HADiS SAYILARI

MUKSİRÜNVE
HADiS SAYILARI
Dr. Mustafa
Karataş*
"Muksirı?n", Rasülullah'ın
(s.a.v) sahabesi arasında kendilerinden Bakf
b. Mahled'in Müsned'inde mükerrerleriyle birlikte binden fazla hadis rivayet edilen kimselerdir. Bunlar da Ebu Hüreyre, Hz. Aişe, Abdullah b. Ömer,
Enes b. Malik, Abdullah b. Abbas, Cabir b. Abdullah ve Ebu Safd el-Hudri
olmak üzere sadece yedi kişidir. "Muksirıin" içeıisinde yer alan bu yedi sahabiyi, hadis ri vayeti ve kendilerinden rivayet edilen hadis sayılan bakımın­
dan daha geniş inceleyebilmek için her birini müstakil olarak ele almak gerekmektedir.
ı.
Ebu Hüreyre
Asıl adı
Abdurrahman b. Sahr olan Ebu Hüreyre, Ezd'ih bir kolu olan
Dev s kabilesindendiri. Hicretin yedinci yılında Hayber' in fethi sırasında
Medine'ye gelmiş2 ve "Ashrıb-1 sLdfe"ye katılmıştır. Sahabe içerisinde en
Fatih Mesih Pa~a Camii İmam-Hatibi.
Zehebl, A '{{inıü'n-nii/ıeld; II. 57R.
2 Ebu Hüreyre kendisinin Medine'ye gelişini ~iiyle anlatmaktadır: ResG1u11ah Hayber'i fethellince henüz Hayberde iken ben (Yemen' den) gelmiştim. O sırada Resu11ah ganimet dağıtıyordu.
Ben: .. Ya ResCı11ah, bana da bir pay ayır!" dedim. Said b. As oğuHanndan biri (Eban b. Said):Ona verme Yii Resüla11ah! dedi. Bunun üzerine Ebu Hüreyre: .. Şu da kim oluyor?! İbn Kavkal'ııı katili'' dedi. Eban b. Said de ~iiyle çıkışlı:- Yay şu dağ kediciğine de ~a~ılır! O, Yemen'in
Devs illerindeki Da'n dağının başından üzerimize geldi. Müslüman bir ki~inin katilini bana yükkyerek cehennemlik olduğumu iddia ediyor. Fakat bilmelidir ki, AHalı Kavkal'e benim elinıle
şehit ulnıayı nasip etti de, beni onun elinde kafir olarak iilnıekteıı kurtardı (bk., Buhar!. Cihad.
2X: kr~. ibnü·ı-Esir, Üsdü'ı-gabc. V, 3 ı 6; Zehcbl, a.e .. I 1. 5XX; İbn Hacer. Tchzlb, VI, 4X ı).
;.
83
DiYANET ILMI DERGI· ClLT:
35 ·
SAYI: 4 • EKIM-KASIM-ARALIK IYlJlJ
çok hadis ıivayet eden kimse Ebfı Hüreyre'dir. Hadis ilmine çok düşkünclür.
Hadis hafızlan bu ümmetin hadisçileri arasında en üstün mertebeye onu layık görmüşlerdir. Şafii onun en çok hadis ıivayet eden kişi olduğunu söylemekteclir3. Ebfı Hi.ireyre' nin hadis ilmine karşı olan sevgisini Hz. Peygamber dahi onaylamıştır. Ebfı Hi.ireyre bir gün Hz. Peygamber'e kıyamette ilk
önce kime şefaat edeceğini sormuş, Hz. Peygamber ele, "Hadis ilmine olan
iştiyakuı sebebiyle bu soruyu ilk önce senin soracaifmı tahmin edebiliyordwn" buyurmuştur'-~.
Ebfı
Hüreyre'nin hafızası çok kuvvetli idi; ezberlediğini aynen naklederdi5. Zira bıı konuda o Hz. Peygamber'in duasını alrnıştı 0 . Bütün yaşantısını
ilme vakfetmiş olan Ebfı Hüreyre, Hz. Peygamber'den duymadığı bazı hadisleri, Ebu Bekir, Ömer, Nadra b. Ebfı Nadra, Fadl b. Abbas, Übey b. Ka'b,
Üsame b. Zeyd ve Hz. Aişe gibi sahabllerden dinlemiştir7. Kendisinden muhacir ve ensar neslinclen 800 kişi ve ashabtan bir grup rivayette bulunmuş­
larciırX. Zeheb1 Kütüb-i Sitte'de yer alan ravilerinden 365 kadar şahsın ismini zikretmiştirY ki bunlar arasında İbn Abbas, Vasıle, Cabir, Mervan b. Hakem, Sa!d b. el-Müseyyeb, Selman el-Eğar, Malik b. Ebu Amir, Ebu Üsame
b. Sehl, Hafs b. Asım, Hasan el-Basri, Muhammed b. S1rin, Süleyman b.
Sehl, Hafs b. Asım, Hasan el-Basri, Muhammed b. S1dn, Süleyman b. Yesar, Tavfıs, İkrime, Mücahid, 'Ata', Amir eş Şa'b1 EbU Salih es-Semmfuı gibi şahıslar sayılabilir' 0 . Ebu Hüreyre 78 yaşında iken hicr1 59 senesinde vefat etmiştir''·
Ebfı
Hüreyre' nin hadisleri anlama ve kavrama bakımından sahabe arasında zaman zaman tenkitlere maruz kaldığı da görülmekte3 Suyu tl, Tahakttru '1-lııı!Jtiz, s. 17.
4 Buhar!, 'Ilim 33.
5 lbn Kayyım, el-l'tthilii 's-sayyih, s. 71.
o ibııü'l-Eslr, Üsdii'l-gtthe. V. 316; Zehebi, A '/ttnıü'n-niihelü', II, 5Y5.
7 ibıı Hacer, Telızih, VI, 4XO.
X Ketıilni, Abı.llilhay, et-Tedirih. lll, 20Y. Öğrencilerinin sayısının 700 veya XOO'ı.leıı fazla oluuğu ıla siiyleıımekteı.lir (bk., İbııli'l-Esir, Üsdii'/-glihe. V, 317; Zelıebl. a.e., ll, 57Y; Suylıti, Tahaktlrii'/-hııficr:.. s. 17; Sfılihl. Tahakdr. 1, ':!2: kr~, Okiç, Hadis i'v!t:se/eleri, s. 46).
Y Zelıebl, a.e., II, 57Y-5X5.
10 bk., a. mlf., a. yer; ibıı Hacer, a.c., YI. 4X0-4X I.
ll ihııü'l-Eslr, a.e., V. 317: Zelıehi. a.e.,ll. 626: İbn Hacer, a.c .. YI, 4XI.
84
tviUKS!RÜN YE HADIS SA YILARI
dir12. Özellikle Hz. Ömer ve Hz. Aişe onun rivayetlerine yer yer müdahalelerde bulunımışlardır. Bazı durumlarda Ebu Hüreyre bu gibi eleştiıilere karşı kendini savunmuş, bazılannda ise hata ettiğini itiraf etrniştirl:ı. Son devirde ise, özellikle başta Goldzihcr olmak üzere hadis ilmi ilc ilgilenen bir çok
müsteşrik tarafından
hamlara hedef
ortaya
atılan
fikirler sebebiyle
olmuştur. Eleştiriler
bir süre beraber bulunmasına
ğunlaşmaktadır. Ayrıca
rağmen
Ebu Hüreyre'nin
Münebbih (ö.l31/748)
mam'ın,
bazı
etkilendiği
haksız
etmesi
üzeıinde
it-
kısa
yo-
iddia edilerek riva-
ileıi sürülmüştüri4.
musannifleıinin
kitaplannda rivayetlerine yer
hadisleri, talebelerinden biri olan Hemman b.
vasıtasıyla
Ebu Hüreyre'den
ıivayet
çok hadis
yetlerinde israiliyyat bulunduğu fikri de
verdiği
zaman
daha çok onun Hz. Peygamber ile
Ka'bu'l-Ahbar'dan
Hemen hemen bütün hadis
çoğu
işittiğini
bize intikal
haber
etmektedir15. Bu hadislerin büyük bir
verdiği
kısmı
etmiş durumdadır.
