XIV - İSAM

OSMANLI
ARAŞTIRMALARI.
XIV
Neııır Heyeti - Editor~ııl Board
HAL!L İNALCIK - NEJAT GÖYÜNÇ
HEATH W. LOWRY ~ İSMAİL ERÖNSAL ·
KLAUS KREISER
THE JOURNAL OF OTTOMAN STU·DIES
. · ... XIV·
İstanbul.~ 1994
Nathalie CLA YER, L'Albanie, pays des derviches: Les ordres mystiques musulmansen Albanie O. l'epogue pas/ottomane (1912-1967), Osteuropa-Instut der Freien Universitat Berlin~ Balkanologische Veröffentlichungcn, Bant 17, Otto Harrasowitz-Wiesbaden. Berlin 1990, VI+505 s.
1980'1i yıllar Batı bilim dünyasında İsHiın alemine yönelik, özellikle de sufi çevrelerin yakın
ve bugünkü durumlan ile ilgili araştırmalara yeniden yoğuı:luk verildiği bir dönemin baş­
langıcı oldu. Bu yeni yönelişin tabiiki I 979'da İran'da cereyan eden ve diğer İslam ülkelerinde de
yankı yapan bir takım olaylarla hiç şüphesiz çok yakından ilgisi bulunduğu gibi, Balkanlar ve Orta
Doğu müslüman halklarının yeni yeni baş gösteren siyasi gelişme ve değişimler karşısındaki tutum
ve tavırlannı anlamaya çalışınakla da ilgisi vardı. Bu sebeblc Avrupa ve Amerika'da İslam ülkelerindeki dini ve tasavvufi yapı ilc ilgili bir takım sempozyum ve kollogyumlar düzenlenmiş, yayınlar ya"pılmıştır. Avrupa'da özellikle de Fransa ve Almanya'nın bu konulara yakın bir ilgi gösterdiğini,-yapı­
lan bu yayınlar ve düzenlenen bilimsel toplantıların sayısından anlamak hiç de zor değildir.
Paris'teki Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales'in teşebbüsüyle, ilki genel olarak
İslam'da Sufı Tarikatlar konusunda !982'dc bu şehirde yapılan Yuvarlak Masa (Table Ronde) toplanıılan serisi, her seferinde değişik Fransız bilim kurumlannın önderliğiyle 1985'te Sevres'de Nakşi­
bendilik, 1986'da Strasbourg'da Bektaşilik, 1987'dc İsianbul'da M etamilik ilc devam etti, B u toplantı­
Iann ilk ikisinin zabıtları yayınlandı (Les Ordres Mystiques dans /'Islam, yay: A. Popovic-G.
Weinstein, Paris 1986; Naqshibandits, yay: M. Gaborieau-A. Popovic-T. Zarcone, İsianbul 1990).
Diğerleri de şu sıralarda baskıda bulunuyor. Bunların dışında, adı geçen bu toplantıların hemen hepsinde organizatör olarak.yer alan, CNRS'in araştırma grup başkanlarından taşınmış araştıncı ve bilim
adamı Alexandre Popovic'in de, özellikle Balkanlar'da İslam ve sufi tarikatlan konusunda kendi araş­
tırma grubu ile önemli çalışmalar yaptığı bilinmektedir. A. Popovic'in bizzat kendisi, Balkan müslümanianna dair 1986'da Almanya'da yayınlanan L'lslam Balkanique: Les Musulmans du Sud-Est
Europeen dans la Periade Post-Ottomane, (Berlin-Wicsbadcn) isimli, hacimli ve değerli bir eserin
ve bir çok araştırmanın sahibi olduğu gibi, ekibindeki araştıncılann da çalışmalarını vukufla yönetmektedir. İşte burada ele alınacak olup yukarda zikri geçen Nathalie Ciayer'in eseri, bu meyandaki
çalışmalardan birini oluşturmaktadır.
N. Clayer, asıl formasyonu itibariyle bir bilgisayar mühendisi olmasına-rağmen bu alanda çalışmaya başlayarak meslcğinin teknik bilgi ve becerisini -kendisinin de bizzat giriş kısmında belirttiği
üzere- bu tür araştırmalara uygulamaya çalışan genç bir araştıncıdır.
Bir giriş (ss. 1•10), biri üç, diğeri iki kısımdan oluşan iki büyük bölüm (ss.I0-239), bir sonuç
(ss. 240-245), repertuar (ss.245-439), ve ekler (ss. 440-483)'den oluşan kitap, tamamiyle bilgisayarda
geliştirilen (enformatik) bir programın ilginç bir ürünüdür. Metin aynca, yer yer haritalar, istatistik
verileri ve değcrlcndirmclcri yansıtan, uzun ve yorucu bir emeğin mahsulü olan grafikler, tablolarla
zenginleştirilmiş olup son kısma bir de Terimler Sözlüğü eklenmiş bulunmaktadır.
