Zafer Toprak, Türkiye`de Ekonomi ve Toplum (1908

Zafer Toprak, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) İttihat-Terakki ve
Devletçilik, İstanbul; Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. "Giriş".
Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) İttihat-Terakki ve Devletçilik
II. Meşrutiyet yıllarında ulusal kaygılarla gündeme gelen "milli iktisat" savaş
koşullarında "devlet iktisadiyatı" diye bilinen uygulamayı gündeme getirir. Savaşın
finansmanı enflasyonist gelişmelere ortam hazırlar. Seferber orduya öncelik
tanınması temel besin maddelerinde darlığa neden olur. Şehremaneti, İttihat ve
Terakki, Ordu değişik dönemlerde iaşe politikasını üstlenir. Gelir dağılımı giderek
bozulur. Osmanlı'nın belkemiğini oluşturan asker ve memur kesimi yoksullaşır.
Spekülatif girişimler sonucu harp zenginleri türer. Osmanlı'nın geleneksel
dengeleri alt üst olur. Cihan Harbi yıllarında Osmanlı düzenini çökerten cephedeki
gelişmelerden çok, cephe gerisinde savaş ekonomisinin neden olduğu yapı
değişikliğidir.
İttihat ve Terakki'nin on yıllık iktidarı iki evreden oluştu. 1913'e kadar çoğulcu
diyebileceğimiz bir parlamenter dönemde İttihat ve Terakki geri planda kaldı.
Kabineleri denetledi; zaman zaman kabineye nazır soktu; beğenmediği kabineyi
düşürdü. Sait Paşa'nın istifasından sonra kısa bir süre muhalefette kalan İttihat ve
Terakki, edindiği deneyimler ışığında Babıali Baskını'nı düzendi ve fiilen iktidar
olarak çoğulculuğa son verdi. Bundan böyle Osmanlı Devleti İttihatçılardan
soruldu. Kısa sürede muhalefet sindirildi; kimi kez Balkanlardan esinlenilen
komitacı yöntemlerle tasfiye edildi. İkinci evreyi oluşturan 1913-1918 İttihatçıların
bilfiil iktidarda oldukları Sait Halim Paşa ve Talat Paşa kabineleri dönemiydi. Sait
Halim Paşa Cemiyet'te "reis-i umumi" yani genel başkan, Talat Paşa "reis-i sani"
yani ikinci başkandı.
İttihat ve Terakki 1908-1918 arası dokuz kongre topladı. II. Meşrutiyet'in
beklenmedik gelişmeleri kongrelerin gündemlerini sürekli kabarık tuttu. Balkan
Harbi'ne değin kongre mahalli Selanik'ti. Selanik kaybedildikten sonra kongreler
İstanbul'da toplandı. İttihat ve Terakki'nin örgüt yapısı ve ideolojik yönelimleri
1
açısından iki kongre öne çıktı. 1913 Kongresi'yle yarı gizli, komitacı bir
cemiyetten, Batı siyasal yaşamına özgü bir partiye dönüşüm başladı. Yeni program
ve nizamnamenin ilk maddesinde bu açıkça belirtildi. Bundan böyle Osmanlı İttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin yerini İttihat ve Terakki Fırkası aldı. Fırka sözcüğü 1913
öncesi Cemiyet'e üye mebusların Meclis'te oluşturdukları grup anlamına geliyordu.
1913 Kongresi'yle bu ikilik ortadan kaldırıldı ve İttihat ve Terakki'nin bir "fırka-i
siyasiyye" olduğu vurgulandı. 1916 Kongresi'nde bazı değişikliklerle siyasal parti
yapısı pekiştirildi; genel merkezin görev ve yetkilerine açıklık kazandırıldı.
1916 Kongresi İttihat ve Terakki'nin ideolojisinde önemli dönüşümlerin izlendiği;
siyasal programının bu ideoloji doğrultusunda ayrıntılandırıldığı bir kongreydi.
Avusturya-Macaristan'ın Bosna-Hersek'i ilhakı, Bulgaristan'ın bağımsızlığı,
Trablusgarp, Balkan Harpleri ve Cihan Harbi İttihatçıları ideolojik arayışa sevk etti.
