TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED ABDULLAH DiRAZ
Arabica, XLV /1, Leiden 1998, s. 22-49; R. Caspar. "U n aspect de la pensee musulmane modeme: le renouveau du mo'tazilisme", MIDEO,
IV ( 1957). s. 141-202; W. Ende. "W aren Gamaladdin al-Afgani und MuJ:ıammad 'Abduh Agnostike r?" , ZDMG,I/2 (ı 969). s. 650-659; Khalid Detlev, "Some Aspects of Neo -Mu 'tazilism" ,
IS, Vlll/4 (1969). s . 319-347; Osman Keskioğlu,
"Muhammed Abduh", AÜİFD, XVII I ( 1970). s.
ı 09-166; Talal Asad , "Politics and Religion in
lslamic Reform: A Critique of Kedourie's Afghani and Abduh ", Review o{Middle East Studies,
sy. 2, London 1976, s. 13-22; J. W. Livingston.
"Muhammad Abduh on Science", MW. LXXXV/
3-4 (1995) , s . 215-234 ; Ahmad BazliShafie.
"Conceptual and Circular Dimensions of Abduh's Educational Reform", Al-Shajarah, IV/2,
Kuala Lumpur 1999, s. 199-230; Thomas Hildebrandt. "Waren Gama1 ad-Din al-Afgani und
MuJ:ıammad 'Abduh Neo-Mu'taziliten?", Wl,
XLII/2 (2002), s. 207-262; Halil Taşpınar, "Muhammed Abduh Bibliyografyası üzerine Bir
Deneme", Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Vll/ 2, Sivas 2003, s. 261-289;
J. Schacht. "Mui:ıammad 'Abduh", EJ2 (ing.).
VIII, 418-420.
M . SAiT Ö ZERYARLI
lt.l
1
1
MUHAMMED ABDULLAH DiRA.z
(h~<liıf~~ )
(1894-1958)
L
Mısırlı
alim ve fikir adamı.
_j
Mısır'ın Kefrüşşeyh vilayetine bağlı Mahalletüdiyay köyünde doğdu. 1905'te İs­
kenderiye'de Ezher'in ilköğretim okuluna kaydoldu ve liseyi de burada tamamladı (1912) . Ardından girdiği Ezher Üniversitesi'nden 1916'da alimiyye diplaması ile
mezun oldu . Bu dönemde ayrıca özel
dersler aldı ve Fransızca öğrendi. Mısır'ın
İngilizler tarafından işgaline karşı Sa'd
ZağiOI'ün başlattığı bağımsızlık hareketine katılıp Kahire'deki yabancı büyükelçilikler nezdinde faaliyetler gösterdi. Batı'daki gazetelerde İslam ve müslümanlar aleyhinde yapılan yayınlara karşı kaleme aldığı Fransızca makaleleri Fransa'da
Le Temps gazetesinde neşredildi.
1928 yılında Ezher üniversitesi'ne hoca tayin edildi. 1936'da üniversite tarafından Fransa'ya gönderilen Diraz orada
felsefe, dinler tarihi ve psikoloji alanların­
da doktora çalışmalarına devam etti. Louis Massignon gibi şarkiyatçıların derslerine girdi. Sorbon Üniversitesi'nde Initiation au Koran ve La morale du Koran
adıyla hazırladığı iki tezle 1S Aralık 1947'de edebiyat doktoru payesini aldı. Aynı
yıl ülkesine dönünce Kahire Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde
dinler tarihi akutmaya başladı. 1949'da
Cemaatü kibari'l-ulema'ya üye seçildi. Da-
rüluiOm ile Arap Dili ve Edebiyatı fakültelerinde dersler verdi , tefsir ve ahlak felsefesi okuttu . Şeriat Fakültesi'nde de hocalık yaptığı bilinmektedir. 1953'te Eği­
tim Politikası Yüksek Komisyonu ve Mısır
Devlet Radyo ve Televizyon Yönetim Kurulu üyeliğine getirildi. Ezher Üniversitesi'nin Kültürel Danışma Komisyonu üyesi
oldu . Ayrıca Mısır radyo ve televizyonunda periyodik programlarla tefsir sohbetleri yaptı ; İhvan-ı Müslimin Genel Merkezi'nde konferanslar verdi.
