PDF ( 112 )

396
ABOCı.KAD!P. ÖZCA.~
lar teşkil edilmiş ve her üç taburuna bir miralay tayini gereken
. Asaklr·i rUs sa·i • Iuhammedlyye» feıi kllğir.e ilk kez, padişo.hın ya·
verl eri nden Firari Ahmed Fevzi Paşa getirilmi ştir ! ". Bilahıre a layların adedi arttıkça, her iki a laydan bir li" a teşkil edl!miş ve ilk
defa. mezk ür Pira ri Ahmed Paşa •.Müşir· i Hassa . ünva nıyl e hassa
askerler ine serasker tayin edilmiştir.
Böylece, II. ,,[ahmud devrin de O smanlı Devletinin muvazzaf as ker leri . Hassa.. ve cMans ure. adi ariyle ikiye ayrılmı ş t t r. Dah a imtiyazlı olan masa efr-.ld ve zabitlerin!n nişinlar' Ma nsü rcdel:ilerden
farkl ıydı. 1250/1834 yı lında . redif> adı yla yedek taburlar kurulmas ından sonra büt ün O smanlı askerlerine cAs akirai Ni.zinıi ye ~ denilmiştir. Bunlard arn Hissa askerleri sadece ıstanbul'da ikamet etmek teydlle r . Mezkür tarihden sonra, "unsUre redüleri gibi Hiasa redlrleri de kurulmuştur. Yalnız, bunların te~ekkillü "bm iiredon biraz
farklıydı . Mese la, Hassa redi! taburlarının to pçu " e mızıka takı m ­
lan, 1426 ~ ili k taburwı dışınd a tu tıılmuştıı >' .
Haasa ve ,,[an sur e birlikleri için iki ayrı eDa r-r ş uray· ı Ask eri>
te 'sis edilm iş, ancak 1843'de bu ik ilik gide ri lerek, m.ssa Dar-ı Şü­
ras, ile "{ansüre Dir·ı Şü rası birleştirilm işti r. Hassa ve ,,[an süre'·
nin ayrı birer sskeri hey'er olarak varlık lan yine bu tarih e dek s ürmüştür. 11 Şaban 1259 (6 Eylül 1843) tari hin de, asker! teşkilitın
yen! bir ni zam a so kulmasiy!e ordul a r teşkil edi lmiştir. Böylece Osmanlı kara kuv vetleri, Istanbul, HAssa, Rumeli. An adolu ve Arabistan adı al tında beş orduya ayrılmıştır, Bunlardan Birinci Ordunun
mer kezi İstanbul'daydı, Sarayın muhafaza hizmeti de Uzer inde olan
bu orduya uzun süre . HAssa Ordus u. d eni lmi ştir, II. ,,[a hınud öldüğü
sırada (1839 ) İstanbul 'da her biri altıbin mevcudlu iki Hassa tUmen!
bulunuyordu' «.
1"ÜRKISTAl' ''DA RUS·İNGIWZ REK ABET!
Jlehınet
Saray
Türkistan Türklerinin XVI. asrın başlarında Hindis tan'da kur.
dukları ve Babürlüler ola rak bilinen büyük Türk devlet i, zamanla.
bir taraftan iklimin el veri şsi zli ğ i, diğer taraftan d a Türk nüfusun
yed i nüfusa göre azın lıkta kalması yüzünden kudret ve ku vvetin!
deva m ettiremez ha le düş müştü, Bu faktö rleri n sebep olduğu zaaf.
!arı bir türlU dü zeltemeyen Babürl ü!er devleti, XVIII. asrın ortala.
rına doğru, önce !\ildir Şah'da n ve sonra da Afgan hükümdarı Ah.
med Şah Dürran i'den üst üs te darbeler yiye rek md a in kıriza doğru
sürüklenmiştir. BabiJr lülerln Hin dis tan'da b::-aktl İ! ~Iu~ ise çok
geçmeden ıngilizler doldurmaya başlamışlardı, Nite k im, XVIII. as.
rı sonlarına doğru Babürlüler parçalanmasiyle ülkede meydana
ge len yeni devletlerf kont rolleri altına alan İngilizler, ku zey Hindista n 'da ki Sihler hiri ç bütün Hindi stan 'a hikim o!rnava muvaffak ol.
muş la rd ır-.
•
ıngilizlerin Hindistan 'dak i ha kimiyet!e rine ilk te hlike XIX. as.
rın ba şlarında kuzeyden gelmişti. ıngil izlerle denizlerde başa çıka.
mayan Xapolyon, 1807'de Ruslara, Fransız ve Rus birliklerinden
meydana ge lecek bir ordu ile Kafkaslar ve İran üzerinden giderek
ıngilizler! en zengin sömürgeleri olan Hindistan'dan atmayı teklif
':'4.2 BOAD . C~ . A.k. .cr. Hi199 .
LU ıt !l b a.h .:ıt S . KUtUkotju, c S;.üta:ı II . ı{ah m ~ d Dcv :,,! Yede k Ord.usu : Jtt.
cttf·1 A5Aklr·l ııa.ı::s;) re.t . TonA F.1toBtUıı.ttl Dcrg i.3C. sayı : 12. ha:ıbul198 2, s. 136·
ı!S . Ay: ı ma,kllltIl:.a so::.ı.mdekl tablolar da ı2S(). ı ~3 yıllanndakl 3ota.cst:re v e
Hisu taburtarın ın a.y l1k rrıe vcud ve mu.şloı t l da ve' ilmttt1r. ıtuh a.rre m 1:5V X1.
sarı 1835 tarUtiLde Ru."!It l1 ve A nadolu 'daki H.lss3. tah':ırlanz:uı y erle ri ;çin b:ı: .
cee. A.şk. nr. 18933 .
1,"1 Türk S iltJhJ ı KLl la:etIl!ri Tarih i. n1 / 5. Anka ra 1978. s. 195.
etmiş ve bu teklif de R uslar tarafından kab ul edilınişti'. Bu ittifak
haberini alan ıngilizler, böyle bir tehlikenin ger<;ekleşınesi fiil en
mUmkUn olmamakla berabe r oldukça te~a kapılmışlardı. Fakat,
Na polyon'un takip ettiği s iyAsetin değişmesi ve R uslad a arasının
bozulması yüztind en Hindistan ', istila proj es i su ya düşmüş ve bu
1 The Ca.m..brkig e Jl ~~'1I of l nd.:a. Co."...bridgc , 1929, V. s . :590-607.
2 ' V.K Fraser·Tytt~r• .A!g ha nista l1 . A Sutdy 01 Polt!ical D l!'t;d opmen«: in
Central A ı ia, Lo:adc:ı . 1930, i. 19.
