TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

ei-MUKNi'
Ebu Ya'la el-Ferra bu alanda eser veren
ilk müelliflerdendir. Ebu Amr ed-Dan!'nin tam adı el-Mul}ni' n ma'riieti mersumi meşd]J.ifi ehli'l - emşdr olan çalış­
masıyla bu konu zirveye ulaşmıştır. Müellif, el-Mul}ni'de resm-i hatla ilgili daha geniş bir çalışması olduğundan söz ediyorsa da (s 30) bu eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed elHarraz'ın da Danl'nin el-Mul}ni' adlı iki
eseri bulunduğunu söylediği belirtilmiştir
(Ganim KaddOrl ei-Hamed, s. 174).
Dan! eserin mukaddimesinde Medine.
Mekke. Küfe, Basra, Şam ve Irak'ın diğer
şehirlerindeki ilk mushaflarla Hz. Osman'ın
"imam" diye adlandırılan özel mushafı ve
bu mushaftan istinsah edilerek Küfe, Basra ve Şam'a gönderilen nüshalarla ilgili
olarak hocalarından dinlediği rivayetlere
bu çalışmasında yer vereceğini söylemiş,
ezberlenmesi kolay olsun diye açıklamala­
ra girmeyeceğini ifade etmiştir. Müellif
konuları yirmi bir bölümde (bab) ele almış. bazı bölümleri alt başlıklara (fasıl) ayı­
rarak incelemiş, rivayete dayalı pek çok bilgi yanında Gazi b. Kays'ın Kitdbü Hicd'i'ssünne adlı eserinden de yararlanmıştır. İlk
bölümde Kur'an-ı Kerim'in cem'i, mushaf
haline getirilişi. kaç nüsha olarak çoğaltıl­
dığı ve nerelere gönderildiği gibi konulara yer verilmiş. daha sonraki bölümlerde
sırasıyla ihtisar için elif, ya ve "vav"ın hazfedilmesiyle yazılan kelimeler (1~!, ~l-o
..Lı~, ' .d!.:~ yerine ..Lı~,' u!.:~'~!'~
gibi), bir- manaya delalet etmek üzere
elif ilave edilerek yazılanlar (Ahzab sOresindeki [33110, 66, 67] ~~, J,_..;ıı, u~l
kelimelerinin ~~ , ;ı,_..;ıı, u~ı şeklinde
yazılması gibi), fazla olarak veya bir manaya işaret için ya harfi eklenenler (.:..ı.. u!Si
yerine .:..ı.. <J!.LSi gibi), ihtisar olsun diye iki
"ya"dan birinin hazfedildiği kelimeler (~ı
yerine ~ ~ gibi), hemze yerine ya ile yazı­
lanlar ( ~ i yerine ~ i gibi), vav ilave edil erekyazılan kelimeler ( ~J,t..., .), i , ~,ı
gibi), hemze sebebiyle vav ile yazılanlar
(1~, <J!...;,ııı§.:i gibi), hemzenin yazılışıyla
ilgili kurallar, elif yerine ya ile yazılan kelimeler (~;ı., .;,;.ıı ~;..Jı gibi), vav yerine ya ile yazılanlar (.J"..i ı.. , ~ı, ~~
gibi), iki "lam"dan birinin hazfedilmesiyle yazılanlar (._.,.,1, ı,S..>JI gibi), tek lafız gibi
okunduğu hafde aslına uygun olarak ayrı
yazılanlar (Lo~ , ı.. .;rı gibi), kelimenin müennes olduğu-nu gösteren "ha"ların açık ta
ile yazıldığı kelimeler (• .:r-ı,;ıı ~ , ..ı.ıı ~
..ı.ıı.::,....o.;..J gibi), ilk mushafların hepsinde
Kur'an- ı Kerim 'in başından sonuna kadar
aynı imla ile yazılan kelimeler, ilk mushaf-
,
,
lar arasında hazif ve ispat konusunda farklı yazılanlar. lraklılar'a ait mushaflarda aynı imla ile yazılan kelimeler, Hz. Osman'a
ait nüshadan istinsah edilen Hicaz, Irak ve
Şam mushafları arasında mevcut farklılık­
lar sürelerine işaret edilerek belirtilmiş .