Hem-
mecmua 138 hadis ihtiva
Ahmed b. Hanbel'in Müs-
ned'inde Ebu HÜreyre bölümde yer almaktadıri6.
12 Zerke~l. el-lcahe. s. 103; Ahmet! Emin, Fecru'l-fs{{ım, s. 219; Ugan, Dfnf ve gayr-i dfnf rivayet/er. s. I 98-20 I; Ebü Reyye, Ebii Hiireyre, s. 133- 143; a. mlf., Muhammed/ Sünnetin Aydtnlaltlmast. s. 223-242.
I3 EbG Hüreyre ~ahsını çok hatlis rivayet etmekle itharn etieniere kar~ı. muhacirlerin ticaret ve alı~
veri~le, ensann tla tarlahırıyla nıe~gul olurken kentlisinin kann tokluğuna Hz. Peygamber'in yanından aynimatlığını hatırlatmaktatlır (bk. Zehebi, A 'ldmii'n-niihe/ci'. II, 595). Diğer taraftan
cennetle nıüjtlelenıni~ on ki~itlen biri olan Talha b. Ubeytlullah. kentlilerinin tluynıatlığı pek çok
batiisi EbG Hüreyre' nin Hz. Peygamber' tlen tlinlemi~ olabileceğini açıklanıaktatlır (bk.. İbn Hacer, Telızih, VI, 482).
14 EbG Reyye, Ehu Hüreyre, s. 89-94; a.m!L, Muhammed/ Sünnetin Aydmlatmıast. s. 227-231;
Müsevl, EbU Hiireyre. s. 50-58; Ugan, Dfnf ve gayr-i dfnf rivayeıler. s. 199-201.
15 Henımam b. Münebbih'in bu .~ahifesi Sahifetü Henımam tliye ıne~hurtlur. Muhanınıetl Hanıl­
tlullalı bu sahifeyi birbirinin aynı olan Berlin ve Şam' tla ke~fettiği iki el yazmasından yararhı­
narak ne~retmi~tir (bk., Muluasar Hadis Tarihi l"e Salıi/it-i Hemmam h. Miinehhilı. tre. K. Ku~­
çu, istanbul I967). Siiz konusu sahifenin yayınlanmı~ üç Türkçe tercümesi vartlır; 1. 11/.: Hadis
Mecmualanndwı Hemmüm h. Miinehhilı'in Hadis Mecmtwst (çev. Ragıb imamoğlu), Ankara
1966.2. Hemmüm h. Miineb/ıilı 'in Salı((esi (tre. Talat Koçyiğit). Ankara 1967,3. Muhtasar Hadis Tarihi ı·e Sahf{it-i Hemmüm h. Miinehhilı (tre. Kemal Ku~çu), Ankara 1697 (bk., Uğur, Hadis ilimleri Edehiyall. s. 237). Diğer taraflan Rıfat Fevzi Abtlülmuualib'in ~erhetlerek yaplığı
ne~irtle 139 hat! is o ltiuğu giirülmekıctlir (bk. Sahi(eti Hemmwn h. Münehhih. s. 4-6X7 ).
16 Bizim saymaımza giirc. Miisneıl'tlc yctli sayfa içerisintic (ll, 312-319) 125 hatlis yer almaktadır.
85
DIYANET ILivii DERGI • ClLT: 15 • SAYI: ..ı
Ehfı
Hi.ireyre'nin Buharf'deki
h ilwyn' da
lckrarsız
tekrarsız
hadis
IYYY
sayısı 446'clıı·1 7 . Ayrıca
Sa-
609 hadisi bul unmaktaclır. B unların 326' sı "miittefekun
aleyh" hadislerclir. Bu hadislerden 93 lanesi
yalnız
• EKIM-KASitvi-ARALIK
Mi.islim'de yer
yalnız
Buhar!' de, 190 lanesi ele
almakladır1X_
Bak! b. Mahlcd'in Miisned'indc mükenerleri ile birlikte 5374 hadisi lY
bulunan Ebu Hiireyre'nin Kütüb-i Tis'a'da yer alan hadislerinin tekrarlan
ile birlikte
sayısı
ve kitaplara
dağılımı şu şekildedir:
Buhar! 1137, Müslim
2375, Tirmizi 695, Nesa! 795, Ebfı Davfıd 749, İbn Mace 835, Ahmed b.
Hanbel 42972°, Malik 184 ve Darimi 291. Toplam 11.358 hadis.
2. Hz. Aişe
Ümmü'l-mü'minin (Müminlerin annesi) olan Hz. Aişe, Hz. Ebfı Bekir'in
kızıdır. Hafızasının kuvveti ve fasih konuşmaı ile de ün yapmış olan Hz. Aişe' nin, Ebfı Bekir, Ömer ve Osman'ın halifeliği sırasında bağımsız olarak
s. 8; Cezairi, Teı>ci!ıii 'n-nazar. I, 58; Ugan, Dini ı>e gayr-i dini rive Zakir Kaı.lirl Ugan, bu sayılara tekrar eı.lilen haı.lisleıin
ı.lahil olmaı.lığını belirtmekteı.lirler. Ayrıca her ikisinin ıle Buhar!' ıle l}aı.lisleri geçen sahabi ve
haı.lis sayılarını verıli ği cetvel e göre Buhar!' ı.leki toplanı haı.lis sayısı 2602 yapmaktaılır ki, bu
ıla İbn Hacer'in Buhariiçin verı.liği tekrarsız haı.lis sayısıılır (bk., Tokaı.JL M(fiılhu's-sahflıayn.
s. 10; Ugan, Dini ve gayr-i dini ril'ayetler. s. 210).
!8 İbnu'l-Cevzl. Te/k/lı, s. 396; Zehebl, A 'liimii'n-niiheta', ll, 632; kr~. Accilc. Ehii Hiireyre. s.
137; Kanı.lenıir, "Ehıl Hüreyre". DİA. X, 164.
19 İbn Haznı. Esnniii 's-sa!ıılhe (Kisrevl ne~ri), s. 37; İbnü'l-Cevzl, Telkilı, s. 363; Zehebi, a.e .. a.
yer.
20 Ebu Hüreyre'nin Ahmeı.l b. Hanbel'ı.leki haı.lis sayıları için ıle çok ı.leğişik rakanılar ileri sürülnıekteı.lir. Ahnıeı.l Muhanımeı.l Şiikir 3848 haı.lis ılerken (el-Bais, s. 182), Ekrem Ziya Ömer!
3879 rakamını \'em1ekteı.lir (Baki h. Malı/ed, s. 25). Bizim bu çalı~nıamız sırasını.la tesbit eı.le­
bilı.liğinıize giire Ebu Hüreyre'nin Ahnıeı.l b. Hanbel'in Miisned'inı.le 313 sayfa içerisinde (ll,
227-541) tekrarları ile birlikte 4277 hadis bulunmaktaı.lır. Ancak yukarıda da verdiğimiz gibi,
Hadis CD'ye g\irc bu sayı 4297'ı.lir. Kanaatimizcc bizim tesbitimiz ile CD'ı.leki l:ıu 20 haı.lislik
farkın sebebi, Ehu Hüreyrc'ye ait bu hadislerin, muhtemelen Müsned'de ba~ka sahi\l:ıllerin biiliimieri içerisinıle geçmiş ıılmasıdır. Çünkü Ahmeı.l b. Hanbel zaman zaman bir sahfıblyc ait hadisi ba~ka bir salıabinin biilümü içerisinde de zikretnıekteı.lir. A. Muhammed Şiikir de onun bu
metodunu tesbit ettiğini bize Iıaher vermekteı.lir (bk .. ei-Bıifs. s. I X3). Miisned'iıı Daru'l-fikr tarafından yapılıııı Abı.lullalı Muhammed eı.l-Dcrvi~ tahkikli numaralı ııc~rine giire Ebu Hüreyre'ııin siiz konusu eserıle 3N42 haı.lisi oluuğu anla~ılnıaktadır (bk .. Ahmed h. Hanbel. lll. 3-650,
VIII. X).
I7
Tokaı.ll, M({lıllıu 's-sa!ıilıayn.