:IlEH~ıET
39$
SAR AY
İngilizlerce de unutulmuştu, Ne var ki, de ğ işen ş artlar Ingilizleri
Hindista n 'd a bir -buçuk asra yakın bir zam an rahatsız edecek yeni
bir rak ip yaratmıştır. Bu, Rusl ar idi. Rus yayı lması kısaca şöyle
olmu ştu:
14 O'd e son Altın Orda hakimiyeti nin yıkılmasiyle birlikte Rus Asya'ya doğru yayılması da başlamı ştı. Ruslar , ilk büyü k baş arılarm ı, 1552'de Kazan Hanlığı'nın i şgalinde gösterdiler. Kendilerin e Asya'n ın kapılannı açan bu başarıdan sonr a, Haza r Denizine
kad ar bütün Itil (Yolga ) havaligin i kontrolle ri altına al dı lar. İ til
vadlsin i ele geçirmeleri Rus la ra t icari ve stratej ik büyü k avantajlu sağl arm ş tı. Iran, Orta AS;'a Türk devletleri ve hatta Hindistan
ile ticaretierini artırm ak için lıiikiınıetIerinden destek isteyen Rus
tüccarlarının faaliyetleri, Rus hü kümetinin yayılma siya set ine uygun geld iğ i için, d erhal tasvip görmüştü. Zira o devirde \'olga va·
disi İran, Orta Asya ve Hindistan'a açıl mak için bir nevi çıkış kapıs ı olarak ka bilI edillyordu'.
ya'nın
Ruslar, 1556'da Astrahan'ı işgal ettiler. Arkasından Volga ile
Sibirya arasındaki sahayı kontrol etmekte olan Kossak (veya Kozak ) 'l arın 1570·80 arasında Rus ha kimiyet ini kab ili etmeleri, Rusların Asya'ya ve bilhassa Orta Asya Tü rk E l'lerine doğru yayılma­
larında en büyü k mukavemeti gösteren Tatar, Baş kırt ve Kazan
Türkleri ile M oğo l asılı. Ka lmukla r k arşıs ında üst ün bir duruma
gelmelerine yardım ett i.
bilhassa Astraharı' a kadar inmeleri. Türkistan müslükuze yinden İstarıbul ile irtibatlarını kesmiş ve
Mekke'ye hac ziyaretierini tamamtyle imkans,. haıe getirmişti . Di ğer tarafta n Kcssakl arın da desteği ile Rusların Asya'da giriştikle­
ri istil a hareketierinden büyü k endişeye kap ı l an müs lüman abali, Ist anbul'a gönderdlkleri mektuplar ve elçiler ile acil yardım istemeye
başlamı şlardır '. Orta Asya müslümanla rının bu feryatları. D üvel-ı
tslamiyle'nin baş, olan Osman lı devletini karşı te dbirler almaya
Ru s lar ı n
manların ın Hazar'ın
s evketmi ş ti r .
3; ..\.5. DonneIı y, TM R wuian Conq ı.:t şt 01 E:341ık iria I sse ·J'..şo . LoD~n .
1968. S. 13 v d.
4. Bu husus ta wı nit :ç ~ b3c . M.. Saray, c.Rusya'nı n Asya'<!3 Yayıl m uı:.
Ta rilt EMW ii4ii 1>e-rgk f, SS)"l : 10· 11 (lgn · SO). i . 219-302.
TCRKISTAX'OA RUS· I XGlLlz R~KABETt
399
Bu ted bir lerin başında Don nehr i ilc Volga ne hri aras ında bir
kana! açılması ve Astrahan 'ı Rus iş galinden kurtarmak fik irleri eeliyordu. Fak at, bu esn ada , uzun bir salta na t devrinden sonra K";u.
ni Su ltan Süleyman'ın vera t etme si ve yerine geçen oğlu II . Selim'in
b üyük işler başaracak tecrübeye sahip olmaması ve bunun da diğer
devlet rieali üzerinde menfi tesirler- yapması , istenen netic enin alın.
mamasına se bep olmuştur. Nite kim, Don-Volga neh irleri arasında
açılması planl anan kana l için gerekli h azır lık lar yapılmas ına ra ğ­
men bu hus us la ilg ili ola rak 1569'da yaptığı seferden Osma nlı dev.
leti arzu ettiği başarıyı elde edemem iştir'. Bu arada devletin başka
cep helerinde mey dana gelen yeni geliş meler Osmanlı hüküm etine bu
sahada başka bır teşebbüste bulunmas ı na fırsat vermemiştir.
Kuvvetli komşulan Türklerin k anal p rojesinden vazgeçtiklerini
gören Ruslar, yeniden adım adım Asya'da ilerlemeye başlamışlardır.
Fekalsde planlı ve şuurlu ha reket eden Ruslar, bilhassa silah üstün.
lü~lerinden de istifade edere k, Tatar ve Baş kurt Ulkelerin i işgal ct.
mişler- ve Orta Asya'nın kapısı olan Kazakistan bölgesine girm işler'
dır.
Bu arada, XVII. asrın ortalarına doğru Moğol asıllı Ka lrnuk larm Ka zak istan bozkırlarını işgal etmeleri, Kazak ları oldukça yıp­
ratmış ve hatta onların bu yeni müstevliye karşı Rus lardan yardım
istem eleri ne seb ep olmuştu. Bunu fırsat bilen Ruslar, o zamanki Kazak lideri Ebü l-Hayr Han 'a bir elçi gönde rerek duru mu ted kik ettirmiş ve ya rd ım isteğini yeri ne getireceğini, fakat, bun a karşılı k Or
ile Ural nehirle r inin çok ya klaştığı bir nok tada asker i bir kaJe yapmal an na izin verilmesini Kazak liderlerinden istemişlerdir. Çaresiz.
Jik içinde Kalan Kazak lideri bu Rus isteği ni ka b ül etmek me cburi .
yetinde kalmıştır. Bu duruma o zamanki Rus Ç:ı.n Deli Petro'nun
Uraı_ve Volga havalist Valisi olar. Kirillov, Çar'a gönderdiği rapo rda şeyle anlatıyordu: ... .Kazaklara gilve nme k gilç ise de, Ebü!.
Hayr Han kendl memleketinin yakınında bir Rus kalesi yapılması .
na mUsaade ediyor. Bu bizim için büyü k k azançtır. Burayı Us yap a.
rak planlarımızı gerçekleştirebilir:z, Ha t ta, Tann'nın yardımı ile,
3 Bu hususa gen l, lJ:l~ içi::: bk., H. faa teue, e.Os:r.a.nh. Rus reka.~aD i:ı
\o'e Doı:ı.Vo!ga k&n1l1 :etebbfu;:~ ı~5h, B~Ut:un-, 46 ( 19..8 ). s. 3:iL; A .::--:, K u.
ral. Tii ,.k ly ~ 1:~ ! d ll CO.lfIı. A : ka.r.ıı. 196d, s. 86 vd.
TllRKtSTA:-""'DA RtlS-!XGIL IZ REKABET!
<OC
Bedahşan'ın zen gin topraklarını Iran'a ve Hindistarı'a kadar adı m
"dım işgal ederek oraların zen gi n altuıtarına, lacivert ve yakut taş.
larına
sahip olabiliriz... o' .
