bir yandan yurt içinde izlenecek para ve maliye politikalar› ile bir yandan da d›fl dünya ile yürütülen d›fl ticaret dengesinin ve sermaye hareketlerinin de¤iflmesi ile de¤iflmektedir. fiekil 7.5 i LM i0 E0 BP IS Y Yf Sermaye hareketlerinde küreselleflmenin giderek artt›¤› bir dünya ekonomisinde d›fl denSIRA S‹ZDE ge do¤rusunun e¤imi nas›l olur? Neden? Aç›k Ekonomide Para ve Maliye Politikalar› Aç›k Ekonomide Genel Denge 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fla aç›k bir ekonomide izlenecek ekonomi politikalar›, kapal› ekonomi durumuna göre daha genifl etkiler oluflturmakta, iç ekonomik göstergelerin S O R U yan› s›ra d›fl ekonomik göstergeleri de etkilemektedir. fiimdi para ve maliye politikalar›n› aç›k ekonomi için ele alal›m. D‹KKAT Para politikas› araçlar› geniflletici yönde kullan›ld›¤› zaman öncelikle k›sa dönemde faiz oran›n› düflürür. Düflük faiz oran› ekonomide iki yönlü etki yapar. Bir SIRAart›fl›na S‹ZDE yol açar. yandan yat›r›mlar› teflvik ederek millî geliri artt›r›r; bu da ithalat Di¤er yandan ülkeden sermaye ç›k›fl›na yol açar. Bu nedenle ödemeler dengesinin artan ithalat nedeniyle d›fl ticareti ve daha genel olarak Cari ‹fllemler Hesab› aç›k AMAÇLARIMIZ verir. Öte yandan ülkeden ç›kan sermaye nedeniyle de Sermaye Hesab› aç›k verir. Buna göre, geniflletici para politikas› her zaman d›fl a盤a yol açar. Aç›k ekonomide para politikas›: Aç›k ekonomide S O R U geniflletici para politikas› izlenirse millî gelir art›fl› ile ithalat artar, faiz oran› D ‹ Ksermaye KAT düflüflü ile ülkeden ç›k›fl› yaflan›r ve sonuçta d›fl aç›k oluflur. N N K ‹ T A P Para arz› ↑ Faiz oran› ↓ Yat›r›mlar ↑ Millî Gelir ↑ ‹thalat ↑ (D›fl Ticaret A盤›) → Ülkeden Sermaye Ç›k›fl› ↑ (Sermaye Hesab› A盤›) TELEV‹ZYON Para politikas›n›n daralt›c› yönde kullan›lmas› ile de ters yönlü olarak d›fl fazla meydana gelecektir. S›k› para politikas› araçlar› ile faiz oran› yükselir, yat›r›mlar azal›r, millî gelir ve ithalat azal›r. Yüksek faiz nedeniyle ülkeye sermaye girifli olur ‹ N T E R Niyileflir. ET ve ödemeler dengesinin hem cari dengesi hem de sermaye dengesi Öte yandan maliye politikas› araçlar› geniflletici yönde kullan›ld›¤› zaman ilk olarak ülkede millî gelir art›fl› ve onun teflvik etti¤i ithalat art›fl› görülür. Ayr›ca milM A Kartt›r›rlar. ALE lî gelir art›fl› nedeniyle ülkede ekonomik kesimler para taleplerini Bu para talebi günlük ifllemlerin yürütülmesi için ekonomik kesimlerin yanlar›nda daha fazla para bulundurmalar›d›r. Para talebi art›fl› ile faiz oran› yükselir ve ülkeye sermaye girifli olur. Görüldü¤ü gibi geniflletici para politikas› etkisiyle d›fl denge üzerinde iki ters yönlü etki meydana gelmektedir. Etkilerden biri millî gelir ve ithalat art›fl› ile Cari ‹fllemler Hesab› a盤›, di¤eri faiz art›fl› ve sermaye girifli ile Sermaye Hesab› fazlas› oluflmas›d›r. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 172 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kamu Harcamas› ↑ Millî Gelir ↑ ‹thalat ↑ (D›fl Ticaret A盤›) → Para Talebi ↑ Faiz oran› ↑ Sermaye Girifli ↑ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Geniflletici maliye politikas› ile oluflan bu iki ters yönlü etkiden hangisi daha güçlü ise d›fl denge o yönde de¤iflecektir. Ülkede ithalat e¤ilimi çok yüksek ise d›fl D Ü fi Ü N E L ‹ M aç›k oluflur; sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› yüksekse faiz art›fl› ile ülkeye giren sermayede art›fl yaflan›r ve d›fl fazla meydana gelir. Daralt›c› maliye politikaO R U s› izlenmesi Sdurumunda da bu sürecin tersi durum ortaya ç›kacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ (Sermaye Hesab› Fazlas›) Geniflletici para her zaman d›fl a盤a yol açar. Ekonomideki parasal geniflleme D ‹ K politikas› KAT ile bir yandan ithalat artarken bir yandan faiz oranlar›ndaki düflüfl ile sermaye ç›k›fl› yaflan›r. Sonuç kesin olarak d›fl aç›kt›r. Aksine daralt›c› para politikas›n›n sonucu da her zaSIRA S‹ZDE man d›fl fazla yönündedir. Buna karfl›l›k maliye politikas› ile ilgili olarak kesin bir sonuç söylenememektedir. Çünkü geniflletici maliye politikas› ile ekonomide oluflan geniflleme ithalat art›fl›n› teflvik ederek d›fl ticaret a盤›na yol açar. Ancak kamu kesimi mali geniflleAMAÇLARIMIZ mesi, faiz oranlar› üzerinde yukar› do¤ru bir bask› oluflturur ve böylece sermaye giriflini teflvik eder. E¤er ülkede marjinal ithal e¤ilimi yüksekse d›fl ticaret a盤› önemli olur. Ser‹ T A P mayenin faizK farkl›l›¤›na karfl› duyarl›l›¤›n›n yüksek olmas› -bir birim faiz oran› art›fl› karfl›s›nda ülkeye yo¤un sermaye girifli yaflanmas›-durumunda ise d›fl aç›k kalmaz, d›fl fazla ile karfl›lafl›l›r. ‹ç denge oluflumu ile ilgili bu iki politikan›n etkileri aras›ndaki fark gözTELEV‹ZYON den kaç›r›lmamal›d›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Aç›k ekonomide maliye politikas›: Aç›k ekonomide ‹NTERNET maliye politikas›n›n d›fl dengeye etkisi belirsizdir. Geniflletici maliye politikas› ile millî gelir art›nca ithalat M A Kfaiz A L yükselifli E artar, ile ülkeye sermaye girifli olur. Ters yönlü bu iki etki nedeniyle d›fl denge üzerindeki etki belirsiz olur. Sabit döviz kuru sistemi: Sabit kur sisteminde d›fl aç›k veya d›fl fazla durumunda döviz kurunun de¤iflmesine izin verilmez; merkez bankas› döviz kurunu de¤ifltirmemek için piyasaya müdahale eder. Sabit döviz kuru sistemi ve d›fl dengesizlik: D›fl aç›k veren bir ekonomide merkez bankas› piyasaya döviz sat›fl› yaparak döviz talebini karfl›lar, ulusal para arz› k›s›l›r, LM e¤risi sola kayar. Aç›k Ekonomide Döviz Kuru Sistemleri Para ve maliye politikalar› sonucunda meydana gelen d›fl aç›k veya d›fl fazla kar‹NTERNET fl›s›nda etkilenecek göstergeler döviz kuru sistemlerine göre de¤iflecektir. fiimdi sabit ve esnek döviz kuru sistemlerine göre ekonomide d›fl dengesizliklere karfl› nas›l tepkiler oluflaca¤›n› inceleyelim. MAKALE Sabit Döviz Kuru Sistemi Öncelikle ekonomide sabit döviz kuru sisteminin izlendi¤ini ve geniflletici para ya da maliye politikas› ile d›fl a盤›n olufltu¤unu varsayal›m. D›fl aç›k olan bir ekonomide bir yandan ithalat art›fl›, bir yandan ülke d›fl›na sermaye ç›k›fl› olmas› nedeniyle döviz talebi artar, döviz talebi döviz arz›n› aflar. Bu durum döviz kuru üzerinde yukar› do¤ru bir bask› oluflturur. Sabit kur sisteminde döviz kuru üzerinde artma yönünde bir bask› olufltu¤unda merkez bankas› döviz sat›fl› yaparak piyasaya müdahale eder; böylece artan döviz talebini karfl›lam›fl olur. Döviz sat›fl› ulusal para karfl›l›¤›nda yap›ld›¤› için ekonomide ulusal para arz› azal›r. Bu durum para piyasas› dengesini ifade eden LM e¤risinin sola kaymas› ile gösterilir. Demek ki sabit döviz kuru sisteminde döviz piyasas›na müdahaleye para piyasas› tepki vermektedir. fiekil 7.5’de LM e¤risinin sola kaymas› ile millî gelirin azalaca¤› ve faiz oran›n›n yükselece¤i görülmektedir. Böylece ithalat azalmakta, sermaye ç›k›fl› durmakta ve d›fl aç›k giderilmektedir. Ancak millî gelirdeki azalma bir yandan da istihdam›n, üretimin, yat›r›m›n azalmas› anlam›na geldi¤i için ekonomide iç dengenin bozuldu¤u dikkati çekmektedir. Görüldü¤ü gibi sabit döviz kuru sisteminde d›fl dengenin sa¤lanmas› ancak iç dengenin kötüleflmesi sonucunda mümkün olmaktad›r. www.hedefaof.com 173 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankas›n›n d›fl dengenin sa¤lanmas› u¤runa iç dengenin bozulmas›na izin vermesi pasif politika olmaktad›r. Ancak merkez bankas›n›n elinde bu kötüleflmeyi önleyecek araçlar› bulunmaktad›r. E¤er merkez bankas› iç ekonomide millî gelirin, üretimin ve istihdam›n azalmas›n› istemiyorsa ulusal para arz›n›n azalmas›na izin vermeyecek flekilde aktif politika izleyebilir ve bu amaçla aç›k piyasa ifllemlerini kullanabilir. Merkez bankas› piyasaya döviz sürerken efl anl› olarak aç›k piyasa ifllemleri ile al›m yaparsa para arz›n›n azalmas›n› önlemifl olur. Aç›k piyasa ifllemleri ile al›m yap›lmas›, devlet tahvili, hazine bonosu fleklindeki devlet iç borçlanma senetlerinin (D‹BS) merkez bankas› taraf›ndan piyasadan sat›n al›nmas› ve böylece para arz›n›n artt›r›lmas›d›r. Merkez bankas›n›n piyasaya döviz sürerken efl anl› olarak D‹BS sat›n almas› sayesinde ulusal para arz›n›n de¤iflmemesine sterilizasyon politikas› ad› verilmektedir. Sabit döviz kuru sisteminde sürekli d›fl aç›k veren bir ekonomide merkez bankas› ne zaSIRA S‹ZDE mana kadar döviz sat›fl› yapabilir? Bu sistemde döviz kurunu sabit tutabilmek amac›yla hükûmetler hangi maliyetlere katlanmak zorunda kal›r? Sterilizasyon politikas›: Sabit döviz kuru sistemi ve d›fl aç›k olan bir ekonomide merkez bankas›n›n piyasaya döviz sat›fl› ile ulusal para arz›n› k›sarken efl anl› olarak aç›k piyasa ifllemleri ile piyasaya ulusal para enjekte etmesi; böylece bir politikan›n etkisini baflka bir politika ile dengelemesidir. 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Esnek Döviz Kuru Sistemi S O Retkilenecek U Ekonomide esnek döviz kuru sisteminin uygulanmas› durumunda de¤iflkenler ve piyasalar de¤iflmektedir. Öncelikle bir ekonomide izlenen geniflletici para ya da maliye politikas› nedeniyle d›fl ödemeler dengesi a盤›n›n D ‹ K K A T olufltu¤unu varsayal›m. D›fl aç›k, döviz talebinin döviz arz›n› aflmas› durumu olup esnek kur sisteminde döviz kurunun yükselmesine neden olmaktad›r. Esnek kur sisteminde SIRA S‹ZDE merkez bankas›n›n döviz kuruna müdahalesi söz konusu de¤ildir. Döviz kuru yükselince ulusal paran›n de¤eri düfler, d›fl ticarette ülkenin rekabet gücü artar. ‹hraç mallar› döviz cinsinden ucuzlad›¤› için ihracat artar, ithalAMAÇLARIMIZ mallar› pahaland›¤› için ithalat azal›r. Böylece bafllang›çta oluflan d›fl aç›k kendili¤inden, merkez bankas› müdahalesi olmadan giderilir. S O R U Esnek kur sistemi ve d›fl denge: Esnek kur sisteminde d›fl denge D ‹ K K AD›fl T kendili¤inden sa¤lan›r. aç›k varsa döviz kuru artar. ‹hracat artar, ithalat azal›r, d›fl aç›k otomatik olarak SIRA S‹ZDE giderilir. Bir politikan›n olumsuz etkisinin karfl› bir politika ile giderilmesine, böylece SIRA S‹ZDE ilk izlenen politikan›n nötr etki yapmas›na ne ad verilir? SIRA S‹ZDE N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P 6 SERMAYE HAREKETL‹L‹⁄‹ VE DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹NE GÖRE ‹KT‹SAT POL‹T‹KALARI: MUNDELL-FLEMING MODEL‹ ‹ NSTOE RRNUE T TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ NST OE RRNUE T Ekonomide izlenecek iktisat politikalar› belirlenirken ülkenin sermaye hareketlili¤inin durumu ve döviz kuru sistemleri birlikte ele al›nmal›d›r. Çünkü D ‹ K K A Tsermaye hareketsizli¤i veya hareketlili¤i durumlar›na göre izlenecek iktisat sabit M A politikalar›, KALE veya esnek döviz kuru sistemlerinde farkl› sonuçlar vermektedir. SIRA S‹ZDE Aç›k ekonomi dengesinin belirlenmesinde izlenecek para veya maliye politikas›n›n etkilerini tam sermaye hareketlili¤i alt›nda IS-LM modeli ile ilk kez 1960’larda inceleyen iktisatç›lar, Robert Mundell ve MarcusAMAÇLARIMIZ Fleming’dir. Bu nedenle bu analize Mundell-Fleming Modeli denmektedir. Daha sonraki çal›flmalar bu incelemeyi daha da geniflletmifl, farkl› sermaye hareketlili¤i üzerinde inceK ‹ T A P lemeler yap›lm›flt›r. Mundell-Fleming Modeli: Tam sermaye hareketlili¤i D ‹veK Kmaliye AT koflullar›nda para politikalar›n›n etkilerini MAKALE sabit ve esnek kur sistemlerinde inceleyen bir SIRA S‹ZDE yaklafl›md›r. N N TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 174 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Tam Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› Ekonomide tam sermaye hareketlili¤i ve sabit döviz kuru sistemi geçerli iken izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkileri farkl› olmaktad›r. fiekil 7.6.’da (A) Paneli’nde sabit kur sisteminde para politikas›n›n etkileri, (B) Paneli’nde ise maliye politikas›n›n etkileri yer almaktad›r. Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikas› Sabit döviz kuru sistemi ve para politikas›: Tam sermaye hareketlili¤i durumunda sabit kur sisteminde para politikas› tamamen etkisizdir. fiekil 7.6.’da (A) Paneli’nde görüldü¤ü gibi bafllang›çta ekonomide IS-LM-BP e¤rilerinin kesim noktas› olan E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›flt›r. Bu durumda geniflletici para politikas› uyguland›¤›n› varsayal›m. Merkez bankas›n›n aç›k piyasa ifllemleri ile devlet iç borçlanma senetlerini piyasadan sat›n almas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› düflürmesi veya reeskont oranlar›n› düflürmesi ile ekonomide ulusal para arz› artacakt›r. Bu art›fl para piyasas› dengesini gösteren LM e¤risinin sa¤a kaymas›, böylece iç dengenin E1 noktas›nda sa¤lanmas› fleklinde görülmektedir. Ancak iç denge sa¤lan›rken d›fl dengenin bozuldu¤u ve d›fl aç›k olufltu¤u dikkati çekmektedir. Çünkü E1 noktas› E0 noktas›na göre daha yüksek Y düzeyini (Y1) ve bu nedenle daha fazla ithalat› ifade etmektedir. Ayr›ca E1 noktas› daha düflük faiz oran›n› (i›) göstermekte, bu nedenle ülkeden sermaye ç›k›fl›n› ifade etmektedir. Böylece ödemeler dengesinin hem Cari ‹fllemler Hesab› hem de Sermaye Hesab› aç›k verecek ve böylece d›fl aç›k oluflacakt›r. Bu durumda döviz talebi döviz arz›n› aflacak ve döviz kuru üzerinde yukar› do¤ru bir bask› oluflacakt›r. Bilindi¤i gibi sabit döviz kuru sisteminde merkez bankas› döviz kuru art›fl›na izin vermez. Bu nedenle piyasaya döviz sat›fl› yaparak döviz kurunu korur; bu durumda ulusal para arz› azal›r ve LM e¤risi sola kayar. Böylece nihai denge bafllang›ç noktas› olan E0’a geri dönmüfl olur. Para arz› ↑ Y ↑ i ↓ D›fl aç›k ↑ Döviz Talebi ↑ Döviz sat›fl› ↑ Ulusal para arz› ↓ Y↓ Sonuç olarak sabit döviz kuru sisteminde para politikas›n›n hiçbir etki gösteremeyece¤i, reel üretimi etkileyemeyece¤i anlafl›lmaktad›r. Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikas› Sabit kur sisteminde maliye politikas›n›n etkisi fiekil 7.6’da (B) Paneli’nde görülmektedir. Ekonomide bafllang›çta iç dengenin sa¤land›¤› varsay›m› ile pozitif e¤imli LM (para piyasas› e¤risi) ile negatif e¤imli IS (mal piyasas› e¤risi) E0 noktas›nda kesiflmektedir. Tam sermaye hareketlili¤i durumunu yatay eksene paralel çizilen BP e¤risi göstermekte olup iç ve d›fl dengenin bafllang›çta efl anl› olarak sa¤land›¤› varsay›m› ile E0 noktas›ndan geçmektedir. Denge durumunda iken hükûmetin geniflletici maliye politikas› izledi¤i varsay›m› ile IS e¤risi sa¤a kayd›r›l›r. Yeni LM-IS dengesi E1 noktas›nda oluflur. Bu nokta, geniflletici maliye politikas› ile hem millî gelirin hem de faiz oran›n›n artt›¤›n› göstermektedir. Çünkü hükûmet kamu harcamalar›n› artt›rarak ve/veya vergileri düflürerek ekonomiye gelir enjekte etmekte, millî geliri artt›rmaktad›r. Ancak bu süreçte hükûmetin oluflacak bütçe aç›klar› nedeniyle borçlanmaya baflvurmas› faizlerin yükselmesine yol açmaktad›r. Millî gelir art›fl› ithalat art›fl›n› teflvik ederek d›fl ticaret dengesi (Cari ‹fllemler Hesab›) üzerin- www.hedefaof.com 175 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› de olumsuz etki yaparken faiz art›fl› yurt d›fl›ndan sermaye giriflini teflvik ederek Sermaye Hesab› üzerinde olumlu etki yapmaktad›r. Böylece ödemeler dengesi için z›t yönlü iki etki söz konusu olmaktad›r. Ancak tam sermaye hareketlili¤i durumunda sermaye hareketlerinin faize karfl› duyarl›l›¤› sonsuz oldu¤undan faiz art›fl› karfl›s›nda önemli ölçüde sermaye girifli gerçekleflir. Böylece s›cak para fleklindeki döviz girifli, ithalat yolu ile döviz ç›k›fl›ndan daha fazla olaca¤› için geniflletici maliye politikas› ile tam sermaye hareketlili¤i durumunda d›fl fazla oluflur. fiekil 7.6 i i LM1 E0 LM2 LM1 i1 BP i0 i0 LM2 Tam Sermaye Hareketlili¤i ve Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› E1 E0 E2 BP E1 i1 IS2 IS Y0 Y1 (A) Paneli Para Politikas› Y IS1 Y0 Y1 Y2 Y (B) Paneli Maliye Politikas› D›fl fazla durumunda ülkede döviz arz› döviz talebini aflt›¤› için döviz kurlar›n›n düflmesi konusunda bir bask› oluflmaktad›r. Ancak sabit kur sistemi oldu¤u için merkez bankas› buna izin vermez ve piyasadan ulusal para karfl›l›¤›nda döviz sat›n al›mlar› yaparak fazla dövizi çeker; böylece ulusal para arz› artt›r›lm›fl olur. Ulusal para arz›ndaki art›fl LM e¤risinin sa¤a kaymas› ile belirlenir ve yeni denge E2 noktas›nda sa¤lan›r. Kamu harcamas› ↑ Y↑ i↑ D›fl fazla ↑ Döviz sat›n al›m› ↑ Ulusal para arz› ↑ Y↑ Görüldü¤ü gibi geniflletici maliye politikas› ve sabit kur sistemi birlikte geçerli oldu¤u zaman faiz oran› önceki düzeyde tutularak azami millî gelir art›fl› sa¤lamak mümkün olmaktad›r. Bu nedenle sabit kur sisteminde maliye politikas› tam etkilidir. Tam sermaye hareketlili¤inin geçerli oldu¤u ve sabit kur sisteminin benimsendi¤i bir ekoSIRA S‹ZDE nomide millî geliri artt›rmak amac›yla hükûmetler likidite art›fl› m› sa¤lamal›, yoksa vergi oranlar›n› m› düflürmelidir? Neden? Sabit döviz kuru sistemi ve maliye politikas›: Tam sermaye hareketlili¤i durumunda sabit kur sisteminde maliye politikas› tam etkilidir. 7 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› S O politikas›n›n R U Ekonomide esnek döviz kuru sistemi geçerli iken para ve maliye etkileri sabit kur sistemine göre farkl›l›k göstermektedir. Politikalar›n etkileri fiekil 7.7.’de incelenmekte olup fiekil’in (A) Paneli’nde esnek kur ve para politikas› yer D‹KKAT al›rken (B) Paneli’nde esnek kur ve maliye politikas› yer almaktad›r. SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 176 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikas› fiekil 7.7.’de (A) Paneli’nde görüldü¤ü gibi bafllang›çta yine ekonomide iç ve d›fl dengenin E0 noktas›nda sa¤lanm›fl oldu¤u kabul edilmektedir. Geniflletici para politikas›n›n izlenmesi ile LM e¤risi sa¤a kaymaktad›r. Bu durumda para arz› art›fl›n›n etkisi ile faiz oran› düfler, ülkeden sermaye ç›k›fl› olur. Ayr›ca para arz› art›fl› millî geliri artt›rd›¤› için ithalat art›fl›n› da teflvik eder. Bir yandan sermaye ç›k›fl›, di¤er yandan ithalat art›fl› nedeniyle ekonomide d›fl aç›k oluflur ve döviz talebi artar. Esnek kur sisteminde döviz talebi art›fl› ile döviz kuru artar, ulusal paran›n de¤eri düfler, d›fl ticarette ülkenin rekabet gücü olumlu etkilenir. Döviz kuru art›nca de¤er kaybeden ulusal para ile ihracat artar, ithalat azal›r. Bu durumda IS e¤risi sa¤a kayar, yeni denge E2 noktas›nda sa¤lan›r, bu noktada mal ve para piyasas› ile d›fl dengenin efl anl› olarak sa¤land›¤› görülür. Para arz› ↑ i↓ Y↑ D›fl Aç›k ↑ Döviz talebi ↑ Döviz kuru ↑ ‹hracat ↑ ‹thalat ↓ Y↑ Sonuç olarak esnek kur sistemi uygulanan bir ekonomide para politikas› izlenmesi durumunda millî geliri etkilemek mümkündür; bu nedenle para politikas› baflar›l› bir sonuç verir. fiekil 7.7 i Tam Sermaye Hareketlili¤i ve Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› i LM LM1 LM2 E1 i1 E0 E2 BP i0 E0 i0 BP E1 i1 IS2 IS1 Y0 Y1 Y2 IS1 Y Y0 (A) Paneli Para Politikas› Y1 IS2 Y (B) Paneli Maliye Politikas› Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikas› Esnek döviz kuru sistemi ve para politikas›: Tam sermaye hareketlili¤i durumunda esnek kur sisteminde para politikas› tam etkilidir. Bafllang›çta ekonomide iç ve d›fl dengenin sa¤lanm›fl oldu¤u, bu nedenle gerek mal ve para piyasas›nda gerekse d›fl ödemeler dengesinde dengesizliklerin bulunmad›¤› kabul edilmektedir. Bu durum fiekil 7.7.’de (B) Paneli’nde, IS-LM ve BP e¤rilerinin E0 noktas›nda kesiflmesi ile görülmektedir. Bu ortam geçerli iken hükûmetin geniflletici maliye politikas› izlemesi nedeniyle IS e¤risinin sa¤a kayd›¤›, böylece yeni iç denge noktas›n›n E1 noktas›na kayd›¤› görülmektedir. Ancak E1 noktas› sadece iç dengenin sa¤land›¤›, d›fl dengenin bozuldu¤u durumu göstermektedir. Çünkü E1 dengesinde faiz oran› i0’dan i1’e yükselmifltir. Bu nedenle ülkeye sermaye girifli artmakta ve d›fl fazla oluflmaktad›r. Ayr›ca E1 dengesinde millî gelir düzeyi Y0’dan Y1’e kaym›fl ve gelir art›fl›n›n teflvik etti¤i ithalat art›fl› mümkün olmufltur. Bilindi¤i gibi maliye politikas›n›n d›fl dengeye etkisi kesin de¤ildir; ters yönlü iki www.hedefaof.com 177 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› etkiden daha güçlü olan lehine sonuç oluflmaktad›r. Tam sermaye hareketlili¤inin geçerli oldu¤u durumda sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› sonsuzdur. Bu nedenle faiz oran› art›nca sermaye girifli ile sa¤lanan döviz art›fl›, ithalat ile oluflan döviz ç›k›fl›ndan daha fazla olur. Böylece sonuç d›fl fazla yönünde gerçekleflir. Esnek kur sisteminde döviz giriflinin etkisi ile döviz arz› artar ve döviz arz› döviz talebini aflar. Döviz arz› fazlas› nedeniyle döviz kuru düfltü¤ü için ulusal para de¤er kazan›r. Afl›r› de¤erli ulusal para ülkenin d›fl rekabet gücünü olumsuz etkiler. Çünkü ulusal para de¤erlenince ihracat döviz cinsinden pahalan›r, ihracat