son olarak Hz. Osman'ın çeşitli merkezlere gönderdiği mushaflar arasındaki farklılıkların sebepleri açıklanmıştır.
sürdürülen mushaf nüshalarının
imlasının belirlenmesinde İbn Ebu Davüd'un Kitô.bü 'l-Meşô.]J.if'i ile birlikte esas
alınan iki kaynaktan biri olan el-Mul}ni'de müellifin kadim bazı mushaflar için
"gördüm. buldum, inceledim" gibi ifadeler
kullanması (mesela bk. s. 25 , 53 , 54 , 55,
56, 63, 65) eserin önemini arttırmaktadır.
Daha sonra telif edilen konuyla ilgili hemen bütün çalışmaların değişmez kaynağı olan el-Mul}ni', Kasım b. Flrruh eş-Şa­
tıbl tarafından 'Al}iletü etrdbi'l-l}aşd'id
ii esne'l-mal}iişıd adıyla manzum hale
getirilmiş . bu kaslde-i raiyyesinde Şatıbl,
Danl'nin eserine altı kelimenin imlasıyla ilgili bilgi eklemiştir. Çeşitli baskıları yapılan
(Kahire 1282, 1329; Mecmu'a If Jwa'at içinde, Kahire 1302, 1308) ve Hüseyin Rizevi
tarafından Akiletü etrdbi'l-kasdid ii esne'l-makiisıd Tercümesi adıyla Türkçe'ye çevrilen (İÜ Ktp. , TY, nr. 5868) eser üzerine birçok şerh yazılmıştır. 1. Alemüddin
es-Sehavl, Kitdbü '1- Ve sil e il d keşii'l­
'Al}ile (nşr. Muhammed el-idrlsl, Riyad
1424/ 2003) . Eseri ayrıca Tallal Ahmed All
Din, Medine el-Camiatü'l-İslamiyye'de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır
( 1415/ 1994 ı z. Ebu Bekir b. Abdülganl elLeblb, ed - Dürretü'ş-şal}ile n şer]J.i ebydti'l-'Al}ile . Ra bat Muhammed el-Hamis Üniversitesi'nde Abdülali Ayt Za'bül
tarafından yüksek lisans tezi olarak neş­
re hazırlanmıştır (1412/ 1992). 3. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Merdavl elMakdisl. el-Münd ii şer]J.i'l-Kaşid (Şer­
f:ıu 'l-Kaşfdeti'r-Ra'iyye) (Atıf Efendi Ktp. ,
nr. 29; Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi ,
nr. 1255). 4. Burhaneddin ei-Caberl, Cemiletü erbdbi'l-merdşıd ii şer]J.i 'Al}ileti etrdbi'l-l}aşd'id (Süleymaniye Ktp.,
Reşid Efendi , nr. 1255, Kadızade Mehmed ,
nr. 7). Rabat'ta Mustafa el-Bahyavl tarafından tez çalışması olarak neşre hazırlan­
mıştır (1410/ 1990) s. İbnü'l-Kasıh . Tel]J.işü '1-ievd'id ve tal}ribü'l -mütebd'id
'Al}ileti etrdbi'l-l}aşd'id (nşr. Abdülfettah el-Kadi, Kahire 1368/1949, 2004). 6.
Ali el-Karl. el-Hibdtü 's-seniyyeti'l-'aliyye 'ald ebydti'ş-Şdtıbiyye er-Rd'iyye
(Atıf Efendi Ktp., nr. 38) Ümmülkura Üniversitesi'nde Abdurrahman es-Südeys tarafından tez olarak neşre hazırlanmıştır
( 1421/2000) 7. Musa Carullah, Şer]J.u 'Al}ileti etrdbi'l-l}aşô.'id (Kazan 1908).