Ruslar-ın güneye inme politikalarının en bUyük planlay'cısı v~
bu nu gerçekleştirmek için uğraşan en büyUk şahsiyeti 1682-1725
yılları arasında yaşayan Çar Deli Pet ro olmuştur. Petro önce, Osmanlı ordusunun 1683'de Viyana önlerinde yenilmesinde n istifade ile
Kırım'ın müh im bir kı smını işgal ede rek güneye inme işinde önemli
bir adım atmış, f ak at 1n1'de Prut'ta T ürklere yenilince burada Iş­
gal ettiği yerlerd eın geri çekilmek mecburiyetinde kal mıştı. Bunun
üzerine, Petrc yayılma faaliyetin i Asya 'ya yöne ltti. Orta Asya'daki
durumu liğrcnmek için 1715'de Albay Ivan Bucholz'u Irtış'e, 1n6'da
da Prens Aleks ander Bekoviç Çekc vskiy'i Hive üzerine glindermişti.
Fak at orduları mağlüp ve peri şan bir şekilde geri dönm ek mecbu riyetinde kaldığından, istediği neticeyi elde edememişti'. Ancak ona,
çok geçmeden, emeline kavuşmak için yeni bir fırsat doğdu. XVIII.
asrın ilk çeyreğinde tran'ın içine düştüğü keşmekeşten, uğradığı Afgan istilasından " e bu arada Osmanlı devletinin de paa if durumunda n istifade eden Rus Çan, 1722-1723 yı ll arında eür'etka~ bir şekil­
de , ordusuvla Kafkas lardan aşağı inerek Azerbaycan'uı mühim bir
kısmını işgal edivermiştir. Her ne kadar Rus lar Azerbayean'dan Nadir Şah tarafından kovulmuşl ar ise de, Rus nüfüzu Kafkaslarda, bilhassa Hıristiyan Güreüler ve Ermerıller aras ında, yayılmaya başla­
mış ve bunun ehemmiyetini anlayan Çarlık ida resi, bölgeye silh ip
olmak için gerekli planları yapma imkanı bulmuştur.
.
Burada, yukarıda zikredilen Kazak mesele sine yeniden dönmede bir zararet görülmektedir. Kaza kistan bozkırlarının Rus kontreIlinde bulunmasına ehemmiyet veren Petro, Iran seferinden dönerken Astrahan'da komutanlar"", şöyle diyordu: cHer ne kadar Kazakla r ilc Kırgızlara güvenmek mUnıkUn değilse de, onların memleketini mutlaka himayemiz altına sokmak zorundayız. Zira Kazak ve
Kırgız bozkırları. bütün Asya ülkelerine açılan en öneml i kapıdı ..' .
Donnf':l1y. The R ıur ia n Cmı qı.ı.eıt 01 Ba.ıhk lrUı 15 sı·l" ~ O. s . 62.
j
D on=:.elly, c Pe~er th e Crea t and. Central ASla" CatWdfan S14 ı:()tı ie PaP ~". A"VIl/2-3 ( 1975 ), s. 2:0·21 2.
S Donaetly, T 1:e R ra.,yiar: COl1qwut 0/ B cu1ı.kirla.' . ' j s. 44.
e
401
ve bilhassa Kazakistan'da kale yapımını
vakit bulamadan Pet ro 172:1 senes inde ölmüşt'l r.
F akat o'nun istekleri, hal eflcrinden Çariçe Anna İvanova tarafından
gerçekleştirilmiştir. Rus Çariçesi, Orta Asya'nın Iatilasında f evkaIad e önemli roloynayaca k müstah kem Orenburg kalesini 1 73~-35
yılları arasında Or ile Ura l nehirle rinin birleşir gi bi ol duğu noktasında inşa ettirdi. Böylece gUneye yayı lma f aaliyetlerinin, büyük
mer kezleri nden biri daha ku rulmu ş oluyordu. Bir modern tarihçi'nin
de dediği gibi, . K azan 'ı n i şgali Ru sl arın Asya 'ya aç ılmalarım nası l
sağladı ise, Orenburg'un kuruluşu da Orta Asya'ya Rus yayılmasını
te min edecek olan büyük bir olay idi>. Gerç ek ten Ruslar, bu üs 'den
fayd alanarak Aral gölüne doğru ad ım adım ilerlemeye b aş l amış­
Bu
ihtiras!ı planların:
ge rçe kle ş tirm eye
l ardır.
Bu arada Rus ların , 1i 74 Küçük Kaynarea felilketinden is tifade
ile K ırım ' ı işgal etmeleri ve bu müslüman Türk ülkesi ni 1783'de resmen Ilhak etmeleri ve bu işgall , bütün uğraşmaların a rağmen Osmanlı devletinin önliyememesi, Kafkaslar. tamamiyle Rusların tehdidi altında bırakmıştır.
Nit ekim, 1720'le rde h ıristiyan Güreü Prens ieri ve bır kısı m Ermeni Ileri gelenleri ile dostluk andıaşmaları imzalamış olan Ruslar,
bu prenslilderin tran ve Tü rki ye' ye karşı kışkırtıcı tutumları neticesi bilhassa İran ile aralarının açılmasına sebop olmuş, bu ise , Rusla rın İran üzer ine yü rümelerine fırsa t vermiştir. Ruslar, 1813 yı­
lında Kafkas lara girerek İran ordusunu ağı r bir yeni lgiy e uğratm ış­
lardır. ~{ağiflp İranlı lar, ağır şartları ih tiv a eden Güllstan Andıaş­
m ası'nı Ruslarla imzalamak mecburiyetinde k almışlardı". Bu m ağ­
Iflbiyet ile çok büyük toprak kayıplarına da uğrayan Iran lı lar, 1826
da, iyi h azırlanınadan Rus lara karşı yeniden mücadeleye girerek kayıplarını telAfi etmek istem iş l e r ise de , tekrar mağlüp olarak, 1828
de, Gülistan ~{u ah edesi şartları da geçe rli olm ak üzere, yeni ve çok
a ğı r şartlı Türkmençay An dı aşmasını imzalamak mecburiyetinde
kaldılar". İranlılar Aras neh rine kadar Kafkaslardaki bütün t op.
9 P. Syk es, A. R J8 t0"ll 0/ Pereta, London, 192 1, Il. i . 314 ; 03f. La%:.g.
A H y t ory of Georg ia. London. 1962. s. 31.38 .
10 Syk eı. a.ynı del', Lt 320 : E. Her tsl et, Trcat iB.s.
ÇonclKded be tw cetl
G. Br ita ba a ,td Per.s!a" an4 behc een P~r:J14 aKd othe r poteer$ll.. . Lond on, 189ı..
8. 117·124..
Tarih DtT'9'i.5i F . : 16
~02
ılE:H.\(E'!
SARAY
~ o:ı
raklarını Rus lara terk etmek, ağır bir savaş tazminatı ödemek ve
Hazar denizinde hiç bir ha k iddiasında bulunmamak mecburiyetinde
bırakılmı şlardır.