azal›r. ‹thalat ulusal para cinsinden ucuzlar ve ithalat artar. Böylece IS e¤risi sola kayar ve E1 dengesi tekrar E0 dengesine geri döner. Kamu harcamas› ↑ Y↑ i↑ D›fl fazla ↑ Döviz kuru↓ ‹hracat ↓ ‹thalat ↑ Y ↓ SIRA S‹ZDE Görüldü¤ü gibi hükûmet toplam talebi artt›rmak ve ekonomide canlanma yaratmak istedi¤i için geniflletici maliye politikas› izlemifl ancak esnek kur sistemi nedeniyle döviz kuru serbestçe de¤iflerek bu geniflletici etkiyi ortadan kald›rm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu nedenle ekonomide millî gelir üzerinde olumlu bir etki meydana gelmemifltir. Sonuç olarak, esnek kur sisteminde maliye politikas› etkili de¤ildir; millî geliri S O R U artt›r›c› veya daralt›c› bir etki oluflturamaz. Esnek döviz kuru sistemi ve SIRA S‹ZDE maliye politikas›: Tam sermaye hareketlili¤i durumunda esnek kur D Ü fi Üpolitikas› NEL‹M sisteminde maliye tamamen etkisizdir. S O R U Sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas›, esnek döviz kuru (dalgal› D ‹ K Kkur) A T sisteminde ise para politikas› etkili sonuç verir. Dünya ekonomisinde 1944-1973 döneminde ayarlanabilir sabit kur sisteminin benimsendi¤i Bretton Woods sistemi geçerli olmufl ve bu döSIRA S‹ZDE nemde Keynesyen maliye politikas› önem kazanm›fl, bu iki politika arac› birbirini mükemmel flekilde tamamlam›flt›r.1973 y›l›ndan itibaren ülkelerin esnek kur sistemine geçmeye AMAÇLARIMIZ bafllamalar› ve 1980’lerden itibaren monetarist görüflün oldukça önem kazanmas› ile esnek kur ve para politikas› fleklinde birbiri ile uyumlu iki politika arac› tercih edilmeye bafllanm›flt›r. D‹KKAT N N TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P Tam sermaye hareketlili¤i ve sabit kur sistemi geçerli iken neden para politikas› SIRA S‹ZDE reel ekonomi üzerinde hiçbir etki oluflturamazken maliye politikas› tam etkili olabilmektedir? SIRA S‹ZDE 8 SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› D Ü fi Ü N E L ‹ M S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda d›fl dengeyi gösteren pozitif ‹ NSTOEBP RRNUEe¤risi T e¤imli olmaktad›r. Çünkü tam sermaye hareketlili¤i durumunda sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› sonsuz olurken s›n›rl› sermaye hareketlili¤inde faize karfl› D‹KKAT duyarl›l›k s›n›rl›d›r. Bu durumda para piyasas› dengesini gösteren M A KLM A L Ee¤risi de pozitif e¤imli oldu¤u için BP ve LM e¤rilerinin birbirlerine göre e¤imleri önem kazanSIRA S‹ZDE maktad›r. Bu nedenle s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda politikalar›n etkinli¤i incelenirken BP ve LM e¤rilerinin birbirlerine göre farkl› e¤im durumlar› ayr› ayr› ele al›nmal›d›r. Di¤er bir deyiflle; AMAÇLARIMIZ BP e¤risi e¤imi < LM e¤risi e¤imi BP e¤risi e¤imi > LM e¤risi e¤imi K ‹ T AÇünkü P fleklinde iki alternatif e¤im durumu incelemede dikkate al›nmal›d›r. sermaye hareketlerini daha az s›n›rland›ran ülke ile oldukça önemli s›n›rlamalar getiren ülkenin izleyece¤i iktisat politikalar› farkl› sonuçlar vermektedir. ‹ NST OE RRNUE T D‹KKAT MAKALE N N SIRA S‹ZDE S›n›rl› sermaye hareketlili¤i:AMAÇLARIMIZ S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda d›fl dengeyi gösteren BP e¤risinin e¤imi, sermaye hareketlerinin Kfaize ‹ T A P duyarl›l›¤›na ba¤l› olarak dikeye yak›n veya yataya yak›n olabilir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com MAKALE MAKALE 178 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Sabit Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› BP E¤risi E¤imi < LM E¤risi E¤imi Durumu Sabit kur sistemi ve s›n›rl› sermaye hareketlili¤i geçerli olan bir ekonomide sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n (BP e¤imi), para talebinin faize duyarl›l›¤›na (LM e¤imi) göre daha düflük veya daha yüksek olmas› durumlar›nda izlenecek maliye politikas›n›n etkileri fiekil 7.8.’de incelenmektedir. fiekil 7.8.’in (A) Paneli’nde sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› (esnekli¤i) yüksek kabul edilmifl, bu nedenle BP e¤risi yataya yak›n çizilmifltir. Görüldü¤ü gibi bafllang›çta ekonomide E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›fl durumdad›r. Geniflletici maliye politikas› izlenmesi ile IS e¤risi sa¤ yukar› kaym›fl ve IS1 konumundan IS2 konumuna gelmifltir. Bu durumda faiz oran›n›n yükseldi¤i ve millî gelirin Y1 olarak artt›¤› görülmektedir. Yeni denge E1, BP e¤risinin üzerinde yer ald›¤› için d›fl fazla durumunu ifade etmektedir. Çünkü bir yandan artan millî gelir ithalat› artt›rarak d›fl ticaret a盤›na yol açarken yükselen faiz oranlar› da d›fl ülkelerden faiz girifline yol açmakta, böylece ödemeler dengesinde Sermaye Hesab› fazla vermektedir. BP e¤risinin yat›k olmas› nedeniyle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n s›n›rl› ancak yüksek oldu¤u bilinmektedir. Bu nedenle sermaye giriflinin yaratt›¤› olumlu etki, ithalat art›fl›n›n yaratt›¤› olumsuz etkiyi giderir; sonuçta d›fl fazla oluflur. D›fl fazla durumu döviz arz›n›n döviz talebini aflt›¤›n›, bu nedenle döviz kurlar›n›n düflme e¤iliminde oldu¤unu gösterir. Sabit kur sisteminde merkez bankas› buna izin vermez ve piyasadan döviz sat›n alarak sabit kuru korur. Böylece ulusal para arz› artt›¤› için LM e¤risi sa¤ afla¤› kayar. Sonuç olarak millî gelir düzeyi Y2 olarak artar. Bu nedenle sermaye hareketleri s›n›rl› olsa da sabit kur sisteminde maliye politikas›n›n etkili oldu¤u görülmektedir. Yat›k BP e¤risi, sabit döviz kuru ve maliye politikas›: BP e¤risi yat›k oldu¤unda sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› yüksektir. Bu durumda sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas› k›smen etkilidir. fiekil 7.8 S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i ve Sabit Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› i i BP LM2 LM1 LM2 i2 E1 i1 i2 i0 LM1 E2 BP E2 i1 E0 i0 E1 E0 IS2 IS2 IS1 Y0 Y1 Y2 IS1 Y (A) Paneli BP e¤imi <LM e¤imi durumu Y0 Y2 Y1 Y (B) Paneli BP e¤imi >LM e¤imi durumu BP E¤risi E¤imi > LM E¤risi E¤imi Durumu fiimdi de BP ve LM e¤rileri e¤imi ile ilgili olan varsay›m› de¤ifltirelim. BP e¤risi e¤iminin LM e¤risi e¤iminden daha yüksek oldu¤u, di¤er bir deyiflle BP e¤risinin daha dikeye yak›n oldu¤u durumu inceleyelim. Dikeye yak›n BP e¤risi, sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤unu ifade etmektedir. www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› 179 fiekil 7.8.’in (B) Paneli’nde görüldü¤ü gibi bafllang›çta E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›flken geniflletici maliye politikas› ile IS e¤risi sa¤ yukar› kayar. Yeni denge noktas› olan E1 BP e¤risi alt›nda oldu¤u için d›fl aç›k durumunu gösterir. D›fl a盤›n nedeni, artan millî gelir nedeniyle ortaya ç›kan ithalat art›fl›d›r. E1 denge noktas›nda faiz oran› i0’dan i1’e yükselmifl olmas›na ra¤men, BP e¤risi faize karfl› fazla duyarl› olmad›¤›ndan sermaye giriflinden kaynaklanan döviz art›fl›, ithalat art›fl›ndan kaynaklanan döviz ç›k›fl›ndan daha azd›r. D›fl a盤›n nedeni budur. Sabit döviz kuru sisteminde döviz talebi art›nca merkez bankas› döviz kurunu korumak amac›yla piyasaya döviz sürer ve ulusal para arz› azal›r. Bu durum LM e¤risinin sol yukar› kaymas›na yol açar. Böylece LM2 ve IS2 e¤rileri ile BP e¤risinin E2 noktas›nda dengeye gelmesiyle iç ve d›fl dengenin yeniden sa¤land›¤› görülmektedir. Daha yüksek faiz oran›nda sa¤lanan yeni denge durumunda millî gelir art›fl›n›n oldukça s›n›rl› ölçüde kald›¤› görülmektedir. Sonuç olarak BP e¤risinin e¤imi artt›kça, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› azald›kça sabit kur sisteminde izlenen maliye politikas›n›n etkinli¤i azalmaktad›r. BP e¤imi art›fl›n›n etkisi: BP e¤risinin e¤imi artt›kça sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas›n›n etkinli¤i azal›r. ‹zlenen geniflletici maliye politikas› yat›k BP e¤risi durumunda d›fl fazlaya yol açarken e¤iSIRA S‹ZDE mi yüksek BP e¤risi durumunda neden d›fl a盤a yol açmaktad›r? 9 D Ü fi Ü N E L ‹ M Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› D Ü fi Ü N E L ‹ M S›n›rl› sermaye hareketlili¤i varsay›m› alt›nda sabit döviz kuru sisteminde para politikas›n›n etkileri fiekil 7.9.’da incelenmektedir. Önce sermaye hareketlerinin faize S O R U duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u yat›k BP e¤risi, daha sonra sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤u dikeye yak›n BP e¤risi ele al›nmaktad›r. S O R U D‹KKAT D‹KKAT BP E¤risi E¤imi < LM E¤risi E¤imi Durumu SIRA S‹ZDE N N SIRAgöre S‹ZDEdaha düflük fiekil 7.9.’un (A) Paneli’nde BP e¤risi e¤iminin LM e¤risi e¤imine oldu¤u, sermaye hareketlerinin faize karfl› duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u yat›k BP e¤risi yer almaktad›r. Bafllang›çta E0 denge noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›flAMAÇLARIMIZ ken geniflletici para politikas›n›n etkisiyle LM1 e¤risi sa¤a kayar ve LM2 olur. Yeni denge noktas› olan E1, BP e¤risi alt›nda yer ald›¤› için d›fl aç›k durumunu gösterir. D›fl aç›k döviz talebinin döviz arz›n› aflmas› durumudur. K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P fiekil 7.9 i i LM1 BP LM2 LM1 BP i0 E0 ‹NTERNET i0 E0 LM2 (A) Paneli BP e¤imi <LM e¤imi durumu MAKALE 1 IS IS Y0 Y1 ‹NTERNET MEA K A L E i1 E1 i1 S›n›rl› Sermaye T E L E Vve‹ Z Y O N Hareketlili¤i Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› TELEV‹ZYON Y Y0 Y1 (B) Paneli BP e¤imi >LM e¤imi durumu www.hedefaof.com Y 180 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Sabit döviz kuru sisteminde d›fl aç›k karfl›s›nda merkez bankas› piyasaya ulusal para karfl›l›¤›nda döviz sürerek döviz kurunun artmas›n› önler ve ulusal para arz›n›n k›s›lmas›na neden olur. Bu durum LM e¤risinin tekrar sola ve eski konumuna geri dönmesine yol açmaktad›r. Böylece herhangi bir millî gelir art›fl›n›n olmad›¤›, sabit kur sisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda da tam sermaye hareketlili¤inde oldu¤u gibi para politikas›n›n etkin olmad›¤› görülmektedir. BP E¤risi E¤imi > LM E¤risi E¤imi Durumu S›n›rl› sermaye hareketlili¤i, sabit döviz kuru sistemi ve para politikas›: S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda BP SIRA S‹ZDE e¤imi ne olursa olsun sabit döviz kuru sisteminde para politikas› tamamen etkisizdir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Sermaye hareketlerinin faize karfl› duyarl›l›¤›n›n oldukça s›n›rl› oldu¤u, bu nedenle d›fl dengeyi gösteren BP e¤risinin nispeten daha dikeye yak›n çizildi¤i durumda para politikas›n›n sabit kur sisteminde nas›l bir etki yapaca¤› fiekil 7.9.’da (B) Paneli’nde incelenmektedir. Bafllang›çta E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›fl durumda iken geniflletici para politikas›n›n etkisiyle LM1 e¤risi sa¤ afla¤› kaymakta ve LM2 olmaktad›r. Bu durumda gelinen yeni denge noktas› E1, BP e¤risinin alt›nda yer ald›¤› için d›fl aç›k durumunu göstermektedir. Bilindi¤i gibi d›fl aç›k döviz talebinin artmas› olup döviz kuru üzerinde yukar› do¤ru bask› oluflturmaktad›r. Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankas› piyasaya ulusal para karfl›l›¤›nda döviz sürerek sabit kuru korumakta ve ulusal para arz›n›n azalmas›na yol açmaktad›r. Bu durum LM e¤risinin tekrar sola ve önceki konumuna geri dönmesine yol açmaktad›r. Böylece izlenen para politikas›n›n millî gelir üzerinde herhangi bir etki olufltuSIRA S‹ZDE ramad›¤› görülmektedir. Sonuç olarak sabit döviz kuru sisteminde para politikas›, sermaye hareketlerinin faize karfl› s›n›rl› duyarl› olmas› durumunda, tam sermaye hareketlili¤i duruD Ü fi Ü N E L ‹ M munda oldu¤u gibi tamamen etkisizdir. S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda, sermaye hareketlerine getirilen s›n›rlamalar›n ölçüsü, di¤er bir deyiflle BP e¤risi S O R Uveya düflük olmas› politikan›n etkinsizli¤ini de¤ifltirmemektedir. e¤iminin yüksek Sabit döviz kuru iliflkin yap›lan inceleme sonucunda sermaye hareketlerinin tam D ‹ K Ksistemine AT ya da s›n›rl› olmas›n›n sonucu de¤ifltirmedi¤i, her durumda maliye politikas› etkili olurken para politikas›n›n her durumda tamamen etkisiz oldu¤u görülmektedir. Sadece s›n›rSIRA S‹ZDE l› sermaye hareketlili¤i durumunda maliye politikas›n›n etkinli¤i, tam sermaye hareketlili¤i durumuna göre azalmakta, sermaye hareketi s›n›rlamalar› artt›kça (BP e¤risi e¤imi artt›kça) etkinlik daha az olmaktad›r. Para politikas› ise tam sermaye hareketlili¤inde olAMAÇLARIMIZ du¤u gibi s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda da s›n›rlamalar›n ölçüsü ne olursa olsun (BP e¤imi yüksek veya düflük), her durumda tam etkisiz olmaktad›r. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE K ‹ T A P 10 TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Sabit döviz kuru s›n›rl› sermaye hareketlili¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide hükûmet SIRA ve S‹ZDE hangi politikay› seçerse BP e¤risinin e¤imini -sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›T E L Ezorunda V ‹ Z Y O N kalmaz? dikkate almak D Ü fi Ü N E L ‹ M Esnek Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› S O R U ‹NTERNET D‹KKAT MAKALE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Esnek dövizSkuru O R Usisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda izlenen poli‹NTERNET tikalar tam sermaye hareketlili¤ine göre farkl› sonuçlar vermektedir. Esnek döviz kuru sisteminde d›fl denge, döviz kuru de¤iflmesi ile kendili¤inden müdahaleye D‹KKAT gerek kalmadan sa¤lan›r. Çünkü bu sistemde döviz kuru serbestçe art›p azalabilMAKALE mekte, böylece ulusal paran›n d›fl de¤eri de¤iflmektedir. Bu durum ülkenin d›fl reSIRAetkileyerek S‹ZDE kabet gücünü ihracat ve ithalat hacmini artt›r›p azaltabilmekte, d›fl ticaret aç›k ya da fazlas› giderilmekte ve d›fl aç›k ve d›fl fazla kalmamaktad›r. Bu nedenle ödemeler dengesinde oluflan bu iyileflmeyi göstermek amac›yla BP e¤risinin AMAÇLARIMIZ de yeni dengeye uyum sürecinde sa¤a veya sola kaymas› gerekmektedir. N N K ‹ T A Pwww.hedefaof.com 181 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› S›n›rl› sermaye hareketlili¤i varsay›m› alt›nda esnek döviz kuru sisteminde maliye politikas›n›n etkileri fiekil 7.10.’da görülmektedir. Önce sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u yat›k BP e¤risi incelenmekte, daha sonra sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤u dikeye yak›n BP e¤risi ele al›nmaktad›r. BP E¤risi E¤imi < LM E¤risi E¤imi Durumu Esnek döviz kuru sisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda maliye politikas›n›n etkisi, fiekil 7.10.’da (A) Paneli’nde BP e¤risi e¤iminin daha düflük oldu¤u, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u durumda incelenmektedir. Bafllang›çta iç ve d›fl denge E0 noktas›nda sa¤lanm›flken geniflletici maliye politikas› ile IS1 e¤risi sa¤ yukar› kaymakta ve IS2 olmaktad›r. Oluflan yeni denge noktas› E2, BP e¤risi üzerinde yer ald›¤› için d›fl fazla oluflmaktad›r. D›fl fazla nedeniyle döviz arz› art›nca esnek kur sisteminde döviz kuru düfler, ulusal paran›n d›fl de¤eri artar. Bu durumda ihracat azal›rken ithalat artar. Bu sonuç IS e¤risinin sola kaymas› ile gösterilir. Önce geniflletici maliye politikas› ile sa¤a kayan IS e¤risi, flimdi ihracat azal›fl› ile sola kaymakta ve IS3 olmaktad›r. Böylece d›fl fazla kendili¤inden, müdahaleye gerek kalmaks›z›n kur de¤iflmesi ile giderilmifl olur. D›fl ödemeler dengesinde meydana gelen bu de¤iflme BP e¤risinin sol yukar› kaymas› ile gösterilmektedir. Çünkü BP e¤risi bafllang›ç konumunda kal›rsa yeni denge noktas› olan E2, d›fl dengenin sa¤land›¤› bir nokta oldu¤u halde BP e¤risinin üzerinde yer ald›¤› için d›fl fazla durumunun devam etti¤i izlenimi b›rak›r. Bu nedenle d›fl ödemeler dengesinde oluflan otomatik de¤iflme ile BP e¤risi de BP’ olarak sol yukar› kaymakta, d›fl dengenin sa¤land›¤›n› göstermektedir. Böylece nihai olarak denge durumunda millî gelir Y0’dan Y2’ye ç›kmaktad›r. Görüldü¤ü gibi esnek kur sisteminde tam sermaye hareketlili¤i durumunda etkili olmayan ve millî geliri de¤ifltiremeyen maliye politikas›, s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda k›smen etkili olmaktad›r. fiekil 7.10 i BP LM E1 i1 BP’ BP’ E2 i2 i0 S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i ve Esnek Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikas› i BP E0 Y0 E1 E0 IS2 IS1 IS3 Y2 Y1 (A) Paneli BP e¤imi <LM e¤imi durumu LM E2 i2 i1 i0 Y IS3 IS2 IS1 Y0 Y1 Y2 (B) Paneli BP e¤imi >LM e¤imi durumu www.hedefaof.com Y 182 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› BP E¤risi E¤imi > LM E¤risi E¤imi Durumu Yat›k BP, esnek döviz kuru ve maliye politikas›: Yat›k BP durumunda esnek kur sisteminde maliye politikas› k›smen etkilidir. Dikeye yak›n BP, esnek döviz kuru sistemi ve maliye politikas›: BP e¤risi e¤imi art›p dikeylefltikçe esnek kur sisteminde maliye politikas›n›n etkinli¤i artar. Esnek kur sisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda maliye politikas›n›n etkisi, fiekil 7.10.’da (B) Paneli’nde BP e¤risi e¤iminin daha yüksek oldu¤u, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤u durumda incelenmektedir. Bafllang›çta iç ve d›fl denge E0 noktas›nda sa¤lanm›flken geniflletici maliye politikas› ile IS1 e¤risi sa¤ yukar› kaymakta ve IS2 olmaktad›r. Oluflan yeni iç denge E1 noktas› olmakta ve bu iç denge durumunda d›fl aç›k meydana gelmektedir. E1 noktas› BP e¤risi alt›nda olup daha yüksek Y düzeyine ve daha yüksek faiz oran›na karfl›l›k gelmektedir. Artan millî gelir düzeyi ithalat› artt›rmakta, BP e¤risinin faize duyarl›l›¤› düflük oldu¤u için artan faiz oran›na ra¤men ülkeye büyük bir sermaye girifli gerçekleflmemekte; ithalattaki art›fl sermaye giriflinden fazla olmaktad›r. D›fl a盤›n nedeni bu durumdur. D›fl aç›k durumunda artan döviz talebinin etkisiyle esnek kur sisteminde döviz kuru artar, ulusal para de¤eri düfler; böylece ihracat artar, ithalat azal›r. Net ihracat art›fl› ile IS2 e¤risi tekrar sa¤ yukar› kayar ve IS3 olur. fiekil 7.10.’da görüldü¤ü gibi IS e¤risi önce maliye politikas›n›n etkisiyle, sonra da ihracat art›fl› etkisi ile olmak üzere iki kez sa¤a kaymaktad›r. Böylece E2 noktas›nda hem iç hem de d›fl denge sa¤lanm›fl olur. D›fl dengenin sa¤land›¤›n› göstermek için BP e¤risinin de E2 noktas›na gelmek üzere sa¤ afla¤›ya kaymas› gerekmektedir. Sonuç olarak, tam sermaye hareketlili¤i durumunda hiç etkili olmayan maliye politikas›n›n s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda etkili oldu¤u, millî gelir düzeyini de¤ifltirebildi¤i görülmektedir. Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› S›n›rl› sermaye hareketlili¤i varsay›m› alt›nda esnek döviz kuru sisteminde para politikas›n›n etkileri fiekil 7.11.’de görülmektedir. Önce sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u yat›k BP e¤risi incelenmekte, daha sonra sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤u dikeye yak›n BP e¤risi ele al›nmaktad›r. BP E¤risi E¤imi < LM E¤risi E¤imi Durumu Esnek döviz kuru sisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda para politikas›n›n etkisi, fiekil 7.11.’de (A) Paneli’nde BP e¤risi e¤iminin daha düflük oldu¤u, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u durumda incelenmektedir. Bafllang›çta iç ve d›fl denge E0 noktas›nda sa¤lanm›flken geniflletici para politikas› ile LM1 e¤risi sa¤ afla¤› kaymakta ve LM2 olmaktad›r. Oluflan yeni denge noktas› E1, BP e¤risi alt›nda yer ald›¤› için d›fl aç›k olufltu¤u anlafl›lmaktad›r. D›fl aç›k nedeniyle döviz talebi artar ve döviz kuru yükselir. Ulusal paran›n d›fl de¤eri düfltü¤ü için ihracat art›p ithalat azal›r. Böylece net ihracat art›fl› ile IS e¤risi sa¤a kayar; E2 denge noktas›nda iç ve d›fl denge tekrar sa¤lanm›fl olur. D›fl ödemeler dengesinin yeniden denge durumuna geldi¤ini göstermek için BP e¤risinin de E2 noktas›na gelecek flekilde sa¤ afla¤›ya kaymas› gerekmektedir. Sonuç olarak tam sermaye hareketlili¤i durumunda ve esnek kur sisteminde tam etkili olan para politikas›, s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda nispeten daha az etkili olmakta, millî geliri de¤ifltirici etkisi s›n›rl› kalmaktad›r. www.hedefaof.com 183 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› fiekil 7.11 LM1 BP LM2 BP’ LM1 BP BP’ i0 i2 S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i ve Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para Politikas› i i E0 i0 i2 E2 E2 E1 i1 E1 i1 LM2 E0 IS2 IS2 IS1 Y0 Y1 Y2 IS1 Y (A) Paneli BP e¤imi <LM e¤imi durumu Y0 Y1 Y2 Y (B) Paneli BP e¤imi >LM e¤imi durumu BP E¤risi E¤imi > LM E¤risi E¤imi Durumu Esnek döviz kuru sisteminde s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda para politikas›n›n etkisi, fiekil 7.11.’de (B) Paneli’nde BP e¤risi e¤iminin daha yüksek oldu¤u, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n düflük oldu¤u durumda incelenmektedir. Bafllang›çta iç ve d›fl denge E0 noktas›nda sa¤lanm›flken geniflletici para politikas› ile LM1 e¤risi sa¤ afla¤› kaymakta ve LM2 olmaktad›r. Oluflan yeni denge noktas› E1, BP e¤risi alt›nda yer ald›¤› için d›fl aç›k oluflmaktad›r. Döviz talebinin döviz arz›n› aflmas› anlam›na gelen d›fl aç›k durumunda döviz kuru artar, ulusal paran›n d›fl de¤eri düfler. Böylece ihracat art›p ithalat azal›r, IS e¤risi net ihracat art›fl›yla sa¤ yukar› kayar ve IS2 olur. Böylece hem iç hem de d›fl dengenin sa¤land›¤› E2 denge noktas›na gelinir. Ancak BP e¤risi mevcut konumunda kald›¤› sürece E2 d›fl aç›k olarak alg›lan›r. Bu nedenle BP e¤risinin de d›fl dengenin sa¤land›¤›n› göstermek üzere E2 noktas›na çekilmesi gerekmektedir. Böylece nihai dengeye ulafl›lm›fl olur. Sonuç olarak, s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda esnek döviz kuru sistemi geçerli iken izlenen para politikas›n›n millî gelir üzerindeki etkisi, tam sermaye hareketlili¤i durumuna göre s›n›rl› ölçüde kalmaktad›r. Ancak para politikas›n›n ekonomiye etkisinin s›n›rl› olsa da mevcut oldu¤u görülmektedir. S›n›rl› sermaye hareketlili¤inin benimsendi¤i bir ekonomide hükûmet, SIRA iflsizlik S‹ZDE sorununu mutlaka geniflletici para politikas› uygulayarak çözmek isterse hangi kur sisteminde baflar›l› sonuç elde eder? Yat›k BP, esnek döviz kuru sistemi ve para politikas›: Yat›k BP e¤risi söz konusu oldu¤unda esnek kur sisteminde para politikas› k›smen etkili olmaktad›r. Dikeye yak›n BP, esnek döviz kuru sistemi ve para politikas›: BP e¤risi e¤imi art›p dikeylefltikçe esnek kur sisteminde izlenen para politikas›n›n etkinli¤i artar. 