TDV DIA

iBN NACT
nu teyit etmekte ve künyesini Ebü'l-Fazl
vermektedir ( Teracimü '1-mü'ellifin, V. 8) . İ bn Naci babasının ölümünden
sonra amcasının himayesinde büyüdü.
Kayrevan'da Ebu Muhammed Abdüsselam es-Sefakusi, amcası Halife b. Naci.
Muhammed b. Kalilülhem , Ebu Abdullah
Muhammed b. Bün dar el-Muradi. Ahmed
b. Selame el-Musavi. İbn Kirat diye tanı­
nan Ali b. Hasan ez-Zeyyati'den ders a l dı .
Yirmi bir yaşında iken Zeytune Camii'nin
imam- hatip l iğine getirildi. Daha sonra
Tunus'a gitti ve burada kaldığı on dört
yıl boyunca İbn Arafe, Ebu Mehdi Tsa elGubri ni. Übbi. Ya'küb ez-Ziğbi, Ebü'l-Kasım el-Kosantini. Ebü ' l-Kasım es-Selavi.
Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed eş-Şebibi gibi alimlerden istifade
etti. Cerbe'de üç yıldan fazla kadılık ve
hatiplikyaptıktan sonra istifa ederek
Kayrevan'a döndü. Kabis . Bace. Ürbüs.
Suse. Tebisse ve Kayrevan kadılıklarında
da bulundu . Ahkam. nevazil ve füru-i fı k­
hı iyi bilen İbn Nacl'nin yetiştirdiği talebelerin en meşhuru Ebü'I-Abbas Halu lCı elKayrevani'dir. 839'da (1435) Kayrevan'da
vefat eden İbn Naci'nin ölüm tarihi bazı
kaynaklarda 830 (1427). 837 (1433) ve
838 (1434) olarak zikredilmektedir.
şeklinde
Eserleri. 1. Ziyadut 'ald Me'alimi'liman. Abdurr ahman b. Muhammed edDebbağ'ın (ö. 699/ 1300). Kayrevan şehrin­
den ve burada yeti şenyahut burayı ziyar et eden alimlerden bahseden M e'alimü'l-iman fi ma'rifeti ehli'l-Kayrev dn
adlı eserini, rivayet senedierini çıkararak
ihtisar ettiği ve Debbağ'ın ölümünden
sonraki dönemlere ait bazı kişilerin biyografilerini IV. ciltte bir araya getirerek tamamladığ ı bir çalışma olup aynı eserle
birlikte dö rt cilt halinde neşredilmiştir
(Tunus 1320/ 1902) . Ayrıca eserin I. cildi İb­
rahim Şebbuh (Kahire 1388/1968). ll. cildi Muhammed el-Ahmedi Ebü'n-Nur ve
Muhammed M ad ur (Kahire ı 972) . lll ve IV.
ciltleri Muhammed Madür (Tunus ı 978)
tarafından yayımlanmıştır. z. Şerf:ı 'ald
Risdleti İbn Ebi Zeyd el-Kayrevani.
İbn Ebu Zeyd'in Maliki fıkhına dair eserinin şerhidir. Zerrük diye bilinen Ahmed b.
Ahmed el-Burnusi'nin aynı risaleye yazdı­
ğı şerh ile beraber Kahire'de iki defa basılmıştır (ı 330. l-ll, ı 332) . İki şerhin bir
arada bulunduğu bu nüsha müelliflerinin
adıyla "İbn Naci ve Zerrük" diye bilinir. 3.
Şerf:ıu Tehgibi'l-Müdevven e. İbn Naci,
Berazii'nin Sahnün'a ait el-Müdevvenetü '1-kübrd'ya yazdığı et- Teh~ib adlı ihtisar üzerine iki şerh kaleme almıştır. Bunlardaneş-Şitevi diye tanınam on beş cüz
224
üzerine tertip edilmiş olup dört cilttir (iki
cildi Tunus el-Mektebetü'l-vataniyye, nr.
5808'de kayıtlıdır; ayrıca bk. Sezgin, I, 471 ).
eş-Şayfi olarak bilinen küçük şerh ise
hacimli iki cilthalinde basılmıştır (Kahire
I 325) . 4. Şerf:ıu 't-Tefri'. İbnü'I-Cellab elBasri'nin Kitdbü't-Tefri' adlı eserinin şer­
hidir (ZeytOne Camii Ktp., nr. 2534).
Ramazan 301'de (31 Mart 914) Bağdat'ta
vefat etti.