İranlıları
ye ndikten bir müddet son ra Rusl ar, Osmanlı devleti1828·29 savaşını, Türklerin Yunan ve Sırb isyanları ile uğraşmalarından istifade cde rek , Kafkas cephes inde ba~a riy!e kapattılar. Neticede Kafkaslann büyük bır kısmında hik:m
duruma gelen Ruslar, bu hliklıniyetlerin i ınından böyle Osmanlı devleti ile İran'ı devamlı bir baskı ve t ehdit altında bırakmak için ka llanmışlardır. A)'II1 zamanda Kafkaslar, Rusl arı n güneye ve güneydoğuya yayılına harekatının bır nevi merkezi üs 'sü ro lün ü oynamış­
ne
karşı başlattıkları
t ır.
Rusların Kafkas lar da Aras neh rin e kadar inm eleri lngilizlerin
di kkatle ri n i yeniden bu hava liye çevirmelerine sebep o lmuştur.
İran'daki siyası ve ticari nüfiıZıarınl, gelişen Rus üstünlüğüne karşı
korumak veya denge yi sağlamak için harekete geç en İngilizler, 1814
de tran hükümetI ııe bir Dostluk ve Ticaret · Andıaşması imzaladı­
lar". Bu andl aş maya göre 1rsnlılar, herhangi bır Avrupa ordusunun
İran topraklan üzerinden Hindistan'a karşı bır sef er yapmasına
müsaade etmiyecekti, Bun a karşılık İngilizler, Rus lar la İranl üarın
. arasındaki ihtilaf farı halletmek için arabuluc uluk yapm ayı ve Içine
düştüğü kötü durumdan ku rtulana kadar Iran'a yılda 83,000 Sterl in
öde meyi kabiıl ediyorlardı ". Buna ilavete n İngilizler, Hindistan'ın
kuzeyindeki memlek etl eri dah a iyi tanıma ve oralarda İngiliz nUm zun u geliştirme çareleri aramaya başladılar. Bu maksatla Hindlsta n'da ki Ingi liz v:1.liIiği Ileri gelenleri nden M. Elplıinstone ile H. Pot. t inger, Belucistan ve Afganistan 'ı gezerek o memleketler hakkında
geniş malümat topladı lar".
Bu arada İngilizler, İranlıla rla Rusların arasındaki ihtiliiflan
h alletmede arabulucu olarak gösterd ikleri gayretlerden bir netice
alamadılar. Bunun Iki sebebi vardı: a ) İngilizler, arala nnın bozulmasından çeki ndikler için, Ruslan işgal ettikleri İran topraklarının
11 Sykf..s. n , 8. 321: Her..slet. TN' 4t iu .. .• s. 6.
c.H . Ra wlb.s.o:ı: . E"glart4 and R ıu.s ia tn Uı.e Eaat. London. 15 75. a.
13 ~{. E:. ph ~s t o D e , Ax AccoUllt 01 the K ia gdo m of Ca bul, Loc don.
H. Po ttiDl'er. Tra v.el.ı '''' Belooc Ls tan attd S M Lo:ı do:ı. 1816.
12
~ - 3 1.
ı s ı!. :
hiç olmazsa bir k ısmından ols un, ger i çekilmeğe razı edememişlerdi.
b) Büyük kayıplara u ğradıkları için İranlılar, kaybettikleri toprakIan mu tlaka geri almak istiyorlar ve bu a rada !ııgilizlerden maddi
olduğu ka da r as keri yardım da yapmalarını istiyorlardı. ıngilizler
bu is te kleri karşı lamayınca daha önce zikret tiğimiz Rus-Iran harbi
yeni den başlamış ve Iranlı lar tekrar ağır bir şekilde mağliıp olarak
Türkmença y muahedesini lmzıılamııya mecbur kalmışlar, bu ise,
İran'da Rus nüfUzunu artırmı ştır.
Rusların İran 'ı nüfiızlan altına almal arı ve oradan Afganistan
" e Hindistan'ı teltdid e debilecek bir mevkic gelm eleri İngiliz umumi
efkannda büyUk tepkilere yol açmışur, İngiliz basınında ve umumI
efkiirında, Hindis tan'daki ıngiliz ha kimiyetinin kuzeyd en bır Rus
teltdidi ile karşı karşıya olduğu tartışı lmıştır". Bilhassa ileride ın­
gilizlerin Tahran B llyükelçis! olacak olsn Sir J ohn ~{eNcill'in yaz.
dığı mak ale büyük yankılar yaratmış ve İngiliz hükümctl derhal
harekete geçmek mccburiyetinde ka lmı ş tır, Me.'\'eiU, c Rusya'nın
Doğu 'da ;;elişmesi ve şimdiki durumu. adlı makal esinde şöyle diyordu: cBuglln Rusya'nın güney hududların ın en Ileri noktası olan
batı Hazar sahiiJerinde bir liklerinin Mosk ova ':; a dönUşü için yUrü.
yece kleri mesafe, ileri bir harekatl a İndüs viidisindeki Attok' a va.
racakJarı mesafeden daha uzaktır. Harb bittiğinde İran'ı işgal etmiş
olan R us Çarlığı muhafız birlik ler i kendileri ni Don nehri kıyıları
kadar Herat'ın yak ınlarında h issetmişlerdir. Halihazırda bu birlik.
ler kendi başkentlerinden Delhi 'ye olan mesafenin yarısını katetmiş
durumdalar; onun içindir ki, bu birlik lerin tran'daki yerleşme kamplarından Petersburg 'a dönüş yolları Hindistan başkentine olan mes afeden daha uzaktır . ..• " .
İngilizler cephesinde bu gelişmeler olurken, Tahran'da R uslar
yeni en trikalar te zgiihlamal:Ja meşgu llerdi. İranIı lann Rusya 'ya ka ptırdı klan ülke leri unutamadıklarını ve bu kayıp lan hangi cihctt en
olu rs a ols un tel afi etmek arzusu ile kıvrandıklarını gören Rus lar,
Tahran'daki biiyü kelçileri Kont Simcni ç vasıtasiyle İraalıları Doğu'­
da Türkmenler ve Afganlar al eyhinde genişleme/erini ve Hindistan'a
14
G.L . Eva.ns. On tM Practfc4bUUy of aıı mı.;a.sjon of BriHıı 'ı lJtdlıa~ Lon-
ec», 1829. s. 5e-ıoo: J .H. Gleason, TM ~ne8S f" o/ RII88oı:ıhob ia in BrU4 P1, l..on~::::.. 19~. s. 16.$-157.
':'3 A . Co lv1n. R';l l~J'"' of IKdkı, O~ord, 189S, i . 33 .