1908'de, Hürriyet'in İlanı ile başlayan Osmanlıcı, "ittihad-ı anasır"dan, ya da
bugünkü deyişle "unsurların birliği"nden yana "Osmanlı milleti" giderek gücünü
yitirdi; yerini Müslüman ve Türk unsuru vurgulayan milliyetçilik aldı. Bu arada
siyasal programda yapılan değişikliklerle hukuk, adalet ve eğitim alanlarında köklü
dönüşümler gündeme geldi. Şer'i mahkemelerin Adliye Nezareti'ne, evkaf
mekteplerinin Maarif Nezareti'ne devri teklif edilerek laiklik alanında önemli
adımlar atıldı.
Savaş devletçiliği açısından önemli olan 1916 Kongresi'ydi. İktisadi sorunlar ve
izlenen "milli iktisat" politikası ile sosyal devlet Kongre'nin diğer gündem
maddelerini oluştu. İstanbul'un iaşesi, milli şirketler, yeni demiryolları, demiryolu,
liman, dok millileştirmeleri, para reformu, sanayileşme, teknik eğitim, iktisadiyyat
meclisi, madencilik, tarım-ormancılık alanlarında hükümetin icraatı açıklandı.
Kongreye sunulan Merkez-i Umumi raporunda Osmanlı Devleti'ni Cihan Harbi'ne
girmeye zorlayan koşullar uluslararası güç dengeleri ışığında değerlendirildi.
İttihatçılara göre Osmanlı Devleti sözde bağımsızdı; kapitülasyonlar vb. engellerle
vesayet altında tutulmaktaydı. Bu "vesayet-i düveliyye"den kurtuluş özlemi savaşa
girişin temel nedeniydi. Diğer bir deyişle Cihan Harbi, İttihat ve Terakki için bir
"kurtuluş savaşı"ydı.
İttihat ve Terakki savaşla birlikte ulusal kimlik alanında önemli bir yol kat etti.
Kapitülasyonlar tek taraflı olarak kaldırıldı. Yabancı anonim şirketler ve sigorta
şirketlerinin ayrıcalıklı konumlarına son verildi. Bundan böyle tüm bu şirketler
Osmanlı mevzuatına tabi tutulacaktı. Esas faaliyeti Osmanlı topraklarında olan
şirketlerin Osmanlı uyruğuna geçmeleri istendi. Osmanlı vatandaşlarının mağdur
olmalarının önlenmesi amacıyla sigorta şirketlerinin teminat akçesi yatırmaları şartı
kondu. Türkçe, ticari işlemlerde zorunlu kılındı. Meslek okulları ve gece dersleri
açılarak, yabancıların ve gayrimüslimlerin tekelinde olan ve beceri gerektiren iş
kolları Müslüman Osmanlılara açıldı. Kapitülasyonların kaldırılışı ertesi, ad
valorem tarifeler bir kenara bırakılarak, spesifik tarifeler yürürlüğü kondu. İhracat
Heyeti aracılığıyla dış ticareti devlet doğrudan üstlendi. Osmanlı parasının dış
değerini korumak amacıyla kambiyo işlemleri Kambiyo Muamelatı Merkez
Komisyonu'nun denetimine verildi. İttihat ve Terakki'nin önayak oluşuyla taşrada
kurulan "milli" bankalarla Anadolu Müslüman eşrafının birikime gitmesi sağlandı.
Yerel kredi kurumlarına gerek maddi, gerek manevi her türlü kolaylık sağlandı.
Osmanlı para ve kredi politikası yabancı bankaların denetiminden kurtarıldı.
Giderek pazar ekonomisine açılan Batı Anadolu'da etkinleşen yerel kredi
kurumları, piyasa için üretimde bulunan Osmanlı üreticisine kredi olanakları
sağladı; üreticiyi yoksullaştıran alivre satışları sınırladı; çiftçinin malını
sendikalaşan alıcı firmalar karşısında yok pahasına elinden çıkarmasını önledi.