N. Ciayer'in bu kitabı, akademik Türk Tarih araştıncılığının bir takım belli sebeplerle bugüne
kadar hep ihmal cdegeldiği, çok ilginç bir alanda, sufi tarikatlar tarilıi konusunda meydana getirilmiş­
tir. VI+505 sayfalık bu hacimli eser, başlıktan da görüldüğü gibi, 1912-1967 yıllan arasındaki yaklaşık yarım asırlık bir dönem içinde, Arnavutluk'ta toplam nüfusun halen de % 70'e yakın kısmını meydana getiren müslümaniann bağlı bulunduklan tarikatlan konu edinınektedir. Yazar, incelediği
dönemin başlangıcı olarak Arnavutluk'un bağımsızlığına kavuştuğu 1912 yılını, bitişi olarak da komünist rejime geçişten sonra İslam'ın tamamiyle yasaklandığı 1967 yılını almıştır. Böylece bu iki belirgin tarih arasında, başka bir ifadeyle XX. yÜZyılın yaklaşık ilk y;ı.nsında Arnavutluk'ta müslüman
halkın tarikatiara dağılımını ortaya koymuş olmaktadır.
N. Ciayer'in bu kitabı oluştururken kl!IIandığı kaynaklar, aynca dikk:ıte değer görünüyor.
Bunlar arasında Arnavutluk'la ilgili olarak daha önce yayınlanmış bilimsel araştırmalar, özellikle tarikatlar hakkında yerli veya yabancı araştırmacılar tarafından yapılmış muhtelif incelemeler, Batılı
veya başka kökenli seyyahlann müşahedeleri gibi normal kaynak türlerinden başka, Türkiye'de aynı
konuda ve aynı dönemi ele alacak olan bir araştırma için hiç bir zaman bulunarnıyacak olan devletin
resmi istatistikleri, tarikatiann bizzat kendilerinin yayınladıkları gazete ve dergiler, 1878-1912 yılları­
nı ihtiva eden bir hatırat kitabı, ve 1962 yılında ünlü şarkiyatçı Franz Babingcr için özel olarak yapıl­
mış bir tarikatlar haritası gibi ilginç kaynaklar da yer almaktadır. Bunlardan başka, yazann bir de özel
şifahi kaynağı bulunmaktadır ki, halen 92 yaşında ve yaşayan en yaşlı Bektaşi dede-babıisı .olup,
1954 yılında bizzat kendisinin kurduğu Detroit (ABD) Tekkesi'nin şeyhliğini yülütrnektc olan -bu sageçmişteki
tırlann yazannın
da bu yıl Dctroit'te tanışma fırsatını elde ettiği- Baba Recep'tir. Yaşı ve uzun tccrü
besi, görgü ve bilgisi itibariyle eşi bulunmaz bir kaynak olan Baba Recep yazara çok değerli bilgi ve
müşahedelcrinden yararlanma imklinını sunmuştur. Onun verdiği bilgiler, N. Ciayer'in escrini daha
da ilginç hale getiriyor.
·
Yazar incelemesine önce genel bir panorama ilc başlamış (1-34), belirtilen tarihler arasında
Arnavutluk'ta faaliyet gösteren, başta en yaygın tarikat sıfatıyla Bektaşilik olmak üzere, sırayla Halveli (çeşitli kollanyla birlikte), Rifai, Sa'di, Kadiri ve Ticani tarikatlannı ele almıştır. Önce bunlann,
Kuzey, Orta ve Güney Arnavutluk şeklinde, bölgelere göre coğrafi dağılımlan üzerinde dunnuş, bu
dağılım la, sosyo-ekonomik ve kültürel yapılan arasındaki ilişkileri tartışmış, verdiği bilgileri, yaptığı
yorumlan bilgisayarda oluşturduğu çok faydalı grafiklcrle daha daha somut hale getinniştir.
N. Ciayer daha sonra başta Bektaşilik olmak üzere (35- 123), bu defa her tarikatı teker teker
detaylı olarak ele almakta (I 24-1 77), bunlann çok kısa olarak Arnavutluk'a ilk giriş ve yayılışlanru,
kendi iç yapı ve tcşkiHitlannı, hiyerarşik düzenlerini, inançlannı, tckkclerinin bölgelere göre coğrafi
dağılımlannı (yine grafik ve haritalar eşliğinde) yıllara göre tck tck bclirlemcktcdir. Bu bölüm~e
eserde özel bir yer işgal eden Bektaşilik üzerinde epeyce detaylı olarak duruluyor ve bugün Yunanistan sınırları içinde kalan Dimctoka'daki Scyyid Ali Sultan Zaviyesi'nin Bektaşiliğin Arnavutluk'a
giriş ve yayılışındaki rolü belirtiliyor (Ne yazıkki, Bektaşilik tarihinde çok önemli bir yer işgal eden
bu zaviyc hakkında -S. Faroqhi'nin, XVII. yüzyıldaki sosyo-ekonomik durumunu anlatan bir makalesinin dışında herhangi bir monografıyc_hala sahip değiliz). Bektaşiliğin Arnavutluk'ta Anadolu'dakinden farklı olarak sünniliğc;yakın bir nitelik kazandığının tesbiti, -ki halen Dctroit'tcki tckke
de böyledir- kitabın ilginç noktalahndan birini oluşturuyor. Yazann Bck1aşilik'lc diğer Sünni tarikatlar arasında ortak nokta olarak gördüğü Veli Kültü (cultc des saints) nün ise şaşılacak bir şey olmadı­
ğını, çok tabii olarak bütün İsllim tarikatlannın temel özellik ve karaktcristiğini oluşturduğunu burada
belirtclim.