TtlRK1STA.."<'DA Rt:S·1xcIL1Z REKABET!
doğru yayılmalarmı teşvike başladı lar". Bu maksatlan~ı gerçekleş­
ti rmek üınidiyle Rus elçisi Siınoniç, yü kselrnek hırsı ıle, kıvr~an
tran velialıdı Pre:ıs Abbas Mirza. vasıtasiyi e İran hükfune tıne, şa~'et,
tran , Herat ve Merv istikametinde topraklarını genişletirsc, Rusya'·
nın kend ilerine yardım edeceğini ...e hatta ıran'dan almak~a, oldukları harb tazminatıam gerl kalan kısmından vazgeçeeeklerını teklif
etmiştir", Rusl ann t ekillini sevinçle kabül eden 1ranlılar, doğu istikametinde gen~lemek ve bilhassa Herat'ı almak maksadiyle derhal
sefer hazırlıklanna başladılar,
Rus-İran yakınlaşması ve ıran'ın Hin distan istikametinde yayılma hazı rlıkl arına girişmesini , ıngilizler, kendi. m:~aatleri~e ka:-.
ŞI girişilmiş düşmanca bir hareket olarak telakkı etti ler, tran da hıç
bi r itibar!arı kalmadığım ve bu kaybedilen itibann kısa zamanda da
yenıden kazanı!amıyacağını gören İngtlieler, Hindistan'ın mUdafaa:'
için faaliyetlerlnin merkezini ıran'd an Af ga nistan 'a kaydırmaga
karar verdiler. Bu tabii ki, milletler arası hukuka aykırı bir dav·
ranış idi, Fakat, medeniy'.m diyen ıngilizler, me'ıfaatleri ba!ıls konusu olunca Ruslara taş çıkartırcasına, hiç bir milletler arası hukuka ri ayet ' etmeden bu işin tat bikine ya ni Afganistan'ın işgaline
baş l adıl ar.
Bundan başka Ingilizl er, Hive Hanlığı ile dostluk müniısebetle·
rini geliştirerek Rusya'nın Hindistan'a doğru ilerlemesine mani ol·
mak için Tü rkmen memieketini de içine alan ve Haza r'dan ınve'ye
k adar uzanan yenı bir müd afaa zinciri yaratmayı da kararlaştır­
dılar", İttifak zeminini hazırlamak maksadiyle Ingillz!er iki kıymet:
li subavı Yüzbaşı Arthur Conolly ile Yüzb aı,ı Aleksander Burncs 'i
falırl eiçi lerl olarak tran, Türkistan Hanlıkları ve Afg~nis~'ı zi·
yarete gönderdiler. Burnes ve Conolly ...azife!erin! 1Ayıklyle ıfa ederek ve ziyaret ettikieri yerlerde dostça inti bal ar bırakarak menıle­
ketl erine döndüler" ,
16 Ra.wlln son, s. 5~.51: H.T . cnesnıre, cThe ex pan s.!on ot lmpe :,!al R l!Ss l..3.
to the In dıaa Border». Slavoıdc Rev ifte , 1984. XIIL s. 90·91.
11 s ee-ee Utten (iM exclonıre'" from PoM'd a , P oUt leal and Seeret ~ıe ..
meranda 9/45, Indta. Office .
IS Secret Ldl ers and mclo.nıre.s from Pe F'5tıJ . .. 9/ 48. Ind!a Om ce .
19 A . Burnes, Tra t.'er-s ""to Bu kM.m, Lcn don, 3. C, lS31; A. COnolt)'.
JCl ltntey to the Xort1ı. 01 Indkı., Lee eee. 2. CO ıS3 t.
405
Diğer taraftan hazırlı klarını t am am layan İranlılar, 50,000 kişi­
lik bir ord u ile 1833 baha rında Herat üzerine y ürüd üler. Devri n ıran
h ü kll mdar ı Muhammed Şah, bizzat Herat'a giderek Rus sef iri Kont
Simoni ç'in yard ımı ile kuşatma yı bizzat yönetmeye baş l a mışt ır. Bu
arada Ira n'a sefi r olarak gele:ı ),{c.'<eU!, önce ikn a yolu ile, bu m ümk ün ol mayınca da hükümetlnin miisaadesi ile, ültimatom vermek su re tiyie anealı tranlıları Hcr at önlerinden geri çekilmeye mecbur edcbilmiş tir".
Bu s ı ralard a Hindis tan Umumi Vaıiliğine tayin edilen Lord
Aueklan d, İ raaltlarm Herat 'tan geri çekilmeleri ne rağmen, müttefiki olan Sihier'in arzusu yüzünden Afganistan 'ı M Ili işgal etmek
istemes i Ingi liz diplomatları arasında şiddetli tartışmalara sebep olm uştur, Afgan istan meselesini ve bu arada Afga n hükümdan Dost
),l uhammed Han 'ın Ingiltere'ye karşı olan iyi niyetlerini yakından
bilen ve aynı zamanda Orta. Asya mütehassıs ı olan Burnes, Hin dis·
tan Umumi Vali Bi Lord Auekland'a Afgan istan'ın işga! edilmcmes !
Için şöyle ri ca etmiş tir: e Peşave rde k l Afgan haklarını mün!sip bir
şekil de korursanız bu, Dost Muhammed Han'ı bize minn etle bağl a.
yacaktır. Bu ise, Ingiltere önderliğinde Afganistan ile Orta Asya'·
nın sünııl müslümanlannı bir itt if ak içine alarak Rusya ile İran'ın
güneye doğru yayıimalarına karş ı aş ı lması güç bir engel yaratmamıza imkan vcreeektlr ... Ayrıca, Dost Muhammed sıradan bir lider
değil ve yaşı da çok genç. ü steli k bizimle dos t olmak Istiyor. Böyle
bir adamın ülk esini işgal ederek onu Rusl a rın ku cağı na atmak zannederim menfaatlerimize pek uygun düşmeyecek.. .." .
Tüsklstan'daki Rus-İngiliz rekabeti , aynı zamanda Londra Ilc
Petersbu rg'un diplomatik çevrelerinde de bütün hızı ile devam edi yordu, tran'daki gelişmeler Uzerine, İngiliz Hariciye K!zın Lord
Pa lmerston, Petersburg'daki Ingiliz elçisi vasıtasiyle, lranlıları Herat macerasına sürükleyen Kont Sim oniç'in hükümetfn in dire ktin
ile hareket ed ip c tmediğ'.ni Rus Hari ciye Kazın Ness elrode'den sormuştu r". Ness elro de vcrdiği ceva pta şöyle demiştir: e Şaye t Kont
20 K. Fra.ser.T ytl er. Alvkanbta" . .I.. St lldy of P olit ical D evelopmen t" bt
Centrol A.€4. Lond(l::l.. 1950. s . 102·10&.
21 Fra scr-TyU~:-. s. 96_
22 Pal merstcn 'darı Du rhı. m 'a, 16
XL, 11 . 17.
Oc~k
1837, ParIiaFM'tltary Paper$ 1839,
.00
:.ıEH ~IE':'
'TiJRK IS'TAX'OA aus-ıxcıcız REKABh."TI
SARAY
Simo niç dediğiniz gib i hare ket et ti lse bunu bizim mAlumatımı z dı­
şında kendi başına yapmıştır, O böyle harek et etmekle bizim Şal:'ın
Herat Uzerine yürümesini destekiemeyiniz şeklindeki emirlerimize
karşı itaatsizlik yapmıştır". " esselrod e daha da ileri giderek hük umetinin bu mesele ile uzaktan veya yakından hiç hir ilgisi olmadı ­
ğına dai r Paim erston'a teminat vermiştir.