Payetler, s. 208. Mustafa
86
et-Tokaı.ll
MUKSIRÜN VE HADIS SAYILARI
fetva verdiği hildirilmi~tir21. Baki' b. Mahlcd'in Miisned'indc mükerrerleri
ile birlikte 221 O hadisi bulunduğu22 için şimdiye kadar yapılan klasik sıra­
lamaya göre "muksirun "un dördüncü sırasında yer alırken, yaptığımız değerlendirmeyle ikinci sıraya yükselmiştir.
Hz. Aişe, Hz. Peygamber'in hanımı olduğu için ondan pek çok hadis
duymuş, başkalannın bilemediği hallerine ve davranışiarına tanık olmuş,
dolayısıyla
çük
yaşta
Kur'an ve sünneti de çok iyi öğrenmiştir. Hz. Peygamber ile küevlcndiği için, onun vefatından sonra yaklaşık 39 yıl daha yaşa­
mış
ve Hz. Peygamber' den du ymadığı hadisleri başta babası Ebu Bekir olmak üzere, Ömer, Sa'd b. EbU Vakkas, Hamza b. Arnr el-Eslerni, Fatıma,
Cüdfune bnt Vehb gibi sabahllerden almış; tefsir, hadis, fıkıh gibi konularda zamanın otoritesi kabul edilmiştir. İlıninden istifade etmek için kendisine müracaat edildikçe bildiği hadisleri rivayet etme fırsatı bulmuştur23.
Kaynaklarda, kendisinden çok fazla kişinin hadis aldığı nakledilmektedir.
Bunlar arasında sahabilerden Ömer b. el-Hattab, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Ebu Hüreyre, tablündan Esved b. Y eztd, Süleyman b. Yes ar,
Said b. el-Müseyyeb, Tavı1s, İkrime, Mücahid, Alkame, İbn Strin, Mesrı1k
gibi şahısların adları zikredilebilir24. Zehebt, Hz. Aişe' den hadis alanlardan
yaklaşık 200 kadar ravi adını zikretmektedir25. 65 yaşında iken hicri 58 senesinin Ramazan ayında Medine'de vefat eden Hz. Aişe'nin cenaze namazını Ebu Hüreyre kıldırmıştır2n.
Hz. Aişe' nin B ubart' de yer alan tekrarsız hadis sayısı 242' dir27. Sahflwyn'da yer alan tekrarsız hadis sayısı ise, bir tesbite göre 2972x, diğer bir
21 İbn Hacer, el-lsühe. VIII, 139-140.
22 İbn Hazm, Esmüii 's-salıübe ( Kisrevl), s. 39; lbnü'l-Cevzl, Te/k/lı, s. 363; Zehebl, A 'liimü 'n-n iihe W·. II, 139.
23 Zehebl. a.e., ll. 19; İbn Hacer, a.e., YI, 604.
24 bk., İbnü'l-Eslr, Üsdii'l-ı;tıhe. V, 504; Zehebl, a.e., ll, 137-139.
25 Zehebl, a.e., a.yer. Aynca lbn Hacer de bir isim listesi vermektedir (bk., İbn Hacer, Tehzlh. YI,
604).
26 Ib n Sa' u. et-Tuhak<it, VII l, 6 1; Nevcvl, Min/u/c:. I, 1X3; Zehebi: Türilıu '1-ls!ünı, 40-fi( ı h. s. 124;
a. miL A '/üm ii 'n-niihelıi ·. I1, 192.
27 Tokfıui. Mifiühu's-Salıihayn. s. Y; Ugaıı, Dini Pe ı;ayr-i dini ril'ayetler. s. 20Y.
2X İbnli'I-Ccvzi. Telkih. s. 403.
87
DIYANET ILMI [)ERGI· ClLT: 35 • SAYI: 4 • EKIM-KASII'vi-ARALIK
ltJlJlJ
tesbite göre ise 316'dır. Bunun 194'ii "miittef'ekun aleyh" olup, 54'ii Buhar!'de, 68'i de MUslim'de yer almaktadır2lJ.
Baki b. Mahled'in Miisned'inde mükerrerleri ilc birlikte 2210 hadisi 30
bulunan Hz. Aişe'nin, Kütüb-i Tis'a'da yer alan hadislerinin tekrarlan ilc
birlikte sayısı ve kitaplara dağılımı şu şekildedir: B uharf 991, M iislim 1506,
Tirmizi 330, Nesa! 763, Ebı1 Davı1d 582, İbn Mace 503, Ahmed b. Hanbel
270731, Malik 122, Darimi 209. Toplam 7.713 hadis.
3. Abdullah b. Ömer
Baki b. Mahled'in Müsned'inde 2630 hasdisi bulunduğu için32 "muksirun" sıralamasında üçüncü sıraya yerleştirilmesi gerekmektedir. Hz. Peygamber zamanında henüz küçük yaşta olan Abdullah b. Ömer, Peygamber'den duymadığı hadisleri babası Ömer'den, amcası Zeyd'den kız kardeşi Hafsa'dan, ayrıca Ebı1 Bekir, Osman, Ali, Bilal, İbn Mes'ı1d ve Hz. Aişe
gibi sahabilerden alrnıştır33. Kendisinden akraba ve çocuklan başta olmak
üzere pek çok şahıs hadis rivayet etmiştir. Zehebi bunların 230 kadarını zik29 Amiri, er-Riytıdu'l-müstetiihe, 31 I. Amiri'nin verdiği rakamlara giire Hz. Aişe'nin Buhiiri'ue
24H, Müslim'ue 262-tekrarsız hadisi oluuğu anlaşılmaktadır. Diğer taraftan İbnu'l-Cevzl ve
Zehebl I 74 hadisin "müttefekun aleyh" olduğunu, Buhilri' nin 54, Müslim 'in ıle 69 hadiste infirau ettiğini haber vermektedirler (bk., İbnü'l-Cevzl, a.e., s. 403; Zehebf, A 'W mü 'n-niiheltı ·.
II, I 92).
30 İbn Hazm, Esm{iü 's-suh<ihe (Kisrevf), s. 39; İbnü' 1-Cevzl. Telkfh. s. 363: Zehebf. A 'Itim ii 'n-nühe/a', ll, 139.
3 I Bizim saymaımza giire Hz. Aişe'nin Mii.med içerisinıle kendisine ait biilünıue 213 sayfaıla (YI.
69-282) yer alan hadislerinin sayısı toplanı 23H3'tür. Yukarııla zikrettiğinıiz 2707 sayısı ile bu
23H3 sayısı arasınıla 324 hadislik bir fark giirülnıekteuir. Bu farkın sebebi, daha önce Ebu Hüreyre ile ilgili rakanıları zikrederken ıle ifade ettiğimiz gibi, aynı sahabinin hadislerinin muhtemelen başka sahilbflere ait bölümler içerisinıle ıle geçmesinden kaynaklanmaktadır. Hadis
CD'ı.Je bu durum açığa çıkmaktadır. Mii.med'in Daru'l-fikr tarafından yapılan AbJullah Muhammed eJ-Derviş tahkikli numaralı neşrine göre Hz. Aişe'nin siiz konusu eserıle 2410 hadisi
olduğu anla~ılmaktaJır (bk., AhmeJ b. Hanbel, IX, 2fı7-575, X, 5-156). Şemseı.JJin İbnü'l-Ce­
zeri (ii. H33/1429) tarafın uan, Hz. Aişe'nin Müsned' ıle I 340 oluuğu rivayet cJilse de, A. Muhaınmeu Şakir bu rakamın doğru olmadığını açıklamaktadır (lık., Şiikir, Se/{ise kiitiih 'ani'/Miisned, s. 23 ).
32 İbn Hazm, Esmüii's-saluihe (Kisrevf), s.38: İbnii'l-Cevzi, Telkilı. s. 3fı3; Zchebi, A 'tamü'n-niihelü ·. lll, 238.
33 İhnii'I-Esir, Üsdii '1-gühe. lll, 221}; Zelıebi, a.e., ll I. 204; i h n Hacer, Te/ni/ı. lll, 213.
88
MUKSIRÜN VE HADIS SAYILARI
. retmcktedir3 4. Hz. Peygamber'in vefatından sonra altmış yıl daha yaşamış,
böylece bildiği hadisleri rivayet imkanı bulmuştur:>5. Kız kardeşi Haisa Hz.