Muhammed Abdullah Diraz, Ezher Üniversitesi'nin ve Mısır'daki diğer üniversitelerin temsilcisi olarak milletlerarası ilmi toplantılara katıldı. 29 Aralık 1957 8 Ocak 1958 tarihlerinde Pakistan'da düzenlenen Milletlerarası İslam Konferansı'nda bir bildiri sunmak üzere Muhammed EbO Zehre ile birlikte Lahor'a gitti.
Konferansın son gününde kalp krizi geçirerek oteldeki odasında öldü . Cenazesi
Kahire'ye nakledilip burada defnedildi (M.
Eb OZehre. XII I I 1I 377/ 1958 1. s. 69 I). Muhammed Abdullah Diraz İslami ilimiere
vukufu. tefekkür niteliği, fikirlerini felsefi düşünce ile temellendirmesi, Batı ' nın
bilimsel çalışma metodundan yararlanması, samimi ve dindar kişiliği gibi özellikleriyle her düşünce ve inançtaki insana hitap etmiş , yaşça kendisinden büyük
olan Muhammed Abdülazim Zürkani, Ahmed Mustafa ei-Meragi ve Muhammed
EbO Zehre gibi alimler onun düşüncele­
rine atıfta bulunmuştur.
Hayatı boyunca yaşadığı çalkantılara ve
özellikle Mısır toplumunun geçirdiği manevi buhrana dair gözlem ve değerlendir­
meleri dikkate alındığında Muhammed
Abdullah Diraz'ın çeşitli konularda İslam'a
yöneliş anlayışını başta Mısır toplumu olmak üzere bütün İslam dünyası için bir
ıslah programı çerçevesinde sunmayı hedeflediği görülmektedir. Batı hayranlığı
ve taklitçiliğini destekleyen çevrelere karşı t oplumu uyarmış . Batı'nın sosyal ve
kültürel emperyalizmi yüzünden dinin
toplum üzerindeki etkinliğinin azalması
karşısında kurtuluşun ancak İslam'ın ve
Kur'an'ın temel değerlerine dönmekte
olduğunu vurgulamıştır.
Eserleri. 1. Initiation au Koran-Expo-
se historique, analy tique et comparatil (Le Ca i re I 949) . Paris'te doktora için
iki çalışmadan birincisidir. Eser
Med]] al ile '1-Kur'ani'l-Kerim adıyla
Muhammed Abdülazim Ali tarafından
Arapça'ya çevrilmiştir (Küveyt ı 40411984)
Salih Akdemir eseri Türkçe'ye tercüme ederek Kur'an 'ın Ani aşılmasına
yaptığı
Doğru
(Ankara I 983 ) ve Kur'an'a Giriş
(Ankara 2000, 200 I) isimleriyle yayımla­
m ıştır . 2. La morale du Koran (Le Ca ire ı 950; Rabat ı 983). Doktora için hazır­
ladığı ikinci çalışmasıdır. Müellifin damadı AbdüssabOr Şahin tarafından DüstUrü'l-a]]la]f fi'l-Kur'an adıyla Arapça'ya
çevrilen eseri (Küveyt 1393/1973, 1405/
ı 985) Emrullah Yüksel ve ünver Günay
Kur'an Ahlakı adıyla Türkçe'ye tercüme
etmişlerdir (İstanbul ı 993). 3. en-Nebe'ü'l- 'a?im (Kahire ı 376/ 1957) . Eserde Kur'an-ı Kerim'in mahiyetinin, çeşit­
li i'caz yönleriyle vahiy mahsulü olduğu
ele alınmıştır. Eser daha sonra birkaç defa basılmıştır. Suat Yıldırım bu çalışmayı
En Mühim Mesaj Kur'an adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (Ankara ı 985; istanbul
2003). 4 . ed-Din- BuJ:ıQ§ün mümehhide
li-diraseti tari]]i'l-edyan (Kah i re I 389/
1969) . Akif Nuri (İstanbul 1978) ve Bekir
Karlığa (İ sta nbul. t s.) tarafından Din ve
Allah İnancı adıyla Türkçe'ye tercüme
edilmiştir. s. Na?arat fi'l-İslam . Birkaç
baskısı olan eseri (Ka hire ı 392/ 1972) Ali
Özek İslam Hakkında Bazı Görüşler
adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (İstanbul
ı 977) . 6. D irasat İslamiyye fi'l-'ala]fiiti 'l-ictima'iyye ve'd-devliyye. Müellifin konferans ve ilmi t~plantılarda sunduğu tebliğierin bir kısmını içeren kitabı
(Küveyt 1405/ 1984) Nurettin Demir İs­
lam 'ın İnsana Ver diği Değer adıyla
Türkçe'ye tercüme etmiştir (İstanbul
ı 983 , ı 99 3 ). 7. Ve Şiyabeke fe -tahhir.