çısı
Mısır şeyhülkurrası Muhammed Ali Halef el-Hüseynltarafından yazılan ve 1342'den ( 1923-24) itibaren -Hz. Osman'ın mushaflarının imiasma uygunluğu görüşüyle­
Kahire'de ve diğer bazı islam ülkelerinde
basımı
el-Mul}ni' ile ilk defa Fransız şarkiyat­
Silvestre de Sacy ilgilenmiş ve son bölümünü Fransızca'ya çevirmiştir ( "Traite
sur l'orthographe primitive de l'Alcoran by
Abou Amrou Othman ben Said ben Othman Mokri", Noticeset extraits des manuscrits de la Bibliotheque Nationale, VIII
[Paris 1810], s. 290-332). Otto Pretzl. eseri Kitdbü'l-Mul}ni' n resmi meşd]J.iii'l­
emşô.r ma'a Kitô.bi'n-Nal}t adıyla müellifin Kitô.bü'n-Nal}t ve'ş-şekl adlı risalesiyle birlikte yayımlamış (İ s tanbul 1932),
daha sonra da Muhammed Ahmed Dehman el-Mul}ni' ii ma'riieti mersumi meşô.]J.iii ehli'l-emşô.r ma'a Kitô.bi'n-Nal}t
( Dımaşk 1359/ 1940, 1403/1983) ve Muhammed Sadık Kamhavl el-Mul}ni' ii resmi
meşô.]J.iii'l - emşdr ma'a Kitô.bi'n-Nal}t
(Kahire ı 978) ismiyle neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
et-Tenzflü'r-rabbanl bi 'r-resmi'l-'Oşmanl (nşr.
Abdurrahman Muhammed), Kahire 1348, s. 491;
Dani, el-Muk:ni' (nşr. M. Ahmed Dehman), Dı­
maşk 1403/1983; Alemüddin es-Sehavl, Kitabü 'l-Vesfle ila keş[l'l-'Ak:lle ( nşr M. el-idrlsl), Riyad 1424/2003, s . 451, ayrıca bk. neşredenin
girişi, s. 63-65; Brockelmann. GAL, ı, 517, 521522; Suppl., ı, 719, 726-727; Abdüsseıam Ahmed ei-KenCınl. el-Medresetü 'l-~ur'aniyye fi'lMagrib mine'l-fetf:ıi'l-islaml ila ibn 'Atıyye, Rabat 1401/1981, s. 88-92; Ganim KaddCırl el-Hamed. Resmü'l-muşf:ıaf, Bağdad 1402/1982, s.
168 vd.; M. Muhtar Veled Ebbiih. Tarf/Ju'l-k:ıra­
'at fi'l-meşrik: ve'l-magrib, iskenderiye 1422/
2001, s. 282-287.
Ci;:~
ııııııı
TAYYAR ALTlKULAÇ
el-MUKNİ'
( ~ 1)
Hanbeli fakihi
Muvaffak urldin İbn Kuda me'nin
(ö .
L
620/1223)
fıkha
dair e ser i.
_j
Tam adı el-Mul}ni' ii iıi}hi İmô.mi's­
sünne A]J.med b. lfanbel eş-Şeybô.ni
olan eser (1-11, Kah i re ı 322- ı 323; I-lll, 1341/
I 923, 1382/ 1962; 1-IV, 1400/1980; 1-111, Riyad 1400/1980, 1982 ; Katar 1393). Hanbell mezhebinde tercih edilen görüşler doğ­
rultusunda kaleme alınmıştır. İbn Kudame mukaddimede eserin, fıkhl hükümlerin büyük kısmını ihtiva etmesi için delil
ve gerekçelerden arındırılarak yazılmış or-
139
ei-MUKNi'
ta hacimde bir kitap olmakla birlikte yararlı ve ezberleyenler için başkasına ihtiyaç duyurmayacak (mukni') özellikte olduğunu belirtmiştir.