Peygamber'in hanımı olduğu için Rcsfılullah'ın yanına sıkça gelmesi kolay
olan Abdullah, daha sonra ortaya çıkan siyasi olaylardan uzak kalarak kendisini hadis rivayetine vermiştir. Abdullah b. Ömer 87 yaşında iken hicri 73
yılında Mckke' ele vefat etmiştir36.
Abdullah b. Ömer'in Buhaıi'de 270 adet tekrarsız hadisi yer almaktadır37. Sah!hayn' da bulunan tekrarsız 280 hadisin 168 'i "nıiittefekun al ey h"
olup, geri kalan 81 'i yalnız Buhaıi'cle ve 31 'i de yalnız Müslim'cle mevcuttur3~.
Baki b. Mahlecl'in MiLmed'inde mükerrerleri ile birlikte 2630 hadisi3Y
bulunan İbn Ömer'in Kütiib-i Tis'a'cla yer alan hadislerinin tekrarlan ile
birlikte sayısı ve kilaplara dağılımı şu şekildedir: Buhaıi 857, Müslim 1549,
Tirmizi 379, Nesm 674, EbU Davı1cl 488, İbn Mace 465, Ahmed b. Hanbel
23774°, Malik 343, Darimi 205, Toplam 7.337 hadis.
4. Enes b. Malik
Ahmed b. Hanbel'in Miisned'incle 2624, Bak! b. Mahlecl'in Miisned'inde ise 2286 hadisi bulunan Enes b. Malik, şimdiye kadar yapılan sıralama­
da "muksirlin "un üçüncü sırasında yer alırken, burada dördüncü sıraya yerleşmiştir. Enes henüz on yaşında iken Hz. Peygamber'in hizmetine girmiş,
böylece onun pek çok sözlerine ve davranışlarına şahit olmuştur. Kendisi
Hz. Peygamber'in vefatı sırasında 21 yaşında olduğunu söylemekteclir41.
34 Zehebl, a.e., lll, 204-209.
35 İbnü' 1-Eslr, a.e., HI, 214; Zehebl, A '/{imü 'n-niilıe/ti ·. lll, 221; ibn Hacer. Te/ız/lı, III, 214.
36 İbnü'I-Esfr, a.e., lll, 230: ZehebL a.e., III, 232; İbn Hacer, a.e., a.yer; a.mlf., el-lsôhe. IV, 107,
1OY.
37 Tokiidl, Mifiiilıu's-Sa/ıilıayn. s. H; Ugan, Dfnf Pe gayr-i t!fnf rimyet/er, s. 206.
3X lbnli'I-Ccvzl, Telkfh, s. 395; Amir!, er-R(viidu'l-miistetıllıe. s. 195.
3Y İbn Haznı, Esmüii 's-sahtılıe (Kisrevl), s. 3H; İbnü'I-CevzL a.e., s. 363; Zelıebi. a.e., HI, 23X.
40 Müsned'in Daıı.ı'l-rikr tarafından yapılan Abdullah i'vlulıanınıed ed-Dervi~ talıkikli numaralı
ne~rine giire Abdullah h. Ömer'in si\z konusu eserde 2034 hadisi olduğu anla~ılnıaktadır (bk..
Alımed b. Hanbel, Il, 199-547).
41 ZelıehL A 'him ii' n-niihehi '. I ll, 397.
89
111YANET iL~Ji J)F.RGi • ClLT: .>:i • SAYI: 4 • EKIM-KASJ11·1-ARALIK llJ'!Y
-----
Bizzat Peygamber'den duyınadığı hadisleri daha sonra ya~ça büyük sahabllerden alarak4 2 onların halk arasında yayılınasını sağlaım~lır. Süleyman etTcym1, Ebfı Kılabc, Mi.izcni, Katade, İbrahim b. Meyserc, Ziihrl, Yahya b.
Said el-Ensarl gibi şahısların da aralarında yer aldığı pek çok ki~i kendisinden hadis almıştır 4 3. Hz. Peygamber'den sonra uzun yıllar yaşayan Enes b.
Malik yi.iz ki.isur yaşında hicrl 93 senesinde Basra yakınlarında vefat ctemiş­
lir-'14.
Encs b. Mi:Uik'in Buhari'de tekrarsız 268 hadisi yer almaktadır-'1 5 . Sahlhayn' da bulunan tekrarsız 318 hadisin 168'i "müttefekun aleyh" olup, geri
kalan 80 hadis yalnız Buharl'de ve 70 hadis de yalnız Müslim'de mevcuttur-'16.
Baki b. Mahled'in Miisned'inde mükerrerleri ile birlikte 2286 hadisi47
bulunan Enes b. Malik'in Kütüb-i Tis' a' da yer alan hadislerinin sayısı ve kitaplara dağılımı şu şekildedir. Buhari 900, Müslim 1067, Tirmizi 436, Nesa1411, Ebfı Davfıd 347, İbn Mace 341, Ahmed b. Hanbel26244x, Malik 37,
Darimi 167. Toplam 6.330 hadis.
5. Abdullah b. Abbas
Hz. Peygamber'in amcasının oğlu olan İbn Abbas, aynı zamanda Resı1lullah'ın eşi Meymüne'nin kız kardeşinin oğludur. İbn Abbas Hz. Peygamber'in vefatı sıralarında on üç yaşında olmasına rağmen, onun duasına
ınazdar olınuş4Y ve daha sonraki yıllarda tefsir, hadis ve fıkıh ilimlerinde
a. mlr a.c., III, 3Yfi; ibn Hacer, Telız.lh. 1, 238.
ibnli'l-Eslr, Üsdü'/-g(ıhe. 1, 128; Zehebl, a.e., lll, 3%; İbn Hacer, Telızlh. I. 238-23Y.
ibnli'I-Eslr, a.e .. 1, 12Y; Zehebl, a.c., a.yer; ibn Hacer, ei-/s(ıhe, l, 7 1-72; a.mlf., Telızih, 1, 23Y.
Tokaul, M!fitilıu's-Salıilwyn, s. 7; Ugan. Din/ Pe gayr-i dini rivayet/er. s. 203.
İbnU'I-Ccvzi, Tt!lkflı. s. 388: Amiri, er-Riylidu'l-miistetcihe. s. 34. Zchebi yalnız MUslim'de yer
alan hadislerinin sayısıııı YO olarak giistcrmcktcuir (bk., Zchcbl, a.e., lll, 406) ki. bu rakam toplam sayı ilc de bağua~manıaktauır. Siiz konusu bu durum Jaha sonra müstcnsih ya Ja matbaa
hatasınuan kaynaklanmı~ olabilir.
47 İbn Hazm. Esmuii's-salılihe (Kisrcvi). s. 3Y; İhnU"l-Ccvzi, a.c., s. 363; Zchebi. a.e., a.ycr.
48 Miisnl'd"in Dfıru·l-l!kr tarafından yapılan Ahuullalı Muhamcd cd-Dervi~ tahkikli numaralı ııc~­
riııc giirc Encs h. Mfılik'in siiz konusu eserdeki hadis sayısı 217Tdir (hk .. Ahmed h. Hanbel.
IV, IY7-5X 1. VIII. 21.)
4Y İbnli'l-Esir. Üsdii'l-gcihe. I. 12'J: İbn Hacer. Telôh, 1, 23Y; a. miL. e!-lsiihl'. IV. Yil, <;I.
42
43
4.:J.
45
4fi
90
iv!UKSIRÜN VE HADIS SA YILARI
otorilc sayılım~tır. Hz. Peygamber'in vefatından sonra 58 yıl daha ya~a­
mı~. ondan cluymadığı hadisleri ha~ta babası, annesi, karcle~i Fadl ve halası
McymGne'clen olmak i.izere, Ebu Bekir, Ömer, Ali, Ühey h. Ka'h, Abdurrahman b. Avf, Muaz, H1Uid b. Vcltcl, Ebu Zer, Üsiime h. Zeyd, EbU Hi.ireyrc, Aişe (r.a) gibi sahilbilerden öğrenmiştir5°. Kendisinden, Abdullah b.
Amr, Enes h. Malik, Ebu Ümiime, İkrime, Ata'b. Ebu Rebah, Mücahid,
Amr b. Dfnar, Safd b. el-Müseyyeb, Süleyman b. Y es ar, Tavus, Ve hb b.