Muhtemelen İhvan-ı Müslimin Genel Merkezi'nde verdiği konferanslardan oluşan
eser Salih Aşmavi'nin kısa bir önsözüyle
birlikte neşredilmiştir (Kah i re ı 398/1 978) .
B. el-Mu]]tô.r min künuzi's-sünne. İnanç
konularına dair seçilmiş kırk hadisin şer­
hidir (İ s kende r i ye ı 398/ 1978). 9. el-Mu]]tar min Kitabi Teysiri'l-vüşu l ila J:ıadi­
§i 'r-resul (Kah i re ı 932). 10.1ja]fi]fatü'lvaJ:ıy ( Dıma ş k 2000). 11. Ma'na'l-iman
ve'l-İslam (Dıma şk 2000). Muhammed
Abdullah Diraz'ın broşür ve makale şek­
linde daha başka çalışmaları da vardır.
BİBLİYOGRAFYA :
M. Abdullah Dir az, Ve Şiyabeke fe-tahhir (nşr.
Salih Aşmavl), Kahire 1978, neşredenin girişi, s .
3-5; a.mlf .. i'la?arat fi'l-İslam (nşr. M. Muvaffak
Ebü'I-Yüsr el- Beyan Cınl) . Kahire 1392/1972, neş­
redenin girişi, s. 3-8; a.mlf., Medbal ile 'l-~ur­
'ani'l-Kerfm (tre. M. Abdülazlm Ali , nşr. Seyyid
M. Bedevl), Küveyt 1404/1984, neşredenin giri ş i , s. 7 -13; a .mlf .. Düstarü '1-atıla~ fi'l-~ur' an
(tre. AbdüssabG r Şa h i n , n ş r. Seyyid M. Bedevl ).
Beyrut 1405/ 1985 , neşredenin girişi , s. z-kc;
tercüme edenin girişi, s. kd-md; Fihrisü 'l-Mektebeti'l-Ezheriyye, Kahire 1369/1950, VII, 248;
Zirikli, el-A'lam, VI , 246; Kehhale, Mu'cemü'l-
487
MUHAMMED ABDULLAH DiRAZ
mü'elli{in, X, 212-213; Abdullah İbrahim el-Ensari, Nul]betü '1-ezhar ve ravzatü'l-efkar, Katar
1400/ 1979, s. 3 -9; Ayide İbrahim Nusayr, el-Kütübü 'l-'Arabiyyetü 'lleti nüşiret {i Mışr beyne
'arney J926-J 940,Kahire 1980, s. 28; EnvereiCündi, A' lamü '1-f!:arni 'r-rabi' 'aşer el-hicrf, Kahi re 1981 , 1, 19-33; P. C. Brodeur. From an Islamic Heresiograph y to a n Islamic History of
Religions: Modern Arab Muslim Uterature on
'Religious Oth ers ' with Special Reterence to
Three Egyptian Authors (doktora tezi , 1999),
Harvard University, s. 134-136; M. Ebü Zehre,
" el-Ü staı ed-Dok tor MuJ:ıammed 'Abdullah Diraz" , Uva'ü 'i-islam, Xl/ ll, Kahire 1377/1958,
s. 689-691 ; A. Halim Koçkuzu , "Abdullah Draz
v e ' La Morale du Ko ran "', SÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, sy. 7, Konya 2002, s. 339348.
li!
ı
li!
ı
kadı .