Özlü muhtevası ve güzel tertibiyle müteahhir'in Hanbeli fakihleri tarafından çok
· tutulan el-Mu~ni' daha sonra kaleme alı­
nan kitaplar için temel teşkil etmiş, üzerine birçok şerh ve haşiye yazılmıştır (Keş­
fü'?-?Unün, II, 1809-1810; lzaf:ıu'l-meknün,
II, 548-549). 1. eş-Şer}J-u'l-kebir (nşr. M.
Reş1'd Rıza, I-XII, Kah i re 1341-1 348 ---+ IXIV, Beyrut 1392/1972, el-Mugnf ile birlikte). Müellifin yeğeni Ebü'l-Ferec İbn Kudame'nin bu çalışması el-Mu~ni' üzerine
yapılan ilk şerhtir. eş-Şaii adıyla da anılan
eserde Hıraki'nin el-Mu]]taşar'ına İbn
Kudame'nin yazdığı el-Mugni adlı büyük
şerh esas alınmış, ayrıca onda bulunmayan birtakım mesele ve rivayetler eklenmiştir. Şarih önce el-Mu~ni'in metnini
açıklamış , ardından konuyla ilgili görüşle­
ri zikredip delillerini ayrıntılı biçimde inceledikten sonra kendi tercihini belirtmiştir.
Z. el-Mutli' 'alfı ebvabi'l-Mu~ni' (nşr.
Züheyr eş-Şav1'ş, Beyrut 1401/1981). Ebu
Abdullah Şemseddin Muhammed b.
Ebü'l-Feth el-Ba'l'i'ye ait bu şerhte el-Mu~­
ni'deki kelimelerin sözlük ve terim manaları açıklanmış, bu yönüyle eser İslam hukuku kavramıarına dair bir sözlük niteliği
kazanmıştır. Ahmed b. Hanbel başta olmak üzere kitapta adı geçen şahısların
kısa tercüme-i hallerinin verildiği son kıs­
mına Muhammed Beşir el-Erb'il'i tarafın­
dan hazırlanan "Mu'cemü elfazı'l-fıkhi'l­
Hanbel'i" adlı bir isim ve kavram fihristi
konmuştur. 3. el-Mübdi' ii şer}J-i'l-Mu~­
ni' (nşr. M. Züheyr eş-Şav1'ş, I-X, Beyrut
I 393-ı40l/l 973-1 98ı; nşr. Muhammed
Hasan Muhammed Hasan İsmail, I-VIII.
Beyrut ı4ı8/ı 997). Burhaneddin İbn Müflih'in Hanbeli fıkıh ansiklopedisi mahiyeti n deki bu eseri el-Mu~ni'in en büyük
şerhidir. İbn Müflih, el-Mu~ni'de geçmeyen bazı konuları "fer"', "tenbih", önemli
hikmetleri de "faide" başlığı altında vermiştir. 4. el-İnşaf ii ma'rifeti'r-raci}J- mine'l-]]ilaf 'alfı me~hebi'I-İmami'I-mü­
beccel A}J-med b. ljanbel (nşr. M. Hamid el-Fıkl, I-XII, Kah i re 1374-1378/19551958; Beyrut 1406/1986). Ali b. Süleyman
el-Merdav'i'nin bu şerhinde mezhepte tercih edilen sahih görüşler geniş biçimde
anlatılmış, her meselenin delilleri zikredilmiştir. Merdav'i bu şerhini daha sonra etTen~il:ıu'I-müşbi'
(nşr.
ii
ta}J-riri'l-Mu~ni'
Muhibbüddün el-Hat1'b, Kahire, ts.
[el-Matbaatü's-Selefiyyel; nşr. Muhammed
Hasan Muhammed Hasan İsmail- Ahmed
140
Fer1'd el-Mez1'd'i, Beyrut 1424/2004) ve
Ebü'l-Yümn el-Uleym'i el-İt}J-fıf adıyla kı­
saltmıştır. Hanbeli literatüründe önemli
bir yere sahip olan et-Ten~i}J-u'l-müşbi'
üzerine Haccav'i, lfavaşi't- Ten~i}J- fi'I-fı~h
'alfı me~hebi'l-İmam A}J-med b. lfanbel adıyla bir haşiye yazmış (nşr. Yahya b.