Halveti, Rifai, Sa'di, Kadiri ve Ticani tarikatlan da aynı sisteme göre ele alınmakla beraber,
bunlar üzerinde Bektaşilik kadar detaylı durulmadığı, hatta bunlann hepsine birden aynlan sayfa miktannın, yalnız başına Bcktaşiliğc aynlan sayfa miktannın yansından biraz fazla olduğu dikkati çekiyor. Bunu da herhalde eldeki malzemenin miktanyla açıklamak gerekiyor.
N. Ciayer müteakip bölümde, adı geçen tarikatiann 1912-1967 arası tarihçelerini ele almakta,
bunu a) 1912-16 arası (Balkan Harbi başlangıcından bağımsızlığa kadar) devre, b) Bağımsızlık devresi (1916-1935), c) İtalyan işgali ve IL Dünya Harbi sırası devre, d) Komünizm devresi ve tarikatiann
sonu olmak üzere dört ana dönemde aniatmaktadır. Aynca Komünizm'in tarikatlan resmen ya~akla­
masıyla birlikte Arnavutluk dışında varlıklannı sürdünncyc başlayan tarikat çevrelerine de (mesela
Amerika Bcktaşiliği) ayn bir yer aynlmıştır. Bu bölümde aynca sözü edilen tarikatiann her birinin,
halka danışmanlık etmek, misafir ağırlama ve dayanışma, eğitim vb. sosyal fonksiyonlan, ekonomik
faaliyetleri de incelenmiş olup epeyce faydalı bilgiler sunulmaktadır.
Bizcc eserin asıl orijinal taraflanndan biri, repcrtuar bölümünde (ss. 247-439) scrgilcnmcktcdir. Bu bölümün hemen tamamı Bcktaşiliğc ayrılmıştır. Yazar burada, bilgisayara yüklcdiği Arnavutluk'taki bütün Bektaşi tckkcleri hakkındaki bilgilerden elde ettiği verileri birleştirerek her tckkc hakkında, bulunduğu yer, kurucusu, kurulduğu tarih, ihtiva ettiği türbe, bağlı olduğu merkez tckkc, dini
durumu, şeyh ve derviş olarak personel sayısı, çeşitli b~şka bilgiler ve nihayet tckkcdcn bahseden literatürden oluşan bir tablo meydana getirerek çok faydalı bir envanter düzenlemiştir. Bu repcrtuarda
toplam olarak Arnavutluk'taki 99 Bektaşi tckkcsi yer almaktadır.
Kitap hakkındaki gözlcmlcrimizi sona crdinncdcn önce, dikkatimizi çeken bir kaç noktayı belirtmek gerektiğine inandığımızı da burada dile gctinnck istiyoruz. Bizcc kitapta, Arnavutluğun Osmanlı fethiyle birlikte başlayan İslamiaşma tarihine kısa ve özlü, sentetik bir giriş bölümünün yer alması; buna ek olarak, incelenen tarikatlann, tarihi alt yapılannı kavramak bakımından da okuyucu
çok yardımcı olacağına şüphe bulunmayan, Osmanlı dönemindeki durumlannı özetleyen kısa bir tarihçenin verilmesi eserc daha bir bütünlük ve doyuruculuk kazandıracaktı. Ama bu nedense ihmal
edilmiş görünüyor. Ayrıca, 505 sayfalık oldukça hacim! i bu çok faydalı ve uzun bir emek ürünü kitabın kullanılmasında hiç şüphesiz büyük kolaylık sağlayacak bir genel indeksili bulunmaması da okuyucuyu zor durumda bırakıyor.
Kısaca söylemek gerekirse, belirttiğimiz bu küçük eksikliklerine rağmen N. Ciayer'in bu kitabının, önemli bir boşluğu daldurarak XX. yüzyıl Balkanlar'ında İsllim meselesiyle uğraşan bilim
adamlan için çok iyi bir başvuru kaynağı teşkil ettiğini; aynca bu çerçevede adı geçen tarikatlann ve
özellikle Bektaşilik tarikatının tarihçesine önemli bir katkı meydana getirdiğini vurgulamalıyız. Kitabın bir diğer özelliği de okuyucunun bu kitabı gördükten sonra, bu tür araştırmalarda bilgisayardan
yararlanmanın ortaya koyduğu avantajiann neler olabileceğini bizzat kendi gözüyle görmesine imkan
tanımış olmasıdır.
Ahmet Yaşar OCAK