_j
Züfer b. Hüzey!, Ebu Yusuf, Osman elBettl ve Ubeydullah b. Hasan el-An beri'den fıkıh tahsil eden Muhammed b. Abdullah, Abbas! Halifesi Harunürreşld döneminde 191 (807) yılında Basra kadısı oldu. Bir süre sonra Bağdat'ın doğu yakası
kadılığına tayin edildi. Halife Emin devrinde bu görevinden alınarak mezalim mahkemelerinde görevlendirildi. İkinci defa
geti rild i ği Basra kadılığından Halife Me'mun tarafından aziedildL Daha sonra hadis rivayetiyle meşgul olan Muhammed
b. Abdullah Receb21S'te (Eylül830) Basra'da vefat etti. Ölüm yılı bazı kaynaklarda
214 (829) ve 218 (833) olarak da geçmektedir. Muhammed b. Abdullah'ın· rivayet
ettiği hadisleri ihtiva eden cüzün bazı
nüshaları günümüze ulaşmıştı r (Sezgin ,
I , 100) .
M.
KAMiL
YAŞAROGLU
MUHAMMED
b. ABDULLAH HASAN
( .:,-> .J.ıı~ 0'! ~ )
(1864-1920)
S omali' de
İngiliz ve İtalyan s ömürgeci g üçle rine
L
118 (736) yılında doğdu. Enes b. Malik'in soyundan geldiği için Enesl nisbesiyle de anılır. Genç yaşta ilim tahsiline baş­
ladı . Babasından ve Humeyd et-Tavli, Malik b. Dinar. İbn Cüreyc, Said b. Ebu ArCı be,
Hernınarn b. Münebbih, Şu'be b. Haccac
gibi pek çok alimden hadis dinledi, rivayette bulundu. Kendisinden hadis rivayet
edenler arasında Bündar. Ebu Bekir İbn
Ebu Şeybe , Ebu Müslim ei-Keccl, Muhammed b. İsmail el-Buhar!, Ebü'I-Velld
et-Tayalisl. Ahmed b . Hanbel. Yahya b.
Main, Ebu Hatim er-Razı. Kuteybe b. Said
yer almaktadı r. Rivayet konusunda sika
ve sadCık olduğu nakledilir.
488
be, ei-Ma'arif(Ukkilşe). s. 520; Vekı~. Ai)biirü 'lf!:uçlat, s. 154-155; İbn Ebü Hatim. el-Cerf:ı ve 'tta'dfl, VII, 305; Hatib, Taril]u Bagdad, V, 408 412 ; Zehebi, A'lamü 'n-nübela' , IX, 532-538 ;
Safedi. el-Va{i, lll, 303-304; İbn Hacer, Teh;;;ibü't-Teh;;;ib, IX, 274-276; Leknevi. el-Feva'idü 'lbehiyye, s. 179; Sezgin, GAS, 1, 100.
-,
Ebu Abdiilah Muhammed b . Abdiilah
b . Müsenna el-Ensari el-Basri
(ö. 215/830)
Muhaddis ve
İbn Sa'd, et-Tabal):at, VII , 294-295; İbn Kutey-
SUAT Y ILDIRIM
MUHAMMED b . ABDULLAH
el-ENSARI
L.s)l..a.iYI .J.ı ı ~ 0-! ~ )
L
BİBLİYOGRAFYA :
karşı
müca dele veren m ahalli lider.
_j
1864'te (veya I 856) Orta Somali'nin kuzeyindeki Kob Fardod yakınlarında doğ­
du. Soy bakımından Hz. Peygamber'le irtibatı bulunmadığı halde kendisine karşı
duyulan saygıdan dolayı "Seyyid" diye tanınmıştır. Ogadln kabilesinin Bah Geri kolundan gelmekle birlikte annesinin mensup olduğu Dulbahaute (Dulbuhante) kabilesinin içinde Bohotle'de yetişti ve ileride başlataeağı hareketin desteklenmesi
konusunda bu kabileden faydalandı . Geleneksel dini öğrenimini tamamladıktan
sonra bulunduğu çevrenin dışına çıkarak
değişik hocalardan ders aldı ve on dokuz
yaşında şeyh unvanını kazandı. Bilgilerini
geliştirmekyanında irşad amacıyla Harar,
Mogad işu ve Nairobi gibi yerlere seyahat
yaptı . 1894 yılında hacca gitti; Mekke'de
Sudanlı şeyh Seyyid Muhammed b. Salih
ile tanışarak onun Salihiyye adıyla kurduğu tarikata girdi ve zamanla şeyhin en
ünlü halifesi oldu . Bu arada Vehhabl hareketinin de etkisiyle bid'atlardan kurtulup İslam'ın asli hüviyetine dönülmesi f ikrini benimsedi.