Ahmed b. Yahya el-Cürd1', Kahire 1412/
ı 992; Medine 1416/1995). İbnü'n-Neccar
el-Fütuh'i de el-Mu~ni' ve et-Ten~i]J-u'l­
müşbi''e bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak Müntehe'l-iradat ii cem'i'I-Mu~­
ni' ma'a't-Ten~i}J- ve ziyadat adlı kitabını meydana getirmiş (Buhut1''nin şerhiy­
le birlikte, I-III, Beyrut, ts.; nşr. Abdullah
b. Abdülmuhsin et-Türkl, l-V, Beyrut 1419/
ı 999) ve bunu Me'Cınetü üli'n-nühfı adıy­
la şerhetmiştir (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş, I-IX, Beyrut 1416/1996).
Buhut'i, Müntehe'l-iradat üzerine De~ii'i~u üli'n-nühfı li-şer}J-i'l-Müntehfı
(Şerf:ıu Müntehe'l-iradat) adlı bir şerh ile
(I-lll, Beyrut 1996; I-lll, Beyrut. ts.; Riyad
ı 380/1960;
I-IV, Kahire 1319-1320,
Keşşafü'l-~ına'ın kenarında) İrşadü üli'nnühfı li-DeM'i~i'l-Müntehfı adlı bir haşiye yazmıştır. Mer''i b. Yusuf el-Kerm'i,
Müntehe'I-iradat ile Haccav'i'nin el-İ~­
na' li-talibi'I-intiffı' adlı eserini Giiyetü'Imünteha fi'l-cem' beyne'l-İ~na' ve'lMünteha adıyla bir araya getirmiştir
(nşr. M. Cem1'1 eş-Şatt1'- M . Züheyr eş­
Şav1'ş, ı-m. Dımaşk ı 378) . el-Mu~ni' ile
et-Ten~i]J-u'l-müşbi' arasındaki münasebet ve işaretlerle ilgili olarak Ahmed b.
Abdullah el-Askeri el-Menhec fi'l-cem'
beyne'l-Mu~ni' ve't-Ten~i}J- (tamamlanmamış), Ahmed b. Muhammed b.
Ahmed eş-Şüveyki et-Tavzi}J- fi'l-cem'
beyne'l-Mu~ni' ve't-Ten~i}J- (nşr. Nasır
b. Abdullah b . Abdülaz1'z el-Meyman, I-III.
Mekke ı 4 ı 8/1997) adıyla birer eser yazmıştır. el-Mu~ni'i ayrıca Ebü'l-Mehasin
Yusuf b. Muhammed el-Makdis'i, Ebü'lYümn el-Uleym'i, İbnü'l-Münecca da şer­
hetmiştir ( el-Mu~ni' üzerine yazılan şerh
ve haşiye çalışmaları için bk. Abdullah
Muhammed el-Habeş1', lll, 1832-1837).
Haccav'i eseri Zadü'I-müsta~ni' fi']]tişari'l-Mu~ni' ismiyle kısaltmış (Kahire
1343, 1345-1 379; 6. bs., Mekke 1348; Mul]taşarü 'l-Mu~ni' If {l~hi'l-İmam Af:ımed, nşr.
Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut 1406/
ı 986, İbn Abdülhak el-Bağdad'i'nin ~a­
va'idü'l-uşül ve me'a~ıdü'l-fuşül ve İbn
Hacer el-Askalan1''nin Şerf:ıu Nul]beti'l-fiker adlı kitabıyla bir arada). Hanbeli mezhebinde tercih edilen görüşleri içeren bu
muhtasarı da Buhut'i er-Ravzü'l-mürbi'
bi-şer}J-i Zadi'l-müsta~ni' adıyla şerhet-
miştir ( Dımaşk 1304; Hindistan 1305; Kahire 1324, 1340, 1343, 1345, 1348, 1352,
ı379; Mekke 1348; nşr. Ahmed Muhammed
Şakir- Ali Muhammed Şakir, Kah i re 1954;
nşr. Muhammed Abdurrahman Avad, Beyrut 1405/1985; nşr. Abdurrahman b. N asır
es-Sa'd1'- Abdülkuddfıs Muhammed Nezir, Beyrut 1417/1996). Abdurrahman b .
