doğal sistemler - Your Pocket Library

102
1. Ünite
DOĞAL SİSTEMLER
2. BÖLÜM
DÜNYA'NIN ŞEKLİ ve HAREKETLERİ
1. Dünya'nın Şekli ......................................................................................................... 38
2. Dünya'nın Hareketleri .............................................................................................. 40
3. Mevsimlerle İlgili Önemli Tarihler ........................................................................... 43
4. İklim Kuşakları .......................................................................................................... 45
5. Eksen Eğikliği ile İlgili İhtimaller ............................................................................. 46
Konu Değerlendirme Testi - 4........................................................................... 51
37
Dünya'nın Şekli
103
km
6378 km
a. Dünya’nın Şeklinin Geoid Oluşunun Özel
Sonuçları
00
9
6357 km
40
Kuzey Kutbu
Merkez
kutuplardan
Atmosfer
40 076 km
Dünya
şişkindir.
104
basık
Dünyanın kendine has bu şekline
verilir.
ekvatordan
GEOİD
Ekvator
Güney Kutbu
adı
➤ Ekvator çevresi 40.076 km'dir.
➤ Ekvator yarıçapı 6378 km'dir.
➤ Yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru artar.
➤Atmosferin kalınlığı ekvatordan kutuplara doğru
gidildikçe azalır.
animasyon
b. Dünya’nın Şeklinin Küresel Oluşunun Sonuçları
Yandaki özellikler ekvatordan kutuplara doğru gittikçe değişim gösterir. Bunlara enlem etkisi
de
denir. Bunların dışında Ekvator’dan kutuplara doğru
gidildikçe değişmeyen ama Dünya’nın küresel şekli ile
ilgili olan başka sonuçlar da vardır.
Ekvator'dan kutuplara
Artar Azalır
doğru gidildikçe;
➤ Güneş ışınlarının yere düş✗
✔
me açısı
➤ Güneş ışınlarının atmosferde
✗
✔
tutulma oranı
✗
✔
➤Sıcaklık
✗
✔
➤ Su kütlelerinde buharlaşma
➤ Denizlerin tuzluluk oranı
➤ Kalıcı kar sınırı yükseltisi
➤ Orman, yerleşme ve tarım
üst sınırı
➤ Gölge boyu
➤ Paralellerin boyları
➤ Boylamlar arası mesafe
➤ Çizgisel hız
➤ Güneşin doğuş ve batış (gurub ve tan) süreleri
Bunlar;
➤ Harita çizimlerinde bozulmalar olur.
diğer yarısı
✗
✗
✗
✔
➤ Dünyanın bir yarısı aydınlık
karanlık
✔
➤ Yerden yükseldikçe görünen alan genişler.
✔
✔
✗
➤ Kutup yıldızı sadece
görünür.
✗
✗
✗
✔
✔
✗
kuzey
olur.
yarımkürede
➤ Kutup yıldızının görülme açısı o yerin
enlem derecesini
verir.
✔
✔
38
DOĞAL SİSTEMLER
105
Örnek 18
106
Çözüm 18
Verilen soruda grupların Ekvator’a paralel olarak seyahat ettiği belirtilmektedir. Dünya küre şeklinde olduğundan dolayı Ekvator’a en yakın olan grup en fazla
yolu gidecek, en uzak olan grup ise en az yolu gidecektir. Bu grupların bulunduğu yarım küre ve grupların seyahatlerini ne kadar zamanda tamamladıklarına
dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Grupların
Ekvator’dan kutuplara doğru uzaklığı ise şu şekildedir:
I, II = III, IV.
Kutuplara yakın olan bölgelerde yer çekimi daha
fazla olacağından B seçeneğinde verilen ifade doğrudur.
Ekvatora paralel olacak şekilde batıya doğru yolculuğa çıkan üç gözlemci grubu dünya çevresinde bir tur
atmıştır.
Tur sonunda,
I. grubun 35.000 km
II. grubun 30.000 km
III. grubun 30.000 km
IV. grubun 25.000 km
yol aldığı belirlenmiştir.
Yukarıdaki bilgilere göre asagıdaki ifadelerden hangisi
kesinlikle doğrudur?
A) I. grup ile IV. grup farklı yarım kürelerde seyahat etmişlerdir.
B) II. gruptakilerin seyahat ettiği bölgede yer çekimi
I. grubun seyahat ettiği bölgeden daha fazladır.
C) IV. gruptakilerin bulunduğu bölgede gece gündüz
süresi arasındaki fark I’e göre azdır.
D) III grup ekvatora en yakın bölgede seyahat etmiştir.