Mi.inebbih gibi şahısların da
vayet etmiştir5 1 •
aralarında bulunduğu
etmiş,
Hz. Ali onu Basra'ya vali tayin
ayrılmış
edilmesinden bir müddet önce
Son günlerini Mekke'de halka ilim
yılındaTaifte
Abdullah b.
vefat
o bu görevden Hz. Ali'nin
ve Hicaz bölgesine geri
öğreterek
mak kendisinde adeta bir tutku haline
pek çok kimse hadis ri-
gelmiş
geçiren ve hadis
olan bu
değerli
şehit
dönmüştür.
öğrenip
yay-
sahabi hicrl 68
etmiştir52.
Abbas'ın
Buharl'de
Sahlhayn' da bulunan
tekrarsız
geri kalan 110 hadis
mevcuttur54 .
yalnız
tekrarsız
217 hadisi yer
almaktadıı·53.
234 hadisin 75' i "müttefekun aleyh" olup,
Buharl'de ve 49 hadis de
yalnız
Mi.islim'de
Baki b. Mahled'in Müsned'inde mükerrerleri ile birlikte 1660 hadisi55
bulunan Abdullah b.
lan ile birlikte
sayısı
Abbas'ın
ve
Kiitüb-i Tis'a'da yer alan hadislerinin tekrar-
kitaplanı dağılııru şu şekildedir:
Buharf 782, Mi.is-
lim 877, Tirmiz1417, Nesa1550, Ebu Davud 549, İbn Miice 443, Ahmed b.
Hanbel 219556 , Malik 43, Darimf 258. Toplam 6.114 hadis.
50
51
52
53
54
55
· 5()
İbnü'l-Esir, a.e., lll, l':J4; İbn Hacer, Telı::.lh. lll, 1XO.
İbnü'l-Esir, Üsdii'l-ı;lilıe. a.yer.
İbnü'I-Esir. Üsdii'l-gli/ıe lll. I ':lS; İbn Hacer, Te!ız.i/ı, ll, 1X 1; a.mlf, el-/s{ihe. IV, ':J4.
TokiiJi.
JV!ifialıu's-Salıilwyn,
s. X: Ugan, Dini Pe gayr-i dini
rimyeıler.
s. 206.
İbnu'I-Cevzi, Telkllı. s. 3':J5: Amiri, er-Ri_nitlu'l-miisıeıdhe. s. I':J':J.
İbn H azın, Esmliii's-sctfı{i/ıe ( Kisrcvi) s. 40: İbnLi'I-Cevzi. a.e., s. 363.
Miisned'in Diiru'l-fikr tarafınJan yapılan AbJullah MulıammeJ eJ-Den·i~ tahkikli mımaralı
ne~rine giire AhJullah b. Alıhas'ın siiz konusu escrtleki haJis sayısı 1733'tür (bk.. AhmeJ b.
Hanbei.I.460-XOO. VIII. ll-21L
91
DIYANET ILMI DERGI· ClLT: 3:i ·SA YI: 4 • EKiivi-KASIM-ARALIK 19'1'!
6. Cabir h. Ahdullah
Cilbir ele Enes b. Malik gibi Hz. Peygamber'in gözetimi altında yetişmiş­
tir. Biikf b. Mahlecl'cle 1540.:17, Ahmed b. Hanbel'de ise 1425 hadisi bulunmaktadır. Bu yüzelen "muksidin "un altıncı sırasına yerleştirilmiştir.
Cabir, Hz. Peygamber zamanında yaşının küçük olması sebebiyle Bedir
ve Uhucl savaşianna katılaınamış olsa da kendi ifadesine göre Hz. Peygamber'le birlikte on dokuz savaşa iştirak etmiştiı·SX_ Onun vefatından sonra alt. mış yedi yıl daha yaşamış, Ebu Bekir, Ömer ve Ali, Ebu Ubeycle, Talha,
Muaz b. Cebel, Aınınar b. Yasir, Halid b. Velfcl, Übey b. Ka'b, EbU Hiireyre, EbU Said el-Hudrf gibi sahiibllerclen hadis alrnışSY ve zamanının büyük
bir kısmını hadis yazınakla geçirmiştir.
Kendisinelen pek çok kimse hadis rivayet etmiş olan Cabir' den hadis
alanlar arasından Safd b. el-Müseyyeb. Amr b. Dinar, Muhammed b. elMünkeclir, Hasan el-Basri, Ebu Salih es-Semınan, Ata b. Ebu Rebah, Urve
b. Zübeyr. Mücahid, Tavus gibi şahıslar sayılabilir6 0. Ömrünün sonlarına
doğru gözleri görmez olan Cabir b. Abdullah, hien 78 yılında Medine'de
vefat etmiştirli ı.
Cilbir b. Abdullah'ın Buhiiri' de tekrarsız 90 hadisi yer almaktaclır 6 2. Sahihayn'da bulunan tekrarsız 210 hadisin 58'i "nıüttefekum aleyh" olup, geri kalan 26 hadis yalnız Buhiirf' de ve 126 hadis de yalnız Müslim' de mevcutturli3.
Baki b. Mahled'in Müsned'incle mükerrerleri ile birlikte 1540 hadisiM
bulunan Cilbir'in Kütüb-i Tis'a'da yer alan hadislerinin sayısı ve kitaplara
dağılımı şu şekildedir: Buhar! 324, Mi.isliın '677, Tirmizi 207, Nesa! 31 '6,
57 lbn Hazm. Esmliii 's-suluihe (Kisrevl) s. 41; İbnü'I-Cevzl, Telklh. s. 363: Zehebl, A '/limii'n-niihelli ·.
lll, 194.
5X İbn Hacer, e!-lslihe, 1, 223. a.mlf., Telı::.ih. 1, 350. On yec..li ve on sekiz sava~a katılc..lığı ~eklinc.Je
c..le rivayetler bulunnıaktac..lır (bk. ibnti'I-Esir, Üsdü'l-t:lihe, 1, 257).
59 Zelıebi. A '/dmı'i'n-niihehi ·. lll, 1X9; İbn Hacer, Telız.ih. 1, 350.
60 ibnü'I-Esir, Üsdii'l-gdhe. 1, 257; Zehebf, A 'himii'n-niihelcl'. lll. IX':I-190; İbn Hacer, Telı::.ih, 1.
350.
61 ibnü'I-Esir. a.e .. 1. 25X: Zelıebi. a.e., lll, 1':14; İbn Hacer a.e., a.yer; a.mlf.. e!-lsdhe, 1, 223.
62 Tokadi, Mifiıilıu's-Salıilıayn. s. 7; Ugan, Dini l'e gayr-t ı/ini rimyet/er, s. 203.
63 İbnü '1-Cevzi. Te/ki/ı. s. 3X9: Amiri, er-Riyıiılu '1-miistetıihe, '· 44-45. Amiri. ibnu'I-Cevzi' c..lcıı
farklı olarak Sahilıayıı · c..la 212 lıac..lis bulunc..luğunu bunun da ()()'ını n "müttefekun aleylı" ıılc..luğu­
mı siiylenıcktedir.
64 İbn Hazm. Esnnit'i's-sa!ııihe (Kisrcvi), s. 41: İbııü'I-Ce\'Zi. a.c .. s. 363.
92
MUKSIRÜN VE HADiS SAYILARI
EhG DiivGd 292, İhn Miicc 272, Ahmed b. Hanhel 142565, Malik 15, Darimf I 09. Toplam 3.835 hadis.
7. Ebi Said el-Hudri
Adı
Sa'd h. Millik b. Sinan olup Hazrcc kahilesine mensupdur. Suffe ehlinden olan ve hadis hafızlanndan sayılan Ebu Said el-Hudn, Hz. Peygamber'in vefatından sonra 64 yıl daha yaşamış ve bu süre zarfında Ebu Bekir,
Ömer, Osman, Ali ve Zeyd b. Sabit gibi sahabilerden hadis öğrenmiştir.
Kendisinden de Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas ve Cabir b. Abdullah gibi sahabilerin yanısıra, tabiundan Nafi, Ebu Salih es-Semman, Said b.
el-Müseyyeb, Ata b. Yezid el-Leys1, Ata b. Yesar, Hasan el-Basn gibi şa­
hislar hadis almışlardır66. Ebu Said el-Hudr180 kilsur yaşında iken lıicr174
yılında Medine'de vefat etmiştir67.