11 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.comSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 184 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Tam Sermaye Hareketsizli¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› Tam sermaye hareketsizli¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide d›fl denge sadece d›fl ticaret kalemlerinden etkilenmekte, sermaye hareketlerinin d›fl denge üzerinde hiç bir rolü bulunmamaktad›r. Bu nedenle d›fl denge tamamen faize karfl› duyars›z olmakta, bu nedenle d›fl dengeyi gösteren BP e¤risi tamamen dikey olarak çizilmektedir. Bu durumda ülkenin d›fl dengesi sadece d›fl ticaret dengesi taraf›ndan belirlenmektedir. Tam sermaye hareketsizli¤i ve sabit döviz kuru sisteminde para politikas›: Tam sermaye hareketsizli¤i geçerli iken sabit kur sisteminde para politikas› tamamen etkisizdir. Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikas› fiekil 7.12.’de (A) Paneli’nde sabit döviz kuru sisteminde para politikas›, (B) Paneli’nde ise sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas› yer almaktad›r. Her iki panelde de bafllang›çta iç ve d›fl dengenin E0 noktas›nda sa¤land›¤› görülmektedir.(A) Paneli’nde geniflletici para politikas›n›n etkisiyle LM1 e¤risi sa¤ afla¤› kaymakta ve LM2 olmaktad›r. Yeni iç denge E1 oldu¤u zaman d›fl ticaret a盤› oluflmaktad›r. Çünkü E1 daha yüksek millî gelir düzeyini göstermekte, bu da daha fazla ithalat yap›lmas› ve d›fl ticaret a盤› oluflmas› anlam›na gelmektedir. Sabit döviz kuru sisteminde oluflan d›fl ticaret a盤› nedeniyle döviz talebi art›nca merkez bankas› piyasaya döviz sürerek bu talep art›fl›n› karfl›lamakta, ulusal para arz›n›n k›s›lmas›na yol açmaktad›r. Bu nedenle LM 1 e¤risi sol yukar› kayarak LM2 olmaktad›r. Böylece E2 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanmakta ancak sonuç olarak millî gelirde hiçbir de¤iflme olmad›¤› görülmektedir. Tam sermaye hareketsizli¤i, sabit döviz kuru sistemi ve maliye politikas›: Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda sabit kur sisteminde maliye politikas› ekonomi üzerinde tamamen etkisizdir. Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikas› fiekil 7.12.’de (B) Paneli’nde tam sermaye hareketsizli¤i geçerli iken izlenen maliye politikas›n›n etkileri görülmektedir. Bafllang›çta E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›fl durumda iken geniflletici maliye politikas› ile IS e¤risi sa¤ yukar› kayar ve IS2 olur. Gelinen yeni iç denge noktas›nda d›fl ticaret a盤› söz konusudur. Çünkü daha yüksek Y düzeyine gelinmifl ve ithalat artm›flt›r. D›fl ticaret a盤› döviz talebinin art›¤›n› ifade eder. Bu durumda merkez bankas› sabit kuru korumak amac›yla piyasaya döviz sat›fl› yapar ve ulusal para arz›n›n k›s›lmas›na yol açar. Böylece LM e¤risi sol yukar› kayar, nihai denge olan E2 noktas›na gelinir. ‹zlenen politikan›n ekonomi üzerinde hiçbir etkisi olmad›¤› görülmektedir. fiekil 7.12 Tam Sermaye Hareketsizli¤i ve Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› i i BP LM2 i0 BP LM1 LM2 LM1 E2 E0 i0 E0 E1 E1 IS IS2 IS1 Y0 Y1 (A) Paneli Para Politikas› Y www.hedefaof.com Y0 Y1 (B) Paneli Maliye Politikas› Y SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› S O R U S O R U 185 Tam sermaye hareketsizli¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide sabit kur uyguKAT D ‹ K sisteminin lanmas› durumunda ekonomik sorunlar için para ya da maliye politikas› kesinlikle hiçbir zaman etkili olamamaktad›r. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› Tam sermaye hareketsizli¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide izlenecek esnek AMAÇLARIMIZ döviz kuru sisteminde para ve maliye politikas›n›n etkisi fiekil 7.13.’te görülmektedir. (A) Paneli’nde para politikas›, (B) Paneli’nde ise maliye politikas› yer alK ‹ T A P maktad›r. Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikas› L E Vdenge ‹ Z Y O N E0 noktafiekil 7.13.’ün (A) Paneli’nde görüldü¤ü gibi bafllang›çta iç veT Ed›fl s›nda sa¤lanm›flken geniflletici para politikas›n›n etkisi ile LM1 e¤risi sa¤ yukar› kay›p LM2 olmakta ve yeni iç denge olan E1 noktas›na gelinmektedir. BP e¤risinin sa¤›nda yer alan E1 noktas›, daha yüksek millî gelir düzeyine karfl›l›k geldi¤i için it‹NTERNET halat›n artt›¤›n› ve bu nedenle d›fl ticaret a盤› olufltu¤unu göstermektedir. Esnek kur sisteminde d›fl ticaret a盤› nedeniyle döviz talebi art›nca döviz kuru artar, ulusal paran›n de¤eri düfler. Böylece ihracat artar, ithalat azal›r. Net ihracat MAKALE art›fl› ile IS e¤risi sa¤a kayar ve IS2 olur. Böylece d›fl dengesizlik kendili¤inden giderilmifl ve ödemeler dengesi sa¤lanm›fl olur. Ödemeler dengesindeki iyileflmeyi göstermek amac›yla BP e¤risinin de sa¤a çekilmesi gerekir. Sonuç olarak E2 denge noktas›nda yeni denge kurulur ve millî gelir artar. Görüldü¤ü gibi tam sermaye hareketsizli¤i durumunda para politikas› etkin olmaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Tam sermaye K ‹ T A P hareketsizli¤i, esnek döviz kuru sistemi ve para politikas›: Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda ve T E L E V ‹para ZYON esnek kur sisteminde politikas› k›smen etkilidir. ‹NTERNET MAKALE fiekil 7.13 i LM1 LM E2 LM2 i0 E0 E1 E1 i0 E2 E0 IS3 IS2 IS2 IS1 Y0 Y1 Y2 Tam Sermaye Hareketsizli¤i ve Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikalar› BP’ BP i BP’ BP IS1 Y (A) Paneli Para Politikas› Y0 Y1 Y2 (B) Paneli Maliye Politikas› Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikas› Esnek kur sisteminde maliye politikas›n›n yer ald›¤› (B) Paneli’nde bafllang›çta E0 noktas›nda iç ve d›fl denge sa¤lanm›flt›r. Geniflletici maliye politikas› ile IS e¤risi sa¤ yukar› kayar ve yeni denge E1 olur. E1 d›fl aç›k durumudur. Çünkü millî gelir artm›fl ve ithalat art›fl› ile d›fl ticaret artm›flt›r. D›fl aç›k durumu döviz talebinin art- www.hedefaof.com Y 186 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› t›¤›n› ifade etmektedir. Esnek kur sisteminde döviz talebi art›nca döviz kuru artar, ulusal paran›n de¤eri düfler. Bu durumda rekabet gücü art›fl› nedeniyle ihracat artar ve ithalat azal›r. Bu nedenle IS e¤risi tekrar sa¤a kayar ve IS3 olur. Nihai denge E2 noktas›nda sa¤lan›r. Ödemeler dengesinde oluflan iyileflmeyi göstermek amac›yla BP e¤risi de BP’ olarak sa¤a kayar. Görüldü¤ü gibi millî gelir önemli ölçüde artm›flt›r. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda esnek kur sisteminde maliye politikas› önemli ölçüde etkili olmufltur. Politika Açmazlar›: ‹ç ve D›fl Denge Tam sermaye hareketsizli¤i, esnek döviz kuru sistemi ve maliye politikas›: Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda ve esnek kur sisteminde maliye politikas› ekonomi üzerinde önemli ölçüde etkilidir. fiekil 7.14 ‹ç ve D›fl Denge Mundell’in Tahsisler Kural›: ‹ç denge sorunlar› için maliye politikas›n›n, d›fl denge sorunlar› için para politikas›n›n izlenmesinin uygun oldu¤unu savunan görüflü ifade etmektedir. Ülkeler bazen bir dengesizli¤i çözmek amac›yla izledikleri ekonomi politikas›n›n baflka bir soruna yol açmas› sorunu ile karfl›lafl›rlar. Genellikle iç ve d›fl denge amaçlar› aras›nda bir çeliflki olabilmektedir. fiekil 7.14.’te BP e¤risi d›fl dengeyi, Y do¤rusu ise iç dengeyi göstermektedir. Tam sermaye hareketlili¤ine göre BP e¤risinin üzerindeki her noktada d›fl fazla ve alt›ndaki her noktada d›fl aç›k vard›r. Yf ise tam istihdam has›la düzeyini göstermekte olup e¤rinin solunda eksik istihdam (iflgücü arz› fazlas›), sa¤›nda ise afl›r› istihdam (iflgücü talebi fazlas›), di¤er bir deyiflle enflasyon yer almaktad›r. ‹ç ve d›fl dengenin efl anl› olarak sa¤i Y land›¤› tek nokta E0 noktas›d›r. PaE3 E4 nelde yer alan dört kadranda iç ve d›fl dengesizlikler yer almaktad›r. D›fl Fazla D›fl Fazla Örne¤in, E1 noktas›nda d›fl aç›k ve ‹flsizlik Enflasyon iflsizlik sorunu bulunmaktad›r. Geniflletici maliye politikas›n›n izlenE0 mesi durumunda iflsizlik sorunu i0 BP E1 E2 çözülebilir ancak d›fl aç›klar daha da artar. Bu durumda sermaye D›fl Aç›k D›fl Aç›k ak›mlar›n›n faize duyarl› olmas› bu ‹flsizlik Enflasyon açmaz› çözebilir. Ülke faiz oran›n› yükseltici bir politika izleyerek Y örne¤in daralt›c› para politikas› Yf ülkeye sermaye giriflini artt›rabilir ve d›fl aç›k sorununu da çözebilir. Buradan ç›kar›lan sonuç; iç ve d›fl dengenin ayn› anda sa¤lanabilmesi için para ve maliye politikas›n›n birlikte kullan›lmas› gere¤idir. Genel olarak bir ekonomide iç denge sorunlar› için maliye politikas›, d›fl denge sorunlar› için para politikas› izlenmesinin daha etkin sonuçlar verece¤i ileri sürülmektedir. Bu yaklafl›m, Robert Mundell taraf›ndan ileri sürüldü¤ü için Mundell’in Tahsisler Kural› ad›n› al›r. Böylece d›fl denge sorunu ile merkez bankas› ilgilenirken iç denge sorunu ile hükûmetler kendi görev alanlar› çerçevesinde ilgilenirler. Buna göre afla¤›da ekonomik sorunlar ve çözüm önerileri yer almaktad›r: Sorunlar/Politikalar Enflasyon ve d›fl aç›k Enflasyon ve d›fl fazla ‹flsizlik ve d›fl aç›k ‹flsizlik ve d›fl fazla Maliye Politikas› Daralt›c› Daralt›c› Geniflletici Geniflletici www.hedefaof.com Para Politikas› Daralt›c› Geniflletici Daralt›c› Geniflletici SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› S O R U S O R U Ekonomik sorunlar tek bir iktisat politikas› ile çözülemez. Bu nedenle D ‹ Khem K A T para hem de maliye politikas›n›n efl anl› olarak birlikte uygulanmas› gerekmektedir. Böylece hükûmet ve merkez bankas› kendi görev alanlar› çevresinde ayr› ayr› politika SIRA gelifltirirler. S‹ZDE Hükûmetin görevi iç dengeyi sa¤lamak, merkez bankas›n›n görevi de d›fl dengeyi sa¤lamak fleklinde belirlenir. AMAÇLARIMIZ ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi 187 D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi: ‹mkâns›z üçlü (impossible trinity) hipotezi ilk kez 1999 y›l›nda J. Frankel taraf›n- ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi’ne göre, bir ekonomide K ‹ TtamA P K ‹ T A P dan gelifltirilmifl bir görüfltür. Bu hipoteze göre bir ekonomide; sermaye hareketlili¤i, sabit • tam sermaye hareketlili¤i kur sistemi ve ba¤›ms›z para politikas›n›n birlikte • ba¤›ms›z para politikas› izlenmesi baflar›l› sonuç T E L E V ‹ Z Y O N TELEV‹ZYON • sabit döviz kuru politikas› vermez. birarada yürütülemez. Buna göre bir ekonomide ayn› anda hem finansal serbestinin sa¤lanmas›, hem ba¤›ms›z para politikas› izlenmesi hem de döviz kuru sabitlemesi hedeflenemez. Sermaye ‹NTERNET ‹NTERNET fiekil 7.15 hareketinin tamamen serbest ol‹mkâns›z Üçlü Tam Sermaye Hareketlili¤i du¤u bir ortamda merkez bankas› Hipotezi enflasyon hedeflemesi ve döviz MAKALE MAKALE kuru hedeflemesini ayn› anda baflaramaz. Hükûmetler ayn› anda Para Kurulu Esnek Kur Sistemi bu üç hedeften sadece ikisini gerçeklefltirebilir. Bu durum fiekil 7.15.’te bir üçgen olarak görülSabit Kur Sistemi Ba¤›ms›z Para Politikas› mektedir. Üçgenin üç köflesi ba¤Sermaye kontrolü daflmayan üç durumu gösterirken her kenar› bir arada izlenebilecek politikalar› belirlemektedir. fiekil 7.15.’te görüldü¤ü gibi bir arada uygulanabilecek alternatif politikalar flu flekilde belirlenmektedir: • Tam sermaye hareketlili¤i, esnek kur sistemi ve ba¤›ms›z para politikas›, • Sabit kur sistemi, sermaye kontrolü ve ba¤›ms›z para politikas›, • Tam sermaye hareketlili¤i, para kurulu ve sabit kur sistemi. Bu görüfle göre, döviz kuru istikrar›n›n ve enflasyon hedeflemesinin bir arada yürütülebilmesi için sermaye hareketlerine kontrol getirilmelidir. fiekil 7.16 Sermaye Hareketleri K›s›tl› Serbest 1. Hem faiz oranlar› hem de döviz kurlar› kontrol edilir. 2. Döviz kurlar› kontrol edilirken faiz oranlar› serbest b›rak›l›r. (Pasif para politikas›) 3. Faiz oranlar› kontrol edilirken döviz kurlar› serbest b›rak›l›r. (Aktif para politikas›) www.hedefaof.com 188 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Sonuç olarak, sermaye hareketleri serbest iken hem faiz oranlar› hem de döviz kuru kontrol edilemez. ‹ki Kutup Hipotezi Bu hipotez, imkâns›z üçlü hipotezine dayan›larak S. Fischer taraf›ndan 2001 y›l›nda ileri sürülmüfltür. Buna göre, sermaye hareketlerini serbestlefltiren geliflen piyasa ekonomilerinin ya tam sabit ya da tam esnek döviz kuru politikalar›n› seçmeleri, ara kur sistemlerinden vazgeçmeleri gerekmektedir. Çünkü tam sermaye hareketlili¤i ve ara kur sistemi izleyen bir ekonomi her zaman spekülatif döviz hareketlerine karfl› aç›kt›r. Bu nedenle uzun dönemde uluslararas› sermaye hareketleri artt›kça ara kur sistemlerinin uygulanabilirli¤i azalmaktad›r. Birçok geliflmekte olan ülke 1999-2000 döneminde IMF’nin talebi üzerine ara kur sistemlerini izlemeyi tercih etmifltir. Bu durum ekonomik kesimlerin döviz cinsinden borçlanmas›na, döviz cinsinden yükümlülüklerin artmas›na ve bu nedenle ülkeye k›sa vadeli yabanc› sermaye giriflinin artmas›na yol açm›flt›r. Ancak artan borçlanma ve duran yabanc› yat›r›mlar nedeniyle döviz kuru istikrars›z duruma düflünce, ülkeler döviz kuru sistemlerini de¤ifltirmek zorunda kalm›fllar ya tam sabit kur sistemine ya da tam esnek kur sistemine geçmifllerdir. www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› 189 Özet N A M A Ç 1 ‹ktisat politikas› amaçlar› ve araçlar›n› tan›mlamak ‹ktisat politikalar›n›n temel amac› iç ve d›fl ekonomik dengenin bir arada sa¤lanabilmesidir. ‹ç ekonomik denge amac›n›n iki boyutu bulunmaktad›r: Ekonomiyi tam istihdama ulaflt›rmak ve enflasyonu kabul edilebilir bir düzeyde tutmak. D›fl ekonomik denge amac› ise genel olarak ödemeler dengesini sa¤lamakt›r. D›fl denge, Cari ‹fllemler Hesab› ile resmî rezervler d›fl› Sermaye ve Finans Hesab›’n›n aç›k ya da fazla vermemesi, di¤er bir deyiflle ülkeye gelen döviz tutar› ile ülkeden ç›kan döviz tutar›n›n dengede olmas› durumudur. ‹ktisat politikas› araçlar› ise harcama kayd›r›c› politikalar ve harcamalar de¤ifltirici politikalar olarak ayr›lmaktad›r. Harcama kayd›r›c› politikalar; toplam talebin yerli ve ithal mallar aras›nda kayd›r›lmas›n› sa¤layan gümrük tarifeleri, kotalar, döviz kontrolleri, devalüasyon, revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonlar› ya da vergileri fleklinde do¤rudan d›fl aç›klar üzerinde etkili olan politika araçlar›d›r. Harcama de¤ifltirici politikalar ise toplam talebi artt›ran veya azaltan para ve maliye politikalar›d›r. Merkez bankas› taraf›ndan yürütülen para politikas› genel olarak aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oran› araçlar›n› içerir. Merkez bankas›n›n devlet iç borçlanma senetlerini sat›n almas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› ve reeskont oranlar›n› düflürmesi geniflletici para politikas› olmaktad›r. Aksine piyasaya devlet iç borçlanma senetlerini satarak likiditeyi daraltmas›, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› ve reeskont oranlar›n› yükseltmesi ise daralt›c› para politikas›d›r. Hazine taraf›ndan yürütülen maliye politikas› araçlar› da genel olarak hükûmet harcamalar›, transfer harcamalar› ve vergileri kapsar. Hükûmet harcamalar›n›n ve transfer harcamalar›n›n artt›r›lmas› ve vergilerin düflürülmesi geniflletici maliye politikas› olmaktad›r. Aksine harcamalar›n k›s›lmas› ve vergilerin yükseltilmesi daralt›c› maliye politikas›d›r. N A M A Ç 2 N AM A Ç 3 Mal ve para piyasas› dengesi ile iç ekonomik dengenin nas›l sa¤land›¤›n› belirlemek Makro iktisadi analizde mal piyasas› dengesi IS e¤risi (yat›r›m-tasarruf e¤risi) yard›m› ile incelenir. IS e¤risi, faiz oran› (i) ile üretim düzeyi (Y) aras›ndaki ters orant›y› gösteren noktalar›n geometrik yeridir. Bu e¤ri üzerindeki her noktada tasarruflar (S) yat›r›mlara (I) eflit olmaktad›r. Tasarruf-yat›r›m eflitli¤i ekonomide mal piyasas›n›n dengede oldu¤unu gösterir. Faiz oran›n›n düfltü¤ü bir ekonomide canlanma görülür ve yat›r›mlar artar. Yat›r›m art›fl› bir ekonominin itici gücü olarak üretimi ve millî geliri artt›r›r. Para piyasas› dengesi ise para arz ve talebi dengesini ifade eden LM e¤risi ile incelenir. LM e¤risi para arz› ve talebi e¤risidir. LM e¤risi faiz oran› ile üretim (millî gelir) aras›ndaki do¤ru orant›y› gösteren noktalar›n geometrik yeridir. Bu e¤ri üzerindeki her noktada para arz› (M) para talebine ( Md=L likidite tercihine) eflittir. D›fla kapal› bir ekonomide iç denge, mal ve para piyasas› dengesi ile sa¤lanmaktad›r. Bu nedenle mal piyasas› dengesini gösteren IS e¤risi ile para piyasas› dengesini gösteren LM e¤risi dengeye geldi¤inde kapal› ekonomide genel dengeye ulafl›lm›fl olur. ‹ç ve d›fl ekonomik dengeyi tan›mlamak Bir ekonomide d›fl dengenin sa¤lanmas› ödemeler dengesi a盤›n›n olmamas› durumudur. Yabanc›larla yap›lan ekonomik ifllemler sonucunda ülkeye gelen ve ülkeden ç›kan döviz miktar› birbirine eflitse d›fl denge sa¤lanm›fl demektir. Ödemeler dengesinde Cari ‹fllemler Hesab› ile resmî rezervler d›fl› Sermaye ve Finans Hesab› dengesizlikleri birbirini dengeledi¤i zaman d›fl denge sa¤lanmaktad›r. Bu durum d›fl denge e¤risi ad›n› alan ve BP e¤risi (ödemeler dengesi =balance of payments) olarak ifade edilen bir e¤ri yard›m›yla incelenir. BP e¤risi döviz kuru veri iken bir ülkede faiz oran› ile reel üretim (has›la) düzeyi aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaktad›r. D›fla aç›k ekonomide genel denge, iç ve d›fl dengenin efl anl› olarak birlikte sa¤lanmas› durumudur. Bu durum mal ve para piyasas›n›n dengede olmas›n›n yan› s›ra d›fl aç›k sorununun da olmad›¤› ideal bir dengeyi ifade etmektedir. www.hedefaof.com 190 N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Para ve maliye politikalar›n›n iç ve d›fl denge üzerindeki etkilerini belirlemek Para politikas› araçlar› geniflletici yönde kullan›ld›¤› zaman öncelikle k›sa dönemde faiz oran›n› düflürür. Düflük faiz oran› ekonomide iki yönlü etki yapar. Bir yandan yat›r›mlar› teflvik ederek millî geliri artt›r›r, bu da ithalat art›fl›na yol açar. Di¤er yandan ülkeden sermaye ç›k›fl›na yol açar. Bu nedenle ödemeler dengesinin artan ithalat nedeniyle d›fl ticareti ve daha genel olarak Cari ‹fllemler Hesab› aç›k verir. Öte yandan ülkeden ç›kan sermaye nedeniyle de Sermaye Hesab› aç›k verir. Buna göre, geniflletici para politikas› her zaman d›fl a盤a yol açar. Öte yandan maliye politikas› araçlar› geniflletici yönde kullan›ld›¤› zaman ilk olarak ülkede millî gelir art›fl› ve onun teflvik etti¤i ithalat art›fl› görülür. Ayr›ca millî gelir art›fl› nedeniyle ülkede ekonomik kesimler para taleplerini artt›r›rlar. Bu para talebi günlük ifllemlerin yürütülmesi için ekonomik kesimlerin yanlar›nda daha fazla para bulundurmalar›d›r. Para talebi art›fl› ile faiz oran› yükselir ve ülkeye sermaye girifli olur. Görüldü¤ü gibi geniflletici maliye politikas› etkisiyle d›fl denge üzerinde iki ters yönlü etki meydana gelmektedir. Etkilerden biri millî gelir ve ithalat art›fl› ile Cari ‹fllemler Hesab› a盤›, di¤eri faiz art›fl› ve sermaye girifli ile Sermaye Hesab› fazlas› oluflmas›d›r. Geniflletici maliye politikas› ile oluflan bu iki ters yönlü etkiden hangisi daha güçlü ise d›fl denge o yönde de¤iflecektir. Ülkede ithalat e¤ilimi çok yüksek ise d›fl