Cehalet Özrü Meselesine Doğru Yaklaşım

Cehalet Özrü Meselesine Doğru Yaklaşım
Ebu Hamza el-Afgani
tıkla
”De ki: Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah'ı birleyen İbrahim'in dinine
iletti. O, Allah'a ortak koşanlardan değildi.”
(En'am suresi 161)
Allah-u Teala buyuruyor:
ُ ُ
‫ا‬
ََ
َ
‫َولقد َب َعثنا ِف كل أ َّمة َّر ُسول‬
“Andolsun biz, her ümmete bir rasul gönderdik.” (Nahl suresi 36)
Günümüzde bu ayet ile ilgili şöyle bir iddia dile getirilmektedir: ‘Peygamberin mesajı insanların tamamına mutlaka ulaşmıştır.’
Bahsettikleri konu Cehalet özrü meselesi, yani cehaletin bir özür olup
olmama konusudur. Ancak bu hususun dikkatlice incelenmesi gerekir.
Öyle ki, bundan önce kitaplarımız ve sesli derslerimizde de bahsettiğimiz
üzere, bir müsriğin müslüman sayılması sözkonusu dahi olamaz. Yani
büyük şirki işleyen ve Allah’ın yanında başka birşeye ibadet eden bir
kimse, bu haliyle kesinlikle müslüman ismi alamaz.
Fakat bunun ötesinde başka bir mesele daha var. Şöyle ki; bu kimsenin bir
müşrik olduğunu bilmekteyiz, ancak bu kimse Allah indinde mazur olabilir
mi yoksa işlediği şirkten ötürü (ahirette) hemen azaplandırılır mı?
Bildiğiniz üzere, bu hususu başka bir kitapta açıkladım ve (açıklamasını
yaptığımız) bu kitapta da ona işaret ettim.
Bilinmelidir ki, azap görme hususu farklı bir meseledir ve müşrik olarak
isimlendirme mevzusundan tamamen ayrı ele alınmalıdır. Esasen (‫العذر‬
‫‘ )بالجهل‬Cehalet özrü‘ olarak isimlendirilmesi gereken, azap hususunda
mazur olma meselesidir.
Günümüzün insanı aşağıdaki iki meseleyi birbirine karıştırmaktadırlar:
2
Birincisi: Bizim önceden beri bahsettiğimiz
‫)حقيقة ر‬
(‫ )حقيقة اإلسالم‬ve (‫الشك‬
‘İslam’ın ve şirkin hakiki içerikleri‘ meselesidir.
Yani ‘müslüman‘ kime denir, ‘müşrik‘ kime denir ve ikisinin arasındaki fark
nedir. Şirk-i ekber ve İslam; bu ikisi birbiri içine asla girmez ve karışmaz.
Bu, birinci meseledir ve apaçıktır, sarihtir.
İkincisi: Bir kimsenin müşrik olduğunu ve bu haliyle müslüman ismi alamayacağını biliyoruz. (İslediği şirkten ötürü) onun hakikat itibariyle de bir
müslüman olmadığını biliyoruz. Bütün bunları bildikten sonra şöyle bir
soru ortaya çıkıyor:
Müşrik olarak ölmüş olan bu kimse, kıyamet gününde Allah’ın yanında bir
özüre sahip olabilir mi?
İşte bu (birincisinden) ayrı olan bir meseledir ve (şirk-i ekber hususunda)
‘cehalet özrü‘ olarak adlandırılan husus bu (ikinci) meseledir, birinci
mesele değildir! Ancak bugünün insanlarına baktığınızda, neredeyse hepsinin bu iki meseleyi karıştırdıklarını görürsünüz. Ne yazık ki bu iki
meselenin birbirine karıştırılmadığı tek bir (güncel) kitap bulamazsınız.
O yüzden sıklıkla şöyle cümleler kurulur: “Büyük şirkte cehalet mazeret
değildir!“ veya “Tevhid’de cehalet mazeret değildir.“
Ancak bu ifadeler doğru değildir. Zira işin esasına bakılırsa, ‘mazeret’ten
kastolunan, bir kimsenin müşrik olduğu halde (muteber bir özürden
ötürü) kıyamet gününde mazur sayılmasıdır.
İmam Ahmed’in Musned’inde geçip Esved bin Seri’ ve Ebu Hureyre’den
(ra) rivayet edilen hadisi biliyoruz.1 Öyle insanlar vardır ki, bunlar kıyamet
gününde imtihan olunacaktır.
3
1
Bu mevzuda gelen hadislerin sıhhati ile ilgili İmam İbnu’l-Kayyim el-Cevziyye (rahimehullah) Ahkamu
Ehli’z-Zimme adlı eserinin ikinci cildi ve 650. sayfasında şu tespiti kaleme almaktadır:
Bu insanlardan biri (hesaba çekilirken) iki peygamberin arasındaki bir dönem olan Fetret döneminde yaşadığını söyleyecektir. Bu kimse Tevhid
mesajını duymamıştır ve bir peygamberin İslam mesajı kendisine
ulaşmamıştır.
Böyle bir kimse Ehl-i Sünnet ve’l-cemaat alimlerinin büyük çoğunluğuna
göre mazurdur. Yani kıyamet gününde direkt cehenneme atılmayacak ve
bundan önce imtihana tabi tutulacaktır.
Bu tür insanlar kıyamet gününde çocuklar ve zihinsel özürlüler gibi İslam
mesajını anlayamamış kimseler gibi muamele görecektir, zira onların
imtihanı dünyada gerçekleşmemiştir.