İbn Abdülber en-Nemeri, İbn Naciye'nin 132 cüzden meydana gelen el-Müsned adlı eserini İbn Nemeri'nin gördüğü­
nü belirtmekte. ancak eserin günümüze
ulaşıp ulaşmadığına dair bilgi bulunmamaktadır.
Bİ BLİYOGRAFYA :
B İB LİYO G RAFYA :
Sehavi, eçi-Pav'ü'l-lami', Xl, 137; Bedreddin
eı-Karafi, Tevşif:ıu 'd-Dibac (nşr. Ahmed e ş -Şü­
teyvi) , Tunus 1403/1983, s. 266-267; el-Hulelü 's-sündüsiyye,ı , 691; Hifnavi, Ta'rifü'l-l]alef
bi-ricali's-selef. Tunus 1402/1982, s. 92-93; ibnü'ı-Kadi, Laktü'l-fera'id ( n ş r. M uhammed Hacci , Elfü sene mine'l-ve{eyat içinde). Ra bat 1396/
1976, s. 247 ; a.mıf .. Dürretü '1-f:ıical, lll, 282; Ahmed Baba et-Tinbükti. Neylü'l-ibtihac, Trabıus
1408/1989, s. 364; Mahıuf . Şeceretü'n-nür,
s. 244-245; Keş{ü'?-?Unün,ı, 873; Serkls. Mu'cem, I, 261, 644, 864; lzaf:ıu '1-meknün, ll,
504; Brockeımann. GAL, ı, 187; ll, 311 ; Suppl.,
ı, 300; ll, 337; a.e. (Ar.), lll, 283, 286, 287, 290;
Sezgin, GAS, ı , 471-477; M. Abid eı-Fasi, Fihrisü
mal]tütati ljizaneti'l-~araviyyin, Darüıbeyza
1400/1980, ı , 325-326, 327 , 396; Muhammed
MahfQz, Teracimü '1-mü'elli{fn et-Tünisiyyin ,
Beyrut 1406/1986, V, 8-14; Cezzar, Medal]ilü '1mü'elli{fn, IV, 1713-1714; Sıddik b. ei-Arabi. Fihrisü mal]tütati ljizaneti ibn Yusuf bi-Merraküş,
Beyrut 1414/1994, s. 221-245; Hacvi. ei-Fikrü'ssami[n ş r. Eymen Salih Ş a ' ban ). Beyrut 1416/
1995, 11/3-4, s . 301; "Ib n N aQji " , Ef2 Suppl.
(ing.). s. 394-395; Kahhar Muklmi, "İbn Nii.ci",
DMBi, V, 14-15.
Iii
KASIM KIRBlYlK
İBN N.AciYE
( 4.;,:>ü 01 1)
Ebu Muhammed Abdullah
b. Muhammed b. Naciye
el-Berberi el-Bağdadi
(ö. 301/914)
L
Hadis
hafızı.
_j
210'da (825) doğdu (Kehhale, VI, 142)
Aslen Mağrib ' de Berber (Biladülberber)
bölgesinden olup daha sonra Bağdat'a
ye r leştiği anlaşı l maktadır. Ebu Bekir b.
Ebu Şeybe. Süveyd b. Said. İsmail b. Müsa el-Fezari. AbdOla'la b. Hammad enNersi. Abdullah b. Muaviye el-Cumahi ve
Bündar diye tanınan Muhammed b. Beş­
şar'dan hadis rivayet etti. Kendisinden
kıraat alimi Ebü'l-Kasım İ bnü'n-Nehhas,
Taberani, Ebu Bekir İbnü ' l-Enbari. Ebu
Bekir eş-Şafii. İbnü'l-Ciabi ve Ebu Hafs
İbnü'z-Zeyyat gibi alimler rivayette bulundular. Hatib el-Bağdadi. İbn Naciye'yi
"sika" ve "sebt" terimleriyle değerlendir­
miş , Zehebi de onun için "hüccet" terimin i kullanmıştır. Çok hadis rivayet eden
alimlerden olduğu belirtilen İbn Naciye 1
Hatib, Tarif] u Bagdad, X, ı 04-1 05; ibn Maküla. el-ikmal, l, 501; Sem'ani. el-Ensab, ll, 124125; ibnü'I-Cevzi, el-Munta?am, VI, 125; ibn Abdülhadi, 'Ulema'ü'l-f:ıadiş, ll, 417; Zehebi, Te?kiretü '1-/:ıuffi'ı?, ll, 696-697; a.mlf.. A'lamü 'nnübela', XIV, 164- 166; a.mlf., el-Mu'fn fi tabakiW'l-muf:ıaddişin, Kahire 1987, s. 159; Safedi,
el-Va{f, XVII, 474-475; ibnü'l-imad. Şe?erat, ll,
235; Kehhale , Mu'cemü 'l-mü'elli{fn, VI, 142.