E) Tüm gruplar seyahatini aynı zamanda tamamlamıştır.
Örnek 19
Çözüm 19
Arjantin Güney Yarımküre'de yer alırken Kanada Kuzey
Yarımküre'de yer alır. Bu ülkelerin farklı yarımkürelerde yer almasından dolayı Kanada'da kış mevsimi yaşanırken Arjantin'de yaz mevsimi yaşanır.
Kanada'da kış olimpiyatlarının yapıldığı bir dönemde
Arjantin sahillerinde deniz turizmi oldukça canlı olur.
Yukarıda verilen farklılığın temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Her iki ülkenin farklı yarımkürede yer alması
B) Arjantin'in deniz kıyısında yer alması
C) Kanada'nın kış olimpiyatları için uygun olması
D) Arjantin'de her mevsim denize girilebilmesi
E) Ülkelerin yerşekilleri özelliklerinin farklı olması
39
Dünya'nın Hareketleri
107
109
Yer Ekseni Nedir?
Dünya'nın iki türlü hareketi vardır. Kendi ekseni etrafındaki hareketine
günlük hareket,
Güneş
çevresindeki hareketine ise yıllık hareket
denir.
ek
Yer
sen
i
a. Günlük Hareket
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketidir.
Dünya kendi ekseni (yer ekseni) etrafında batıdan
doğuya doğru döner ve bu hareketini 24
saatte
tamamlar ve buna bir gün denir.
Ekv
Not
ato
r
Kutup noktaları arasında uzandığı varsayılan hayali
çizgiye yer ekseni denir.
Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı
Ekvator'da yaklaşık 1670 km/saat tir. Bu hıza
çizgisel hız denir. Çizgisel hız kutuplara doğru
gidildike azalır.
Dünya günlük hareketi sırasında iki meridyen
arasındaki 1°lik yayı 4 dakikada geçer. Bu süreye
açısal hız denir. Dünya'nın açısal hızı her enlemde aynıdır.
Örnek 20
Günlük Hareketin Sonuçları
gündüz
Meltem rüzgarlarının oluşmasında etkili olan faktör
aşağıdakilerden hangisinin oluşumu üzerinde de etkilidir?
➤ Yerel saat
farkları oluşur.
➤ Okyanus akıntıları
halkalar oluşturur.
A) Ekvator yarıçapının kutuplar yarıçapından uzun olmasında
➤ Gece
ve
birbirini takip eder.
➤ Sürekli rüzgarlar
sapmaya uğrar.
➤ Gün içinde sıcaklık
C) Mevsimlerin oluşmasında
D) Harita çizimlerinde hata oluşmasında
farkları oluşur.
➤ Mekanik (fiziksel)
E) Kutup Yıldızı'nın görünüm açısının Ekvator'a doğru
küçülmesinde
çözülme görülür.
➤ Gün içinde basınç farkları
oluşur.
➤ Meltem
rüzgarları oluşur.
➤ Dinamik
basınç kuşakları oluşur.
➤ Gün içinde gölge
değişir.
B) Gece ve gündüzlerin birbirini takip etmesinde
boyları
ve
Çözüm 20
Meltem rüzlarının oluşmasında etkili olan faktör
Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki günlük hareketidir.
Bu hareket sonucu gece ve gündüz oluşur ve birbirini
yönleri
takip eder.
animasyon
40
DOĞAL SİSTEMLER
110
111
b. Yıllık Hareket
➤ Dünya'nın Güneş'e en yakın ve uzak olduğu zamanlarda yörüngedeki hızı değişir.
➤ Dünya Güneş etrafındaki dönüşünü 365 gün 6
saatte
tamamlar. Buna
yıllık
hareket
adı verilir.
Bunun sonucunda;
➤ Temmuz, Ağustos
➤ Dünya’nın güneş etrafında dönerken takip ettiği
yola yörünge
denir.
➤ Şubat
ayları 31 gün sürer.
ayı 28 gün sürer.
➤ Yörüngenin oluşturduğu düzleme yörünge
(ekliptik) düzlemi denir.
➤ Güneş'in Dünya üzerindeki çekim etkisi değişir.
➤ Dünya’nın yörüngesi elips
➤ Kuzey yarımkürede yaz, Güney yarımkürede kış
mevsimi daha uzun sürer.
➤ Mevsim süreleri birbirinden farklıdır.
şeklindedir.
➤ Kuzey yarımkürede sonbahar ekinoksu 21 Eylül yerine 23 Eylülde yaşanır.
Elips Yörüngenin Sonuçları:
➤ Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığı değişir.