Rus HAricive Vekili Nesselro de'den aldığı teminat Uzerine Pal me rston, 10 ~iraıı 183Tde tran'daki İngiliz elçis i Mcl'''eill'e şöyle
yazıyordu: eKont Simoni ç'In yalanlarından dolayı Rusya'yı fena
şekilde sıkıştırdık; sonunda Çar, Slmoni ç'i geri çağırmaktan başka
çıkar yol bulamadı ye Nesselrode 'un da bir ser! ya lanlar söylemekte
olduğu anlaşıidıs", Fakat bilinen bir gerçek vardı ki, o da, Kont
Simoniç'i n Rus hUkiinı.etindeki yayılma taraftarları ile irtibatla olduğu ve onlarca desteklendiği idi " , Bunun aksinin. y!ııi bir Rus sefiri nin hUkilmetlnin dire ktifi olmadan o dev irlerde kendi başına hare ket e tmiş!iği, Rus hiriciye siyisetinde görillmüş değildir, Niteki m
Paim erston'un iddialarının aksine, Kont Simonlç bir sene geçmesine
rağmen M Ili vazlfesinin başında olduğu olduğu gi bi, İran ordusunu
Her at 'a kad ar tiikip ederek İraalıların şehre h üeumun u bizzat y önelnıişU", Fak at, İ ran nlar şehri bir türlü ele geçirem iyorlardı. İ ran­
hların bu başarı sız !ığı yalnız Kont Simoniç'i değil aynı zamanda
Nesselrode'u da üzmUş ve haya l s ukutuna uğratmıştır".
Rusl arın teşviki ile hareket eden lranhların Hlndls tan'a doğru
ilerleme leri ni durduran İngilizler, Herat 'tan başka, Türkistan Hanlıklarım da Rus ve ıran tehlikesine ka rşı korumak için aktif politika larına devam etmişlerdir. Devrin siyası gelişmelerine vakıf Fars
ve Tür k dlllerini ı ~i bilen Arth ur Conolly, Aleksan der Burnes,
O'Arcy Tcdd, J ames Abbott ve Sh ak espear gib i muktedir s uba yla n
Türkistan Hanlıklarına ye Afganistan'a gönderdiler . İngili zlerin
23 Durhem'dea Pa.lmerıton·... 24 Şu ba~ 1837, Par. Papl'..
24: J. MeXe n:.. .Vem.~ j r 01 tke R igM H Cltt.. S ir JohN lle
&ynı
ı..-~ fll
y er.
Londca.
...•
19 10. i . 209.
~ H _"'-l: . İngte. Ye.u ei r~ Qn4 tM Ruuialt R4pprochm en ı v:iılı Bri :.ai~.
1-"$6 ..184... Lon do:ı.
1916. s. 16. 119-120.
26 J.W. Ka.y e. n i3tory o/ ıl'd ~Va r bl .A. / g1&4n b ta n. London, lS$1 . I, 2:;0;
P .E. "tosel)', c Ruu1a', As!atle PoUc;r 1:1 ı sıs. 39 ~ . Sl4 bO" ~ a nd S'a,sı Eı:ı ror.ca l'l
P~ incr, 1938, XlV, s . so,
27 ıl out y. s. 250.
401
ma ksadı, Türkistan Ha nlıklannın ve Afganistan'ın istlkWlerini koruya rak, Rusya ile Hindis tan arasında bir tampon bölge oluşturmak
idi". İngiliz subayları, Türkistan Hanlıklannın Rus kışkırtmalan
neticesi nde aralarında çıkan anlaşmaa lıkları giderdikleri gibi, o devletlerin Ruslar ile olan ihtilô.!ları meselelerini de büyük maharetle
halletmeyı başarmı şlardır. ~ilckim , Rusl a rm. Buhô.ra Emirliğini
Hive Hanlığı aleyhine kışkırtmalan sonucu bozulan Hive-Rus münasebetleri İngiUz subaylarından Abbot t ve Shakespear'in büyük
gayretleri ile savaşa gitmeden düzeIWebilmişU".
Fakat, İngilizlerin haksız olarak Afganlstan'ı işgal etmeleri " e
sonra da başarısızlığa uğramaları , yukarıda adiarı zik redilen subay.
ların büyük maharetle Tü rkistan Hanhklarında ve komşu ülkelerde
yüks~lttlkleri Ingiliz Itibarın ı sırıra indirmiştir. ü nlü ~{aear eriyantalistl ye seyyahı Vambe ry'nın de dediği gi bi, es ütten ağzı yanan
çoc~~n yoğurdu üfleyerek yem esI. misali, ıngiliZıer bu Afgan yemlgıs ınden sonra uzun zaman Orta Asya Işlerine karışmak cesaretini gÖslcI'l!memişlerdir". Bu ise Rusların Orta Asya'yı kontrol etme
emaııerini yerıiden canlandı rrmştn-,
" ite kim, çok geçmede n. Orenburg askeri Us'silnden hare ket
eden Rus orduları. daha önce yapıl an andlaşmanın hilô.!ına, lS41'de
Kazak Tü rkler inin merkezi yerleşme bölgelerinden Turgay'ı ve 1846
da da Sır-Derya 'nın Aral 'a dökilldUğü ye rde kurulan ve stratejik
ehemmiyeti büyük olan Kaz alinsk kalesini sessizce işgal ediverdi.
ler " . Böylece, XIX. asrın ilk çeyreğinde Kafkasların büyUk bır kıs­
mını ele geçiren Ruslar, ayn ı asrın ortalarına doğru da Aral gölü
k:yılan na ulaşmış oluyorlardı.
Rus.lngiliz re kabetinin ikinci safhasını 1854-56 Kırım Ha rb i'nden sonra meydana gelen gelişmeler teşkil eder: Yeni Rus Çan II.
Alcksarıdsr, yakın arkadaşı ve akrabası Prens Aleksander İvanoviç
Baryatins kiy 'i tam selahi yeUe 185Tde Kafkas ordusu komutanlığı.
na ve vlililiğe tayin etıııişti r. Asker i ve idari alanla rda büyük bir
~
seeeeı Home Correspcadence, 101 Dum ara1ı V~sUt3, Pol itical and SeCTt't
2i
101 ve 24 cumaralı n.i.i<alar. ayı:.ı ko:ı e :.ts!.yoa.
A. V&mbery . Ske I CM8 01 Central Aaıa, 1Mıdott., lSti8. s. 4~.
JIı!t!'\ ora ~ 3/ 8, I"dia Office , 1840.