Ebu Sa1d el-Hudr1'nin Buhar1'de tekrarsız 66 hadisi yer almaktadır 6 g. Sahlhayn' da bulunan tekrarsız 1ll hadisin 43 'i.i "miittefekım aleyh" olup, geri
kalan 16 hadis yalnız Buhan'de ve 52 hadis de yalnız MUslim'de mevcuttur69 .
Baki b. Mahled'in Miisned'inde mükerrerleri ile birlikte ll 70 hadisF 0
bulunan Ebu Said'in Kütüb-i Tis 'a 'da yer alan hadislerinin sayısı ve kitaplara dağılımı şu şekildedir.: Buhar! 221, Müslim 457, Tirmizi 183, Nesai
173, Ebu Davı1d, 177, İbn Mace 201, Ahmed b. Hanbel 116271 , Millik 22,
Dariıni 81. Toplam 2.677 hadis.
"Muksirı/n"
ile ilgili hadis sayılannı zikrederken, İbn Hazım'ın verdiği rakamlarla72 birlikte, Hadis CD'de yer aldığı şekliyle Ahmed b. Hanbel'in Müsned'inde geçen rakamları ımıkayesc ederek yeni bir sıralama yapıınş bulunuyoruz. Bu sıralamada daha çok hadis bulunan müsned esas alınmıştır. Buna
()5 Miisnetl'in Daru'l-tikr tarafınJan yapılan AJullah MulıamnıeJ eJ-Dervi~ talıkikli numaralı neş­
rine giirc Cilbir b. AbJullalı'ın siiz konusu eserJeki lıaJis sayısı IIXTJir (bk., Alımeli b. Hanbel, V, 5-221. VIII, Y-10).
oo Zehebi. A 'Wmii'n-lliihe/ıl', lll, loY.
o7 İbn Hacer. el-lsahe. lll, X5-Xo.
6X TukiiJI, Mifidlıu 's-Salıilıayll. s. 7; Ugan, Dfnf ı·e gayr-i tlfnf riı•ayet/er, s. 204.
oY İbnü'J-Cevzl. Telkflı. s. 3':!2; Aıniıi, er-Riyadu'l-miistetahe. s. 100-101.
70 İbn Hazm, Esnulii 's-.mlıdhe (Kisrevl), İbnü'I-Cevzl. a.e .. s. 363; Zelıebl, a.e., llL 17 1.
71 Mii.med'iıı Diiru'l-likr tarafınJan yapılan AbJullalı rvlulıammeJ cJ-Dcrvi~ tahkiki i numaralı nc~­
riııc g:iirc Ebü Sal<.! eJ-HuJrl'nin siiz konusu eserJeki haJis sayısı Y56'Jır (hk., Alımeli b. Hanbel, ıv. 5-1\15).
72 İbn 1-lazm. /~'snlllii 's-sa/u/he (Kisrevl). s. 37-42.
93
lliY:\NET iLıVIi DERGi· CiLT: .15 • SAYI: -1 ·EKiM-KASIM-ARALIK l'J'l'J
göre "muksir(in "un, Baki h. Mahlcd ve Ahmed h. Hanhcl'in Miisned'lerindc
mi.ikencrlcri ilc birlikte yer alan rivayetlerinin toplam sayısı ~u şekildedir:
Baki b.
Malıled
Alımed
b. Hanbel
Ebu Hiireyrc (ö. 58/677)
5374
4297 7'
Hz. Aişe (ö. 58/677)
2210
270774
Abdullah b. Ömer (ö. 73/692)
2630
2377 75
2286
2624 7h
Abdullah b. Abbas (68/687)
1660
2195 77
Cilbir b. Abdullah (74/693)
1540
J425 7X
1170
1162XIl
Enes b.
Mfılik
Ebu Sa'ld
73
(93/711)
el-HudrJ1~
(64/683)
Ahmeıl
b. Hanbel'in Miisned'inıle Ebu Hüreyre'nin 3X4X (bk., Okiç, Hadis Meseleleri, s. 3 I)
ya ıla 3X79 hadisi bulunduğu siiylenmekteılir (bk., Ömeri, Baki h. Malı/ed. s. 25). Üstelik bu haber çoğu yerde lbnü'l-Cevzi'ye atfeılilmektedir. Fakat biz bu ara~tırmaınız sırasında lbnü'ICevzi'nin herhangi bir eserinıle, Ebu Hüreyre'nin Alımeıl b. Hanbel'in JY!iisned'inde yer alan
hadis sayısı konusunda bir siizüne rastlayamadık .. Ancak Ahmed Muhammed Şiikir, İbnü'I­
Cevzi'nin ·'muksirun"la ilgili Biikl b. Mahled'in Miisned'ine dayanarak verdiği rakamların yanısıra Alımed b. Hanbel'in Miisneırinde Hz. Aise
.. haric "muksinın"Ia ihdli
... kendi saydıi!ı
.... rakamları zikretmektedir. Dolayısıyla 3X4X rakamı lbnü'I-Cevzi'ye değil, Muhammed Şiikir'e
aittir. O ayrıca Hz. Ai~e'nin Miisneıl'ıleki hadislerini saymadığınıda belirtmektedir (bk. Şiikir,
e/-B{ıis. s. 19X2).
·'Muksirt1n" sırdlamasında bugüne kadar Baki b. Mahled'in Müsneıl'i esas ahnamk Ebu Hüreyre, Abdullah b. Ömer, Enes b. Malik'ten sonra diirdüncü olarak Hz. Ai~e giisterilirken (bk., lbnü'I-Cevzi, Telkflı, s. 363. kr~. Okiç, Hadis Meseleleri, s. 44-45; Koçyiğit, Hadis Tarihi. 77; A~ık,
SahLihe ve Hadis Riı•ayeti, s. 1 16), biz burada Hz. Aişe'yi ikinci sırada giistermek durumundayız.
Çünkü Hz. Aişe'nin. Ahmed İbn Hanbel'in Müsneıl'inıleki hadislerinin sayısı iddia edildiği gibi
1340 (Ömeri, Baki h. Malıleıl. s. 25) ıleğil, aksine 2707 hadis tir. Bu yüzden bu sıralamada Hz.
Aişe'nin. Abdullah b. Ömer ve Eııes b. Mfilik'ten iince zikredilmesi gerekmektedir.
A. Muhammed Şiikir, Abdullah b. Ömer'in İbn Hanbel' in Müsned' inde 20 I9 haılisi nlıluğunu
siiylemektedir (bk., Ş{ıkir e/-B{ıis. s. I X2).
Bir başka tesbite giire bu sayı 21 ?X' ıl ir (bk., a. mlf., a. yer).
Bir başka tesbite göre bu sayı 1692'dir (bk .. a. mlf., a. yer).
Bir ba~ka tesbite giire bu sayı 1206'ılır (bk.. a. miL, a. yer).
Ahmed b. Hanbel. "Şu altı ki~i Hz. Peygamber'in sahabesi içerisinde en fazla hadis rivayeti olan
ve uzun iiıııürlü olan kimselerılir: 1. Ebu Hüreyre. 2. İbn Ömer, 3. Hz. Ai~e. 4. Ciibir b. Abdullah. 5. İbn Abbas. 6. Eııes (r.a. L Bunlar içerisinıle ıle en çok lıaılisi olan Ebu Hüreyrc'dir. Ondan
pek çok sika rilvi hadis almı~tır:· ılemek suretiyle bu sayıyı 6'ya indirir ve Ebu Saiıl ei-Huılri'yi
sayımız. (bk.. ibıı Salah, Mukaddime. s. 492 ). ibn Kes ir ise Alımed h. Hanbel'in aksine Ebü Said el-Huılri de dahil bu 7 ki~iye ilave olarak ibn i'vles'ud ve Abdullah b. Amr b. Ası da tliihil
etler. Fakat her ikisinin ıle Baki b. l'vlahletl'in Miisneıl'inden nakledilen haılislerinin sayısı bine
ula~ınaz. ilkinin hadisleri X4X. diğerinin ise 70tl'dlir (bk .. Sehfıvi. Fethu'l-mu,{IIs. lll, Yıl).