Ödev:
➤ Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu
tarihine
Perihel (Günberi)
Artık yıl nedir, araştıralım.
3 Ocak
denir.
➤ Dünya'nın Güneş'ten en uzak olduğu 4 Temmuz
tarihine ise
Afel (Günöte)
denir.
soru
21 Mart
3 Ocak
Günberi (Perihel)
nge
ü
Yör
ilyon
147 m
Güneş
21 Haziran
4 Temmuz
Günöte (Afel)
km
21 Aralık
m
yon k
il
152 m
Ekliptik düzlemi
23 Eylül
animasyon
41
112
113
Eksen Eğikliği
Yörünge tam bir daire şeklinde olsaydı,
Eks
➤ Dünya yıl boyunca Güneş'e yanı uzaklıkta olurdu.
en
➤ Dünya'nın yörünge hızı değişmezdi.
Ek
➤ Mevsim süreleri birbirine eşit olurdu.
Ekliptik
va
to
r
66° 33ı
23° 2 ı
7
Dünya Güneş karşısında dik bir şekilde durmaz.
23°27’
eğik bir şekilde durur. Buna eksen eğikliği denir.
Bu eğiklikten dolayı;
➤ Ekvator ile yörünge düzlemi (ekliptik) arasında
23°27'
➤ Yörünge düzlemi (ekliptik) ile yer ekseni arasında
66°33'
lık açı oluşmuştur.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları
➤ Güneş ışınlarının Dünya üzerindeki bir noktaya
düşme açısı yıl boyunca değişir.
➤ Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak bir merkezde yıl içinde cisimlerin gölge boyları değişir.
➤ Güneş ışınları yılın değişik günlerinde Yengeç ve
Oğlak Dönencesi ile dönenceler arasındaki merkezlere dik gelir.
➤ Mevsimler oluşur.
21 Haziran
Yengeç
dönencesi Mayıs
Temmuz
Ağustos
Nisan
23 Eylül
Ekvator
21 Mart
Ekim
Oğlak
dönencesi
23° 27ı K
21 Aralık
➤ Gece ve gündüz süreleri değişir. 21 Haziran'da Kuzey yarımkürede, 21 Aralıkta Güney yarımkürede
en uzun gündüz yaşanır.
Şubat
Ocak
Kasım
➤ Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler
yaşanır.
➤ Güneşin doğuş ve batış saatleri değişir.
23° 27ı G
➤ Dönenceler ve Kutup dairelerinin sınırları belirlenir.
Not
➤ Aydınlanma dairesi 21 Mart ve 23 Eylül'de kutup
noktalarından, 21 Aralık ve 21 Haziran'da kutup
dairelerinden teğet geçer.
Dönencelerin derecelerinden büyük enlemlere
(kuzey ve güneyde) güneş ışınları hiçbir zaman
dik açıyla düşmez.
➤ Matematik iklim kuşakları oluşur.
42
DOĞAL SİSTEMLER
Mevsimlerle İlgili Önemli Tarihler
114
Farklı yarımkürelerde yaz ve kış gündönümü olan
başlangıçları olan
21 Mart
ve
23 Eylül
21 Haziran
ve
21 Aralık
tarihlerine solstis, bahar
tarihlerine ekinoks tarihleri denir.
a. 21 Haziran
➤ Kuzey Yarımküre'de
Yarımküre'de
kış
Ekvator 0°
Oğlak
dönencesi
yaz
solstisi, Güney
solstisi başlangıcıdır.
➤ Kuzey Yarımküre'de en uzun
gündüz,
en
kısa
gece
yaşanır. Kuzeye gidildikçe
gündüz süresi
uzar.
Güneş ışınları
Kuzey kutup
dairesi KKN
Yengeç
dönencesi
115
➤ Aydınlanma dairesi
kutup dairelerine
ğet geçer. Kuzey Kutup Dairesi'nde
24
gündüz, Güney Kutup Dairesi'nde
24
gece yaşanır.
Güney kutup
GKN
dairesi
tesaat
saat
➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'ye güneş ışınlarının geliş açısı
küçülmeye
başlar.
➤ Kuzey Yarımküre
Kuzey Yarımküre
lanır ve daha fazla ısınır.
➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'de gündüzler
geceler
uzamaya
başlar.
kısalmaya,
Güneş'e dönüktür,
daha fazla aydın-
➤ Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulmaya uğradığı yer
Yengeç
Dönencesi'dir.
➤ Güneş ışınları Yengeç Dönencesi'ne
dik gelir. Buradaki bir cismin gölge boyu öğle vakti sıfır
olur.
animasyon etkinlik
b. 21 Aralık
Güneş ışınları
KKN
➤ Güneye doğru gidildikçe
resi uzar.