30
aı
Valli<ha.nov, Tll e R It..uiıcı:rı.t bt Ct'7Itral A~ !.a. ıng.
l 1.A.. Tere:ı:':yev. t.atoriya ZG'voyet:mıl1'4 S~ed"ey
A.rn.
tere . Lcncoa, S o 32().322 :
Peterı burı:. ısos, 1. .s. SSo
TCP-'{ISTA:<'DA RUS. I XGILIZ REKABETİ
MEHM ET SARAY
reformcu ve Rus yayılmasının ateşli taraftnrı olan P rens Barya t inskiy, vaz ifesine başlar başlamaz Kafkas la rd aki Rus ordusunda :;u
köklü reformlan gerçek leştirir: a) Yenı değişliklerIc kumand a zinciri nin daha iyi çalı şır duru ma getirilmesini, b i Imparat orl ukta yen i
as keri bölgeler ihdas ederek yeni asker! vôJilerin komutanl arına
geniş yetkilerin tanınmasını, cl BIltün aske ri birlikl erde sa' raş eği·
t imi yapılmasını ve eksiksiz uygulanmasının sağlanmasını temin et mlşt ir-" ,
Baryatinskiy, bir taraftan da, Çar II. Aleksander'e mekt up lar
yazarak Rusya'mn Türkistan'da yayılmasının fev kalide zaruri oldu ğunu anla tmaya çalışıyordu. Ona göre, Rus ya, eninde sonunda Ingiltere ile hesaplaşmak durumunda kalacaktı". Ingilizlerle başa
çıkamıyacaklannı anl ayan Rus lider ler inde , bu kuvvetli rakibe karşı
başariyle m ücadele edebilece kler i te k cephenin As ya olduğu kanaati
hakim olmaya başlam ıştı. Bunun Için de, Orta Asya'nın Rus hak i·
mlyetine alın ması gerekiyordu.
Çar n. Alek san der, Baryatinskiy'e verdiği cevapl arda. aynı fikirde olduğunu, f akat eha reket için vaktin henüz gelmediğini> belirtmek te idi" . Fakat altı a y sonra fikrini değiştlren II . Aleksander,
Barya tinskiy'in yetiştirmelerinden A lba y X. İ gnatiyev'e Türkista n
hakkında bir rapor hazırlattırarak meseleyi etraflıca. tedkik etti .
Çar kendisine sunulan bu son derece tatmin edici bllgidea sonra, hükü metine, hemen Albay Ignatiyev'in Türkistan'daki Türk devletl erinin du ru munu yerinde tedkik İçin kısa zam anda Hive ve Buhara
Hanlıklanna gönderilmesini emretrniştir-", Rus Ha rbiye ve Hariciye
Bakanlıklarınca verilen talimatlara göre İgnatiyev, Hive ve Buh ara'nın as keri ve ek onomik durumları ile öne mli yollannı ve bu arada t icaret hayatına Rus tüccarlarının nasıl hakim olabilecek lerini
araşt ı raeaktr ",
3 2 A .J . R tebe:- (ed.).. TM P olit ic g of Autoc rocy. LeUeJ';t oj Alek.sander II
fo P rmc e il.l. b'a ry c tfttsk ly 185':-1$64, P aris, 1968 , e. 66 : F .A . "m ler, Dm Hr J
.;r ilitd ı... and tM R ef orm era in Rııu fa, V anderbUt U . P re 1968, s. 33-35 .
. 3.3 a r e ı e e. s. 73.
~4.
R le tı e r• e. ı öa- r os .
3.5 Khw fl n. A ,N .• Rıt8s ra.'s Pol icıl bl cenıraı , -U la., 1 8~1 -J 868, İn g. ter . ı.en ­
den, 1964, 5. 30.
36 n :ebr, s. SO-81; N . t:;natl)'e v. Miuiya tl K 1t.n."'tl. { Bu k haı-u v 1858 ç-,
P et er sburg; 1897, S. 30-31.
Albay Ignatiyev, 1858 bah arı ve yazında Tür kistan dev letleridurum larını iyice t edk ik ede rek Pctersburg's dönmüş ve hazır­
ladığı mufassal raporu hükümet ine takdim etmişti r, Raporunda Rus
hükumetinin Hok snd Hanl ığı 'na karşı dc r hal asker! harekata giriş­
meslni tavsiye eden İgrıatiyev, Hive Han lığı ilc Buhara Emi.liği'nl n
nin
de, önce birbirlerine d ü ş ü rü l üp , Rus nüfüzuna sokulmaları ve sonra
da f iilen istila edilmeleri gerektiğini bildirmiştir". Ignatiy ev'in bu
ra poru iste r as ker! ve ister hükümet çevre leri nde hararetle benimserımiş ve bunun için gerekii ha e t rl ık lara başl anmı ştır .
Ha diseleri n bu safhasında , Petersburg'da, Türkista n 'da geniş­
leme fikrinin en hararetl i taraftarlarından 1lil yu t in Harbiye Bakarı ­
lığı~., Ign ati yev'de Ha riclye Vek i !eti Asy a Masas ı'nın başına getirilmi şlcrdi rw, Baryatirıskiy'nin yetiştirmeleri olan ve Ça, II. Aleksander'ın de cu mutemed adamları haline gelen ::-lil yutin ilc İgnati ­
ye v Rusya 'nın, yaln ız Orta Asya Türk ülkelerini istilasında değil,
aynı zamanda Osmanlı devle t i aleyhinde genişlemesinde de büyiik
rol oyna mı şlard:r.
::-[ilyo ti n ile İgnatiyev'in ilk işl, Rusya 'nın . Orta Asya de vlet leriyle sın ırdas olan bölgelerine R us imparatorluğunun genişletme ih tırasi yle ya nan generalleri komutan tayin etmek olmuştur. Barya t inak iy'nin yaptığı aske ri reformlar neti ces inde k endiler in e gen iş
ye t kiler verilen bu hudud bölgesi komutanları cür'etkar hareketleri y le kısa zamanda HI" e ve Hokan d sınırlarında biiyük iht ilarlar yaratmışlar ve kas ıtlı olarak çı kardıkları anlaşmazlıkları mü zakereler
yoluyla halletm eyi reddetmişler. devletler aras ı h ukuk ka ldelerini
de biçe sayarak Hakand Ye Hive arazileri ni ve k aleleri ni eebren iş­
gal etmişlerdir, ::-1ağdur duruma düşen Türkistan Hanlıkları bu haks ız işgalleri Rusya hükü meti ne zdinde protes to ettikleri zaman ise,
bu devletler in elçileri Rus sınırında aynı komutanla r tarafından tutuklanm ı ş lardır. Yolunu bulup Petersburg 'a kadar varabilenIere de
Rus hükumet erkinı sadece üzünt ülerint bildirmiş ve bütü n su çun
hudııd bölges i komutanlarında olduğunu söyliyerek elçileri ger i göndermişlerdlr. Aynı R us ilgilileri bir müdd et son ra su çlu olduklarını
söyled ikleri komutanları madalyalarla talti! etmişlerdir.
S7 Iga aüyev. s. 278: ru eber, s . 81: Khalrın . B. 39 .
İgn attyev As y a Mua.sı"nl.n b&.ı:ında 1864'e ka dar kalnı:ş
s e n terın da ise R t.:.sya.'!:. ın b~an bu ı setirllltl."'le t.-\ y l:ı cxıllrr.i.ı,l tlr.