Iii
B iLAL SAKLAN
İBN NMİ'
(bk. ABDULLAH b. NMİ ' ) .
L
_j
İBN NAKIYA
( l;,S ü 01 1)
Ebü'l-Kasım Abdullah (Abdülbakı)
b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Nakıya
b. DavGd el-Bündar el-Bağdadi
(ö. 485/1092)
Dil alimi, edip ve
L
şair.
_j
17 Zilkade 41 O'da ( 15 Mart 1020) Bağ­
dat'ta doğdu. Çocukluk dönemini burada geçirdi. Şiir ve ah bar ravisi olan babası ile Ebü'l-Kasım Ali b. Muhammed etTenuhi, Ebü 'l-Hüseyin b. Ahmed en-NekOr. Abdurrahman b. Ubeydullah el-Muharrimi. Abdüivahid b. Muhammed elMutarrız ve Ebü'l-Hasan Muhammed b.
Muhammed el-Basri gibi edip ve alimlerden ders alarak yetişti. Ayrıca Şafii fakihi
ve mutasawıf Ebu İshak eş-Şirazi'nin de
derslerine devam eden İ bn Nakıya'nın en
çok Ebu İshak'tan etkilendiği ve onun için
bir mersiye kaleme aldığı kaydedilmektedir (İbn Hallikan, I, 30). Hayatının daha
sonraki dönemleriyle ilgili yeterli bilgi bulunmayan İbn Nakıya 4 Muharrem 485
(15 Şubat 1092) tarihinde Bağdat'ta vefat etti ve Babüşşam Mezarlığı'na defnedildi.
İbn Nakıya'nın pek dindar olmadığı, AIlah'ın sıfatiarını inkara meylettiği ve bu
konuda bir risale yazdığı rivayet edilmektedir (DavOdl, ı . 261 ). Gökyüzünde şarap,
bal ve süt nehirleri bulunduğunu , fakat
bunlardan yeryüzüne bir damla bile düş­
mediğini , gökten sadece evleri yıkıp ha-
iBN NASlR es-SELAMI
rap eden yağmurlar yağdığını söylemesi
de onun bu temayülüyle ilgili görülmüş­
tür (ibnü'l-Cevzl, IX, 68 -69; ibn Hallikan, I,
29-3 0; II, 385) Ancak İbn Hallikan'ın naklettiğine göre cenazesini yıkayan kişi.
onun kapalı olan sol avucunu açtığında
içinde cehennem azabından kurtulmayı ümit ettiğini, Allah'tan korktuğunu.
O'nun merhametine güvendiğini ifade
eden bir beyit gördüğünü söylemiştir (Vefeyat, 111. 99)
Akıcı ve güçlü üslubuyla çok sayıda şiir
yazan İbn Nakıya'nın şiirleri çağdaşlarının
ve daha sonraki edip ve alimierin takdirini kazanmıştır. Ma]:ramdt'ı ve diğer eserleri onun kabiliyetini, geniş bilgi ve kültür
birikimini göstermektedir. Müstehcen ve
hezl (hezel) türünde şiir yazmaktan. mizah ve hicivden hoşlanan bir tabiata sahip olan İbn Nakıya'ya göre şaka. mizah
ve hicivle zahidlik arasında bir çelişki yoktur. İbn Şibl'in bir fahriyesine cevap olarak irticalen söylediği şiir onun en güzel
hicivlerindendir. Bu şiirinde. soyundan
İbn Şibl gibi bir kimse geldiği için Hz .
Adem'in cennetten kovulduğunu söylemiş ve. "Eğer Adem kendi soyundan senin gibi birinin geleceğini bilseydi zürriyetini keserdi" demiştir. İbn Nakıya'nın talebeleri arasında Abdullah el-Enmatl, İbn
Nasır es-Selami. Şüca · b . Faris ez-Zühll.
Ebu Galib ed-Deyleml ve Ebu Ali b. Mühtedl gibi şahsiyetler bulunmaktadır.
Ese r leri. 1. el-Cümdn fi teşbihdti'l­
Mecazü'l-Kur'an ve i'cazü'l-Kur'an türü kitaplar arasında da sayılan elCümdn surelere göre düzenlenmiştir.