Seyyid Muhammed 189S'te Aden üzerinden Somali'ye döndü ve Berbera'da
Salihiyye tarikatını yaymaya başladı ; öncelikle akrabası olan bazı kabileler ona uydu. Tütün, alkollü içkiler, çay, kahve ve o
bölgede yaygın biçimde kullanılan hafif
uyarıcı kat (catha edulis) bitkisi yapraklarının çiğnenmesi aleyhinde vaazlar verdi.
En büyük rakip tarikatı teşkil eden Kadiriyye mensuplarının tevessülü benimsemesi, ayrıca zikri devam etiirmek için zindelik sağladığı düşüncesiyle kat çiğne­
meleri karşısında sert tavır aldı . 1897'de
Kadirller'in ciddi rekabetiyle karşılaşan ve
Batı Somali sahillerindeki İngiliz sömür-
ge idaresinin dikkatini üzerine çeken Seyyid Muhammed, düşmanlık ortamından
uzaklaşmak ve Berbera'daki misyonerierin müslüman çocuklarını hıristiyanlaştır­
ma faaliyetlerinden kurtulmak amacıyla
Ogad!n yayialarma hicret etti. Buraya gelişinin ikinci yı lında Berbera'dan kaçarak
kendisine sığınan bir polisin silahın ı isteyen Vali Cordeaux'ya sert mukabelede
bulunan Seyyid (Martin , s. I 82). işgalcile­
re karşı mücadele başlatma düşüncesiy­
le asker ve silah tedarikine yöneldi. Birkaç
ay sonra binlerce mensubuyla BerberaBurou yolu üzerindeki işbi rlikçi bir bölgeyi
yağmaladı ve ilk askeri harekatını Jigjiga'da ilerleyen Etiyopyalılar'a karşı gerçekleştirdi. 1901 yılından itibaren üç yıl
içindeki ingiliz hücumlarını başarıyla durduran Seyyid Muhammed'in 17 Nisan
1903'te Albay Phunket kumandasındaki
bir keşif birliğini Gumburu tepesinde
mağlup etmesi, bölgede ingilizler'i bozguna uğratan Sudan Mehdlsi'nden bu
yana müslümanların kazandığı en önemli
zafer sayıldı. Artık kendisi arazi özelliklerini çok iyi bilen, yarısı tüfekli 6000 kişilik
bir orduya, 2000 kadar da yedeğe sahipti.
1903 yılı içinde ingilizler'in İtalyan müttefikleriyle birlikte katıldığı Obbia'nın iç
kesimlerindeki çarp ı şmaları . da kazandı .
1904'te General Egerton tarafından kuşatılan Seyyid Muhammed ve adamları
ağ ı r kayıp vermelerine rağmen İngiliz
hatlarını yarıp kaçınayı başardılar. Aynı
yıl Etiyopyalılar ve İtalyanlar' la aniaşan
ingilizler üzerlerine aralıklarla dört defa
kuwet sevkettilerse de kesin bir sonuç
alamadılar.
1904 yılında önemli miktarda zayi at veren Seyyid Muhammed 190S'te ingilizler
ve İtalyanlar'la barış antiaşması imzaladı.
Buna göre kendisi Nugaal vadisinin Hint
Okyanusu'na açıldığı yerde üçgen şeklin­
deki bölgeyi kontrolünde tutacak, İ lig Limanı başşehri olacak, burada silah ticareti durdurulacak, ayrıca İtalyan, İngiliz
ve Etiyopyalılar' la mücadeleye son verilecekti. Böylece düşmanları tarafından resmen tanınınakla birlikte küçük bir bölgeye sıkıştırıldı ve kendi kabileleri Ogadln
ile Dulbahaute'den uzak düşürüldü. Ancak antlaşma bir yıl içinde bozularak mücadele yeniden başlatıldı; 1908'de üç yıl­
lık bir süre için ateşkes yapıldıysa da fazla
devam etmedi. Bu arada ingilizler'le İtal­
yanlar, Seyyid Muhammed'in gittikçe yükselen itibarını düşürmek amacıyla hileli
bir yola başvurdular. Salihiyye tarikatının
lideri Muhammed b. Salih'ten onunla ilgili birçok itharn içeren ve artık taııtkiit::