Kuzey kutup dairesi
➤ Aydınlanma dairesi
teğet geçer.
Yengeç dönencesi
0° Ekvator
Oğlak dönencesi
gündüz
kutup dairelerinden
➤ Güney Kutup Dairesi'nde
24
gündüz, Kuzey Kutup Dairesinde
saat gece yaşanır.
GKN Güney kutup dairesi
sü-
saat
24
➤ Güney Yarımküre
Güneş'e dönüktür, daha
fazla aydınlanır ve daha fazla ısınır.
➤ Bu tarihten sonra
Güney Yarımküre'ye
güneş ışınlarının geliş açısı küçülmeye başlar.
➤ Güneş ışınları Oğlak Dönencesi'ne
dik
gelir. Buradaki bir cismin gölge boyu öğle vakti
sıfır
olur.
➤ Bu tarihten sonra Güney Yarımküre'de gündüzler
kısalmaya
, geceler
uzamaya
başlar.
➤ Kuzey Yarımküre'de
Yarımküre'de
yaz
kış
➤ Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulduğu yer
Oğlak
Dönencesi'dir.
solstisi, Güney
solstisi başlangıcıdır.
➤ Güney Yarımküre'de en
uzun
ve en
kısa
gece yaşanır.
gündüz
etkinlik
43
116
c. 21 Mart
➤ Bu tarihte güneş ışınları
ve
Ekvator'da
öğle vakti sıfır olur.
Ekvator'a
dik gelir
bir cismin gölge boyu
➤ Gece
ve
gündüz
her yerinde eşittir.
K.K.N
süresi Dünya'nın
➤ Kuzey
Yarımküre'de ilkbahar,
Yarımküre'de sonbahar başlangıcıdır.
K.K.D.
117
Güney
➤ Aydınlanma dairesi kutup noktalarından
teğet geçer.
Y.D.
0°
O.D.
➤ Bu tarihten sonra
Kuzey
Yarımküre'de
gündüzler gecelerden daha uzun olmaya başlar.
G.K.D.
➤ Kuzey Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gündüzün,
Güney Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek
gecenin
başlangıç tarihidir.
G.K.N
➤ Ekvator'a eşit uzaklıkta olan noktalara güneş
ışınlarının geliş açısı aynı olur.
➤ Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş, aynı anda doğar ve batar.
etkinlik
d. 23 Eylül
➤ Bu tarihte güneş ışınları
➤ Ekvator'da
sıfırdır.
Ekvator'a
dik gelir.
bir cismin gölge boyu öğle vakti
➤ Dünya'nın her yerinde gece-gündüz eşitliği
yaşanır.
K.K.N
K.K.D.
➤ Kuzey Yarımküre'de
sonbahar,
Güney
Yarımküre'de
ilkbahar
mevsimi başlangıcıdır.
Y.D.
0°
O.D.
➤ Aydınlanma dairesi kutup noktalarından
teğet geçer.
G.K.D.
➤ Bu tarihten sonra
Kuzey
Yarımküre'de
geceler gündüzlerden daha uzun olmaya başlar.
G.K.N
➤ Kuzey Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gecenin, Güney Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gündüzün
başlangıç tarihidir.
➤ Aynı boylam üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar ve batar.
ek bilgi etkinlik
44
DOĞAL SİSTEMLER
İklim Kuşakları
118
Not
1. Matematik İklim Kuşakları
Matematik iklim kuşaklarının ortaya çıkış nedenleri;
➤ Dünya'nın şekli
120
Dönenceler ve kutup daireleri matematik iklim
kuşaklarının sınırlarını oluşturur.
➤ Dünya'nın eksen eğikliği
90°
90°
66° 33ı
Kutup kuşağı
K.K.D
Kutup kuşağı
Orta kuşak
Orta kuşak
23° 27ı
23° 27ı
Y.D
0°
Tropikal kuşak
0°
Tropikal kuşak
23° 27ı
23° 27ı
O.D
Orta kuşak
66°
66° 33ı
33ı
Orta kuşak
G.K.D
Kutup kuşağı
Kutup kuşağı
66° 33ı
90°
90°
animasyon
2. Sıcaklık Kuşakları
90°
Sıcaklık kuşaklarının ortaya çıkış nedenleri;
68°30ı
Soğuk kuşak
➤ Dünya'nın şekli
Ilıman kuşak
➤ Kuzey Yarımküre'de karaların daha geniş yer
kaplaması
30° 30ı
➤ Okyanus akıntıları
90°
68°
30ı
27°
Soğuk kuşak
Ilıman kuşak
48°
Ilıman kuşak
30°
Sıcak kuşak
0°
30ı
Soğuk kuşak
90°
Örnek 21
Sıcak kuşak
0°
Sıcaklık kuşaklarının farklı yarımkürelerde farklı enlemlerden geçmesinin nedeni nedir?