Ancak her sureden örnek alınmamış. Sakara suresiyle Fll suresi arasındaki otuz
altı sureden seçilmiş 226 ayette görülen
teşbihler üzerinde durulmuştur. İbn Nakıya eserinde Yahya b. Ziyad ei-Ferra ve
Müberred gibi alimlerden nakiller yapmış . eski şairlerin şiirlerini şahid olarak
kullanmıştır. el-Cümdn Adnan ZerzOr
ile Muhammed Rıdvan ed-Daye (Küveyt
1387/ 1968) . Ahmed Matlub ve Hadlee elHadisi tarafından neşredilmiş ( Bağdad
ı 968), ikinci n eş ri Seyyid Ali Mlrlevhl Farsça'ya tercüme etmiştir (M eş hed 1374/
199 5) Eseri ayrıca Mustafa es-Sav! elCüveynl ( iskenderiye 1974 - 1978) ve Mahmud Hasan Ebu Nacl eş-Şeybanl de (Riyad 1987) yayımlamıştır. 2. Ma]:rdmdt.
İbn Nakıya. on makameden meydana gelen bu tanınmış eserinde konuları yer yer
nüktelerle süsleyerek açıklamış , ayrıca
edebiyatta mizahın önemine de işaret
etmiş ve hemen her makamenin sonunda bazı kelimeler hakkında bilgi vermiş~ur'dn.
tir. Eserin birinci makamesi ve İbn Nakltercümeleriyle birlikte Clement Huart tarafından
yayımlanmıştır. Ma]:ramfıt, ilk defa üç ayrı müellifin mekamelerinin yer aldığı bir
mecmua içinde üç makamesi (ı, 7 ve ı O)
eksik olarak basılmış (i stanbul 13 30, s.
123-153), Osman Reşer Almanca bir giriş
ilave ederek bu baskıyı aynen tekrarlamıştır (Osnabrü ck 1980) . Eserin ilmi neş­
ri, Süleymaniye Kütüphanesi nüshası (Fatih, nr. 4097) esas alınarak Hasan Abbas
tarafından yapılmıştır (iskenderi ye 1988)
3. Şer]J.u'l-Faşif}. . Sa'leb'in lugata dair
Kitdbü'l-Faşif}. ' inin şerhi olup öğrencile­
rinin derlediği notlarından meydana gelmiştir. Bu şerh le ilgili olarak Abdülvehhab Muhammed Ali el-Udvanl bir yüksek
lisans çalışması yapmıştır ( 1973 , Kah i re
Üni versitesi Edebi ya t Fakülte si) . Eserin
Musul Mektebetü'l-evkafta (nr 22) bir
nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir
(S ezgin , VIII , 143; DMBİ, V, 2 1). İbn Nakı­
ya'nın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Divan, Mul]taşarü'l­
Egani, Divdnü resd'il ve Mülef}.u'l-mümdle]J.a (SüyGtl, ll , 67; Kehhale, V, 75; VI ,
ya ' nın bazı şiirleri Fransızca
116)
B İ B LİYOGRAFYA :
ibn Nakıya, el-Cüman fi teş bihati ' l-~ur'an
Ah med Ma t lOb. t re. Seyyid Al i Mirle vhi ),
Meşhed 1374 hş./1995, neşredenin giri ş i, s.
15-45; ibnü ' I-Kıfti, inbahü'r-ruuat, ll , 133; ibnü'I -Cevzi, el-Munta?am , IX, 68-69; ibn Hallikan. Vefeyat, ı , 29-30; ll, 385; lll , 98-99; Safedi.
el-Va{i, XVII , 472; Kureşi, el-Ceuahirü 'l-mudty y e, ll , 329-332; ibn Hacer, Lisanü 'l-Mizan , lll ,
384-385; SüyCıti, Bugyetü 'l-uu'at, ll , 67 ; DavCı­
di. Tabal):atü '1-müfessirin , 1, 261 -262; Keşfü '??Un ün, 1, 129, 594 , 769, 799; ll , 1273 , 1817 ;
Brockelmann . CAL Suppl. , 1, 486; Hediyyetü'l'ari{in , ı , 453 ; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'elli{in,
V, 75 ; VI, 116; Sezgin, CAS, VIII , 143; Muhyi Hilal es-Serhan, Fihrisü Matbü'ati uizareti'l-eu i):af, Bağdad 1986 , s . 72; Stefan Vild, "Ha san
Abbas (ed 1 Maqamat Ib n Naqiya " , JAL, XXIII/
( n ş r.