O halde meselenin aslına bakılırsa şöyle dememiz gerekmektedir:
“Müşrikler cehaletten dolayı mazeretli olabilirler“.
Ehl-i Sünnet ve’l-cemaatte hakim olan görüş budur ve İbn Teymiyye ile
İbnu’l-Kayyim (rahimehumallah) ve daha birçok alimin görüşü de bu
yöndedir.
Bu sebeple, meselenin özüne baktığımızda “Müsriğin, cehaleti ile mazeretli olması mümkündür“ dememiz gerekmektedir. Ancak bu sözün anlamı nedir?
4
“Birincisi: Bu konuyu ele alan hadisler çoktur ve bazısı bazısını güçlendirecek şekilde birbirini desteklemektedir. Hadis hafızları bunların bir kısmını sahih olarak görmüşlerdir. Örneğin Beyhaki, Abdulhak ve
başkaları Esved b. Seri’nin rivayet ettiği hadisi sahih olarak görmüşlerdir. Ebu Hureyre’nin rivayet ettiği hadise gelince, onun isnadı sahih ve muttasıldır (senedinde kopukluk yoktur) [...]
İkincisi: Bu hadis hakkında söylenebileceklerin en nihaisi, onun mevkuf olmak üzere sahabi sözü
olduğudur. Fakat hiçbir sahabi böyle bir şeyi kendi aklı ve içtihadı ile söylemez. O halde bu mevzunun
tevkife (şeriatın bildirmesine ve vahye) dayandığı ve (sahabe) reyine/görüşüne dayanmadığı kesinleşmektedir.
Üçüncüsü: Bu hadislerin biri diğerini güçlendirmektedir, rivayet yolları çoğalmıştır ve çeşitli kaynakları
bulunmaktadır. Nitekim Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’e izafe edilmelerinin batıl olduğunu ve
onun böyle birşeyi söylememiş olduğunu (ileri sürmek) gayet tutarsız olacaktır. İslam’ın imamları bu
hadisleri rivayet edip yazmışlar ve onlara itiraz etmemişlerdir.” (mütercim)
Onun anlamı, bu kimsenin2 kıyamet gününde imtihan edileceği ve asıl
imtihana orada tabi tutulacağıdır. Bu imtihanın sonucunda müslüman olursa cennete girecek, müşrik olarak kalırsa cehenneme girecektir.
Bu husus daha önce zikrettiğimiz ayet (Nahl 36) ile bağlantılıdır. Ayetten
hareketle Ehl-i Sünnet ve’l-cemaat alimlerinden bazısı, örneğin İbn Abdilberr (rahimehullah), farklı bir görüşü savunur ve şöyle derler:
‘Mazeret sahibi olabilecek insanlar yoktur, çünkü mesaj herkese
ulaşmıştır.‘ Bu söz, ikinci meselemiz olan ‘müsriğin azap görmesi‘ ile ilgili
Ehl-i sünnet ve’l-cemaat’in kabul ettiği ikinci görüştür.
İbn Abdilberr gibi alimler, bahsettiğimiz ayeti getirip derler ki:
‘Allah-u Teala her topluma bir rasul göndermiştir. Öyleyse onlara hüccet
kaimdir / delil kendilerine ulaşmıştır.’ Bu anlamda ‘hüccetin kaim olması‘
kişiye kendisini mükellef/sorumlu kılan delilin ulaşmış olması anlamına
gelmektedir.
Bu mevzuda kendilerinden bahsedilen insanlar, kendilerine hüccetin yani
Peygamberlerin risalet hüccetinin hiçbir zaman ulaşmadığı kimselerdir.
(İkinci görüşü kabul eden) bu alimler itiraz edip, risalet hüccetinin insanların tamamına ulaşmış olduğunu belirtirler ve bahsettiğimiz ayet (Nahl
36) ile birlikte başka delilleri getirirler. Derler ki: ‘Her ümmete bir rasul
gönderilmiştir. O halde insanların hepsi sorumludur ve -cahil müşrik- diye
birşey yoktur.’ Tevhid mesajından yana cahil olan bir insan yoktur, derler.
Ancak mesele dikkatlice incelendiğinde bu ayeti delil olarak getirmelerine
itiraz edilebilir. Zira Allah-u Teala’nın “biz, her ümmete bir rasul gönderdik” buyuruğu, rasulün mesajının ümmetin her bir ferdine mutlaka
ulaştığı anlamına gelmemektedir. Örneğin; Muhammed (sallallahu aleyhi
ve sellem) insanların tamamına gönderilmiştir. Ancak bu, gönderildiği
günden bugüne kadar her bir insanın onun mesajını duyduğu anlamına
2
Kendisine hüccetin ulaşmadığı ve hidayeti bulmaya çalıştığı halde ilim edinme imkanına sahip olmayan müşrikten bahsedilmektedir (mütercim)
5
gelmemektedir. Bu anlamda Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)’in
gönderildiği dönemde bir adada yaşamış olup, Tevhid mesajının kendilerine ulaşmadığı insanlar varolmuş olabilir. Aynı olay bundan yüzlerce sene
sonra da vuku bulmuş olabilir.
Bu ayeti kullanarak, cahil müşriklerin varlığını iptal edenlere bunlar söylenebilir. Onların bu delillendirme yolunun, ilk bakışta gözüktüğü kadar
güçlü olmadığı böylece ortaya çıkmış olur.
6