27°
Ilıman kuşak
48°
Çözüm 21
Soğuk kuşak
Kara ve denizlerin Kuzey ve Güney Yarım kürelerde
farklı oranlarda dağılması.
90°
45
Eksen Eğikliği ile İlgili İhtimaller
121
122
1. Eksen Eğikliği Olmasaydı
➤ Bir merkezde Güneş'in doğuş ve batış saatleri yıl
içinde değişiklik göstermezdi.
Yer ekseni yörünge düzlemine dik olsaydı;
Ekvator'a
yıl
➤ Aydınlanma çizgisi
Kutup Noktaları'na
yıl boyunca teğet geçerdi.
➤ Dönenceler
ve kutup daireleri oluşmazdı.
➤ Matematik
iklim kuşakları ortadan kalkardı.
K
➤ Dünyanın her yerinde gece ve gündüz süreleri
birbirine eşit olurdu.
➤ Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı yıl boyunca
değişmezdi.
Bu durumda
mevsimler
oluşmazdı.
Güneş ışınları
➤ Güneş ışınları, yalnız
boyunca dik açıyla gelirdi.
Ekvator
➤ Güneş sürekli tam doğudan doğup, tam batıdan
batardı.
G
2. Eksen Eğikliği Daha Az Olsaydı (Örn. 15°)
Yer ekseni
Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlem arasındaki açı
23°27ı değil de 15° olsaydı;
75° - KKD
Ye
Döne ngeç
nces
i - 15
°
Ekva
tor
75°
Yörünge
düzlemi
➤Dönenceler
15°
paralellerinden, kutup
daireleri
75°
° paralellerinden geçerdi.
➤ Tropikal kuşak
15°
➤ Güneş ışınlarının dik geldiği alan
15° O
Döne ğlak
nces
i
➤ Orta kuşak
Orta
15°
0°
Tropikal
Eğiklik 15°
olsaydı
Kutup
daralırdı.
genişlerdi
artardı.
(15° - 75° arası)
➤ Orta kuşakta yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları
azalırken
, kış mevsiminde sıcaklık
ortalamaları
artardı.
90°
Kutup
daralırdı.
➤ Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları
GKD - 75°
75°
ve kutup kuşağı
66° 33I
Orta
Tropikal
23°
➤ Mevsimlerin etkisi azalırdı.
27I
➤ Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha
az
değişirdi.
0°
Bugünkü
durum
➤ Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark azalırdı.
46
DOĞAL SİSTEMLER
123
125
3. Eksen Eğikliği Daha Fazla Olsaydı (Örn. 30°)
Yer ekseni
Yengeç
Dönencesi 30°
Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlem arasındaki açı
23°27ı değil de 30° olsaydı;
60° - KKD
Ek
➤ Dönenceler 30° paralellerinden
daireleri 60° paralellerinden
vat
Yörünge
düzlemi
or
60°
➤ Tropikal kuşak ve kutup kuşağı
30°
genişlerdi.
➤ Güneş ışınlarının dik geldiği alan
GKD - 60°
Kutup
60°
30°
0°
Orta
➤ Orta kuşak
66° 33I
Eğiklik 30°
olsaydı
(30° - 60° arası)
➤ Mevsimlerin etkisi artardı.
Orta
Tropikal
daralırdı.
➤ Orta kuşakta yazlar bugünkünden daha
sıcak
kışlar daha
soğuk
geçerdi.
23° 27I
Tropikal
genişlerdi.
➤ Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları azalırdı.
30° - Oğlak
Dönencesi
Kutup
kutup
geçerdi.
➤ Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha
fazla
değişirdi.
0°
➤ Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark artardı.
Bugünkü
durum
Örnek 23
GRAFİK OLUŞTURMA
Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısında meydana
gelen değişimi 45° K enlemine göre aşağıdaki grafik
üzerinde gösterelim.
1. Güneş ışınlarının geliş açısı
Öncelikle bir yere güneş ışınlarının geliş açısı nasıl
hesaplanır onu öğrenelim. Güneş ışınlarının dik açıyla düştüğü yer ile sorulan yer arasındaki paralel farkı
bulunur. Bulunan sayı 90 dan çıkartılır.