aç›k oluflur; sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› yüksekse faiz girifli art›fl› ile d›fl fazla meydana gelir. Daralt›c› maliye politikas› izlenmesi durumunda da bu sürecin tersi durum ortaya ç›kacakt›r. Sabit ve esnek döviz kuru sisteminde para ve maliye politikalar›n›n etkilerini tart›flmak Ekonomide sabit döviz kuru sisteminin izlendi¤ini ve geniflletici para ya da maliye politikas› ile d›fl a盤›n olufltu¤unu varsayal›m. D›fl aç›k olan bir ekonomide bir yandan ithalat art›fl›, bir yandan ülke d›fl›na sermaye ç›k›fl› olmas› nedeniyle döviz talebi artar, döviz talebi döviz arz›n› aflar. Bu durum döviz kuru üzerinde yukar› do¤ru bir bask› oluflturur. Sabit kur sisteminde döviz kuru üzerinde artma yönünde bir bask› olufltu¤unda merkez bankas› döviz sat›fl› yaparak piyasaya müdahale eder; böylece artan döviz talebini karfl›lam›fl olur. Döviz sat›fl› ulusal para karfl›l›¤›nda yap›ld›¤› için ekonomide ulusal para arz› azal›r. Bu durum para piyasas› dengesini ifade eden LM e¤risinin sola kaymas› ile gösterilir. Ekonomide esnek döviz kuru sisteminin uygulanmas› durumunda etkilenecek de¤iflkenler ve piyasalar de¤iflmektedir. Öncelikle bir ekonomide izlenen geniflletici para ya da maliye politikas› nedeniyle d›fl ödemeler dengesi a盤›n›n olufltu¤unu varsayal›m. D›fl aç›k, döviz talebinin döviz arz›n› aflmas› durumu olup esnek kur sisteminde döviz kurunun yükselmesine neden olmaktad›r. Esnek kur sisteminde merkez bankas›n›n döviz kuruna müdahalesi söz konusu de¤ildir. Döviz kuru yükselince ulusal paran›n de¤eri düfler, d›fl ticarette ülkenin rekabet gücü artar. ‹hraç mallar› döviz cinsinden ucuzlad›¤› için ihracat artar, ithal mallar› pahaland›¤› için ithalat azal›r. Böylece bafllang›çta oluflan d›fl aç›k kendili¤inden, merkez bankas› müdahalesi olmadan giderilir. N A M A Ç 6 Tam sermaye hareketlili¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini aç›klamak Tam sermaye hareketlili¤i durumu ve sabit döviz kuru sistemi geçerli oldu¤unda para politikas› tamamen etkisizdir, reel üretimi etkileyemez. Para arz› art›nca faiz oran› düfler, ülkeden sermaye ç›k›fl› olur, d›fl aç›k oluflur. Merkez bankas› döviz kuru art›fl›n› önlemek amac›yla piyasaya döviz sürer, ulusal para arz› azal›r. Bafllang›çta olan para arz› art›fl› azal›fl yönüne döner, ekonomide net etki oluflmaz. Tam sermaye hareketlili¤i ve sabit kur sistemi geçerli iken maliye politikas› uyguland›¤›nda ise etkili sonuç al›nmaktad›r. Geniflletici maliye politikas› faiz oran› art›fl›na ve ülkeye sermaye girifline yol açar; böylece d›fl fazla oluflur. Merkez bankas› döviz kurunun düflmemesi için piyasadan döviz al›r, ulusal para arz›n› artt›r›r. Sonuçta reel ekonomide geniflleme sa¤lan›r. Tam sermaye hareketlili¤i ve esnek döviz kuru sisteminde para politikas› tam etkili olmaktad›r. Geniflletici para politikas› ile faiz oran› düflüp sermaye ç›k›fl› olmas› ve d›fl aç›k oluflmas› ile ülke paras›n›n de¤eri düfler. Esnek kur sisteminde www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› merkez bankas› müdahalesi olmaz, paran›n de¤eri etkilenir. Paran›n de¤eri düflünce ihracat artar, ithalat azal›r, millî gelir artar. Böylece para politikas› tam etkili olur. Tam sermaye hareketlili¤i ve esnek kur sisteminde maliye politikas› hiç etkili de¤ildir. Geniflletici maliye politikas› ile faiz oran› art›p sermaye girifli yaflanmas› ile d›fl fazla oluflur. Ülke paras›n›n de¤eri artar, ihracat azal›p ithalat artar. Millî gelir azal›r. Bafllang›çta geniflletici maliye politikas› ile oluflan millî gelir art›fl› ortadan kalkar, politika tamamen etkisiz olur. N A M A Ç 7 S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini belirlemek S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda BP e¤risi pozitif e¤imli olmaktad›r. Bu durumda LM e¤risine göre daha dikeye yak›n olmas› durumunda sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›n nispeten az oldu¤u anlafl›l›r. Buna karfl›l›k BP e¤imi, LM e¤risi e¤iminden daha küçük oldu¤unda sermaye hareketlerinin faiz duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤u kabul edilmektedir. BP e¤risinin e¤imi artt›kça, di¤er bir deyiflle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› azald›kça sabit kur sisteminde izlenen maliye politikas›n›n etkinli¤i azalmaktad›r. Sabit döviz kuru sisteminde para politikas›, sermaye hareketlerinin faize karfl› s›n›rl› duyarl› olmas› durumunda, tam sermaye hareketlili¤i durumunda oldu¤u gibi tamamen etkisizdir. S›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda, sermaye hareketlerine getirilen s›n›rlamalar›n ölçüsü, di¤er bir deyiflle BP e¤risi e¤iminin yüksek veya düflük olmas› politikan›n etkinsizli¤ini de¤ifltirmemektedir. Esnek kur sisteminde ise tam sermaye hareketlili¤i durumunda etkili olmayan ve millî geliri de¤ifltiremeyen maliye politikas›, s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda k›smen etkili olmaktad›r. Tam sermaye hareketlili¤i durumunda ve esnek kur sisteminde tam etkili olan para politikas› ise s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda nispeten daha az ekili olmakta, millî geliri de¤ifltirici etkisi s›n›rl› kalmaktad›r. N AM A Ç 8 191 Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda izlenecek para ve maliye politikalar›n›n etkilerini aç›klamak Tam sermaye hareketsizli¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide d›fl denge sadece d›fl ticaret kalemlerinden etkilenmekte, sermaye hareketlerinin d›fl denge üzerinde hiçbir rolü bulunmamaktad›r. Bu nedenle d›fl denge tamamen faize karfl› duyars›z olmakta, bu nedenle d›fl dengeyi gösteren BP e¤risi tamamen dikey olarak çizilmektedir. Bu durumda ülkenin d›fl dengesi sadece d›fl ticaret dengesi taraf›ndan belirlenmektedir. Sabit kur sisteminde oluflan geniflletici para politikas› ile oluflan d›fl ticaret a盤› nedeniyle döviz talebi art›nca merkez bankas› piyasaya döviz sürerek bu talep art›fl›n› karfl›lamakta, ulusal para arz›n›n k›s›lmas›na yol açmaktad›r. Sonuç olarak millî gelirde hiçbir de¤iflme olmaz. Sabit kurda geniflletici maliye politikas› da d›fl ticaret a盤›na yol açt›¤› için süreç para politikas›ndaki gibi ifller. ‹zlenen politikan›n ekonomi üzerinde hiçbir etkisi olmad›¤› görülür. Esnek kur sisteminde ise geniflletici para politikas› ile d›fl ticaret a盤› oluflunca, ulusal paran›n de¤eri düfler. Böylece ihracat artar, ithalat azal›r. Net ihracat art›fl› ile IS e¤risi sa¤a kayar; böylece hem ekonomide etki sa¤lanm›fl olur hem de d›fl denge kendili¤inden sa¤lanm›fl olur. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda ve esnek kur sisteminde para politikas› etkin olmaktad›r. Esnek kurda geniflletici maliye politikas› ile de d›fl aç›k olufltu¤undan süreç ayn› para politikas›ndaki gibi ifller. Esnek kur sisteminde döviz talebi art›nca döviz kuru artar, ulusal paran›n de¤eri düfler. Bu durumda rekabet gücü art›fl› nedeniyle ihracat artar ve ithalat azal›r. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda esnek kur sisteminde maliye politikas› önemli ölçüde etkili olur. www.hedefaof.com 192 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi iktisat politikas›n›n temel amaçlar› aras›nda yer almaz? a. Tam istihdam›n sa¤lanmas› b. Fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› c. Yüksek büyüme h›z›n›n sa¤lanmas› d. Denk bütçenin sa¤lanmas› e. Ödemeler dengesinin sa¤lanmas› 2. Afla¤›dakilerden hangisi iktisat politikas› amaçlar›n› gerçeklefltirmeye yönelik politika araçlar›ndan biri de¤ildir? a. Para politikas› araçlar› b. Maliye politikas› araçlar› c. Özellefltirme d. D›fl ticaret politikas› araçlar› e. Devalüasyon, revalüasyon 3. Bir ekonomide iç ekonomik dengenin sa¤lanmas› ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Sadece mal piyasas›nda tasarruf-yat›r›m dengesi sa¤lanm›fl olmal›d›r. b. Sadece para piyasas›nda para arz› ve para talebi dengesi sa¤lanm›fl olmal›d›r. c. Üretim hacmi toplam harcamalardan fazla olmal›d›r. d. Para arz› para talebini aflmal›d›r. e. Mal ve para piyasas›nda birlikte denge sa¤lanm›fl olmal›d›r. 4. D›fla aç›k bir ekonomide d›fl dengeyi gösteren BP e¤risi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Alternatif döviz kuru sistemlerine göre e¤rinin e¤imi de¤iflir. b. Ülkeler aras›ndaki faiz farkl›l›¤›na ba¤l› olarak sermaye hareketlili¤ini ve d›fl ticaret dengesini temsil eder. c. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda e¤ri dikey eksene paralel olur. d. Sermayenin ülkeler aras› faiz farkl›l›¤›na olan duyarl›l›¤› artt›kça e¤ri yat›klafl›r. e. E¤rinin alt›nda yer alan her noktada d›fl aç›k vard›r. 5. Bafllang›çta iç ve d›fl dengenin sa¤land›¤› bir ekonomide geniflletici maliye politikas› izlenmesinin etkileri olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Millî gelir artar. b. Faiz oran› artar. c. Ülkeye sermaye girifli artar. d. D›fl aç›k oluflur. e. ‹thalat artar. 6. Bir ekonomide geniflletici para politikas› izlenmesinin etkileri olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Faiz oran› düfler. b. Yat›r›mlar ve millî gelir artar. c. Ülkeye sermaye girifli olur. d. ‹thalat artar. e. Ülkeden sermaye ç›k›fl› olur. 7. Tam sermaye hareketlili¤i durumunda d›fl aç›k veren bir ekonomide sabit kur sisteminin geçerli oldu¤u varsay›m› ile geniflletici maliye politikas› izlenmesinin etkilerinden biri olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Döviz kuru üzerinde afla¤› yönlü bir bask› oluflur. b. D›fl aç›k oluflur. c. Merkez bankas› piyasadan döviz sat›n al›r. d. Ulusal para arz› artar. e. Millî gelir artar. 8. I. Sabit kur sisteminde para politikas› tamamen etkisizdir. II. Sabit kur sisteminde maliye politikas› k›smen etkilidir. III. Esnek kur sisteminde para politikas› k›smen etkilidir. IV. Esnek kur sisteminde maliye politikas› k›smen etkilidir. Yukar›da verilen politika araçlar›n›n etkinli¤i ile ilgili sonuçlardan hangileri s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda geçerlidir? a. I-III b. II-IV c. I-II-III d. II-III-IV e. I-II-III-IV www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› “ 9. Mundell’in Tahsisler Kural›’na göre enflasyon ve d›fl aç›k sorunu olan bir ekonomide izlenmesi gereken politikalar afla¤›dakilerden hangisidir? a. Daralt›c› maliye, geniflletici para politikas› b. Daralt›c› maliye, daralt›c› para politikas› c. Geniflletici maliye, geniflletici para politikas› d. Geniflletici maliye, daralt›c› para politikas› e. Gelirler politikas› ve devalüasyon 10. Afla¤›da verilen alternatif politika araçlar›ndan hangisi bir arada uyguland›¤›nda ekonomi üzerinde hiçbir etki oluflturamamas› nedeniyle ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi olarak ifade edilir? a. Tam sermaye hareketlili¤i, esnek kur sistemi ve maliye politikas› b. Tam sermaye hareketlili¤i, esnek kur sistemi ve para politikas› c. S›n›rl› sermaye hareketlili¤i, sabit kur sistemi ve maliye politikas› d. Tam sermaye hareketlili¤i, sabit kur sistemi ve para politikas› e. Tam sermaye hareketlili¤i, sabit kur sistemi ve maliye politikas› 193 Yaflam›n ‹çinden ‹mkâns›z üçlüde ‘köfle kapmaca’ Baflkan Dr. Erdem Baflç›’n›n sözünü etti¤i ‘imkâns›zl›k üçgeni’ içindeki esneklik, bir tercih de¤il ‘köfleye s›k›flm›fll›k’ sonucudur. ‹ktisatta ‘imkâns›z üçlü’ olarak bilinen mekanizma; sermaye hareketlerinin serbestîsi, sabit kur rejimi ve ba¤›ms›z bir para politikas›n›n üçünün bir arada olamayaca¤›n› söyler. ‘‹mkâns›z üçlü’ ilkesi, flu üç hedeften birinin feda edilmesi gerekti¤ini iflaret eder: döviz kuru istikrar›, ba¤›ms›z para politikas› ve finansal piyasalarla olan bütünleflme. ‹mkâns›zl›¤›n tan›m› budur. Kambiyo rejimleri serbest olan yani sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u ülkelerde, hem döviz kurunun hem de faizin kontrol edilmesinin zor oldu¤una iflaret edilir. Sermaye hareketlerinin serbestîsine s›n›r konulursa, k›smen faiz, k›smen döviz de kontrol edilebilir. ‘‹mkâns›z üçlü’nün ‘köfle noktalar›’ sabit bir koflul de¤il. Esnek olunabilece¤i; sabit noktalar aras›nda gidip gelinebilece¤i, bunun bir politika tercihi olabilece¤i yaklafl›m› da var. Son dönemde bunu benimseyenler aras›nda ülkemizdeki para otoritesi Merkez Bankas› da var. Geçen y›l hedefi ikiye katlayan, bu y›l da enflasyon hedefini y›l›n bafl›nda tutturamayaca¤›n› aç›klayan Merkez Bankas› da, bir ‘duruma göre’ stratejisi ile bu ‘esnekli¤i’ benimsiyor. Baflkan Dr. Erdem Baflç›, Cuma günü Bursa’daki konuflmas›nda “‹mkâns›zl›k üçgeni diye bir üçgen vard›r. Bu üçgenin d›fl›na ç›kamazs›n›z. Biz de bu üçgenin d›fl›na ç›kmaya çal›flm›yoruz. Üçgenin köflesinde olmaktansa, yani ‘faiz oranlar› tamamen sabit; kurlarda bir azalma var’ yerine, ‘faiz oranlar› bir miktar oynak; kurlar daha az dalgalan›yor’. Bu bir politika tercihidir. Bu yap›labilir. Pek çok ülke bunu yapm›yor ama biz yap›yoruz” diye aç›klam›flt›. Cuma günü bu konuflmay› yapt›ktan sonra, Dr. Baflç›’n›n bu konuflmas›n› ‘büyümeyi önceleyen-enflasyonu umursamaz’ ya da ‘faiz koridorunun üst ç›tas›n› afla¤› indirmeye haz›rlan›yor’ biçiminde yorumlayan mali piyasalarda, pazartesi ve Sal› günü döviz kuru h›zla yukar› do¤ru hareketlendi. Kur art›fl› gölgesinde Sal› günü banka ekonomistleriyle yap›lan toplant›da, enflasyon hedefinde ne kadar ciddi olundu¤u fazlas›yla vurgulan›rken, Dr. Baflç›’n›n Çarflamba günü alt›nla ilgili bir toplant›da yapt›¤› konufl- www.hedefaof.com 194 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› man›n da oda¤›nda enflasyon vard›. Dün de Merkez Bankas› sert biçimde karfl›l›k verdi; piyasaya verdi¤i paray› k›s›verdi, kuru bask›lad›. ‹flin do¤rusu, Merkez Bankas›’n›n bu ‘imkâns›zl›k üçgeni’ içinde ‘köfle kapmaca’ oynayarak uzun bir süredurumu idare edece¤ini düflünemiyorum. Enflasyon hedeflemesi (ki kalmad›¤› çok aç›k), kural odakl› çal›flan bir politika çapas›d›r. Esnek de olsa her fleyi kontrol etmek, her hedefe yak›nsamak olanakl› de¤ildir. Bir süre durum idare edilebilir mi? Evet. Ama bir süre, o kadar. ” bölgeleri kur oynakl›klar›n›n ve birçok baflka sorunun önüne geçebilir. 1970’lerde Avrupa ekonomik bir dev olarak yükselirken bu bölge için bir para birimi öneren Mundell, bugün de küresel ekonominin itici gücü olmaya oynayan Çin’in Merkez Bankas›’na dan›flmanl›k yap›yor. Kaynak: http://www.fortuneturkey.com Ocak 2009, Eriflim Tarihi: 12.05.2012. Resim 7.1 Kaynak: U¤ur Gürses, Radikal Gazetesi, 23.03.2012, Eriflim Tarihi: 12.05.2012. Okuma Parças› Küresel paran›n tam zaman› 1970’li y›llarda Avrupa Birli¤i’nin para birimi euronun temel prensiplerini ortaya koyan, bu çal›flmas›yla da Nobel ödülü alan Robert Mundell, on y›llard›r savundu¤u küresel para biriminin küresel krizin hakk›ndan gelece¤ine inan›yor. 1970’li y›llarda dünya ekonomilerinin dolar› referans olarak ald›¤› Bretton Woods sistemi çökerken bir ekonomist, küresel ya da bölgesel para birimlerinin birçok mali sorunu çözecek ilaç oldu¤unu savunuyordu. Baflta yad›rganan Profesör Robert Mundell, savundu¤u bu görüfllerle bugün 304 milyon insan›n günlük hayat›n› döndüren, dünyan›n da ikinci büyük rezerv paras› olan euronun temellerini atan isimlerden oldu. 1999 y›l›nda da, bir ekonominin ayn› anda hem finansal serbestli¤i, hem ba¤›ms›z bir para politikas›n›, hem de kurda istikrar› hedefleyemeyece¤ini söyleyen “imkans›z üçlü” kuram›n›n fikir babas› olarak Nobel ekonomi ödülünü kucakl›yordu. Dalgal› kur rejiminin bugünkü krize yol açan türev piyasalardan bile tehlikeli oldu¤unu savunan Profesör Mundell, on y›llard›r savundu¤u küresel ya da bölgesel para birimine bugün bir flans vermek gerekti¤ini söylüyor. Kur oynakl›klar›na ve ekonominin temelindeki birçok soruna bu sayede çare bulunaca¤›n› savunuyor. 76 yafl›na gelmifl olmas›na ra¤men hâlâ Columbia Üniversitesi’nde görev yapan Kanadal› profesöre göre ABDAB ya da ABD-Çin aras›nda kurulacak ortak para birimi TCMB Sembolü Türkiye’de Merkez Bankas› iki temel politika uygulamas›ndan sorumludur. Bu politikalardan biri para politikas› olurken, di¤eri de döviz kuru politikas›d›r. Para politikas› uygularken Merkez bankas›n›n yükümlülü¤ü fiyat istikrar›n› sa¤lamak ve sürdürmektir. Döviz kuru stratejisi ise dalgal› kur sistemidir. Kaynak: http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1604/merkez-bankasi-para-ve-kur-politikasi.aspx, Eriflim Tarihi: 12.05.2012. www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› 195 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. e 4. a 5. d 6. c 7. b 8. e 9. b 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisat Politikas› Amaçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisat Politikas› Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ç Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Dengenin Sa¤lanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fla Aç›k Ekonomide Genel Denge: ‹ç ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fla Aç›k Ekonomide Genel Denge: ‹ç ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tam Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar› “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Politika Açmazlar›: ‹ç ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹mkâns›z Üçlü Hipotezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› artt›r›p azaltmaktad›r. Para piyasas›nda ise millî gelirdeki de¤iflme ile para talebi etkilenmekte, böylece faiz oran› art›p azalmaktad›r. S›ra Sizde 3 Kapal› ekonomi dengesi iç denge olarak bilinmektedir. Mal ve para piyasas› taraf›ndan belirlenen iç denge, bu piyasalar› belirleyen göstergelerin de¤iflmesi ile de¤iflir. IS e¤risi ile temsil edilen mal piyasas›nda yat›r›m› ve tasarruflar› etkileyen de¤iflkenler de¤iflti¤i zaman yat›r›mlar tasarruflar› aflabilmekte; böylece mal talebi fazlas› (yat›r›m mal› talebi fazlas›) oluflmaktad›r. Tersine tasarruflar yat›r›mlar› aflabilmekte, bu durumda da mal piyasas›nda mal arz› fazlas› (talep yetersizli¤i) oluflabilmektedir. ‹ç dengeyi ayr›ca para piyasas› da etkilemektedir. LM e¤risi ile gösterilen para piyasas›nda para arz ve talebi de¤iflti¤i zaman iç denge de de¤iflmektedir. Para arz› para talebini aflarsa parasal geniflleme nedeniyle faiz oran› düfler. Aksine para talebi para arz›n› aflarsa faiz oran› yükselir. Böylece iç denge bozulmufl olur. S›ra Sizde 4 Sermaye hareketlerinde küreselleflmenin artt›¤› dünya ekonomisinde BP e¤risi giderek yat›klaflmakta, nihai olarak da tam yatay olmaktad›r. Yatay BP (d›fl denge) do¤rusu, ülke faiz oran› ile dünya faiz oran›n›n paralel seyretti¤ini ve bir süre sonra ayn› oldu¤unu gösterir. Bu durumda BP e¤risinin faize karfl› duyarl›l›¤› sonsuzdur. Di¤er bir deyiflle faiz oran›nda bir birimlik de¤iflme sermaye hareketlerini sonsuz derece etkilemektedir. S›ra Sizde 1 Likidite bollu¤u nedeniyle toplam talebin artt›¤› ve enflasyonist sürecin yafland›¤› bir ekonomide likidite bollu¤unu gidermek amac›yla daralt›c› para politikas› izlenmesi uygundur. Bu amaçla merkez bankas› aç›k piyasa ifllemleri ile piyasaya devlet iç borçlanma senetleri satabilir, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› artt›rabilir ya da reeskont oran›n› yükseltebilir. Böylece para ve mal piyasas› fleklinde iki aya¤› olan iç dengenin para piyasas› aya¤›n› düzenlemifl olur. S›ra Sizde 5 Sabit döviz kuru sisteminde sürekli d›fl aç›k veren bir ekonomide merkez bankas› döviz rezervleri tükenene kadar döviz satarak sabit kuru korumaya çal›fl›r. Son noktaya gelindi¤inde ise devalüasyon kaç›n›lmaz olur. Merkez bankas› sabit kuru koruyabilmek için d›fl aç›k durumunda piyasaya döviz sat›fl› yaparken ulusal para arz›n› azaltmaktad›r. Bu durumda da millî gelir azal›r (LM e¤risi sola kayar). Sabit kuru koruman›n maliyeti; millî gelir azal›fl›, üretim ve istihdam azal›fl›d›r. S›ra Sizde 2 ‹ç dengenin belirlenmesinde en önemli de¤iflken faiz oran›d›r. Faiz oran› hem mal piyasas›nda hem de para piyasas›nda ifllevi olan bir de¤iflkendir. Mal piyasas›nda faiz oran› yat›r›mlar› etkilemekte, böylece millî geliri S›ra Sizde 6 ‹zlenen bir politikan›n olumsuz etkisinin karfl› bir politika ile telafi edilmesine sterilizasyon politikas› ad› verilir. Örne¤in sabit kur sisteminde izlenen geniflletici para politikas› ile oluflan d›fl aç›k, merkez bankas›n›n pi- www.hedefaof.com 196 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› yasaya döviz sat›p ulusal para almas› ile giderilir, sabit kur korunmufl olur. Ancak merkez bankas› bu arada ulusal para arz›n›n da azalmas›n› istemiyorsa para politikas› araçlar› ile bu olumsuzlu¤u giderebilir. Merkez bankas›, piyasaya döviz satarken geniflletici para politikas› ile de likidite arz ederek hem likiditenin azalmas›n› önlemifl hem de sabit kuru korumufl olur. Bu politikaya sterilizasyon politikas› ad› verilir. flur. Bu durum sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› yüksek oldu¤unda (yat›k BP) geçerli olur. Buna karfl›l›k faiz oran› artsa da sermaye girifli fazla olmuyorsa yani sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› düflükse, d›fl dengeyi ithalat hacmi belirler. Geniflletici maliye politikas› ile artan millî gelir ithalat art›fl›n› teflvik ederek d›fl a盤a yol açar. Bu nedenle sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤› (BP e¤risi e¤imi) önem tafl›maktad›r. S›ra Sizde 7 Tam sermaye hareketlili¤inin ve sabit kur sisteminin geçerli oldu¤u bir ekonomide hükûmetler millî gelir art›fl› sa¤lamak için vergi oranlar›n› düflürmeyi tercih etmelidirler. Çünkü tam sermaye hareketlili¤i ve sabit kur sistemi geçerli iken para politikas› tamamen etkisizdir, reel ekonomi üzerinde hiçbir etki oluflturamaz. Bu nedenle millî gelir art›fl› amac›yla geniflletici maliye politikas› arac› olarak vergi oranlar›n›n düflürülmesi uygun bir tercih olur. S›ra Sizde 10 Sabit kur ve s›n›rl› sermaye hareketlili¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide hükûmet para politikas› uygulamay› seçerse BP e¤risinin e¤imini (sermaye hareketlerinin faize duyarl›l›¤›n›) dikkate almak zorunda kalmaz. Çünkü sabit kur ve s›n›rl› sermaye hareketlili¤i durumunda BP e¤risi e¤imi ne olursa olsun para politikas› hiçbir durumda etkili de¤ildir. S›ra Sizde 8 Tam sermaye hareketlili¤i ve sabit kur sistemi geçerli iken para politikas›n›n reel ekonomi üzerinde hiçbir etki oluflturamamas›na karfl›l›k maliye politikas›n›n tam etkili olmas›n›n temelinde faiz oran› yer almaktad›r. Geniflletici para politikas› izlenmesi faiz oran›n› düflürücü etki yaparken geniflletici maliye politikas› izlenmesi faiz oran›n› yükseltici etki yapmaktad›r. Sermaye hareketlili¤inin sonsuz esnek oldu¤u bir ekonomide geniflletici para politikas› etkisi ile düflen faiz oran› ekonomiden önemli ölçüde sermaye ç›k›fl›na yol açar, böylece d›fl aç›k meydana gelir. Buna karfl›l›k geniflletici maliye politikas› etkisi ile yükselen faiz oran› ekonomiye önemli ölçüde sermaye girifline yol açar, böylece d›fl fazla oluflur. Bu noktada sabit kur sisteminde merkez bankas› devreye girer, d›fl aç›k varsa piyasaya döviz sürer, d›fl fazla varsa piyasadan döviz al›r. Bu farkl› ifllemlerin ekonomideki etkileri de farkl› olmaktad›r. Sonuçta para politikas›nda bir etki oluflmazken maliye politikas›nda tam etki oluflur. S›ra Sizde 11 S›n›rl› sermaye hareketlili¤inin geçerli oldu¤u bir ekonomide hükûmet iflsizlik sorununu mutlaka geniflletici para politikas› uygulayarak çözmek isterse esnek kur sistemini tercih etmek zorundad›r. Çünkü para politikas› sadece esnek kur sisteminde etkili olabilmekte, sabit kur sistemi ile ekonomi üzerinde bir etki oluflturamamaktad›r. S›ra Sizde 9 Maliye politikas›n›n BP e¤risi yat›kken d›fl fazlaya yol açmas›, BP e¤risi dikeye yak›n oldu¤unda ise d›fl a盤a yol açmas› da faiz oran› ve faiz oran› de¤iflmesine karfl› sermaye hareketlili¤inin duyarl›l›¤› ile iliflkilidir. Geniflletici maliye politikas›, BP e¤risi e¤imi ne olursa olsun, her zaman faiz oran›n› yükseltir. Ancak bu faiz art›fl› karfl›s›nda yo¤un sermaye girifli olursa d›fl fazla olu- www.hedefaof.com 7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). International Economics, Boston: Mc Graw-Hill Irwin. Aslan, N. (2012). Makro ‹ktisat, ‹kinci Sayfa Yay›nc›l›k, 3.Bas›m, ‹stanbul. Begg, D., Fischer S., Dornbusch R. (1994). Economics, NewYork: Mc Graw-Hill. Berg, H.V. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill Irwin. Calvo, G., Reinhart, C. M. (2002). “Fear of Floating”, NBER Working Paper, 793. Carbaugh, R .J. (2000). International Economics, New York: South-Western. Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroeconomics, New York: Academic Press. Fischer, S. (2008). “Mundell-Fleming Lecture: Exchange-Rate Systems, Surveillance and Advice”, IMF Staff Papers, July, ss. 367-383. Freenstra, R. C. (2003). Advanced International Trade: Theory and Evidence, New York: Princeton University Press. Gerber, J. (2005). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Husted, S., Melvin, M. (2007). International Economics, Boston: Pearson, Addison-Wesley. Karluk, R. S. (2009). Uluslararas› ‹ktisat, Teori - Politika, Beta: ‹stanbul. Kenen, P. (2008). The International Economy, Cambridge: Cambridge University Press. Krugman, R. P., Obstfeld, M. (2006). International Economics, Theory and Policy, Boston: AddisonWesley. Mundell, R. (1995). “Stabilization and Liberalization Policies in Semi-Open Economies”, (der). Edwards. S., Capital Controls, Exchange Rates and Monetary Policy in the World Economy, Cambridge: Cambridge Uni. Press, ss. 19-33. Pugel, T. (2004). International Economics, Boston: Mc Graw Hill. Salvatore, D. (2007). International Economics, New York: John Wiley. Seyido¤lu, H. (2009). Uluslararas› ‹ktisat, Teori, Politika ve Uygulama, ‹stanbul: Güzem Can Yay›nlar›, No: 24. www.hedefaof.com 197 8 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Klasik alt›n standard›nda merkez bankalar›n›n oyunun kural›na uymalar›n›n önemini aç›klayabilecek, ABD’nin Bretton Woods Sistemi’ndeki rolünü de¤erlendirebilecek, Dünyada iki önemli rezerv paraya sahip ülkelerin krizle yüz yüze kald›klar› bir ortamda, Türkiye gibi ülkeler aç›s›ndan sa¤lam politikalar izlemenin hayati öneme sahip oldu¤u ç›kar›m›n› yapabilecek, Uluslararas› düzeyde kullan›lan rezerv paran›n tek bir ülkenin koflullar›na ba¤l› olmas›n›n yaratabilece¤i sorunlar› tart›flabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Alt›n Para Sistemi Oyunun Kural› Alt›n Ak›m Mekanizmas› ‹ntibak Sorunu Güven Sorunu Likidite Sorunu ‹mkâns›z Üçlü • • • • • • • Net-Work D›flsall›klar› ‹lk Günah Sorunu Son Ödünç Veren Rolü Sabit Kur Sistemi Dalgal› (esnek) Kur Sistemi ‹ç Denge D›fl Denge ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Uluslararas› Parasal Sistem www.hedefaof.com • ALTIN STANDARDI DÖNEM‹ • BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM Uluslararas› Parasal Sistem ALTIN STANDARDI DÖNEM‹ Alt›n›n Özellikleri ve Mal Para Sisteminin ‹flleyifli SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Tarihsel olarak birçok mal para olarak kullan›lm›flt›r. Özellikle dayan›kl› olmas›, kolay tafl›nabilir ve depolanabilir olmas›, kolay biçimde standardize edilebilir olmas› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M nominal de¤erini kaybetme sorunu olmamas› gibi özellikleri nedeniyle de¤erli madenler para olarak kullan›lm›flt›r. De¤erli madenler içinde en yayg›n kullan›m alan› S O Rkolayl›kla U olan metal alt›nd›r. Alt›na bu özelli¤ini veren di¤er faktör üretiminin yap›lamamas›, miktar›n›n kamu otoriteleri taraf›ndan manüpüle edilememesi, di¤er bir ifadeyle karfl›l›ks›z para basman›n mümkün olmamas›d›r. Bu saptamayla bafllamam›D‹KKAT z›n nedeni alt›n standard›n›n iki farkl› uygulama biçimi oldu¤unu vurgulamaktad›r. 1700’lü y›llardan önceki alt›n sikke sistemi bir mal olan alt›n›n fiziki olarak dolafl›mSIRA S‹ZDE da oldu¤u bir sistemdir ve mal para sistemi olarak nitelendirilmektedir. Mal para sistemi: Bir mal›n para olarak kullan›ld›¤› D Ü fi Üolarak NEL‹M sistemdir. Tarihsel bak›ld›¤›nda derinin, deniz kabu¤unun para olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir. S O R U Ancak sahip oldu¤u özellikler nedeniyle para olarak kullan›m› en yayg›n D‹KKAT olan mal alt›n olmufltur. N N Mallar›n para olarak kullan›lmas› bir ekonomide yurt içi ticari faaliyet SIRAhacmini S‹ZDE azalt›c› etAMAÇLARIMIZ ki yapar m›? 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Mal para sisteminden günümüze kadar paran›n ve bankac›l›k sisteminin K ‹ T Anas›l P bir evrim süreci geçirdi¤ini detayl› biçimde ö¤renebilmek için Nas›l Bir Para Sistemi? Parasal DiS O R U (C. C. Aktan, siplin ve Parasal ‹stikrar için Alternatif Öneriler adl› kitaba bakabilirsiniz U. Utkulu ve S. Togay, ‹stanbul: ‹MKB Yay›n›,1997, ss:11-25). TELEV‹ZYON Alt›n›n üretim maliyetlerinin yüksek olmas›, alt›n rezervlerininSIRA k›t olmas› gibi ne‹ N T E RS‹ZDE NET denlerle birçok ülke aç›s›ndan en önemli sorun alt›n para miktar›n›n ekonominin üretim ve ticaret hacmindeki art›fla uygun biçimde artt›r›lamamas› olmufltur. Adam Smith (1985:233-270)’e göre, herhangi bir ülkede tedavülde AMAÇLARIMIZ bulunan ve bu ülkenin sahip oldu¤u topraklar›n ve eme¤in yaratt›¤› y›ll›k ürününün dolafl›mda bulunmas›na ve bunlar› tüketmek isteyen kiflilere da¤›t›lmas›na arac›l›k eden alt›n ve güK ‹ T A P müfl para (yani mal para) ölü bir mal mevcududur. Ülke sermayesinin çok büyük bir k›sm› olmas›na ra¤men, dolafl›mdaki alt›n ve gümüfl para ülke için hiçbir fley üretmemektedir. Bankalar, ka¤›t paran›n alt›na konvertibilitesini sürdürecek bir TELEV‹ZYON davran›fl içinde oldu¤u sürece, bu paralar›n yerine ka¤›t paray› geçirerek ülkenin N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT D‹KKAT Klasik Alt›n Standard› Sistemi SIRA S‹ZDE ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 200 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Sabit kur sistemi: Bir ülkenin ulusal paras›n› paras› tam konvertibl olan baflka bir ülkenin paras›na (örne¤in ABD dolar›), tam konvertibl olan paralardan (örne¤in ABD dolar› ve eurodan oluflan) oluflan bir SIRA S‹ZDE döviz sepetine ya da alt›na ba¤lamas›d›r. Bu flekilde ulusal paran›n de¤eri piyasa D Ü fi Ü N Etaraf›ndan L‹M koflullar› de¤il, merkez bankas› taraf›ndan belirlenmifl olmaktad›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ sahip oldu¤u bu ölü mal mevcudunu ekonomiye kazand›rmakta etkin ve üretken mal mevcuduna dönüfltürülmesini mümkün k›lmaktad›r. Bu çerçevede klasik alt›n standard› alt›n›n fiziki olarak dolafl›mda bulunmad›¤›; de¤eri alt›na ba¤l› ka¤›t paralar›n dolafl›mda oldu¤u bir sistem olarak düflünülmesi gerekti¤ini vurgulamal›y›z. Böyle bir sistemde her ülke paras›n›n de¤erini alt›na sabitledi¤inde, ülkelerin paralar› aras›ndaki de¤iflim oran› (nominal döviz kuru) da sabitlenmifl olmaktad›r. Baflka biçimde ifade edilecek olursa klasik alt›n standard› sistemi bir sabit kur sisSIRA S‹ZDE temidir. Hiç kuflku yok ki, bu sistemin ifllemesinin en önemli ilk koflulu, merkez bankas›n›n belirledi¤i kur düzeyinde ulusal paray› alt›na; alt›n› ulusal paraya döD Ü fi Ü N E L ‹ M nüfltürmeyi taahhüt etmesi, baflka biçimde ifade edersek alt›nla ulusal paralar aras›ndaki konvertibilitenin s›n›rs›z olmas›d›r. ‹kinci koflulu ise her bir ülkede alt›n ihU S O Rithalinin rac›n›n ve alt›n tamamen serbest olmas›d›r. “Her ülke paras›n›n D ‹ K K A T de¤erini alt›na sabitledi¤inde ülkelerin paralar› aras›ndaki de¤iflim oran›” sabitlenmektedir derken kastetti¤imiz nominal döviz kurudur. Nominal döviz kuru sabit kald›¤›SIRA hâlde reel döviz kuru iç ve d›fl fiyat iliflkisine ba¤›l› olarak de¤iflebilir. Reel S‹ZDE döviz kuru ile ilgili bilgilerinizi gözden geçiriniz. N N K ‹ T A P Alt›n ihraç noktas›: Yabanc› serbest Tbir E Lparan›n E V ‹ Z Y (pound) ON piyasada ulusal para (ABD dolar›) cinsinden alabilece¤i en yüksek fiyat› ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru alt›n›n tafl›ma ‹NTERNET maliyeti ile alt›n›n›n de¤erinin toplam›ndan daha büyükse ülke d›fl›na ödemeler ulusal para ile de¤il alt›n ile yap›lacakt›r. Alt›n ithal noktas›: Yabanc› bir paran›n (pound) serbest piyasada ulusal para (ABD dolar›) cinsinden alabilece¤i en düflük fiyat› ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut döviz kuru, alt›n›n›n de¤eri ile alt›n›n tafl›ma maliyeti aras›ndaki farktan daha küçük oldu¤unda ABD’li ekonomik birimler yapt›klar› ihracat karfl›l›¤›nda pound kabul etmeyecek, ödemelerin alt›nla yap›lmas›n› isteyeceklerdir. AMAÇLARIMIZMal Para Sistemi Olarak Alt›n Standard› Aç›k Ekonomide ‹ki ülkeli bir modeli (ABD ve ‹ngiltere) ele alal›m. ABD’de 1 gram alt›n karfl›l›¤›nda 1 $ ihraç edildi¤ini (1$ = 1 gram alt›n) ve ‹ngiltere’de 5 gram alt›n karfl›l›¤›nda K ‹ T A P 1 £ ihraç edildi¤ini (1£ = 5 gram alt›n) varsayal›m. Buna göre, ‹ngiliz poundunun dolar cinsinden de¤eri, yani nominal döviz kuru, 1£ = 5 $ olacakt›r. Bu düzeyi döviz kurunun denge düzeyidir. 1 poundluk alt›n›n ABD ile ‹ngiltere aras›ndaki tafl›TELEV‹ZYON ma maliyeti e¤er 0.03 dolar ise nominal döviz kuru 1£ = 5.03$ ile 1£ = 4.97$ aras›nda dalgalanacakt›r. ABD’deki bir ekonomik birim ABD hazinesinden 5 dolar karfl›l›¤›nda 5 gram alt›n alabilmekte ve 0.03$ maliyete katlanarak bunu ‹ngilte‹ N T E R bu N E Talt›n› pounda dönüfltürebilmektedir. Bu nedenle ABD’deki bir re’ye gönderip ekonomik birim 1 pound için 5.03 dolardan daha fazla ödeme yapmak istemeyecektir. ABD’de pound arz e¤risi 1£=5.03 $ düzeyinde yatay eksene paralel hâle gelecektir. Piyasa döviz kurunun bu düzeyine alt›n ihraç noktas› ad› verilmektedir. Piyasa döviz kuru 1£=5.03 $’dan daha yüksek olursa ABD’den ‹ngiltere’ye do¤ru alt›n ç›k›fl› bafllayacak, yani ABD’nin ödemeler bilançosu aç›k vermifl olacakt›r. Benzer biçimde iki ulusal para aras›ndaki döviz kuru 1£ = 4.97$ düzeyinin alt›na düflmez. Çünkü ABD’deki bir ekonomik birim 1£ = 4.97$ düzeyinden daha düflük bir kur düzeyini kabul etmeyecektir. Bu nedenle ABD’de pound talep e¤risi 1£=4.97$ düzeyinde yatay eksene paralel bir e¤ri hâline gelecektir. Bu nokta, ABD aç›s›ndan alt›n ithal noktas›d›r. Yani ABD dolar› de¤erlenme e¤ilimine girerse ‹ngiltere’den ABD’ye alt›n girifli bafllayacak; dolay›s›yla ABD ödemeler bilançosu fazla vermifl olacakt›r. Bu söylediklerimizi fiekil 8.1 arac›l›¤›yla analiz edersek (Salvatore, 2004, ss. 577-578) denge döviz kuru pound (D£1) talebi ile pound arz›n›n (S£1)kesiflti¤i noktada 1£ = 5$ düzeyinde (E noktas›nda) oluflmufltur. ABD’nin ödemeler bilançosunun dengede oldu¤u bu kur düzeyinde, iki ülke aras›nda alt›n ak›m› ortaya ç›kmaz. ABD’de Pound arz e¤risi (REABCF) 1£ = 5.03$ düzeyinde yatay eksene paralel hâle gelmektedir. Pound talep e¤risi (TEGHJK) ise 1£ = 4.97$ düzeyinde yatay ek- www.hedefaof.com 201 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem sene paralel olmaktad›r. ‹ngiltere’den yap›lan ithalat›n artmas› nedeniyle ABD’de pound talebinin artt›¤›n›; pound talep e¤risinin sa¤a kayarak (D£2) hâline geldi¤ini varsayal›m. Pound arz›nda bir de¤iflme yokken denge E' noktas›nda oluflacak; ama nihai denge E' noktas›nda de¤il, B noktas›nda belirlenecektir. Ekonomik birimler 18 milyon pound talep edeceklerdir. Bu talebin 12 milyon poundu ABD’nin ‹ngiltere’ye yapt›¤› mal ihracat› ile karfl›lan›rken 6 milyon poundu ABD’nin ‹ngiltere’ye alt›n ihrac› ile karfl›lanacak; yani ABD’nin alt›n rezervlerinde 6 milyon pound azalma ortaya ç›kacakt›r. Baflka biçimde ifade edecek olursak ABD’nin ödemeler bilançosu 6 milyon pound aç›k vermifl (fiekil’de AB uzakl›¤›) olacakt›r. ‹ki ülkeli bir modeli inceledi¤imize göre, ‹ngiltere ödemeler dengesi, 6 milyon pound fazla vermifl olacakt›r. ‹ngiltere’ye yap›lan ihracat nedeniyle ABD’de pound arz›n›n artt›¤›n›; pound arz e¤risinin sa¤a kayarak (S£2 ) hâline geldi¤ini varsayal›m. Böyle bir durumda, pound talebinde bir de¤iflme yokken denge E''' noktas›nda oluflacak ama nihai denge E''' noktas›nda de¤il, H noktas›nda belirlenecektir. fiekil 8.1 Klasik Alt›n Standard›n›n ‹flleyifli D2 5.08 I D1 5.03 E A T B E 5.0 S1 4.90 F II E R 4.97 C H G J K III S2 8 E 10 12 14 16 18 20 22 24 25 26 (Milyon pound) SIRA S‹ZDE 1£ = 4.97$ döviz kuru düzeyinde ‹ngiltere’den ABD’ye 6 milyon poundluk alt›n girifli nedeniyle yurt içi pound arz› 18 milyon pounda ulaflacakt›r. Ancak, ekonomik birimler 12 milyon pound talep etti¤i için, ABD’nin alt›nD Ürezervleri fi Ü N E L ‹ M 6 milyon pound artm›fl olacak; yani ABD ödemeler bilançosu 6 milyon pound fazla vermifl olacakt›r (fiekil’de GH uzakl›¤›). ‹ngiltere ise 6 milyon pound ödemeler bilançosu S O R U a盤› verecektir. Verdi¤imiz örnekte, ABD dalgal› kur sisteminde olsayd›, döviz kuru arz D ‹ Ktalep K A T koflullar›na göre de¤iflecekti. ABD’de pound talebi artt›¤›nda döviz kuru 1£ = 5.08 $ düzeyine yükselecek; ABD dolar› de¤er kaybedecekti. Tersine pound arz› artt›¤›nda, döviz kuru 1£ = SIRA S‹ZDE 4.90$ düzeyine düflecek; ABD dolar› de¤er kazanacakt›. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 202 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U S O R U Verdi¤imiz örnekte, D ‹ K K A T pound talep e¤risi, ABD’nin ‹ngiliz mallar›na olan talebini temsil ederken pound arz e¤risi, ‹ngilizlerin ABD mallar›na yönelik talebini temsil etmektedir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE Ülkelerin alt›n rezervleri s›n›rl› oldu¤una göre, bir ülkenin ödemeler dengesi a盤› sürekli olarak devam edemez. Bu noktada, David Hume’nin alt›n ak›m mekanizmas› (specie-flow mechanism) bir otomatik denklefltirme mekanizmas› olarak devAMAÇLARIMIZ reye girmektedir. Döviz kuru, bu mekanizman›n ifllemesi sonucu, 1£ = 5$ düzeyinde oluflacak ve alt›n standard› uzun dönemde fiyat istikrar›n› sa¤lam›fl olacakt›r. K ‹ T A P K ‹ T A P Alt›n Ak›m Mekanizmas› ve Oyunun Kural› TELEV‹ZYON ‹NTERNET Oyunun kural›: Klasik alt›n standard› sisteminde, ödemeler bilançosu fazla veren ülkenin merkez bankas›n›n aç›k piyasa al›m› yaparak; ödemeler bilançosu aç›k veren ülkenin merkez bankas›n›n ise aç›k piyasa sat›fl› yaparak yurt içi fiyat intibak›n› h›zland›rmas›d›r. SIRA S‹ZDE 2 Klasik alt›n standard›nda dengesizliklerin dengeye gelme süreci alt›n ak›m mekaT Eaç›klanmaktad›r. LEV‹ZYON nizmas› ile ‹ki ülkeli bir dünyada, bu iki ülke ticaret yapt›klar›na göre, ülkelerden birisinin (X ülkesi) ödemeler bilançosu a盤› vermesi demek, di¤erinin (Y ülkesi) ödemeler bilançosu fazlas› vermesi anlam›na gelecektir. X ülkesi ödemeler bilançosu a盤› verdi¤inde alt›n rezervleri azalacakt›r. Alt›n rezervlerin‹NTERNET deki azalma, parasal taban›n azalmas›na yol açacak ve k›smi rezerv bankac›l›¤›n›n geçerli oldu¤u bir bankac›l›k sisteminde para arz›ndaki azalma çok daha büyük boyutlu olacakt›r. Para arz›n›n azalmas›, X ülkesinde yurt içi fiyatlar›n düflmesine yol açacak ve bu durum X ülkesinin rekabet gücünü artt›racakt›r. X ülkesinin Y ülkesinden yapt›¤› ithalat azal›rken, ihracat artacak ve bunun sonucunda d›fl ticaret a盤›, dolay›s›yla ödemeler bilançosu a盤›, ortadan kalkacakt›r. Tam tersi geliflmeler Y ülkesinde ortaya ç›kacakt›r. Y ülkesinde ödemeler bilançosunun fazla vermesi, ülkenin alt›n rezervlerinin artmas›na, parasal taban›n artmas›na yol açacak ve k›smi rezerv bankac›l›¤›n›n geçerli oldu¤u bir bankac›l›k sisteminde para arz›ndaki art›fl çok daha büyük boyutlu olacakt›r. Para arz›n›n artmas›, Y ülkesinde yurt içi fiyatlar›n yükselmesine ve Y ülkesinin rekabetçi gücünün azalmas›na yol açacakt›r. Y ülkesinin X ülkesine yapt›¤› ihracat azal›rken, X ülkesinden yapt›¤› ithalat artacakt›r. Dolay›s›yla d›fl ticaret fazlas› ve ödemeler bilançosu fazlas› bir süre sonra ortadan kalkacakt›r. Burada önemli bir noktay› vurgulamal›y›z. Klasik alt›n standard› sisteminde aç›k veren ülkedeki merkez bankas›n›n piyasaya tahvil satarak, yani yurt içi faiz oran›n› artt›rarak, para arz›ndaki daralt›c› etkiyi daha da güçlendirici bir etki yapaca¤› varsay›l›r. Benzer biçimde, fazla veren ülkedeki merkez bankas›n›n ise piyasadan tahvil sat›n alarak, yani yurt içi faiz oran›n› düflürerek para arz›ndaki geniflletici etkiyi daha da güçlendirici bir etki yapaca¤› varsay›l›r. Merkez bankas›ndan beklenen bu davran›fl biçimi, oyunun kural› olarak nitelendirilmektedir. Merkez bankalar›n›n oyunun kural›na uymalar› otomatik bir mekanizma olan alt›n ak›m mekanizmas›n›n iflleyifli aç›s›ndan son derece önemlidir. Çünkü Klasik alt›n standard› bir sabit kur rejimidir. Dalgal› kur sisteminde ödemeler bilançosu dengesizlikleri döviz kurundaki de¤iflim ile ortadan kald›r›l›rken, sabit kur sisteminde intibak›n sa¤lanmas›, iki ülke aras›ndaki göreli fiyatlar›n de¤iflimine ba¤l›d›r. Bordo (1984, ss. 24-25)’ya göre alt›n ak›m mekanizmas› tek bir mal›n (alt›n›n) ülkeler aras›nda arbitraj› ile tüm fiyatlarda istikrar›n sa¤lanaca¤› ana fikrine dayanmaktad›r. Bu anlamda, “alt›n ak›m mekanizmas› ile tek fiyat yasas› aras›nda uzlaflmazl›k ortaya ç›kar m›?” sorusu önemini kaybetmektedir. SIRAile S‹ZDE Tek fiyat yasas› alt›n ak›m mekanizmas› aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 203 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem Alt›n Ak›m Mekanizmas›n›n Dayand›¤› Varsay›mlarla ‹lgili De¤erlendirmeler Bilindi¤i gibi klasik para teorisi miktar teorisi eflitli¤ine dayanmaktad›r. Miktar teorisi eflitli¤i M. V = P.Y olarak ifade edilmekte ve paran›n dolafl›m h›z› ve reel gelir düzeyi sabitken para arz›ndaki art›fllar›n do¤rudan do¤ruya ve ayn› oranda fiyatlar genel düzeyini artt›raca¤› öngörülmektedir. Bu çerçevede ele al›nd›¤›nda alt›n ak›m mekanizmas›n›n teorik arka plan›n› oluflturan miktar