A. !VIulıanınıctl Şfıkir'e giire (e/-BLiis. s. IX2) bu sayı Y5X'tlir.
~
74
75
76
77
7X
79
XO
94
i'viL'K<;IR(lN VE HADIS SAYILARI
"Muksinin "a dahil sahabi'ler ve hadis sayıları Miisned'deki rakamlar gözönünde bulundurularak biiyükten kiiçiiğe sıralandığı takdirde şu sonuç ortaya çıkmaktadır: 1. Ebu Hiircyrc 5.374 hadis, 2.Hz. Aişe 2. 707 hadis, 3 Abdullah b. Ömer 2.630 hadis, 4. Encs b. Malik 2.624 hadis, 5.Abdullah b. Abbas 2.195 hadis, 6.Cabir b. Abdullah 1.540 hadis, 7 .Ebu Said cl-Hudrl' 1.170
hadis.
Yukarıda
zikredilen bu rakamlara bakarak adı geçen sahabilerin Hz.
Peygamber' den bu kadar hadis rivayet ettikleri yargısına varmak son derece yanlıştır. Mesela bu rakamlara bakarak "Ebu Hüreyre 5374 hadis rivayet etmiştir." ya da "EbU Hüre_vre 5374 hadis bilirdi" demek hadis ilmi açı­
sından tutarlı bir söz değildir. Çi.inki.i Ebu Hi.ireyre'nin veya Hz. Aişe'nin ya
da herhangi bir sahabenin bildiği ve rivayet ettiği hadis sayılarını kitaplara
bakarak tahmin etme imkanina sahip değiliz. Şu kadar var ki, mevcut eserleri incelemek suretiyle bu şahısların kaç tane hadisinin kitaplara geçtiği konusunda bir bilgi edinmek mi.imki.indi.ir.
Diğer
taraftan hadis dlvilerinin herhangi bir kitapta geçen hadislerini
mükerrerleri ile birlikte hesap ederek bir sıralama yapmak da çok büyük bir
anlam taşımamaktadır. Çünkü bir hadis kitabında sözgelimi A sahabinin
yüz hadisibeşer defa tekrarlamak suretiyle beş yi.iz hadis ederken, B sahabinin yüz hadisi onar defa tekrarlamak suretiyle bin hadise ulaşmış olabilir.
Bu durumda "B, A 'dan daha çok hadis rivayet etmiştir" yada "B, A 'dan daha çok hadis biliyor" sonucunu çıkarmak doğru değildir. Bunun yerine,
"Falanca kitaJJta A 'nın tekrarları ile birlikte beş yüz hadisi, B'nin tekrarları ile birlikte bin hadisi yer alnuıktadtr" şeklinde söylemek ilm! gerçekiere
daha uygun olacaktır. Kaldı ki, hadislerin tekrarlı sayılarını ifade eden bu
rakamlardan hareketle bir sahabinin çok, eliğer bir sahabinin az hadis rivayet etmiş olduğunu iddia etmek hiç de isabetli bir usul değildir. Çünkü bir
müellif, çok hadis rivayet etmiş olan bir sahabinin hadislerinin tamamına
ulaşamayacağı gibi, öte yandan az hadis rivayet etmiş bir sahabinin hadislerini kitabının pek çok yerinde tekrarlamak sureliyle çoğallmış da olabilir.
Dolayısıyla sahiibi'lcıin bildiği ve rivayet ettiği hadis sayısı ilc, kendilerinden rivayet edilen hadis sayısı birbirinden farklı hususlardır. Konuyla ilgili
yapılan değerlendirmelerde bu durumun göz önünde bulundunılması gerekmektedir.
95
lliYANET ILt\,11 DERGI· ClLT: ~5 • SAYI: -1 • EKIM-KASilvi-ARALIK 19'-J'-J
"Mu ksi ran" içerisinde yer alan yedi kişinin mükerrerleri ile birlikte rivayet edilen hadislerin sayısını Baki b. Mahled'in Müsned'ini esas alarak
Loplaclığımız zaman 16.870 hadis; Ahmed b. Hanbel'in Miisned'ini esas alarak topladığımız zaman 17.787 hadis yapmaktadır. Ancak hemen belirlmemiz gerekir ki, bu sayıların büyük bir kısmı Lekrardır. Nitekim Ahmed Muhammed Şakir, Ebu Hüreyre'nin, Ahmed b. Hanbel'in Müsned'inde geçen
hadislerini incelediğini, buna göre Ebu Hiireyre'nin Müsned'deki tekrarsız
hadis sayısının 1.579 olduğunu söylemektir~ ı. Oysa daha önce de işaret
edildiği gibi İbn Hanbel'in Müsned'inde mükerrerleri ile 'birlikte bu sayı
4.297'ye çıkmaktadır.
Diğer
taraftan Ziyaurrahman el-A'zaınl de Ebu Hüreyre ile ilgili zikredilen hadis sayılannın ne kadar bir tekrar içerdiğini şu sözleri ile ifade etmektedir: "Ebu Hureyre'nin Ahmed b. Hanbel'in Miisned'indeki rivayetleri 313 sayfa içerisinde tekrarlanyla birlikte 5.000'den faz.ladtr. Ahmed b
Hanbel' in Müsned'i ile birlikte Kiitiib-i Si tt e' deki dilfer kitaplan ( Buhttri,
Müslim, EbU Dtıvad, Tirmizi, Nestıl ve lbn Mace) ineeledün Ebu Hiireyre 'nin bütün hadislerini tesbit ettim. Buna göre onun yedi kitaptaki hadislerinin tekrarsız sayısı 1.336 hadisi geçmemektedir~2."
Bizim kanaatimize göre de bütün bu ravileıin mükerer ıivayetleri çıkar­
larak bir sayım yapılacak olsa, sözkonusu rakarnlar en az beş-altı kat daha
azalacaktır. Bu yedi sahabi (muksirun), Kiitiib-i Tis'a'da yer alan toplam
hadis sayılanna göre büyükten küçüğe doğru sıralandığı takdirde şu tablo
ortaya çıkmaktadır: l.Ebu Hüreyre 11.358, 2.Hz. Aişe 7 .713, 3.Abdullah b.
Ömer 7.337, 4. Enes b. Malik 6,330, 5. Abdullah b. Abbas 6.114, 6.Cabir b.
Abdullah 3.835, 7.Ebu Said el-Hudn 2.677 hadis.
Görüldüğü
gibi Baki b. Mahled ve Ahmed b. Hanbel'in Miisned'lerinde yer alan hadis sayılarına göre yapılan sıralama ile Kütü-i Tis'a'da
yer alan toplam hadis sayılarına göre yapılan sıralamada "muksiran "un
yerleri değişmemektedir. Kanaatimizce günümüzde· "muksirün" sırala­
ması yapılırken ve hadis sayılan zikreclilirken artık bu tesbitler esas alın­
malıdır.
ei-Büis. s. ı ~3; a.ınır.. Şer/w Elfiye. s. 220-221.
X2 A 'zam i. Ziyaurralııııan, E/ı {i Hüreyre. '· 7fı.
~ı Ş ak ir,
96
tviUKSIRÜN VE HADIS SA YILARI
"Muksinln "a dahil sabahllerin Hadis CD'yc göre Kiitiib-i Tis'a'da yer
alan hadislerin tamammı topladığımızda 45.264 hadis yapmaktadır. Kütiibi Tis 'a 'da mi.ikencrleıi ile birlikte toplam hadis sayısı 62.169' dur. Her iki
rakam mukayese edildiği taktirde, bu yedi sahiibfnin rivayetleıi, sözkonusu
eserlerdeki toplam hadis sayısının yaklaşık dörtte üçü oranındadır. Aşağıda­
ki tabloda bu durum daha net olarak göı::ülmektedir.
Muksirtın
Diğer
raviler
16.905 hadis
45.264 hadis
%73
%27
Kütüb-i Tis'a'da yer alan hadislerin
ınuksirun
ve
diğer
raviler
arasında dağılımı
Tablodan da anlaşıldığı gibi, "muksirı/n" içerisinde yer alan sahiibflerin
rivayetleri diğerleıine oranla oldukça fazladır. Diğer hadis kitaplanndaki rivayetler de incelendiğinde bu tablonun pek değişmeyeceği açıktır. Buradan
hareketle hadis kitaplannda yer alan hadislerin eksenyetinin "muksirı?n "dan rivayel edilen hadislerden oluştuğunu söylemek mümkündür. Ancak yukandaki ifademizi yinelemek gerekirse, bu durum, yedi kişinin en
çok hadis bilen sahabfler olduğu anlamına gelmez. Sözkonusu bu ki~ilerden
daha fazla hadis bildiği halde rivayetleri bize daha az intikal etmiş sahabiler de bulunabilir ki, bu ayrıca ele alınması gereken bir hususturx:ı.