90°
Örnek 22
60°
21 Mart günü öğle vakti 41° K enleminde bulunan
İstanbul güneş ışınlarını kaç derece açı ile alır?
30°
Çözüm 22
0
21 Mart'ta güneş ışınları Ekvator'a dik düşer. Ekvator'dan
41° Kuzey enlemine 90°'den 41° azalarak gelir.
90 – 41 = 49° açı ile gelir.
47
21 Mart
21 Haziran
23 Eylül
21 Aralık
126
128
2. Gece-Gündüz uzunlukları
3. Gölge boyu uzunlukları
Kutba
yakın bölgelerde gece gündüz uzunlukları yıl içinde daha belirgin değişir.
Eğer bir yer güneş ışınlarını tam dik açı ile alıyorsa
gölge boyu
sıfır
olur.
Eğer bir yer güneş ışınlarını 45° den daha büyük açıyla alıyorsa gölge boyucismin boyundan
küçük
olur.
Örnek 24
40° K enlemine göre (yaklaşık) gece - gündüz uzunluklarını gösteren grafik oluşturalım.
Eğer bir yer güneş ışınlarını 45° den daha küçük açıyla alıyorsa gölge boyu cismin boyundan
büyük
olur.
saat
: gündüz
Örnek 25
: gece
18
45° K enlemine göre gölge boyu grafiği oluşturalım.
15
12
9
6
0
21 Mart
21 Haziran
23 Eylül
21 Aralık
21 Mart
21 Haziran
23 Eylül
21 Aralık
etkinlik
1. Kuzey yarımkürede en uzun gündüzün yaşandığı ay
Aşağıdaki bulmacayı çözelim.
7
1
2
3
H
M
O
A
Ğ
A
4
Z
I
İ
L
A R A L
I
5
T R O P
İ
8
9
3. Güneş ışınlarının 21 Aralık'ta dik geldiği enlemin adı
K A L
6
A
G
T
K
2. Kuzey yarımkürede gündüzlerin gecelerden
uzun olmaya başladığı ay
Y E R E K S
E N
4. 27° - 48° güney enlemleri ile 30°30ı - 68°30ı kuzey enlemleri arasında yer alan sıcaklık kuşağı
İ
5.23°27ı kuzey ile 23°27ı güney enlemleri arasında yer alan sıcaklık kuşağı
A
M 10 E Y L Ü L
11
D
O
6. Dünya'nın kendine has şekli
N
A
Ö
G
Ö
İ
D
7. Güney yarımkürede en kısa gecenin yaşandığı
ay
12
Ü
N
Ü
N
E
N O K S
Ö
N
G
T
C
G Ü N B E R
13
14
E K
İ
İ
Y E N G E Ç D Ö N EE N C
8. Kutup noktasından geçtiği varsayılan çizgi
9. Dünya'nın Güneş etrafında dönerken izlediği
yol
E S
İ
10.Güney yarımkürede ilkbahar mevsiminin başladığı ay
11.Dünya'nın Güneş'e en uzak olma durumu
S
12.Dünya'nın Güneş'e en yakın olma durumu
İ
13.Güneş ışınlarının Ekvator'a dik geldiği tarihler
14.Güneş ışınlarının 21 Haziran'da dik geldiği enlemin adı
48
DOĞAL SİSTEMLER
129
Örnek 26
130
Çözüm 26
Güneş ışınlarının geliş açısı yeryüzünde sıcaklık değerleri üzerinde doğrudan etkilidir. Normal şartlarda
Güneş ışınları ne kadar yüksek açıyla gelirse sıcaklık
değerleri de o kadar yüksek olur. Ancak gün içinde
yeryüzünde sıcaklık birikimi sayesinde sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu vakit öğleden sonradır. Sıcaklık
değerlerinin en düşük olduğu vakit ise normal şartlarda gece yarısı olması gerekirken sıcaklık kaybının en
fazla olduğu sabaha doğrudur.
Güneş yeryüzüne sabah ve akşam vakitlerinde küçük
açıyla gelirken öğle vaktinde en yüksek açıyla gelir.
Ancak gün içinde sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu zaman öğle vakti olmayıp öğleden sonraki zamandır.
Yukarıda verilen durum aşağıdakilerden hangisi ile
açıklanabilir?
A) Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol ile
B) Dünya'nın şekliyle
C) Dünya'nın dönüş hızıyla
D) Dünya'nın Güneş'e göre konumuyla
E) Gün içinde ısı birikimiyle
Örnek 27
Çözüm 27
90°
68°30ı
30°30ı
0°
27°
48°
Yarımkürelerde kara ve denizlerin farklı dağılışı sıcaklık kuşaklarının kapladığı alan üzerinde etkili olur.