ı (1 992), s. 76-78 ; J.-C . Vadet,"IbnNakı y a" ,
ııı, 899 ; M . Ali Lisani Fişareki, " İbn NaJ5ı y a" , DMBi, V, 2 0-22. GJ
EJ2 (in g 1.
lJ!I!W.I
Z üLFiK AR TüCCAR
İBN NASIR e s-SELAMI
('-S""~ ı Y" Li d- 1)
Ebü'l-Fazl Muhammed
b. Na s ır (Tekin) b. Muhammed
el-Farisi es-Selamı el- Bağdadi
(ö. 550/1155)
L
Hadis
hafızı .
_j
1S Şaban 467'de (5 Nisan 1075) Bağ­
dat'ta dünyaya geldi. 490'da (1097) doğ­
duğuna dair kayıt (Hediyyetü'l-'arifin , ll ,
92) yanlıştır. Farslı olduğu için Farisl, Me-
dlnetüsselam da denilen Bağdat'a nisbetle Selami nisbesiyle anıldı. Bir Türk muhaddisi olan babası genç yaşta vefat edince anne tarafından dedesi fakih Ebu Hakim el-Habrl'nin himayesinde yetişti. İlk
hadis dersini 473'te (1 080) Ebü'l-Kasım
Ali b. Ahmed İbnü'l-Büsrl'den ve Ebu Tahir İbn Ebü's-Sakr el-Enbarl'den aldı. önce Şafilfıkhını öğrendi. Hatlb et-Tebrlzl'den lugat ve edebiyat dersleri aldı. Çeşitli
ilim merkezlerinde Muhammed b. Abdüsselam b. Şandüh, Ebu Abdullah Hüseyin b. Ahmed en-Niall. Ebü'I-Ganaim
b. Ebu Osman. Ebü'l-Vefa İbn Akil. Rız­
kullah b. Abdülvehhab et-Temlml. Ebu
Abdullah Malik b. Ahmed el-Baniyasl ve
Asım b. Hasan el-Asım! gibi hocalardan
hadis ve diğer ilimleri tahsil etti. Rica! ve
ilelü'l-hadls alanlarında üstün bir seviyeye
ulaştı. An isnadlarıyıa tanınan alimlerden
rivayetlerinin icazetini aldı. Kendisinden
Abdülkerlm b. Muhammed es-Sem'anl.
Ebü'l-Ferec İbnü 'l-Cevzl. Ebü' l -Kasım İbn
Asakir, Ebu Tahir es-Silefi. Ebu Musa eı­
Medlnl. İbn Sükeyne, Ebü'l-Yümn ei-Kindl
ve İbnü ' I-Ahdar gibi alimler hadis okudu.
İ Imi seyahatlerinden sonra Bağdat'a yerleşen İbn Nasır güzel Kur'an okuyan. fasih
konuşan, Arapça'yı iyi bilen. fıkıh. hadis,
nahiv ve lugat ilimlerinde otorite kabul
edilen bir alimdi. Onun önceleri Şafii mezhebine mensup olduğu, 493'te ( 11 00)
gördüğü bir rüya üzerine Hanbeli mezhebi ni seçtiği kaydedilmektedir. İbn Nasır
12 veya 18 ŞabanSSO ' de (11 veya 17 Ekim
1155) Bağdat'ta vefat etti. Üç camide ayrı ayrı kılınan cenaze namazından sonra
Babü Harb Kabristanı'nda Ebu Mansur
İbnü ' l-Enbarl'nin (veya Ahmed b. Hanbel'in)
yanına defnedildi.
Sem'anl'nin güvenilir bir muhaddis,
güçlü bir alim ve dindar bir kimse olarak
nitelediği İbn Nasır ' ı insanların aleyhine
konuşmakla itharn ettiği belirtilmekteyse de İbnü ' l-Cevzl bu iddiayı reddetm ekte
ve hocasının sika , hafızası sağlam ve Ehl-i
sünnet mezhebine bağlı bir alim olduğu­
nu. birini cerhetmekle gıybet etmek arasında fark bulunduğunu, hadisçinin hem
cerh hem ta'dll yapabileceğini söyleyerek
Sem'anl'nin bu sözlerini Hanbeli mezhebi
mensupianna karşı duyduğu taassuba
bağlamaktadır ( el-Munta?am, X , 163) . İb­
nü 'l-Cevzl'nin Sem'anl hakkındaki sözlerini aşırı bulan Zehebl ise İbn Nasır'ın bazı
kimselere karşı katı davrandığını söylemiş, ayrıca Sem'anl'nin tarihi ve diğer bazı ilimleri İbnü'l-Cevzl'den ve İbn Nasır'­
dan daha iyi bildiğini kaydederek onu savunmuştur ( Te?kiretü 'l-huf{~. IV, 1289)
225