~3
Bu konuda hk. Musla!"a Karala~. Riı-ayei Tekniği Açt.wıdan Hadislerin Ar!masr Fe Sayw. s.
154-15~. ıM.Ü. Sos. Bil. Ens .. IYlJX. Basılnıanıı~ Doktora Tezi).
97
DIYANET ILMI DERGI· ClLT: ~5 • SAYI: 4 • EKitvl-KASitvi-ARALIK ltJLJtJ
BİBL İYOGRAFY A
AMiR İ, Yahya b. Ebu Bekir cl-Amirf cl- Ycmcnf, er-Riytulu'l-miistettıhefi ciimleti
men ra vii .fi 's-Salıllwyn nı ine 's-salıfthe. Beyrut 1979.
AŞlK, Nevzat, Safı{ihe ve Hadis Rivayeti. İzmir 1981.
A'ZAMİ, Muhammed Ziyaurrahman cl-A'zam!, EMI Hiireyrefi dav'i merviyyatilıl
dirilsettm mukôrenetun fi mieti lı ad/s min
merviyyôtilıi, Beynıt
139911979.
ACCAC, Muhammed Acdlc el-Hatib, Ehri Hiireyre Rtıviyyetii '1-lsWm, Kahire
1402/1982.
AHMED b. Hanbel, el-Miisned. I-VI, İstanbul 1982.
AHMED Emin, Fecrıı'l-lsltun, Beyrut 1975.
BUHARİ, Ebu Abctillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Buhar!, el-Cômi'ıı's­
sa!ıllı. I-VIII, İstanbuU981.
CEZAlRİ, Tahir el-Cezfuri ed-Dımeşkl, Tevcilııı 'n-nazar iltı ıısl'tli 'l-eser (nşr. Ab-
dülfettah Ebu Gudde), I-II, Haleb 1416/1995:
EBÜ Reyye, Mahmud Ebu Reyye, Şeylut 'l-madlre Ebfi Hiireyre, Kahire ts. (Dfiru'lmearif).
___ ,
Mulıammedf
Sünnetin
Aydmlatılması,
Hadis
Müdafaası
(çev. Muharrem
Tan), Yöneliş Yay., İstanbul 1988.
HAMIDULLAH Muhammed, Muhtasar Hadis Ttırilıi ve Salı!fct-i Henunôm Ilm
Miinehhih (tre. Kemal Kuşçu), İstanbul 1967.
___ , Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaliin1,
Beyrut ts. (Diinı'l-kütübi'l-'ilmiyye).
İBN
el-lstıhe fi temyiz.i's-sa!ıtıhe.
1-VIII,
Hacer, Te!ız'ihii't-Te/ız/h, I-VI, Beyrut 1412/1991.
İBN
Hazm, Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm el-Endülfis!, Esmtıii's-salwheti'r-ruvôt
ve mtı li kiilli vô!ııdetin mine 'l-aded (nşr. Seyyid Kisrevf Hasen), Beyrut
1412/1992.
İBN Kayyım, Şemseddfn
Muhammed b. Ebi Bekir b. Kayyım el-Cevziyye, el- Vtı­
bilii's-sayyih mine '1-Ke!imi 't-tayyih (nşr. Muhammed Abdurrahman Avad), Kahire 140811987.
İBN
İBN
Sa'd, Muhammed b. Sa'd, et-Tahuktıtii'l-kiihrtı, I-IX, Beyrut 1410/1990.
Teymiyye, Takiylidd!n Ahmed b. Abdilhallm b. Tcymiyye, 'llnrii'l-luulis (nşr.
Musa Muhammed Ali), Bcyrut 140511985.
98
!vi U KSiRÜN VE HADIS SA YILARI
İBNÜ'l-Ccvzi. Ebfi'l-Fcrcc Abdurrahman h. Ali h. Cevzl, Telkf/w .fithılmi ehli'lesafi ·uyftni ·ı-tfir'ilı ve 's-siyer. Kanıçi ts. (İdiiretü ihya's-si.innc).
İBNÜ'l-Eslr, Ali b. Muhammed b. Esi'r, Üsdii'l-Kôhe
fi ma'rifeti's-salılihe, 1-V,
Bcyrut ts. (Daru ihyai't-tür5.si'l-Arabi').
İBNÜ' s-SaHih, Ebü Aınr Osman b. Abdirrahm5.n İbnii's-SaHih, Mukaddimetii
Ilmi 's-Sallih ve Melulsimii '1-!.lttlôh (nşr. Aişe Abdurrahman), Kahire ts.
(Diiru 'I-me' arif).
KANDEMİR, M. Yaşar, ''Ebu Hüreyre', DlA, X, 160-167.
KETT ANİ, Muhammed Abdiiihay el- Kettiini', Hz.. PeyKamherin Yiinetimi: etTeri'ttihii'l-idôriyye (nşr. Ahmet Özel), I-III, İstanbul 1993.
KOÇYİGİT, Talat, Hadis Tdrilıi, Ankara 1988.
MÜSEVİ, Şerefi.iddin el-Müsev!, Ehfi Hiireyre. Beyrut 1406/1986.
NEVEVİ, Yahya b. Şeref en-Nevev!, el-Min/u/c fi şerlıi Salıilıi Miislim h. el-
Hacciic, I-XVIII, Beyrut 1407/1987.
OKİÇ, M. Tayyib, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959.
ÖMERİ, Ekrem Ziya el-Ömerf, Baki h. Malı/ed el-Kurtubi ve mukaddimetii
Miisnedilı
('Ad edu nu/ li
kı'illi
v[ifudin mine 's-salıdheti mine 'l-lıad'is), Medine
1404/1984.
SAL!Hİ, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdülhadf ed-Dımeşkf es-Salim,
Tahakôtii
'ulemlii'l-lıadfs (nşr.
Ekrem
el-Büşf),
I-II, Beyrut 1409/1989.
SEHA Vİ, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, Fetlı u' l-mıığ'is şer/w E(fiyeti 'lhmlls
(nşr.
Salith Muhammed muhammed ·uveysa), I-III, Beyrut 141411993.
SÜYÜTİ, CeHileddin Abdurrahman b. Ebf Bekr es-Süyüt!, Tahakatii'l-lıııfftız.
Beyrut 1403/1983.
ŞAKİR, Ahmed Muhammed Şiikir, ef-B{iisii'l-Jws!s şer/w flıtisdri'utami'l-lıadfs,
Beyrut 1403/1983.
_ _ _ , E(fiyetii 's-Siiylttl fi '!-ilmi' l-lwd'is, Beyrut ts. (Diiru Kati b ve ki tab).
, Setase kiitiih 'ani'l-Miisned li'l-lmônı Alımed h. Hwıhel, Beyrut
1412/1992.
TO KADİ, Muhammed e~-Şeıif b. Mustafa et-Tokiicli, M(fililıu 's-Salıifıayn: Bulıl/ri
ve Miislim, Beyrut 1395!1975.
UGAN. Zakir Kfıdiri "Din! ve gayr-i elini rivayetler''. Dliru 'Hiinltn lW!ıiym
Fakiiliesi ı\t!ecmuasl. l/4. İstanbul 1926. s. 132-210.
99
DIYANET IUvli DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 4 • EKiivl-KASII'vi-ARALIK llJI.JlJ
UGUR, Mi.ictcha. Hadis ilinıleri Edehiyatt. Ankara 1996.
ZEHEBİ, Ebfı Ahdi!Hih Muhammed b. Ahmed cz-Zchcbi', Siyerii A 'lftmi'n-niihelft'
(nşr. Şu ayb el-Arnafıl
v .dğr.), I-XXV, Beyrut 1410/1990.
_ _ _ , Tttr/lıu'l-İslftm: es-S/retii'n-neheviyye (nşr. Ömer Abcli.isscliim Tcdmfıri'­
Bcşşar
100
Avvad
Ma'rfıf v.dğr.),
Beyrut 1407/1987.