Soğuk kuşak
Ilıman kuşak
Sıcak kuşak
Ilıman kuşak
Soğuk kuşak
90°
Yukarıda sıcaklık kuşaklarının yeryüzündeki dağılışı
verilmiştir. Şekilde görüldüğü gibi soğuk kuşak Kuzey
Yarımküre'de daha dar bir alan kaplarken Güney
Yarımküre'de ise daha geniş bir alan kaplar.
Bu durum aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?
A) Okyanus akıntılarıyla
B) Kara ve denizlerin dağılışıyla
C) Güneş ışınlarının geliş açısıyla
D) Mevsimlerin balangıç tarihiyle
E) Bakı faktörüyle
49
131
Örnek 28
Çözüm 28
Yeryüzündeki herhangi bir noktanın yıl içindeki sıcaklık değer üzerinde etkili olan birinci faktör güneş
ışınlarının geliş açısıdır. Bu açı ne kadar büyük olursa
sıcaklık değerleri de o derece yüksek olur. Dünya
3 Ocak'ta Güneş'e en yakın, 4 Temmuz'da ise en uzak
konumdadır. Güneş ışınları Kuzey yarımküreye ocak
ayında daha küçük açıyla geldiğinden sıcaklık ortalamaları da düşük olur.
Aşağıda Dünya'nın Güneş etrafında takip ettiği yol yani
yörüngesi görülmektedir.
12 Mart
Perihel
3 Ocak
21 Haziran
21 Aralık
Afel
4 Temmuz
132
23 Eylül
Dünya 3 Ocak'ta Güneş'e en yakın konumda olmasına
rağmen Kuzey Yarımküre'de bu ayda sıcaklık ortalamaları düşüktür.
Bu durum aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?
A) Dünya'nın Güneş etrafındaki dönüş hızı
B) Yıl içindeki ısı birikimi
C) Kuzey Yarımkürde karaların daha geniş yer kaplaması
D) Güneş ışınlarının geliş açısı
E) Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı
etkinlik
Yanda verilen dünya şekli üzerinde işaretlenmiş merkezlerle ilgili bilgilerden, örnekteki gibi doğru olanların yanına D,
yanlış olanların yanına Y harfi koyunuz.
90°
80°
70°
66°33ı
60°
50°
K
40°
V
L
30°
20°
80° 60° 40° 20° 0° 20° 40° 60° 80° 10°
0°
10°
N
20°
T
30°
R
40°
Y
50°
60°
70°
80°
M
90°
1. N merkezinde yıl boyunca gece gündüz eşitliği yaşanır.
(D)
2. Ekinoks tarihinde N - L ve R merkezlerinde Güneş aynı anda doğar ve batar.
(Y)
3. Ekinoks tarihinde N’de Güneş doğduktan 20 dakika sonra R’de doğar.
(Y)
4. V ve L merkezlerinde yıl boyunca gölge kuzeyi gösterir.
(D)
5. V ve L merkezlerinde yıl boyunca, öğle vakti gölge boyu ve yönü aynıdır.
(Y)
6. 21 Haziran tarihinde M merkezinde, Güneş 24 saat boyunca hiç batmaz.
(D)
7. Yıl boyunca, K ve M merkezlerinde gündüz süreleri aynıdır.
(Y)
8. Ekinoks tarihlerinde, öğle vakti L, V ve Y merkezlerine Güneş ışınlarının
(D)
geliş açısı aynıdır.
9. 21 Haziran tarihinde, en kısa gündüz Y’de, en uzun gündüz M’de yaşanır.
(D)
10. L’de yaz yaşanırken, R’de kış mevsimi yaşanmaktadır.
(D)
11. T ve K merkezlerinde yıl boyunca öğle vakti aynıdır.
(D)
12. Y merkezinde; yıl içinde gündüz süresi değişimi, M ve K’dan fazladır.
(Y)
50
Konu Değerlendirme Testi-4
1. Kuzey Yarımküre'de 21 Haziran'da yaşanan olay-
133
143
4.
A
ların Güney Yarımküre'de 21 Aralık'ta yaşanması
aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir?
45°
23°
0°
23°
A) Kara ve denizlerin dağılışıyla
B) Dünya'nın yörüngesinin elips şeklinde olmasıyla
45°
B
C) Dünya'nın ekseni etrafındaki hareketiyle
D) Dünya'nın küresel şekliyle
E) Ekvator ile Ekliptik düzlem arasındaki açıyla
21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde A ve B noktaları
için aşağıdakilerden hangisi aynı değildir?