teorisinin dayand›¤› varsay›mlarla ilgili de¤erlendirmeler dört noktada yap›labilir (Kreinin, 2002, ss. 277-279): • Alt›n ak›m mekanizmas›n›n öngörüldü¤ü biçimde ifllemesi para arz›ndaki de¤iflimin alt›n girifl ç›k›fl›na göre belirlenmesine ba¤l›d›r. Ödemeler bilançosu aç›k verdi¤inde para arz›n›n azalmas› ve ödemeler bilançosu fazla verdi¤inde, para arz›n›n artmas› için merkez bankas›n›n oyunun kural›na uymas›, sterilizasyon ifllemi yapmamas› gerekir. Bordo (1981, s. 6) Klasik alt›n standard› döneminde oyunun kural›na genel olarak uyuldu¤unu vurgulamaktad›r. • Miktar teorisi, paran›n dolafl›m h›z›n›n kurumsal faktörlerce belirlendi¤i ve sabit oldu¤u varsay›m›na dayanmaktad›r. Bu varsay›m, para arz› de¤iflti¤inde faizi etkilese bile para talebinin bundan etkilenmedi¤i, yani paran›n sadece ifllem amac›yla elde tutuldu¤u düflüncesine dayanmaktad›r. Para sadece ifllem amac›yla talep edilmiyorsa, para arz›ndaki (M) art›fl faiz oran›n› düflürdü¤ünde, spekülasyon güdüsü ile para talebini artt›rarak, paran›n dolafl›m h›z›n›n düflmesine yol açacakt›r. Paran›n dolafl›m h›z›ndaki düflüfl para arz›ndaki art›fl› tam olarak telafi edecek boyutta olursa, para arz› artt›¤› hâlde ekonomiSIRA S‹ZDE de toplam harcamalarda (M.V) bir de¤iflim ortaya ç›kmayacakt›r. • Klasik yaklafl›m›n öngördü¤ü gibi para arz›ndaki de¤iflimin reel gelir düzeyini (Y) etkilememesi için, ücret ve fiyatlar›n arz ve talep uygun D Ükoflullar›na fi Ü N E L ‹ M olarak h›zl› biçimde de¤iflmesi; fiyat kat›l›¤› sorununun olmamas› gerekir. E¤er ekonomide ücret ve fiyatlar esnek de¤ilse para arz›ndaki de¤iflme reel S O R U üretim düzey (Y) üzerinde de etki yaratacakt›r. D ‹ K K Ayans›zl›¤› T Para arz›ndaki de¤iflmelerin reel gelir düzeyini (Y) etkilememesi paran›n olarak isimlendirilmektedir. Klasik iktisatç›lar uzun dönemde paran›n yans›z oldu¤unu; para arz›ndaki art›fl›n sadece fiyatlar genel düzeyini de¤il tüm mallar›nSIRA fiyatlar›n› S‹ZDE ayn› oranda artt›rd›¤›n›, para arz› de¤iflirken göreli fiyatlar›n de¤iflmedi¤ini savunurlar. Sterilizasyon: De¤iflik nedenlerle para arz›nda ortaya ç›kan art›fllar›n etkilerini dengelemek için merkez bankalar›n›n yapt›klar› aç›k piyasa ifllemleridir. Merkez bankas› döviz sat›n ald›¤› zaman ortaya ç›kan para arz› art›fl›n› tahvil satarak piyasadan çekmeye çal›fl›r ve bu flekilde döviz piyasas›na yapm›fl oldu¤u müdahalenin para arz› üzerindeki etkisini azaltm›fl olur. Fiyat kat›l›¤›: Mal ve hizmet fiyatlar›n›n k›sa dönemde arz ve talep koflullar›na h›zl› SIRA S‹ZDE biçimde intibak edememesidir. K›sa dönemde yaflanan talep D Üreel fi Ü etkiler NEL‹M floklar›n›n ciddi yaratmas›na neden olan bu durum, üretim ve istihdam kay›plar›na yol açmaktad›r. S O R U N N • Para arz› azald›¤›nda fiyatlar›n düflmesi alt›n ak›m mekanizmas›n›n AMAÇLARIMIZ otomatik iflleyiflini garanti etmez. Örne¤in aç›k veren X ülkesinde yurt içi fiyatlardaki düflüflün ihracat gelirlerini artt›rabilmesi için, ihracat miktar›ndaki art›fl›n ihK ‹ T Baflka A P raç mallar› fiyat›ndaki düflüflten daha büyük olmas› gerekir. biçimde ifade edilirse X ülkesinin ihraç etti¤i mallara yönelik d›fl talebin fiyat esnekli¤inin yüksek olmas›n› gerektirir. TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Klasik Alt›n Standard› ile ‹lgili De¤erlendirmeler Para sisteminin kurallar›n› belirleyen dünya çap›nda uluslararas› kurumlar ve anlaflmalar olmamas›na ra¤men, klasik alt›n standard› döneminin bir uluslararas› sis‹NTERNET tem olarak ortaya ç›k›fl›na yol açan faktörler literatürde tart›fl›lmaktad›r. Morys (2007, s.18), Avustralya ve Kaliforniya’da büyük alt›n rezervlerinin bulunmas› nedeniyle ortaya ç›kan alt›n arz flokunun 1860 ve 1870’li y›llarda dünyada alt›na yöneliflin temel nedenini oluflturdu¤unu; bu dönemde dünyada ilk defa gümüfl k›t bir metal hâline gelirken alt›n›n göreli olarak bol bir metal hâline geldi¤ini vurgula- www.hedefaof.com ‹NTERNET 204 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Net-work (a¤) d›flsall›¤›: Uluslararas› alanda ortak bir uluslararas› ödeme arac› kullan›l›yorsa bu ödeme arac›n› kullanan ülke say›s› art›kça, ilgili ödeme arac›yla ifllem yapman›n maliyetinin azalmas› ve ortaya ç›kan faydan›n artmas›d›r. D›fl denge: Ödemeler bilançosunun dengede olmas›, mal ak›mlar› ve sermaye ak›mlar› itibar›yla döviz giriflinin döviz ç›k›fl›na eflit olmas› demektir. SIRA S‹ZDE ‹ç denge: Bir ekonominin fiyat istikrar›na, düflük bir iflsizlik oran›na, yüksek ve sürdürülebilir D Ü fi Ü N E L ‹ Mbir büyüme oran›na ulaflmas› demektir. S O R U D ‹ K K Aen T önemli sorun iç denge ile d›fl dengenin birlikte sa¤lanmas›nda ortaBir ülke aç›s›ndan ya ç›kan güçlüklerdir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE maktad›r. Meissner (2002, s.3) ise, bir ülkenin alt›n standard›n› benimsenmesi ve alt›n standard›na geçiflindeki zamanlaman›n izah› aç›s›ndan, net-work d›flsall›klar›n›n son derece önemli oldu¤unu vurgulamaktad›r. Bir ülke aç›s›ndan alt›n standard›na kat›lman›n di¤er ülkelerle yap›lan d›fl ticarette maliyetleri azaltarak, d›fl ticaret hacmini artt›r›c› etki yapt›¤›n› vurgulamaktad›r. Klasik alt›n standard› sistemi dünyada alt›n para standard›n›n alt›n ça¤› olarak nitelendirilmektedir. Ancak 1870-1914 döneminin bir alt›n ça¤ hâline gelifli tek bafl›na klasik alt›n standard›n›n yaratt›¤› bir sonuç olarak görülmemelidir. Çünkü bu dönem, dünyada bilimsel ve teknolojik geliflmelerin çok yayg›n oldu¤u, önemli savafllar›n yaflanmad›¤›, sermaye hareketlerinin artt›¤›, iflbölümü ve uzmanlaflmaya dayal› serbest ticaret ilkesi do¤rultusunda sanayileflmeye a¤›rl›k verilen ve üretim düzeyindeki art›fla ba¤l› olarak do¤al kaynaklar›n etkin biçimde kullan›ld›¤› bir dönemdir (Özbek vd. 2011, s.41). Benzer biçimde, klasik alt›n standard›n› sonland›ran unsur olaSIRA S‹ZDE görmek, sistemin iflleyifli ile ilgili hiçbir sorunun olmad›¤› yarak I. Dünya Savafl›’n› n›lg›s›na yol açabilir. Klasik alt›n standard›n›n bünyesinde bar›nd›rd›¤› potansiyel sorun, ülkelerin para politikas› uygulamas›nda d›fl dengeye odaklanmas› ve iç dengeD Ü fi Ü N E L ‹ M nin geri planda kalmas›d›r. Bu sorun, I. Dünya Savafl› sonras› dönemde, de¤iflen toplumsal yap›larla birlikte alt›n para sistemine geri dönüfl çabalar›n›n önündeki en büS O R U yük engel olmufltur. N N Son ödünç veren olma rolü (Lender of last resort): AMAÇLARIMIZ Merkez bankalar›n›n fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lama amaçlar› vard›r. Finansal kurumlar›n K ‹ T A P fon aç›klar›n› serbest piyasadan karfl›layamamalar› durumunda, merkez Tbankas›, E L E V ‹ ZbuY Oamaçlar N çerçevesinde, son ödünç veren olarak likidite sorunu olan finansal kurumlara likidite sa¤lar. Mali ‹ N T E R Nson E T ödünç veren sistemde rolünü oynayabilecek tek kurum merkez bankas›d›r. Çünkü merkez bankalar›n›n para basma yetkisi vard›r. SIRA S‹ZDE Merkez Bankalar›n›n Rolü Dünyada ilk merkez bankas› olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te kurulan AMAÇLARIMIZBu banka 1844 y›l›nda ka¤›t para ihraç tekeline, 1870 y›l›na ge‹ngiltere Bankas›d›r. lindi¤inde ise son ödünç veren olma rolüne sahip olmufltur. Klasik alt›n standard› öncesi dönemde dünyada merkez bankas› say›s› on üç iken bu say› klasik alt›n K ‹ T A P standard› döneminde yirmi bire yükselmektedir. 1950-1970 dönemini kabaca Bretton Woods dönemi olarak ele al›rsak 1970 tarihi itibar›yla dünyada merkez bankas› say›s›n›n yüz sekize ulaflt›¤› görülmektedir (Önder, 2005, s.11). 1914’te kurulan TELEV‹ZYON ABD merkez bankas›n›n 1929 Dünya Bunal›m›’na yol açan en önemli aktör olarak görüldü¤ü dikkate al›n›rsa, “klasik alt›n standard›n›n baflar›s›n›n temel nedenlerinden birisi de dünyada merkez bankas› say›s›n›n az oluflu mudur?”sorusu üzerinde ‹ N T gereken E R N E T bir soru hâline gelmektedir. düflünülmesi ‹ki Savafl Aras› Dönemde Alt›n Standard› I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla birlikte, do¤al olarak bütün ülkeler ulusal paralar›n›n alt›na konvertibilitesini fiilen durdurmufltu. I. Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde, alt›n para sistemine geri dönüfl çabalar› çerçevesinde, 1922 y›l›nda toplanan Genoa Konferans› önemli bir kilometre tafl› olmufltur. Bu konferansta dünyadaki alt›n rezervlerinin k›tl›¤› sorununu aflabilmek için alt›n d›fl›nda dövizlerin (ABD dolar› ve ‹ngiliz poundu) de rezerv olarak kullan›lmas› öngörülüyordu. Bu anlamda, klasik alt›n standard›ndan farkl› bir yap›ya sahip olan yeni bir sistem do¤uyor ve bu sistem iktisatç›lar taraf›ndan alt›n döviz sistemi olarak nitelendiriliyordu. Genoa Konferans› sistemin gelecekteki dinamiklerini flekillendirmek aç›s›ndan son derece önemli bir rol oynam›flt›r. www.hedefaof.com D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem 205 D‹KKAT D‹KKAT 1929 Dünya Bunal›m› ABD merkez bankas›n›n (FED) hisse senedi fiyatlar›ndaki art›fl›n önüne geçmek SIRA S‹ZDE için 1928 ve 1929 y›llar›nda faiz oran›n› artt›rmas›, faiz oran›na duyarl› harcamalar›n önemli ölçüde azalmas›na yol açm›flt›. Toplam talebin azald›¤›, gelece¤e iliflkin belirsizli¤in artt›¤› böyle bir ortamda hane halklar› bankalar›nAMAÇLARIMIZ yükümlülüklerini yerine getiremeyece¤ine inanmaya bafllam›flt›. N N K ‹ T A bir P süreç olaMonetarist iktisatç›lar, büyük depresyonu, para piyasas›ndan kaynaklanan rak ele al›rken; Keynesyen ‹ktisatç›lar, mal piyasas›ndan kaynaklanan bir süreç olarak ele almaktad›r. Bu tart›flmay› daha detayl› biçimde ö¤renebilmek için Makro Ekonomi adl› kitaba bakabilirsiniz (N. Gregory Mankiw, Çeviri Editörü: Ö.F.Çolak, TAnkara:Eflatun Yay›neELEV‹ZYON vi, 2009, s:357-364). ABD’nin alt›n para sisteminde kalmaya devam etmesi, yurt d›fl›na verdi¤i krediTERNET lerde de ciddi bir azalma yaratm›flt›. Bu flekilde ABD alt›n para‹ N sisteminde kalmak için kendi ülkesinde yaratt›¤› deflasyonu dünyaya ihraç etmifl oluyordu. Dünyadaki bütün ülkeleri sabit bir kur sistemi ile birbirine ba¤layan alt›n standard› 1929 bunal›m›n›n tüm dünyaya yay›lmas›na yol aç›yordu. Bu süreçte sanayi üretimi Almanya’da %41,8, Fransa’da %31,3 oran›nda gerilemifltir (Romer, 2003, ss.1-10). Alt›n döviz sistemi olarak nitelendirilen bu sistem sadece alt› y›l devam etmifltir. 1929 Dünya Bunal›m› sürecinde, ‹ngiltere 1931’de alt›n para sistemini terk etmifltir. ‹ki savafl aras› dönem, ülkelerin dalgal› kur sistemine yönelmek zorunda kald›¤›; döviz spekülasyonlar›n›n yafland›¤›; rekabetçi devalüasyonlar›n döviz kontrolleri ve ayr›mc› ikili ticaret anlaflmalar›na yol açt›¤› ve böylelikle dünya ticaret hacminin ciddi biçimde darald›¤› bir dönem olmufltur. II. Dünya Savafl› sonras›nda infla edilen Bretton Woods sistemi böyle bir miras› devral›yordu. Bretton Woods Sisteminin Do¤ufl Süreci: Keynes Plan› ve White Plan› ABD ve ‹ngiltere, I. Dünya Savafl› sonras› dönemde parasal dengelerin yeniden kurulamamas›n›n ve buna ba¤l› olarak ticarette görülen afl›r› korucu e¤ilimlerin Avrupa’y› II. Dünya Savafl›’na soktu¤unu düflünmekteydi. II. Dünya Savafl› sonras› dönemde uluslararas› finansal sistemin dengelerini yeniden kuracak ve koruyacak, d›fl ticaret hacminin artmas›na yol açacak yeni bir yap›lanman›n gereklili¤ine inan›yorlard› (Abaan, 2004, ss.93). Bu nedenle döviz kurunun istikrar›na, uluslararas› iflbirli¤ine ve ulusal düzeyde tam istihdam›n sa¤lanmas›na hizmet edecek bir uluslararas› para sisteminin oluflturulmas› temel amaç olmufltur. Bretton Woods sisteminin oluflum sürecine bak›ld›¤›nda dünyan›n parasal düzeni aç›s›ndan iki önemli plan›n varl›¤› görülmektedir. Bunlar Keynes Plan› olarak an›lan ‹ngiliz plan› ve White Plan› olarak bilinen ABD plan›d›r. ‹ngiltere sanayi ve alt yap›s› II. Dünya Savafl›’nda neredeyse tamamen tahrip olurken ABD kendi topraklar›nda savafl yaflam›fl bir ülke de¤ildi. Tahmin edilebilece¤i gibi, ‹ngiltere savaflta tahrip olmufl ekonomisini canland›rmak için iç dengeye odakl› bir para politikas› uygulamak istiyordu. ‹ngiliz görüflü olan Keynes plan› bu ana fikir etraf›nda flekillenmiflti. Oysa, ABD plan›n›n önceli¤i ulusal paralar›n istikrarl› hale getirilmesi olarak ortaya ç›k›yordu. Esas itibar›yla ‹ngiliz önerisi, alt›na alternatif bir uluslararas› ödeme arac› yarat›lmas› ana fikrine dayan›yordu. ABD plan› da unitas isimli bir uluslararas› ödeme arac› önerisine dayan›yor gibi görünse de unitas fikri iki savafl aras› dönemde www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 206 Ayarlanabilir sabit kur sistemi: Bretton Woods para sistemine özgü bir döviz kuru uygulamas›d›r. Buna göre ödemeler bilançosu fazlalar›n olufltu¤u durumda ulusal para revalüe edilecek; ödemeler bilançosu a盤› olufltu¤unda devalüe edilecektir. Böylece ekonominin d›fl floklara karfl› esnekli¤i artm›fl olacakt›r. Ayarlanma band›n›n gerçekçi biçimde belirlenmesi bu kur sisteminin en kritik noktas›d›r. Uluslararas› ‹ktisat Politikas› ABD’nin domine edece¤i bir para bölgesi için düflünülmüfl olan bir alternatifti. Bugünkü terimlerle ifade edersek ABD’nin unitas önerisi, küresel finans sisteminin ifllemez hâle geldi¤i bir dönemde, bölgesel bir para birli¤i yaratma düflüncesinin sonucu olarak ortaya ç›km›fl olan bir öneriydi. Bretton Woods görüflmelerinde uluslararas› düzeyde yeni bir ödeme arac›n›n yarat›lmas› baflar›lamam›flt›. Uluslararas› Para Fonu (IMF)’nin kurulufl süreci, savafl sonras› dönemde fazla veren ülke (ABD) ile aç›k veren ülke (‹ngiltere)’nin tart›flma sürecinin sonucu olarak flekillenmifltir. IMF imkânlar›n›n 8,8 milyar dolarla s›n›rl› kalmas› Bretton Woods sisteminin sabit kur sistemi de¤il ayarlanabilir sabit kur sistemi olmas›n› belirleyen temel faktörlerden birisi olarak ortaya ç›km›flt›r denilebilir (Savafl, 2010, ss.58-59). Do¤al olarak bir döviz kuru sisteminin ortaya ç›k›fl› tek bir faktörle aç›klanabilecek bir süreç de¤ildir. Ayarlanabilir sabit kur sistemine geçifli flekillendiren belki de en önemli faktör iki savafl aras› dönemde yaflanan geliflmelerdir. 1929 sonras› yaflanan büyük depresyon sürecinde rekabetçi devalüasyonlar›n, d›fl ticarette korumac› uygulamalar›n ve döviz spekülasyonlar›n›n yayg›nlaflmas› dünya ticaret hacmini ciddi biçimde daraltm›flt›. Dolay›s›yla iki savafl aras› dönemde yaflananlar dikkate al›nd›¤›nda birçok ülke ne sabit kur sistemini ne de dalgal› kur sistemini istiyordu. Ayarlanabilir sabit kur sistemi asl›nda her iki sistemin avantajlar›n› da bünyesinde bar›nd›racak bir sistem olarak görülüyordu. K›rk dört ülkenin kat›l›m›yla 1 Temmuz 1944’te bafllayan Bretton Woods Konferans› 22 Temmuz 1944’te sona ermifltir. Bretton Woods Sisteminin Yap›s› Bretton Woods sisteminde ABD dolar›n›n de¤eri do¤rudan do¤ruya alt›na ba¤lanm›fl ve 1 ons alt›n 35 dolar olarak belirlenmiflti. FED, 35 dolar getirene 1 ons alt›n vermeyi taahhüt etti¤i için, ABD dolar› alt›n karfl›s›nda s›n›rs›z konvertibiliteye sahipti. Di¤er ülkeler ulusal paralar›n› ± %1’lik dalgalanma marj› çerçevesinde ABD dolar›na sabitlemifllerdir. Bu flekilde her ülkenin paras› hem ABD dolar›na, hem de alt›na ba¤lam›fl oluyordu. Sistem bir yönüyle dolar standard›, bir yönüyle de alt›n standard› görünümündeydi. Serbest piyasada k›sa dönemde dalgalanman›n ± %1’lik band› aflmas› durumunda, ilgili ülkelerin Merkez Bankalar›n›n karfl›l›kl› olarak müdahale etmesini öngören bir sistemdi. Bu dalgalanma marj›, üye ülkeler gerekli gördü¤ünde, %10’a kadar ç›kabilecek ve daha büyük boyutlu bir d›fl dengesizlik (temel dengesizlik) söz konusu oldu¤unda, IMF’nin onay› ile %10’dan daha fazla olabilecekti. Ancak IMF sözleflmesinde, bu temel dengesizlik ifadesiyle ne anlat›lmak istendi¤i aç›k biçimde yer almam›flt›r. Bretton Woods’un ‹lk Dönemi: 1946-1958 Dönemi 1946’da bafllayan Bretton Woods sistemi esas itibar›yla 1958 y›l›na kadar sistemin mimarlar›n›n öngördü¤ü biçimde ifllemedi. Çünkü savafl sonras› dönemde önemli sanayileflmifl ülkeler 1958 y›l›na kadar konvertibiliteye geçemedi. ‹kili ticaret anlaflmalar›n›n yayg›nlaflmas› ve dolar k›tl›¤› sorunu, Bretton Woods’un ilk dönemine damgas›n› vurmufltur (Bordo, 1992, ss.21-23). ‹kili Ticaret Anlaflmalar› II. Dünya Savafl›’n›n miras› olarak, ticaret ve döviz kontrolleri, ABD hariç hemen hemen her ülkede son derece yayg›nd›. Her ülke kendi ticaret partnerleriyle ithalat ve ihracat için lisans ve kotalar› içeren, ikili ticaret anlaflmalar› imzal›yordu. Dö- www.hedefaof.com 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem viz kontrolleri ve ikili ticaret anlaflmalar›n›n en önemli gerekçesi, ülkelerin sahip oldu¤u uluslararas› rezervlerin yetersizli¤i idi. Döviz kontrolleri, II. Dünya Savafl›’nda sanayisi ciddi düzeyde tahrip olmufl olan Avrupa’n›n gerekli hammaddeleri ithal edebilmesi ve sanayisini yenileyebilmesi için k›t rezerv kaynaklar›n›n daha iyi tahsisini sa¤layabilecek uygulamalar olarak görülüyordu. Dolar K›tl›¤› Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü Bretton Woods’un ilk döneminde Avrupa’n›n ödemeler bilançosu aç›klar› nedeniyle rezervleri erirken, ABD’nin ödemeler bilançosu fazlalar› nedeniyle rezervleri art›yordu. Bu durum dünyada dolar k›tl›¤›na yol açm›flt›. Dünyan›n geri kalan›ndaki verimlilik art›fllar›n›n ABD’deki verimlilik art›fllar›n›n çok gerisinde kalmas›, hammadde yetersizli¤i, tasarruf oranlar›n›n düflüklü¤ü, politik istikrars›zl›klar, giriflim gücünün zay›flamas› ve 1946’n›n sonunda Avrupa ülkelerinin belirlemifl oldu¤u kur düzeylerinin kendi ulusal paralar›n› afl›r› de¤erli hâle getirmifl olmas›, dolar k›tl›¤›na yol açan faktörler olarak görülüyordu. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Bretton Woods’un ilk on y›ll›k dönemi dolar k›tl›¤› sorununu aflmaya yönelik politikalar›n devreye sokulmas› süreci olarak ortaya ç›kmaktad›r. 1950’lerin sonuna do¤ru, Marshall Plan›, Avrupa Ödemeler Birli¤i’nin oluflturulmas›, ‹ngiliz poundunun itibar›n› kaybedifli ve IMF’nin prestijinin azalmas› dolar k›tl›¤› sorununu büyük ölçüde ortadan kald›ran geliflmeler olarak ortaya ç›k›yordu. Marshall Plan›’n›n amac›, Avrupa ülkelerinin büyümelerini sa¤lamak, ihracat kapasitelerini artt›rmak, ekonomik istikrar› yaratarak politik istikrar› korumakt›. Bu yard›mlardan yararlanan ülkelere Avrupa içi ticaretin ve ödemelerin liberasyonu bir flart olarak getiriliyordu. Bu yard›mlar›n üyelere cari ifllemeler aç›klar›n›n boyutuna ba¤l› olarak tahsisini sa¤lamak amac›yla, 1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Organizasyonu (OEEC) kuruldu. Bütün bu geliflmelerin sonucunda, 1950 tarihinde, OEEC’nin himayesinde Avrupa Ödemeler Birli¤i kuruldu. Avrupa Ödemeler Birli¤i Avrupa ülkelerinin çok yanl› ticarete yönelmelerinde önemli bir etki yaratm›flt›r. Marshall yard›mlar›n›n ortaya ç›kt›¤› süreç, alternatif iki kurumun (OEEC ve Avrupa Ödemeler Birli¤i) do¤mas›na yol açarak, IMF’nin güçsüzlü¤ünü teyit eden bir süreç yaratm›flt›r. Bunun yan› s›ra, IMF Anlaflmas›’na ayk›r› olarak, ‹ngiltere’nin % 10’u aflan bir devalüasyonu IMF’ye sadece 24 saat önce haber vererek gerçeklefltirmesi, asl›nda IMF’nin itibar›n› fiilen yerle bir etmifltir. Marshall yard›mlar›n›n geniflletici etkiler yaratt›¤› bir ortamda ‹ngiliz poundunun devalüe edilmesi, yaklafl›k yirmi üç Avrupa ülkesinin kendi paralar›n›n de¤erini düflmesine yol açm›fl ve Avrupa’n›n aç›klar›n›n azalmas›nda Amerika’n›n fazlalar›n›n erimesinde son derece önemli bir rol oynam›flt›r. Netice olarak, ‹ngiliz poundunun itibar›n› ve IMF’nin prestijini kaybetmesi, Marshall yard›mlar›n›n ve Avrupa Ödemeler Birli¤i’nin kurulmas›n›n dünya ekonomisinde yaratt›¤› geniflletici etkileri desteklemifl ve bu süreçte ABD dolar› uluslararas› rezerv para olarak dünya sahnesinde yerini alm›flt›r. Bretton Woods’un Çöküfl Süreci: 1958-1971 Dönemi 1958-1967 dönemi Bretton Woods sisteminin alt›n ça¤› olarak nitelendirilmekle birlikte bu dönemde ortaya ç›kan üç temel dinamik sistemin sonunu haz›rlam›flt›r: • ABD dolar›n›n egemen oldu¤u bir sistemin ortaya ç›kmas› ve ABD’nin ödemeler bilançosu aç›klar›n›n sürekli olarak artmas›, • Dünya alt›n rezervlerinin yetersizli¤i, • Ayarlanabilir sabit kur sisteminin fiilen sabit kur sistemi gibi ifllemesi. www.hedefaof.com 207 208 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Bu üç faktör, ABD ekonomisinin kendisi için güven sorunu yarat›rken, dünyan›n geri kalan› için likidite sorununu ve özellikle Avrupa ülkeleri aç›s›ndan da intibak sorununu ortaya ç›kar›yordu. 1960’dan sonraki dönem, esas itibar›yla ABD aç›s›ndan alt›n stoklar›yla dolar miktar› aras›ndaki iliflkinin bozulmamas›n› sa¤layacak farkl› giriflimlerin oldu¤u bir dönemdir. Bu giriflimlerin belki de en önemlisi, ABD merkez bankas› ile di¤er yedi ülkenin merkez bankas›n›n oluflturduklar› Londra Alt›n Havuzu Sistemi’dir. Bu sistem, alt›n alarak ve satarak piyasaya müdahale ediyordu. Amac› alt›n›n ons fiyat›n› 35 dolar düzeyinde tutmakt›. Ancak, 1966 y›l›na gelindi¤inde, Havuz Sistemi net alt›n sat›c›s› hâline gelmiflti. Bu dönem Vietnam savafl›n›n da etkisiyle ABD’nin para arz› büyüme oran›n›n artt›¤› bir dönemdi. Havuz Sistemi 1968 y›l›nda tavsiye edildi. 