Muhammed b. Kasım el-Asım! en-Necd'i
bu esere ljaşiyetü'r-Ravzi'I-mürbi' adlı
geniş bir haşiye yazmıştır (nşr. Abdullah
b. Abdurrahman b. Cibr1'n- Sa'd b. Abdurrahman b. Kasım , I-VII, baskı yeri yok,
1416). el-Mu~ni' üzerine Abdurrahman
b. Mahmud b. Ubeydan el-Ba'l'i Zeva'idü'I-Kafi ve'l-Mu]]arrer 'ale 'l-Mu~ni'
( Dımaşk ı 379/ 1959) ve Yusuf b. Muhammed el-Merdav'i Kifayetü'I-müsta~ni' ii
edilleti'l-Mu~ni' (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ayid ez-Zehran1', 1411/1990,
yüksek lisans tezi, I-lll, Mekke, Ümmülkura
Üniversitesi) isimli çalışmaları yapmışlar­
dır. Zadü'I-müsta~ni' Suudi Arabistan'da orta dereceli dini okullarda, er-Ravzü'l-mürbi' ise bazı fakültelerde ders kitabı olarak okutulmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA :
Muvaffakuddin İbn Kudame, e1-Mugnf(nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkl- Abdülfettah M.
el-Hulv), Kahire 1412/1992, neşredenlerin girişi,
I, 5-56; Ebü'I-Ferec İbn Kudame, eş-Şert:ıu 'l-kebir (İbn Kudame, el-Mugni içinde). I, 3-4; Ali b.
Süleyman ei-Merdavl, el-İnşa{ fi ma'rifeti'r-racif:ı
mine'l-l;ilaf(nşr. M. Hamid el-Fıki). Kahire 1374/
1955, ı, 3-19; Haccavı, ijavaşi't-tenk:if:ı (nşr. Yahya b. Ahmed Yahya el-Cürdl). Kahire 1412/1992,
neşredenin girişi, I, 32; Keşfü'?-?Unün, ll, 18091810; Abdülkadir Bedran, el-Medl;al ila me?hebi'l-imam Af:ımed b. Hanbel, Kahire 1342, s.
220-223, 227; izat:ıu'l-meknün, ll, 548-549; Abdülvehhab İbrahim Ebu Süleyman, Kitfıbetü'l-baf:ı­
şi'l-'ilmi, Cidde 1403/1983, s. 371, 372-373, 376379; Abdullah b. Ali es-Sübey'l, ed-Dürrü'l-münaçiçiad fi esma'i kütübi m~hebi'l-imam At:ı­
med (nşr. ömer b. Garame el-Amrl), Beyrut 1416/
1996, s. 114,117,170,172, 174,177,178,181,
182, 189, 229, 231, 270-271, 273, 275, 289290, 292, 294, 296, 299, 307, 309, 316, 323,
327; Ferhat Koca, islam Hukuk Tarihinde Selefi
Söylem, Ankara 2002, s. 84, 103-105,220,229235; Abdullah Muhammed ei-Habeşl, Cami'u'ş­
şürüf:ı ve 'l-f:ıavfişi, Eb0zab11425/2004, lll, 18321837; Kamil CemTI el-Aseü, "Mücirüddin el-"Uleyml el-I:Ianbell: Mü,erri]J.u'l-~uds, naşşün cedfd
<an l).ayatih ve naşşu ceyli kitabihi'l-ünsi'l-celll" , Dirasat, Xll/8, Arnman 1985, s. 118-122;
Mahmud Mazı. "Şey]J.ülislam İbn ~udame elMa~disl", 'Alemü'l-kütüb, XVII/1, Riyad 1416/
1996, s. 39-41.
FERHAT KocA
liJ
MUKRİ
L
(bk. KIRAAT).
_j