A) Gölge boyu
B) Çizgisel hız
C) Güneş ışınlarının geliş açısı
D) Gölge yönü
E) Gündüz uzunluğu
2. Aşağıdakilerden hangisi Ekvator düzlemi ile ek-
liptik düzlem arasında 23°27ı'lık bir açı olmasının
sonuçu değildir?
A) Türkiye'de dört mevsimin yaşanması
B) Türkiye'de bir noktaya güneş ışınlarının dik açı
ile gelmemesi
C)Yerçekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru
azalması
D) Aydınlanma dairesinin sürekli yer değiştirmesi
E) Matematik iklim kuşaklarının meydana gelmesi
3.
5.
90°
66°33ı
I
II
IV
III
V
23°27ı
Ekvator
23°27ı
0°
23°27ı
23°27ı
66°33ı
90°
Yukarıdaki küre üzerinde işaretli merkezlerin hangisinde Güneş'in doğuşu ve batışı için geçen süre
en az ve en fazladır?
En az
II
B) II
IV
C) V
II
D) III
V
E) III
I
III
II
IV
Yukarıdaki Dünya haritası üzerinde işaretli olan
noktalar için aşağıda verilen bilgilerden hangisi
yanlıştır?
A) 21 Haziran tarihinde I ve II numaralı merkezlerde gündüz süreleri daha uzundur.
B) III numaralı merkez, güneş ışınlarını yılda iki defa dik açıyla alır.
En fazla
A) I
I
C) IV numaralı merkez, Oğlak Dönencesi üzerindedir.
D) I ve II numaralı merkezlerde yıl içinde dört mevsim belirgin olarak yaşanır.
E) IV numaralı merkezde 21 Mart'tan sonra gündüzler uzamaya başlar.
51
6. 21 Aralık tarihinde Y kentinde 14 saat 20 dakika
9. Güneş ışınlarının geliş açısı Ekvator'dan kutuplara
gündüz yaşanırken, Z kentinde 9 saat 40 dakika
gündüz yaşanmaktadır.
doğru azalmaktadır.
Buna göre, Y ve Z kentlerinin aşağıda verilen özelliklerinden hangisi aynı değildir?
Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından biri değildir?
A) Ekvator'da termik alçak basınçların oluşması
A) Bulundukları yarımküre
B) Ekvator'a uzaklıkları
B)Gölge boyunun Ekvator'dan kutuplara doğru
artması
C)Bulundukları yarımküredeki kutup noktasına
uzaklıkları
C)Sıcaklık değerlerinin Ekvator'dan kutuplara
doğru azalması
D)Bulundukları yarımküredeki dönenceye uzaklıkları
D)Kutuplarda termik yüksek basınç alanlarının
oluşması
E)Bulundukları
uzaklıkları
E)Orta enlemlerde dinamik basınç alanlarının
oluşması
yarımkürede
kutup
dairesine
10. I. Eylül ekinoksunun iki gün gecikmesi
7. Kuzey ve Güney yarımkürelerde aynı anda farklı
mevsimlerin yaşanması;
II. Şubat ayının 28 gün sürmesi
III. Yıl içerisinde güneş ışınlarının yere düşme açılarının değişmesi
IV. Gece ve gündüz sürelerinin mevsimlere göre
değişiklik göstermesi
Yukarıdakilerden hangileri Dünya'nın yörüngesinin şeklinin elips olması ile ilgilidir?
I. Dünya'nın yörüngesinin elips şeklinde olması
II. Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketi
III. Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki hareketi
IV. Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması
A) I ve II
etmenlerinden hangileriyle açıklanabilir?
A) I ve II
B) I ve IV
D) II ve IV
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
11.
90°
80°
60°
40°
20°
0°
20°
40°
IV
60°
80°
I
II
III
8. Aşağıdakilerden hangisi Dünya'nın şeklinin geoid
olduğunun kanıtıdır?
V
A)Güneş ışınlarının geliş açısının Ekvator'dan kutuplara doğru azalması
90°
B) Ekvator yarıçapının kutuplar yarıçapından daha
uzun olması
C)Ekvator'dan kutuplara doğru gölge boyunun
uzaması
Yukarıdaki şekilde gösterilen noktaların hangilerinde cisimlerin gölgeleri yıl içinde her zaman
kuzeye düşer?
D) Meridyenlerin boylarının birbirine eşit olması
A) I ve II
E)Paralellerin boylarının Ekvator'dan kutuplara
doğru azalması
52
B) I ve IV
D) III ve IV
C) II ve III
E) IV ve V