1968 y›l›nda ise ABD dolar›n›n %25 alt›n karfl›l›¤› bas›lmas› ilkesinden vazgeçildi. Bu flekilde ABD dolar›n›n alt›nla olan ba¤lant›s› fiilen ortadan kalkm›fl oluyor; sistem fiilen bir dolar standard›na dönüflmüfl oluyordu. Sistemin fiilen bir dolar standard›na dönüflmesi ironik biçimde ABD’nin parasal geniflleme konusunda daha sorumlu davranmas›n› gerektirdi¤i hâlde ABD giderek daha sorumsuz bir parasal geniflleme sürecine girmiflti. Böylece sistem, dolar›n alt›na konvertibilitesinin SIRA S‹ZDE kald›r›ld›¤› A¤ustos 1971’e kadar giderek artan bir istikrars›zl›k süreci çerçevesinde ifllemifltir. ABD bu D Üönlemleri fi Ü N E L ‹ M al›rken yeni bir uluslararas› rezervin yarat›lmas›, (SDR-Özel Çekme Haklar›) ABD dolar›n›n alt›n karfl›s›nda devalüe edilmesi ve dalgal› kur sistemine geçifl olmak üzere, üç farkl› öneri daha dile getirilmifltir. ABD’nin karfl› ç›kS O R U mas›na ra¤men, bu önerilerin üçü de hayat geçmifltir. D ‹ K K Avar T olan bir para de¤ildir. Ülkelerin genel olarak IMF ile iliflkilerinde SDR fiziki olarak kulland›klar› bir ödeme arac›d›r. SDR özel piyasalarda kullan›lmamaktad›r. Günümüzde SDR’nin de¤eri SIRAeuro, S‹ZDEJapon yeni, ‹ngiliz poundu ve ABD dolar›ndan oluflan bir sepete ba¤l›d›r. Sepet içinde hangi paran›n hangi a¤›rl›kta yer alaca¤› IMF taraf›ndan befl y›lda bir belirlenmektedir. N N AMAÇLARIMIZ 15 A¤ustos 1971’de ABD Baflkan› Nixon dolar›n alt›na konvertibilitesini durdurarak ithalata %10 vergi uygulamas›n› bafllatm›flt›r. Dolar›n alt›na konvertibilitesinin K ‹ T A birlikte P durdurulmas›yla dünyadaki para sistemi fiilen dolar standard›na dönüflmüfltür. Dolar›n alt›na ba¤l› olmad›¤›, ama di¤er tüm ulusal paralar›n dolara ba¤l› oldu¤u bir sistem ifllemeye bafllam›flt›r. Aral›k 1971’de geliflmifl on ülke WashingT E L E V ‹ Z Y OEnstitüsü’nde N ton’da Smitsonian bir araya gelmifl ve dolar›n devalüe edilme karar›n› alm›flt›r. 1 ons alt›n = 35 dolar olan parite 1 ons alt›n = 38 dolara yükselmifltir. Buna ek olarak IMF anlaflmas›nda ± % 1 olarak belirlen dalgalanma marj› ± %2.25’e ç›kar›lm›flt›r. Baflkan› Nixon, Smitsonian Anlaflmas›’n› dünya tarihinin en ‹ N TAmerikan ERNET önemli parasal anlaflmas› olarak nitelemifl ve dolar›n bir daha asla alt›n karfl›l›¤›nda devalüe edilmeyece¤ini belirtmifltir. Ancak, bu anlaflmadan neredeyse tam bir y›l sonra ABD ekonomisi tekrar dolar› devalüe etme¤e zorlanm›fl ve fiubat 1973’te dolar alt›n paritesi, 1 ons alt›n = 42.22 dolara yükselmifltir (Salvatore, 2004, ss.750751). Ancak bu durum bile ABD dolar›na karfl› spekülatif ataklar›n ortadan kalmas›n› sa¤layamam›fl ve ABD d›fl›ndaki geliflmifl ülkeler paralar›n› dolar karfl›s›nda dalgalanmaya b›rakm›fllard›r. Avrupa ülkeleri 1971 Smitsonian anlaflmas›n›n toplam %4,5 olarak belirledi¤i marj yerine kendi aralar›nda toplam %2.25’lik bir dalgalanma ile paralar›n› serbest dalgalanmaya b›rakm›fllar ve bu süreç tüneldeki y›lan olarak bilinen mekanizman›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Bütün bu geliflmeler as- www.hedefaof.com 209 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem l›nda Bretton Woods sonras› dünyada egemen olan dalgal› kur sisteminin alt yap›s›n› oluflturmufltur. Baflka biçimde söyleyecek olursak üçüncü öneri fiilen devreye girmifltir ve sistemin sonunu belirlemifltir. BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM Bir uluslararas› para sisteminin döviz kuru rejimi, kullan›lan uluslararas› rezerv ve sermaye hareketlerinin serbestlik derecesi olmak üzere üç saç aya¤› vard›r (Cohen, 1987, s.5). Klasik alt›n standard›, sabit kur sistemine dayanan, uluslararas› rezerv olarak alt›n›n kullan›ld›¤› ve sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u bir sistemdi. Bretton Woods sistemi ise ayarlanabilir sabit kur sistemine dayanan, uluslararas› rezerv olarak alt›n›n kullan›ld›¤›, ancak ABD dolar›n›n zaman içinde önemli bir rezerv kayna¤› hâline geldi¤i ve sermaye hareketlerinin kontrollü oldu¤u bir sistemdi. 1973’ten günümüze kadar olan döneme bakacak olursak dünyada klasik alt›n standard›nda ya da Bretton Woods sisteminde oldu¤u gibi genel anlamda bütün ülkelerin efl anl› olarak tabi oldu¤u, ortak kurallar› olan bir para sistemi söz konusu olmad›¤›n› görmekteyiz. Bu çerçevede 1973 sonras› dünya ekonomisinde, bir yandan ülkeler kendileri için en uygun döviz kurunu seçme aray›fl›na girmifl; di¤er yandan, para birli¤i projeleri de giderek yayg›nlaflm›flt›r. Özellikle 1990 sonras› dönemde dünyada küreselleflme süreci h›zl› biçimde yayg›nlafl›rken küresel düzeyde bir para sistemi oluflturmak mümkün olmam›flt›r. Ancak bu dönemde para birli¤i projeleri çerçevesinde bölgesel parasal düzenlemelerin ve bu koS‹ZDE nudaki giriflimlerin artmas› dikkat çekicidir. Para birli¤i projeleriSIRA içinde hayata geçen en önemli proje hiç kuflku yok ki, Avrupa Para Birli¤i (Euro bölgesi) projesidir. 1973 sonras› dünyada özellikle de 1990 sonras› dönemde sabit kur sisteminin, D Ü fi Ü N E L ‹ M dalgal› kur sisteminin ve ara kur rejimlerinin hangi ülkeler için uygun oldu¤u soS‹ZDE rusunun cevapland›r›lmas›na yönelik teorik tart›flmalar giderekSIRA yayg›nlaflm›flt›r. Bu S O R U boflalmas›) tart›flmalarda ortaya ç›kan en önemli hipotezler, köfle çözümü (ortan›n hipotezi ve imkâns›z üçlü hipotezidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Sabit kur, dalgal› kur ve ara kur rejimlerinin kendi içinde türleri D‹KKAT var m›d›r? SIRA S‹ZDE S O R U SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U 3 N N Yap›lan tart›flmalarda Bretton Woods sistemi, genel olarak sabit kur sis D‹KKAT temi olarak nitelendirilmekle birlikte asl›nda teorik düzeyde yap›lan kur sistemi s›n›flaAMAÇLARIMIZ S O R U mas›na göre, bir ara kur rejimidir. SIRA S‹ZDE N N Kur rejimleri ile ilgili detayl› bilgi için, Azim Özdemir ve Gülbin fiahinbeyo¤lu, K ‹ T A P Alternatif D‹KKAT AMAÇLARIMIZ Döviz Kuru Sistemleri, adl› yay›na bakabilirsiniz (TCMB Araflt›rma Genel Müdürlü¤ü, Tart›flma Tebli¤i, Eylül 2000). Köfle Çözümü (Ortan›n Boflalmas›) ve Hipotezi N N SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON K ‹ T AÜçlü P ‹mkâns›z AMAÇLARIMIZ 1997 Asya krizi sonras› dönemde, kur rejimi ile ilgili tart›flmalarda imkâns›z üçlü T ‹ENLTEEVR‹ ZN YE OT N bir taneprensibine dayanan köfle çözümü hipotezi önemli referans noktalar›ndan si hâline gelmifltir. K ‹ T A P Köfle çözümü hipotezine göre, dünyada ara kur rejimleri giderek terk edilmekte, geliflmekte olan ülkeler sabit kurun en kat› biçimlerine (para kurulu sistemi ‹NTERNET tam dolarizasyon sistemi) ya da dalgal› kur sistemine (enflasyon hedeflemesi sisteTELEV‹ZYON mi) yönelmektedirler. Fischer (2007)’in belirtti¤i gibi ortan›n boflalmas›n›n (ara kur ‹NTERNET www.hedefaof.com D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT SIRA S‹ZDE S O R U SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT AMAÇLARIMIZ S O RS‹ZDE U SIRA K ‹ T A P D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹mkans›z Üçlü: Sermaye AMAÇLARIMIZ hareketleri aç›s›ndan d›fla aç›k bir ekonomide para ‹ N T E R N E Volarak ‹ Z YE OT N politikas›n›nTeflE Lanl› hem iç dengeyi sa¤layacak K ‹ T A P (politika faiz oran›n›n kontrolü) hem de d›fl dengeyi (döviz kurunun kontrolü ‹NTERNET sa¤layacak biçimde kullanamayaca¤›n› T E L E Vifade ‹ZYON eden kavramdr. ‹NTERNET 210 SIRA S‹ZDE Uluslararas› ‹ktisat Politikas› SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE rejimlerinin giderek terk edilmesinin) temel nedenlerinden birisi, sermaye ak›mlaD Ü fi Ü N E L ‹ M r›n›n serbestleflmesidir. Bu çerçevede imkâns›z üçlü hipotezi, ortan›n boflalmas› hiD Ü fi Ü N E L ‹ M potezinin ana teorik kayna¤› hâline gelmektedir. ‹mkâns›zS üçlü O R U kavram›na göre uluslararas› finansal sistemle tam bütünleflme, S O R U tam ba¤›ms›z para politikas› ve tam döviz kuru istikrar› efl anl› olarak sa¤lanamaz. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P K S‹ OT RAU P T E LDE‹ VK ‹KZAY TO N TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D ‹ K K A Thareketleri tamamen yasaksa imkâns›z üçlü kavram›na göre o ülkede Bir ülkede sermaye merkez bankas› döviz kuru ile yurt içi faiz oran›n› efl anl› olarak kontrol edebilir. N N N N 4 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA imkâns›z S‹ZDE Bir ekonominin üçlünün k›s›tlar›yla en fazla yüz yüze geldi¤i durum sizce nedir? AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1997-1998’de yaflanan Asya krizi sonras›nda köfle çözümü, yükselen piyasa ekoD Ü fi Ü N E L ‹ M nomileri için tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Bu görüfl bir anda öylesine benimsenmifltir ki, Meltzer K(2001) olarak isimlendirilen ve ABD Kongresi’ne sunulan rapor‹ T A Raporu P ‹ O TRkur AU P rejimi uygulayan ülkelere borç vermemesi; sabit kurun en kat› da, IMF’ninK Sara biçimlerini (para kurulu ve resmi dolarizasyon) ya da dalgal› kur sistemini uygulayan ülkelere önerilmifltir. Hatta baz› iktisatç›lar, IMF’nin kendisinde KV ‹KZAYTOvermesi T E DL E‹borç N L E V ‹ Zülkelere YON borç talepT Eeden ara kur rejimlerinden vazgeçmeleri yönünde bask› yap›lmas› gerekti¤ini dile getirmifllerdir. N N SIRA S‹ZDE ‹ N T Ekavram›: R N E T Ülkemizde merkez bankas›n›n analiz arac› olarak kulland›¤› kav‹mkâns›z üçlü ‹NTERNET ramlardan AMAÇLARIMIZ birisidir. Bu konuda bilgi edinmek için http://www.tcmb.gov.tr sitesine bak›n›z. Geliflmekte Olan Ülkelerin Temel Sorunlar›: Dalgalanma KorkusuK ve ‹ T A‹lk P Günah Calvo ve Reinhart (2002, s.382) geliflmekte olan ülkelerin resmî düzeyde dalgal› kur sisteminde olduklar›n› aç›klasalar bile, fiilen sabit ya da sabite yak›n kur sistemlerine Työneldi¤ini E L E V ‹ Z Y O N belirtmekte ve bu durumu dalgalanma korkusu olarak nitelendirmektedir. Dalgalanma korkusunun nedenleri kredibilite yetersizli¤i, yükümlülüklerin dolarizasyonu, uluslararas› sermaye piyasalar›na giriflteki zorluklar ve döviz kurundan yurt içi fiyatlara geçiflgenlik katsay›s›n›n yüksekli¤idir. Dalga‹NTERNET lanma korkusuna yol açan bu nedenler aras›nda en önemlisi kredibilite yetersizli¤idir. Kredibilite yetersizli¤i büyüdükçe yükümlülüklerin dolarizasyonu yayg›nlaflmakta ve merkez bankas›n›n son ödünç veren olarak mali sisteme müdahale gücü azalmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin uluslararas› finansal piyasalardaki borçlanma olanaklar›ndan rahat biçimde yararland›klar› dönemlerde bile, kredibilite yetersizli¤i dalgalanma korkusuna yol açarak merkez bankalar›n›n ba¤›ms›z para politikas› uygulama gücünü azaltmaktad›r. Literatürdeki tart›flmalara bak›ld›¤›nda dalgalanma korkusunun temelinde geliflmekte olan piyasa ekonomilerinin yüz yüze oldu¤u ilk günah sorununun yer ald›¤› görülmektedir. ‹lk günah sorunu, bir ülkenin kendi paras› cinsinden uluslararas› piyasalarda k›sa ve uzun vadeli borçlanma yapamamas›n›; ulusal düzeyde ise ulusal para cinsinden uzun vadeli borçlanma gerçeklefltirememesi durumunu ifade etmektedir ( Haussman ve Panizza, 2003, s.963). Geliflmekte olan ülkeler, kendi para birimleri cinsinden d›fl borçlanma yapamamalar› nedeniyle para birimi uyumsuzlu¤u sorunu ile yüz yüze olduklar› için, bu ülkelerde döviz kurunun artma yönünde dalgalanmas› büyük boyutlu servet etkileri yaratmaktad›r. Merkez bankalar›, dalgalanma korkusu nedeniyle sürekli olarak dövize müdahale etmekte, döviz kurundaki oynakl›k azalmakta; ancak döviz kurundaki oynak- www.hedefaof.com 211 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem l›¤›n azalmas›, yurt içi faiz oranlar›nda ciddi dalgalanmalar yaratarak hem iç borç servisini zorlaflt›rmakta, hem de uzun vadeli yurt içi borçlanma piyasalar›n›n geliflimini s›n›rlamaktad›r. Bu hâliyle uluslararas› düzeyde yaflanan ilk günah, ulusal düzeydeki ilk günah› büyütmektedir. ‹lk günah›n uluslararas› boyutu ile ulusal boyutu karfl›l›kl› etkileflim içine girerek, GSY‹H’daki istikrars›zl›¤›n, sermaye ak›mlar›ndaki oynakl›¤›n, döviz kuru yönetimiyle ilgili sorunlar›n, ülkenin uluslararas› kredi notu dalgalanmalar›n›n temel belirleyicisi hâline gelmektedir. Calvo (2006, s.8) yükümlülüklerin dolarizasyonu ile sermaye girifllerinin aniden durmas›n› iliflkilendirmektedir. Calvo’ya göre, sermaye girifllerinin aniden durmas› (sudden stop) ve yükümlülüklerin dolarizasyon derecesinin yüksekli¤i, yeni geliflen piyasa ekonomilerinin iki temel özelli¤idir. Ani durufl koflullar› ortaya ç›kt›¤›nda, yurt içi ekonomik birimler uluslararas› piyasalardan döviz finansman› bulamamakta ve döviz ihtiyaçlar›n› yurt içinden merkez bankas›ndan karfl›lamaya çal›flmaktad›rlar. Bu durum ise merkez bankas›n›n döviz piyasas›na müdahale etmesini gerektirmektedir. Merkez bankas›n›n döviz müdahalesi yapmas› ise, sistemi fiilen sabit kur sistemine benzer bir yap›ya dönüfltürmektedir. Bu analizden hareketle Calvo (2006)’nun ulaflt›¤› temel sonuç fludur: Yeni geliflen piyasa ekonomileri ba¤›ms›z para politikas› uygulamak istiyorlarsa yurt içinde yükümlülüklerin dolarizasyonunu ve di¤er finansal k›r›lganl›klar› azalt›c› politikalar uygulamal›d›r. Bu politikalar hayata geçirilemezse ilgili ülkelerin ba¤›ms›z para politikas› uygulamas› söz konusu olamaz. Bu saptamadan hareketle, ilgili ülkelerin ba¤›ms›z para politikas› uygulamalar› mümkün de¤ilse, ayr› bir ulusal paran›n varl›¤›na gerek var m›? sorusu ortaya ç›kmakta ve bu soruya cevap olarak da bu ülkelerin tam dolarizasyon sistemine yönelmeleri önerilmektedir. Tam Dolarizasyon Önerisi Tam dolarizasyon sistemi bir ülkenin tek tarafl› bir kararla ulusal paras›n› terk ederek, baflka bir ülkenin paras›n›, (örne¤in ABD dolar›n› ya da euroyu) resmî para birimi olarak kullanmas›d›r. Tam dolarizasyon sisteminde ulusal para olmad›¤› ve ulusal para yerine sa¤lam para yasal ödeme arac› olarak kullan›ld›¤› için, paran›n politize edilmesi, karfl›l›ks›z para bas›lmas› ve ödemeler bilançosunun durumuna göre ortaya ç›kan sermaye girifl/ç›k›fllar›n›n sterilize edilmesi mümkün de¤ildir. Sizce Türk liras› sa¤lam bir para m›d›r? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com Sa¤lam Para: Bir ulusal paran›n istikrarl›, itibarl› ve tam konvertibl olmas›d›r. Paran›n istikrarl› olmas› orta ve uzun dönemde sat›n alma gücünü korumas›n›; itibarl› olmas› paray› yaratan merkez bankas›n›n enflasyonist davranmayaca¤›n› inan›lmas›n›; tam konvertibl olmas› ise sadece ulusal düzeyde de¤il uluslararas› ifllemlerde de kabul görmesini ifade etmektedir. 5 Baz› iktisatç›lar köfle çözümü itibar›yla tutarl› tek politikan›n dalgal› kur sistemiD Ü fi Ü N E L ‹ M ne yönelmek oldu¤unu dile getirirken, di¤erleri (örne¤in, Rose ve Van Vincoop, 2001) tam dolarizasyon sisteminin döviz kuru istikrars›zl›¤›n› tamamen ortadan S O Rartt›r›c› U kald›rarak, ülkenin d›fl ticaret hacmini dolay›s›yla büyüme oran›n› etki yapaca¤›n› vurgulam›fllard›r. Ancak baflka baz› iktisatç›lar (örne¤in, Villlalaz, 2005) bu sistemi her ülkede sanki bütün ekonomik sorunlar› çözecek olarak D ‹ bir K K Asistem T de¤erlendirerek, sistemin maliyetlerini tart›fl›rken senyoraj üzerinde yo¤unlafl›p bunu da teknik bir konu gibi ele alm›fllard›r. SIRA S‹ZDE Ani durufl (sudden stop): Baflar›s›z iktisat politikas› uygulamalar› gibi içsel nedenlerle ya da küresel likidite koflullar›n›n kötüleflmesi ya da di¤er ülkelerdeki krizlerin bulaflmas› gibi d›fl nedenlerle bir ülkeye yönelik sermaye girifllerinin aniden durmas› ve sermaye ç›k›fllar›n›n bafllamas› durumudur. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 212 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Uluslararas› ‹ktisat Politikas› S O R U Ulusal paras›n› D ‹ Kterk K A T ederek tam dolarizasyon sistemine geçen bir ülke ulusal düzeyde ba¤›ms›z bir para politikas› uygulayamaz. Merkez bankas› ulusal para yaratmad›¤› için para yaratma nedeniyle elde edilen gelirden (senyoraj) tamamen vazgeçmifl olmaktad›r. SIRA S‹ZDE N N Bretton Woods - II Tart›flmalar› AMAÇLARIMIZ 2007-2008 döneminde bafllayan küresel kriz sürecinde, ilki Dünya ekonomisinde Kas›m 2008 ve sonuncusu Haziran 2012 tarihinde olmak üzere, G-20 ülkeleri yedi tane zirve toplant›s› yapm›fllard›r. ‹lk toplant›da, zaman›n ‹ngiltere baflbakan› G. K ‹ T A P Brown ile Fransa Cumhurbaflkan› N. Sarkozy, yeni bir Bretton Woods anlaflmas›n›n gerekli oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Paul Davidson gibi önemli bir iktisatç›n›n Bretton Woods sistemini uluslararas› iflbirli¤ine dayal› ve insani yönü ön planda TELEV‹ZYON olan bir sistem olarak de¤erlendirdi¤i (Ifl›k ve Togay, 2002) dikkate al›n›rsa, Brown ve Sarkozy’nin yapt›¤› vurgu son derece anlaml› görünmektedir. Bretton Woods sistemi siyasi liderler taraf›ndan bu flekilde dile getirilirken Dooley, Folkerts ve ‹ N T E Ryapt›klar› NET Garber (2003) çal›flmada, 2000 sonras› dünya parasal sisteminin iflleyiflini Bretton Woods-II dönemi olarak nitelendirmifllerdir. Dooley, Folkerts ve Garber (2003) yapt›klar› çal›flmalarda fazla veren ülkelerin sabit kur sistemini tercih etme nedenlerini, daha önce inceledi¤imiz ilk günah ve dalgalanma korkusu literatüründen daha farkl› bir biçimde izah etmektedir. Yazarlara göre, uluslararas› para sisteminin normal evrim sürecinde, merkez ülkenin paras›n› rezerv olarak biriktiren, sermaye kontrolleri uygulayan ve ulusal paras›n›n de¤eri düflük tutarak, ihracat dayal› büyüme stratejisi izleyen çevre ülkeler ortaya ç›kmaktad›r. .Buna göre, fazla veren ülkelerin sabit kur sistemine yönelik tercihleri, uluslararas› finans sisteminin normal evrim sürecinin do¤al bir sonucudur. SDR’nin Yeni Rolüne ‹liflkin De¤erlendirmeler Bir kurumun uluslararas› düzeyde son ödünç veren rolünü oynayabilmesi için alternatif bir rezerv paran›n varl›¤› gereklidir. Söz konusu tart›flma IMF çerçevesinde yap›ld›¤› için, bu alternatif para hiç kuflkusuz SDR’dir. Büyüyen küresel piyasalardan borçlanma olanaklar›n›n kolaylaflmas› nedeniyle Bretton Woods sonras› dönemde, dünya ekonomisinde SDR’ye olan ihtiyaç azald›. Günümüzde rezerv varl›¤› olarak s›n›rl› ölçüde kullan›lan SDR’nin as›l ifllevi, IMF’nin ve di¤er baz› uluslararas› kurulufllar›n hesap birimi olmas›d›r. Çin merkez bankas› baflkan› Zhou Xiaochuan taraf›ndan 23 Mart 2009 tarihinde Çin merkez bankas› web sayfas›nda SDR ile ilgili olarak dile getirilen görüfl, IMF’nin son ödünç veren rolü ile ilgili yap›lan tart›flmalar›n zirve noktas› olarak düflünülebilir. Xiaochuan (2009)’a göre, küresel finansal istikrar› güvence alt›na almak ve dünyada ekonomik büyümeyi h›zland›rmak için ne tür bir uluslararas› rezerve ihtiyac›m›z oldu¤u sorusu, henüz cevapland›r›labilmifl bir soru de¤ildir. Bu soru, mevcut uluslararas› para sisteminin içsel zay›fl›klar› nedeniyle çok daha önemli hâle gelmifltir. Xiaochuan (2009)’un yapt›¤› saptamalar› flu biçimde özetleyebiliriz: Bugünkü sistem tarihte nadir görülen bir biçimde krediye dayal› bir rezerv para sistemidir. Mevcut uluslararas› para sisteminde Triffin çeliflkisi yaflanmaktad›r. Rezerv para ülkesi (ABD’yi kastetmektedir) kendi iç ekonomisine yönelik politikalarla küresel likidite ihtiyac›n›n karfl›lanmas› amac›n› tutarl› biçimde gerçeklefltirememektedir. www.hedefaof.com 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem Uluslararas› rezerv paran›n de¤erini koruyucu bir davran›fl kal›b› sergilememektedir. Oysa uluslararas› düzeyde kullan›lacak rezerv para üç temel özelli¤e sahip olmal›d›r: ‹lk olarak, uluslararas› rezerv para sa¤lam bir referans noktas›na sahip olmal›; aç›kça tan›mlanm›fl kurallara göre arz edilmelidir. ‹kinci olarak, arz› esnek olmal›, talebine h›zl› biçimde intibak edebilmelidir. Son olarak ise bir tek ülkenin konjonktürel koflullar›na ve ç›karlar›na ba¤l› olmamal›d›r. Bu çerçevede, uluslar üstü niteli¤i nedeniyle SDR, uluslararas› rezerv para statüsüne getirilmelidir. Bunu teflvik etmek için hükûmetlerin ve uluslararas› kurulufllar›n ifllemlerinde, mallar›n ve hizmetlerin fiyatland›r›lmas›nda SDR kullan›m› yayg›nlaflt›r›lmal›d›r. SDR cinsinden finansal araçlar (hisse senedi ve tahviller) ç›kar›larak SDR sermaye hareketlerinde de kullan›lmal›d›r. Bugünkü sistemde ülkelerin rezerv yönetimini bireysel düzeyde yapmas› birçok sorun yaratmaktad›r. SDR’nin uluslararas› rezerv para hâle gelmesinden sonra ülkelerin rezerv yönetiminin SDR’yi yaratan kurum taraf›ndan merkezî düzeyde yap›lmas›, hem SDR’nin rolünü güçlendirecek hem de uluslararas› düzeyde spekülasyonu azaltarak finansal istikrara katk›da bulunacakt›r. www.hedefaof.com 213 214 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 Klasik alt›n standard›nda merkez bankalar›n›n oyunun kural›na uymalar›n›n önemini aç›klamak Klasik alt›n standard› sisteminde, ülkelerin ödemeler bilançosu dengesizlikleri alt›n ak›m mekanizmas› ile ortadan kalkmaktad›r. Ancak bu mekanizman›n istenen etkileri h›zl› biçimde yaratabilmesi için merkez bankalar›n›n oyunun kural›na uygun hareket etmeleri gerekmektedir. Çünkü alt›n ak›m mekanizmas›na göre ödemeler bilançosu fazlas› veren ülkelerde yurt içi fiyatlar›n h›zl› biçimde yükselmesi ve ödemeler bilançosu a盤› olan ülkelerde yurt içi fiyatlar›n h›zl› biçimde düflmesi, yani fiyatlardaki de¤iflimin tek nedeninin para arz›ndaki de¤iflim olmas› gerekmektedir. Yurt içi fiyatlar›n arz ve talep koflullar›na h›zl› biçimde intibak edebilmesi için merkez bankalar›n›n bu süreci kolaylaflt›r›c› ve h›zland›r›c› bir davran›fl içinde olmalar› gerekmektedir. ABD’nin uluslararas› para sistemi içindeki rolünü de¤erlendirmek Bretton Woods para sisteminde ABD dolar› do¤rudan alt›na, di¤er ülkelerin paras› ise ABD dolar›na ba¤lanm›flt›. Bu biçimde di¤er ülkelerin ulusal paralar› ABD dolar› arac›l›¤› ile alt›na ba¤l› hâle gelmiflti. Dünyada alt›n›n genel olarak k›t oldu¤u dikkate al›n›rsa dünya ticaret hacmi artarken ülkelerin uluslararas› rezerv ihtiyaçlar› do¤al olarak artacakt›r. Alt›n k›t oldu¤una göre uluslararas› rezerv olarak ülkeler ABD dolar›n› kullanacakt›r. Böyle bir ortamda ABD ödemeler bilançosu fazla veriyorsa ne olacak? sorusu bu aç›dan kritik bir soru olarak ortaya ç›kmaktad›r. ABD’nin ödemeler bilançosu fazla verirse di¤er ülkeler aç›s›ndan ABD dolar› da k›t bir rezerv hâline gelecektir. Peki, bu sistemin iflleyifli nas›l sa¤lanacakt›r? Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, ABD sistemin patronaj›n› yaparak sadece kendi ç›karlar›n› gözeten bir politika uygulamam›fl; d›fl dünyan›n likidite ihtiyac›n› artt›racak programlar› devreye sokmufltur. Ancak Bretton Woods’un ikinci döneminde ABD kendi ç›karlar›na daha fazla odakland›kça ABD’nin ödemeler bilançosu h›zl› biçimde artm›fl ve ABD dolar› ile alt›n aras›ndaki ba¤ kopmaya bafllam›fl ve 1973’te fiilen sona ermifltir. ABD’nin sistemin patronaj›n› yapmas› Bretton Woods’un ilk döneminde ortaya ç›kan sorunlar› aflman›n bir arac› olurken ikinci döneminde sistemin çöküflüne yol açm›flt›r. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Dünya’da iki önemli rezerv paraya sahip ülkelerin krizle yüz yüze kald›klar› bir ortamda, Türkiye gibi ülkeler aç›s›ndan sa¤lam politikalar izlemenin hayati öneme sahip oldu¤u ç›kar›m›n› yapmak Her ülke kendisi için en iyi kur rejimine yönelmenin aray›fl› içindedir. Bu aray›fllar özellikle 1990 sonras› dönemde, literatürde yo¤un tart›flmalara yol açm›flt›r. Türkiye ekonomisi de dalgalanma korkusu, ilk günah ve ani durufl sorunlar› ile yüz yüze olan bir ülkedir. Çünkü Türk liras› uluslararas› düzeyde rezerv para statüsünde de¤ildir. Bunun yaratt›¤› do¤al bir sonuç gerek kamu kesiminin gerekse özel kesimin yurt d›fl›ndan döviz cinsinden borçlanmak zorunda olmas›d›r. Bu durum ise Türkiye gibi ülkelerde ciddi düzeyde para birimi uyumsuzlu¤u sorununa yol açmaktad›r. D›flar›dan borçlanan ekonomik birimlerin bilançolar›n›n aktif taraf› ile pasif taraf› aras›nda para birimi aç›s›ndan uyumsuzluk ortaya ç›kmaktad›r. Döviz pozisyonu a盤› olarak görülen bu durum, ekonomik birimlerin döviz kuruna duyarl›l›¤›n› artt›rmaktad›r. Döviz kurundaki ani yükselmeler ekonomik birimlerin bilançolar›nda ciddi tahribatlar yaparak iflaslar›na neden olabilmektedir. Türkiye ekonomisi gibi ekonomilerin k›sa dönemde ulusal paralar›n› uluslararas› düzeyde kabul gören bir para hâline getirmeleri mümkün olamayaca¤›na göre çözümün en önemli saç aya¤› yurt içi tasarruf oran›n› artt›rarak d›fl tasarruflara olan ba¤›ml›l›¤›, yani d›fl kaynak ihtiyac›n› azaltmaktad›r. Uluslararas› düzeyde kullan›lan rezerv paran›n tek bir ülkenin koflullar›na ba¤l› olmas›n›n yaratabilece¤i sorunlar› tart›flmak Dünya ekonomisi bir bütün olarak kapal› bir ekonomidir ve bu anlamda dünya ekonomisinde cari ifllemler aç›klar›n›n toplam› kadar cari ifllem fazlas› vard›r. Cari ifllem fazlalar›n›n cari aç›k veren ülkelere etkin biçimde tahsisini mümkün k›lacak mekanizmalar›n gelifltirilebilmesi, en önem- www.hedefaof.com 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem li gündem maddesidir. Çünkü günümüz dünyas›nda en önemli sorun, en büyük cari fazlay› veren ülkenin (Çin) en büyük cari aç›k veren ülkeyi finanse etmesidir. Bunun tarihsel olarak en önemli sebebi, ABD dolar›n›n dünyadaki en güçlü rezerv para statüsünde olmas›d›r. Ancak ABD ekonomisi kriz sürecine girdi¤inde dolar›n de¤eri düflebilmekte bu ise dolar cinsinden finansal varl›klara yat›r›m yapm›fl ülkeler aç›s›ndan, biriktirdikleri döviz rezervinin önemli bir k›sm› dolar ile oldu¤u için, büyük bir endifle yaratmaktad›r. Bugünün para sisteminin temel sorunu küresel ölçekte likiditenin neredeyse bir ülkenin (ABD) ekonomik koflullar›na ba¤l› olmas›d›r. Bu anlamda euronun uluslararas› rezerv para olarak sahneye ç›kmas› ve merkez bankalar› taraf›ndan rezerv biriktirme arac› olarak kullan›lmas› ABD dolar›n›n egemenli¤ini k›smen azaltmaktad›r. Fakat Avrupa Birli¤i’nin ciddi bir kriz sürecine girmesi ve Euro Bölgesi’nin da¤›laca¤›n›n konuflulmaya bafllanmas›, ABD dolar›n›n egemenli¤inin yak›n gelecekte azalmayaca¤›n› ortaya koymaktad›r. www.hedefaof.com 215 216 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Klasik alt› standard› sisteminde merkez bankalar›n›n alt›n ak›m mekanizmas›n›n öngördü¤ü intibak mekanizmas›n› h›zland›r›c› biçimde davranmas›na ne ad verilir? a. Oyunun sonu b. Tek fiyat yasas› c. Oyun teorisi d. Oyunun kural› e. Alt›n ihraç noktas› 2. Uluslararas› alanda ortak bir uluslararas› ödeme arac› kullan›ld›¤›nda, bu ödeme arac›n› kullanan ülke say›s› art›kça, bu ödeme arac›yla ifllem yapman›n maliyetinin azalmas› ve bu ortak ödeme arac›n› kullanma nedeniyle ortaya ç›kan faydan›n artmas›na ne ad verilir? a. Net-work (A¤) d›flsall›¤› b. Oyunun kural› c. Alt›n ithal noktas› d. Senyoraj e. D›fl denge 3. Afla¤›dakilerden hangi 1929 dünya bunal›m›n›n nedenlerinden biridir? a. ABD merkez bankas›n›n uygulad›¤› s›k› para politikas› b. ABD merkez bankas›n›n faiz oranlar›n› düflürmesi c. ABD merkez bankas›n›n hisse senedi fiyatlar›ndaki düflüflü önlemeye çal›flmas› d. ABD’de toplam talebin fliddetli biçimde artmas› e. ABD’de para arz›n›n artmas› 4. Bretton Woods sisteminin kur sistemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sabit döviz kuru sistemi b. Ayarlanabilir sabit döviz kuru sistemi c. Esnek döviz kuru sistemi d. Ayarlanabilir esnek döviz kuru sistemi e. Gerçek döviz kuru sistemi 5. Afla¤›dakilerden hangisi dolar k›tl›¤›na yol açan faktörlerden biri de¤ildir? a. Hammadde yetersizli¤i b. Tasarruf oranlar›n›n düflüklü¤ü c. Politik istikrars›zl›klar d. ABD d›fl› ülkelerdeki verimlilik art›fl› e. Giriflim gücünün zay›flamas› 6. Afla¤›dakilerden hangisi, dünyada 1950’lerin sonunda dolar k›tl›¤› sorununu büyük ölçüde ortadan kald›ran geliflmelerden bir tanesi de¤ildir? a. Marshall Plan› b. Avrupa Ödemeler Birli¤i’nin oluflturulmas› c. ‹ngiliz poundunun itibar›n› kaybedifli d. IMF’nin prestijinin azalmas› e. ABD dolar›n›n itibar›n› kaybedifli 7. Sermaye hareketleri aç›s›ndan d›fla aç›k bir ülkenin döviz kuru ile faiz oran›n› efl anl› kontrol edemeyece¤i analizi afla¤›daki kavramlardan hangisi arac›l›¤› ile yap›lmaktad›r? a. ‹mkâns›z üçlü b. Köfle çözümü c. Dalgalanma korkusu d. ‹lk günah e. Triffin çeliflkisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi, bir uluslararas› para sisteminin tan›mlanmas›nda yer alan saç ayaklar›ndan biridir? a. Ülkelerin merkez bankalar›n›n ba¤›ms›zl›k derecesi b. Ülkelerin bankac›l›k sistemlerinin sa¤laml›k derecesi c. Ülkelerin üretim yap›lar› d. Ülkelerin sermaye hareketi aç›s›ndan d›fla aç›kl›k derecesi e. Ülkelerin siyasi rejimleri www.hedefaof.com 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem “ 9. Afla¤›dakilerden hangisi, Bretton Woods sisteminin çöküfl nedenlerinden biridir? a. ABD ödemeler bilanosu aç›klar›n›n sürekli artmas› b. ABD ödemeler bilançosu fazlalar›n›n sürekli artmas› c. Alt›n rezervlerinin artmas› d. Fiilen esnek döviz kuru sisteminin uygulanmaya bafllamas› e. Uluslararas› iliflkilerde istikrars›zl›¤›n artmas› 10. Bir ekonomide toplam tasarruflar 100 dolar ve toplam yat›r›mlar 200 dolar oldu¤una göre cari aç›kla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Bu ülkede cari ifllemler dengesi 300 dolar aç›k verir b. Bu ülkede cari ifllemler dengesi 300 dolar fazla verir c. Bu ülkede cari ifllemler dengesi 100 dolar fazla verir d. Bu ülkede cari ifllemler dengesi 100 dolar aç›k verir e. Bu ülkede cari ifllemler dengesi 200 dolar fazla verir 217 Yaflam›n ‹çinden TOB‹N VERG‹S‹ KR‹ZE ÇÖZÜM OLAB‹L‹R M‹? ‘Devrim’ adl› bir beyin tak›m›n›n üyesi olan ekonomist Patrick Nolan’a göre verginin masaldan fark› yok: “Tobin vergisinin ifle yaramas› mümkün de¤il. Çünkü farkl› ülkelerde kolayl›kla dolaflabilen ifllemlerden vergi al›nmas›na olanak sa¤l›yor. 1980’de ‹sveç gibi bu yönteme baflvuran ülkeler, bunun yap›lamayaca¤›n› gördü. Tahviller üzerinden yüzde 0,0003 oran›nda vergi al›nmas›na izin veren bu sistem yüzünden ülke, sadece bir haftada finansal ifllemlerinin yüzde 85’inin baflka ülkelere kayd›¤›na flahit oldu. fiu anda vergilendirilmek istenen sektör çok hareketli oldu¤u için, verginin uygulamaya konmas› çok zor.” Fakat Avrupa Birli¤i’nin Almanya, Fransa ve ‹talya gibi önemli aktörleri bu vergiyi destekliyor. ‹flsizlik ve bütçe a盤› ile savaflan hükümetler sistemi kendilerine bir yard›mc› olarak alg›l›yor. Bununla birlikte baz› uzmanlar, Tobin vergisinden en çok zarar göreceklerin Avrupal› tüketiciler ve küçük iflletmeler olaca¤› konusunda uyar›yor. Simon Chouffot ise bu uyar›lar›n ciddiye al›nmamas› görüflünde: “Bu, rakiplerimizin buldu¤u çok yarat›c› bir kan›t. Ama, tamam›yla yanl›fl. Bankamatikten paran›z› çektikten sonra yurt d›fl›na tatile gitti¤inizde yapt›¤›n›z perakende al›fl veriflle bu durumun hiç bir alakas› yok. Bu, apayr› bir durum. Bu vergi, mali krize neden olan ve primleri ödemeye devam eden banka yat›r›m sistemlerini ve spekülatörleri hedef al›yor. Gelecekteki krizleri önlemek, krizden as›l etkilenen fakirlere yard›m edebilmek istiyorsak bu vergi sistemini kullanmaya bafllamal›y›z.” “Bence bu Tobin vergisinin tekrar gün yüzüne ç›kmas›n›n nedeni finansal kriz. Ve sanki finansal çevreleri, özellikle de bankalar› cezaland›r›yormufluz gibi bir durum söz konusu. Ama bu tamamen yanl›fl bir bak›fl aç›s›. Bizim as›l anlamam›z gereken çok daha sa¤lam ve istikrarl› bir finans sistemine sahip olmam›z gerekti¤i. Biz beraber daha güçlüyüz. Yani cevap, daha iyi düzenlemelerle daha fazla vergi yükünden kaç›nmak.” Vergilendirmek yerine sisteme yeni kurallar getirmek. Mali krizin çözümünde fikir ayr›l›klar› yaflayan ülkeler, bakal›m ne karara varacak. Tobin vergisinin uygulan›p uygulanmayaca¤› gelecek Avrupa Birli¤i zirvesinde belli olacak. ” Kaynak: Euronews, http://tr.euronews.com/2012/01 /26/tobin-vergisi-krize-cozum-olabilir-mi/ Eriflim tarihi: 30 Temmuz 2012. www.hedefaof.com 218 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Bir ekonomide tuzun ödeme arac› olarak kullan›ld›¤›n› ve 10 ton tuzun 500 kg domatese eflit oldu¤unu; bay X’in elinde 10 ton tuz oldu¤unu, bay Y’nin elinde 500 kg domates oldu¤unu varsayal›m. Bay X 10 ton tuz karfl›l›¤›nda 500 kg domates almak istemektedir. Bay X Ankara’da, bay Y Eskiflehir’de ikamet ediyor olsun. Bu durumda 10 ton tuzun Ankara’dan Eskiflehir’e tafl›nmas› gerekecek; yani ciddi bir tafl›ma maliyeti sorunu ortaya ç›kacakt›r. Buna ilaveten domates sat›c›s› 500 kg domatesi verip karfl›l›¤›nda 10 ton tuz ald›¤›nda o miktarda tuzla baflka bir mal al›ncaya kadar 10 ton tuzu depolamas› gerekecek; yani ciddi bir depolama maliyeti ortaya ç›kacakt›r. Buna ek olarak 10 ton tuz Ankara’dan Eskiflehir’e tafl›n›rken bir k›sm› bozulabilir, kullan›lamaz hale gelebilir. Bizim örne¤imizde tuz ödeme arac› olarak kullan›ld›¤› için, bu durumda ödeme arac› nominal de¤erini kaybetmifl olacakt›r. Sonuçta, Bay X ve Bay Y bu maliyetlerden kaç›nmak için bu mübadeleyi yapmaktan vazgeçebileceklerdir. 2. a 3. a 4. b 5. d 6. e 7. a 8. d 9. a 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alt›n Ak›m Mekanizmas› ve Oyunun Kural› ’’, konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Alt›n Standard› ile ‹lgili Baz› De¤erlendirmeler”, konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1929 Dünya Bunal›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bretton Woods Sisteminin Do¤ufl Süreci: Keynes Plan› ve White Plan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Dolar K›tl›¤› Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolar K›tl›¤› Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köfle Çözümü ve ‹mkâns›z Üçlü Hipotezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bretton Woods Sonras› Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Bretton Woods’un Çöküfl Süreci: 1958-1971 Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bretton Woods II Tart›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Tek fiyat kanunu, ticarete konu olan bir mal›n fiyat›n›n arbitraj mekanizmas› yoluyla bütün piyasalarda ayn› olmas› anlam›na gelir. Bunun için gümrük vergisi, kotalar ve gibi d›fl ticaret engelleri olmamal›; tafl›ma maliyetleri ihmal edilecek kadar düflük düzeyde olmal›d›r. Bu koflullar yerine getirildi¤inde ayn› ürün, ayn› zamanda farkl› iki ülkede farkl› fiyatlardan sat›lamaz. Aksi takdirde, arbitraj faaliyetleri sonucunda mallar ucuz olan ülkeden al›n›p, pahal› olan ülkede sat›l›r ve bu sayede fiyatlar iki ülkede eflitlenir. Örne¤in, Türkiye’de 1 ton çelik 100 Türk liras› ve Almanya’da 50 euro ise tek fiyat yasas›n›n geçerli oldu¤u durumda çelik hem Türkiye’de hem de Almanya’da 50 euroya al›nabilmelidir. Bu nedenle Türkiye’de nominal döviz kuru 1 euro = 2 Türk liras› olmal›d›r. Tek fiyat yasas›n›n geçerli olabilmesi için d›fl ticarete konu olan mal›n homojenite derecesinin yüksek olmas› gerekmektedir. Bu anlamda dünyada homojen bir mal için verilebilecek en iyi örnek alt›nd›r. Alt›n ak›m mekanizmas› ise ülkeler aras› alt›n ak›mlar›n›n yarataca¤› etkileri incelemektedir. www.hedefaof.com 8. Ünite - Uluslararas› Parasal Sistem 219 Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 3 Bu üç kur isteminin kendi içinde türleri bulunmaktad›r. Buna göre klasik alt›n standard› sistemi, para kurulu sistemi, tam dolarizasyon sistemi ve para birli¤i, sabit döviz kuru rejiminin türleridir. Tam dalgalanma sistemi ve gözetimli (kirli dalgalanma) sistemi, dalgal› döviz kuru rejiminin türleridir. Aral›k içinde dalgalanma sistemi, kaygan aral›k sistemi, yönlendirilmifl sabit aral›k sistemi, yönlendirilmifl sabit parite sistemi, ayarlanabilir sabit döviz kuru (Bretton Woods) sistemi ise ara kur rejimlerini oluflturmaktad›r. S›ra Sizde 4 Sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u ve merkez bankas›n›n yurt içi faiz oran›n› kontrol etmeye çal›flt›¤› bir para politikas› rejimini düflünelim. Bu ekonomiye d›fl dünyadan yo¤un bir sermaye girifli oldu¤unda, yurt içinde döviz arz› artacak ve imkâns›z üçlü hipotezinin mant›¤› gere¤i bu ekonomi, dalgal› kur sisteminde oldu¤u için döviz kuru düflecek; yani ulusal para de¤erlenecektir. Ulusal paran›n de¤erlenmesi, bir yandan ihracat› azalt›c› etki yaparken di¤er yandan ithalat› artt›r›c› etki yapacak ve bu ekonominin d›fl ticaret aç›klar› ve dolay›s›yla cari ifllemler a盤› artacakt›r. Bu anlamda ulusal paran›n reel olarak afl›r› de¤erlendi¤i durum bir ekonominin imkâns›z üçlünün k›s›tlar›yla en fazla yüz yüze geldi¤i durumdur. S›ra Sizde 5 Ülkemizde, 2001 krizi sonras› döneme bak›ld›¤›nda enflasyon oran›n›n ciddi düzeyde düfltü¤ünü ve Türk liras›n›n sat›n alma gücünün sürekli olarak artt›¤›n› görüyoruz. Türkiye ekonomisinde, henüz fiyat istikrar› olarak nitelenebilecek bir düzeye düflmemifl olsa da paran›n giderek istikrarl› hale geldi¤i görülmektedir. 2001 y›l›nda merkez bankas› kanununda yap›lan de¤ifliklikle merkez bankas›n›n kamu kesimine kredi açmas› yasaklanm›flt›r. Bu nedenle merkez bankas› kamu kesimini finanse ederek enflasyonist davran›fl içinde olmam›flt›r. Bu nedenle param›z›n daha itibarl› hale geldi¤i söylenebilir. Ancak Türk liras› tam konvertibl bir para de¤ildir. Yani uluslararas› ifllemlerde genel olarak kabul görmemektedir. Örne¤in Türkiye’deki bir firma Almanya’dan bir ithalat yapt›¤›nda bunun bedelini Türk liras› ile ödeyemez. Siz yurt d›fl›na seyahat yapt›¤›n›zda bir otel faturas›n› Türk liras› ile ödeyemezsiniz. Tam konvertibl olmad›¤› için Türk liras›n› sa¤lam para olarak nitelendirmek mümkün de¤ildir. Abaan, D. E. ( 2004). “Para:Para Hukuku ve Kaynaklar›”, TCMB Araflt›rma Genel Müdürlü¤ü Çal›flma Tebli¤i, No:04/05, www.tcmb.gov.tr/ research /discus /WP 04 05TUR.pdf Bordo, M. D. (1981). “The Classical Gold Standart: Some Lessons for Today”, Federal Reserve Bank of St Louis, May, ss.1-17. Bordo, M. D. (1992). “The Bretton Woods International Monetary System: An Historical Overview” , NBER Working Paper No. 4033, March. Bordo, M. D. (1984). “The Gold Standard: The Traditional Approach”, A Retrospective on the Classical Gold Standard, 1821-1931, Editor: M. D. Bordo and A. J. Schwartz, USA: University of Chicago Press, ss.23-120. Calvo, G. ve Reinhart, C. (2002). “Fear of Floating”, The Quarterly Journal ofEconomics, 117, ss.375-408. Calvo, G. (2006). “Monetary Policy Challenges in Emerging Markets: Sudden Stop, Liability Dollarization, and Lender of Last Resort”, NBER Working Paper No. W12788. Cohen, B. J. (1987). Organising the World’s Money, USA: The Mc Millan Press. Dooley, M. P., Folkerts-Landau, D. and Garber, P. M. (2003). ‘The Revived Bretton Woods System’, International Journal of Finance and Economics, 9, ss. 307-313. Fischer, S. (2007). “Exchange Rate Systems, Surveillance, and Advice”, http://www.imf.org/external/np/res/seminars/2007/arc/pdf/sf.pdf Eriflim tarihi: 30 Haziran 2012. Haussman ve Panizza (2003).”On Determinants of Original Sin: An Empirical Investigation”, Journal of International Money and Finance, 22, ss.957-990 IMF (2011). Uluslararas› Para Fonu Özet Bilgi, http://www.imf.org/ external/np/exr/facts/tur/sdrt.pdf Eriflim tarihi: 30 May›s 2012. IMF (2012a), World Economic Outlook Database, http://www.imf.org/ external/data.htm Eriflim tarihi: 28 Nisan 2012. IMF (2012b), IMF Country Report, http://www.imf.org/, No. 12/57. Ifl›k, S ve Togay, S. (2002), “Para Krizi Modellerinin Elefltirisi ve Uluslararas› Para Sisteminin Düzenlenmesine Yönelik Keynesyen Öneriler;” ‹ktisat, ‹flletme ve Finans, 191, ss.31-53. www.hedefaof.com 220 Uluslararas› ‹ktisat Politikas› Kreinin, M. E. (2002). International Economics: A Policy Approach, USA: Thomas Learning. Meissner, C. M. (2002). “A New World Order: Explaining the Emergence of the Classical Gold Standard”, NBER Working Paper No. 9233, September. Meltzer, A. ( 2001). “Report of the International Financial Institutions Advisory Commission. Submitted to the US Congress and US Departmant of the Treasury”, 8 March. http://www.treasury.gov/press-center/press-releases/Pages/po876.aspx Eriflim tarihi: 3 Haziran 2012. Morys, M. (2007). “The Emergence of Classical Gold Standard”, Seventh Conference of the European Historical Economics Society, Lund, 1st July. Önder. T (2005). Para Politikas›: Araçlar›, Amaçlar› ve Türkiye Uygulamas›, Uzmanl›k Yeterlilik Tezi, Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Piyasalar Genel Müdürlü¤ü. Özbek. D., Bulut. E., Demirel. B. (2011). Küreselleflme Sürecinde Uluslararas› Para Sisteminin Evrimi, Ankara: Eflatun Yay›nevi. Romer. C. D. (2003). “Great Depression”, December 20, http://elsa.berkeley.edu /~cromer/great_depression.pdf Eriflim tarihi: 5 Haziran 2012. Rose, A. K., Van-Wincoop, E. (2001). “National Money as a Barrier to International Trade: The Real Case for Currency Union”, American Economic Review; 91(2), 386-390. Salvatore, D. (2004). International Economics, USA: John Wiley and Sons. Savafl, V. F. (2010). Uluslararas› Para Sistemi, Ankara: Siyasal Kitabevi. Smith, A. (1985). Uluslar›n Zenginli¤i, Çeviri: Yunus, A ve Mehmet, B. ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. Villlalaz, J. L. M. (2005). “Financial Integration and Dollarizat›on: The Case of Panama”, Cato Journal, Vol. 25, No. 1, ss.127-140. Xiaochuan, Z. (2009). “Reform the International Monetary System”, http://www.pbc.gov.cn/publish/english/956/2009/20091229104425550619706/20091229 1044255506119706_.html Eriflim tarihi: 3 Haziran 2012. www.hedefaof.com