Yerel kredi kurumları yanı sıra, özellikle Ege yöresinde, eşraf, yerel tüccar, çiftçi,
satış ve kredi kooperatiflerinde bir ayaya geldi. İttihat ve Terakki'nin yerel
örgütleri, sendikalaşarak piyasayı denetleyen yabancı şirket ve gayrimüslim büyük
tüccara karşı Müslüman üretici ve tüccarı kooperatif ya da anonim şirket çatısı
altında birleştirdi.
Cihan Harbi yıllarında Osmanlı düzenini çökerten cephedeki gelişmelerden çok,
cephe gerisinde savaş ekonomisinin neden olduğu yapı değişikliğiydi. 1914-1918
döneminde Osmanlı ekonomisi ilk kez topyekun savaş olgusuyla karşı karşıya
geldi. Dış ekonomik bağlantılar kesildi; ülke kendi olanaklarıyla yetinmek zorunda
kaldı. Tüm ülke kaynakları seferber edildi; bu arada savaş ekonomisi Anadolu'yu
kent pazarlarına açtı. Seferberlikle birlikte ordu yoğun bir talep doğurdu. İktisadi
yaşam giderek devletin denetimine girdi. Satın alma yanı sıra, zaman zaman el
koyma yöntemleriyle ordunun ihtiyacı karşılandı. Mal ve hizmetlerin önemli bir
kısmı savaş gereklerine ayrıldı; cephe gerisinde halkın yaşam düzeyi sürekli düştü.
1914'e kadar Osmanlı yönetimi her türlü fiyat artış eğilimini "iktisat dışı"
yöntemlerle bastırmayı başarmıştı. Bu nedenle ciddi bir enflasyon sorunuyla
karşılaşmamıştı. Durağan bir iktisadi yapıya sahip Osmanlı Devleti'nin geleneksel
gelir bölüşümü, düşük nüfus yoğunluğu ve nüfus artış hızı enflasyonist gelişmeleri
olanaksız kılıyordu. Öte yandan, kredi mekanizmasının yeterince gelişmemiş
olması ve para benzeri araçların dolaşımda sınırlı etkinliği Babıali'nin değerli
maden esası üzerine kurulu para sistemini enflasyonist gelişmelere kapalı tutmuştu.
Böylece iktisadi yapının durağanlığı Osmanlı toplum düzeninin güvencesini
oluşturmuştu. Oysa savaşla birlikte durum değişmişti. Olağanüstü savaş giderleri
maden parayla karşılanamıyordu. Bu nedenle dolaşıma sınırsız emisyon olanağı
sağlayan kağıt para sürülüyordu. Mal ve hizmet arzındaki düşüşe karşılık emisyon
3
hacminin genişlemesi ve efektif talebin artması kıtlığın daha da artmasına neden
olmuştu. Öte yandan savaş psikolojisi nedeniyle mal ve hizmet arzının giderek
daralacağı ve fiyat artışlarının sürekli olacağı beklentisi ülkeyi hızlanan bir
enflasyon sürecine sokuyordu. Piyasanın işlerliğini yitirmesi fiyatlar üzerinde
olumsuz etkisini göstermekte gecikmedi. Fiyatlardaki artış talebi sınırlayacak yerde
daha da körükledi. Sınırlı mal ve hizmet arzı, alım gücündeki genişleme, ileride
fiyatların daha yükseleceği ve mal bulunmayacağı kaygısı alıcıların likiditelerini
mala dönüştürmelerine neden oldu. Psikolojik etmenler fiyat artış hızını
belirlemeye başladı.
Tüm bu olumsuz gelişmelere karşın İttihatçı yönetim enflasyonu dizleme uğraşını
sürdürdü. Narhtan karneye değişik yöntemler uyguladı. Cemiyet'i iaşe işinde
seferber etti. Ordu'yu devreye soktu. İlk kez propaganda girişiminde bulundu:
Ulusal kimliği vurgulayarak piyasaya çeki düzen vermeye çalıştı. Savaşın son yılı
gerçekleştirilen iç borçlanma bu alanda verilmiş bir sınavdı.
Osmanlı 19. yüzyılın ortalarından itibaren dış borç almaya başlamıştı. Zaman
zaman avans niteliğinde kısa vadeli iç borçlanmaya gidilmişse de, kaynağını Galata
bankerleri oluşturmuştu. O dönemde halkın devlet tahvili ya da bonosu alması
düşünülemezdi. Geniş halk kitlesinin tasarrufuna başvurarak orta ya da uzun vadeli
iç borçlanma ilk kez savaş yıllarında denendi. "Dahili istikraz" diye bilinen
Osmanlı Devleti'nin ilk iç borçlanması aslında bir Alman önerisiydi. Osmanlı
yönetimi halka borçlanma girişiminin fiyaskoyla sonuçlanmasından çekindi. Savaş
döneminde mali bir yenilginin iç ve dış kamuoyunda doğuracağı kaygı ve
güvensizlik İttihatçıları uzun süre böyle bir girişimden alıkoydu. Ancak, savaş
yıllarında Osmanlı'nın özveri duyguları sürekli işlendi. Düşmana karşı savaşta
maddi, manevi her türlü olanağın seferber edilmesi kaçınılmaz addedildi. Geniş bir
kampanya açıldı. Şarkılar bestelendi; marşlar yazıldı; tütün ve sigara kağıdı
paketlerine etiketler kondu; filimler çevrilerek sinemalarda gösterildi. Tüm bu
girişimler sonucunda iç borçlanma başarıyla sonuçlandı. Osmanlı maliyesi ilk kez
halkıyla barıştı; bütünleşti. Ulusal duygularla halk seferber edildi. İç borçlanma
ülkedeki spekülatif girişimleri bir ölçüde sınırladı. Tedavüldeki para hacmini
daraltarak kağıt paranın değer kaybını sınırladı. Kısmen enflasyonist gelişmeleri
dizginledi.
Savaş devletçiliği ana hatlarıyla para ve kredi kurumları üzerine kuruldu. Osmanlı
ilk kez parasal sorunların toplumsal dengelerle bu denli ilintili olduğunu gördü.
Zaman zaman Osmanlı yönetimi para sıkıntısı çekti; kimi kez iflas eşiğine geldi.
Ancak, toplumsal yapıyı zorlamaksızın sorunun üstesinden geldi. Oysa bu kez
durum farklıydı. Yüzde 300'e varan yıllık fiyat artışı karşısında Osmanlı yönetimi
çaresiz kaldı. Toplumsal düzen alt üst oldu; geleneksel yapı çözüldü. Osmanlı'yı
çökerten cepheden çok iç piyasa ve fiyat hareketleriydi. Cihan Harbi, tüm savaşan
ülkelerde olduğu gibi Osmanlı'da da devlete yeni görevler yükledi. Önceleri devlet
dışı, vakıf ve benzeri kurumlarla dengelenmeye çalışılan toplumsal düzen, bu kez
bilfiil devleti devreye soktu. Devletin sosyal işlevi gündeme geldi; halkın iaşesi
yönetimin temel sorunu oldu. Devletçilik, ya da o günkü deyişle "devlet
iktisadiyatı" benimsendi. Aynı yıllarda Darülfünun'a çağrılan Alman profesörler
klasik iktisattan farklı "sosyal iktisat"ı gündeme getirdiler. Türkiye'de çağdaş
anlamda devletçilik Cihan Harbi ile birlikte başladı ve 30'lı yıllarda doruğuna
ulaştı.
Cihan Harbi bir bakıma 20. yüzyıla taşan 19. yüzyılın sonuydu. Almanya,
Avusturya-Macaristan, Rusya ve Osmanlı, toplam dört imparatorluk bu savaşla son
buldu. Savaş sonrası yeni bir dünya kuruldu. II. Meşrutiyet'i Milli Mücadele
noktaladı. Cumhuriyet Türkiyesi büyük ölçüde Osmanlı mirasını devraldı. Milli
Mücadele kadroları Cihan Harbi yıllarında şekillendi. İki savaş arası Türkiyesi'ni
Cihan Harbi'nin neden olduğu çöküntü belirledi. II. Meşrutiyet yıllarında İttihatçı
çevrede geliştirilen milliyetçilik, halkçılık ve devletçilik Cumhuriyet
hükümetlerinin ve Halk Fırkası'nın benimseyeceği temel ilkeleri oluşturdu.
__________________________________
5