.:::8
Vi!
ayıu seeeata
~tEH).~ET
410
Tt."RK!STAN'OA RU s- ı :<c I LU RE I'AllETI
SA1tA Y
Rusların, Türkis tan Hanlıklarına karşı takip ettiği bu f evkala de en te resan ve millet!er arası hukuk a aykırı yayılma şeklini bütün
n:edeni dünya da n devamlı olarak sa klamak mü mkün olmamıştır. r\i·
tekim, kendileri gibi emper yal ist bir kuvvet olan Ingilizlerin baskısı
üzeri ne, Rus hükümeti, Rusya'nın Orta. As ya 'da yayılış sebeplerini
hariciye veki li Prens Gorçakov vasıtasiyle dünya umumi efkanna 3
Aralık 1864'de bir nota ile açıklamak mecburiyetinde kalmıştır".
Haksız iddialarla dolu olmasına rağmen Rus notası, başta İstanbul,
Paris, Londra ve Berlin olmak üzere büyük devletlerin başkentlerin.
de Rus diplomatları tarafından ustaca açıklanarak Orta. Asya'daki
Rus istilasına karşı hiç bir ciddi tepkinin gösteril memesi sağlan­
cak ; " e bütün Hindistan 'da karşımıza büyük bir kuvvet olarak çıkan
ıslami fanatizrni ortadan kaldıracak . iddiasım ileri sürüyortardıv,
In giliz yöneti cileri ni n, Af ganistan olaylarına ve Rusla rın Tür·
istil..larina biga ne kalmaları , Ingiliz umumi efkarın<ia tepkiyle karşılandı. İngiliz basın ı hükümeti ağır bir dill e tenkid etmeye
başladr-', Bu te nkide , o devrin Orta As ya :nesele leri mütehassısı
olarak bilin en Vambery ile Rawlins on'un ds kstılmaları In gi liz hliküm etini müşkUl durumda b ıraktı. Vambery, In gilizlerin, Afgan ista n'daki ilk başartsızhklarmdan son ra Orta. Asya meselesine gerekli
ilgiyi göstermenıelerini tenkit ederek, bunun, dai ma ileri gi tmeyi Ve
gitti yerlerden de çeki lme meyi al ı şkanlık hal ine getirmiş olan Rus ların yayılma h ırslarını teşvik edeceğini ileri sürerek İngiltere'nin
da ha akt if olmasını tavsive etmiştir". Rawlinson ise, Türkistan'da ki
Rus ilerle mesi ne di kka tie ri çektikten so nra, Ingiltere'n in Afga,n
Emiri Şir Ali Han 'a yardım etmesini ve kuvvetli bir A!gar.is tan ile
mutlaka d os tluğun u kuvv etlendi rmesini tavsiye etmiştir".
kistan'ı
mıştır.
Hülaaa olarak, bir taraftan Rus diplomatları Orta Asya memleketlcrinin işgali için siyasi zemini oluşturu rken, diğer taraftan da
Rus orduları gerckli hazırlıkları yapıyorlardı . Nih ayet, Rus orduları harek ete geçe rek 1865-1885 arasında sırasiyle Hokand, Buhara.
Hlve ve Türkmen memleketlerini işgal etmişlerdir".
Bu baskılara. dayanamayan Ingiliz hükümeti, Pete rsburg 'daki büyüke lçisi Buchan an vasıtasiy le R us hilkümetinden açıkl ama iste mek
mecburiyetinde kalmıştır. Bu Ingiliz ricası iki illkenin hariciye "e killeri nin 1869 sonbahannda Heidelberg' de buluşmalarıyla gelişmiş
ve taraflar arsa ında yapılan görüşmeler sonunda In giliz ve Rus nüCÜZ bölgeleri aras ında bir tam pon bölge meydana get irilmesine karar verilmiş tir", Fakat Rus ların , bugünkü Afgan Türkistan'ı denilen araziyi de t am pon bölge i çine almak istemeler i yüzünden taraflu arasında bir andıaş ma imzalam ak mümkün olmamıştır. R uslann
bu cür'elkar tu tuml arı üzerine, bilhassa yeni Hindistan vU isi Lord
:!olayo'nun ısrarlı baskısı ve Pete rsburg'daki Ingiliz elçisi Lord Laftus'un tavsiyesi Ile Ingiliz hUküm et i Ruslara karşı da ha sert bir poIitika takibine karar vermiştir. Rus hükümetine bir nota veren Ingi lizler, Afgan TiIrkistanı 'nın Afganistan hükümdarı Dost :!oruhammed Han'ın ııakimi~'etiı:e gönüllü olarak girdifini hatırlatarak bu
Rusla rın,
Türkistan devletlerini işgal etmeleri o bölgeye komşu
olan ülkelerde, bilhassa İran, Af ganistan ve Hindistan'da büyük endişelere s ebep olmuştur. Fakat , Hindlstan'daki Ingiliz Vaiiliğ! ilc
Londra'daki Libera l Parti hükümetleri Rus i lerleyi ş i karşısında duyulan bu endişeleri paylaşmıyorlardı. Oruara göre, Rusların Orta.
Asya'daki müs lüman Tür k devletlerini uzu n zam an işgal altında tutmaları mümk ün d eğildi . Zira, çok geçmeden Rus ların bütün ener ji.
leri ve imkanları bitecek ve t ı pkı «In gilizlerin 1842'de Kabil'de uğ·
radı kl arı acı !kıbeh oniann da başlarına gelecekt i" . Hatta bazıla­
rına göre Rusl a r, İngiliz Hindistan'ına Orta Asya'nın ve Afganistan'ın müs lUman ahalisinden daha iyi ko mşu ola blleeeklerdi. Bazı ­
la rı daha da ileri gidere k «Rusya, Orta. Asya'ya med eniyet i tanrta -
39 COrrel'ponde1tce, lrom JS&'" to 18B1, TU~ct ift g Oı e l'l101:-e~ t.ş of
F.:N-SsJiz in Centra l A siıı tl'n.4 h~r rt;!atlO1t.s ıc ith IL.fgMm i.s I (1ft. F .O . t;J/ll $O, Lo ndon.
US5 • • • 2-S,
-&0 Bu sahada. dal-..s
~nLt
bUgl tç lr. bak ..
O j," a:nı ı -T~"k"tıut mü~~betlerf.
U
ı-t: .
An war· K h :ı.n.,
ıL
Saray.
R ıuı
42
C 0 1"Tt.tpOn<k I'lce'•••• F .O. 65/ 1150 . i . 19.
TM Time"'. LS A ral ık 1868. 13 Ş:.: bat ve ::.0 ~ art ::.&69 ; F ortrtlglltly
JOU"le'\D, ıv, 1868 ve T he DaaV Xnu 94U:e.si ı Oeaic. 1870.
4 1 Va,mbe ry. Sketch~ of Cex : ,aı ..b ia . i . 425 vd.
U Ra-w;i::'S:l:1. E "'9 1a"d ar.d R tıu la hı th e ı:."a.st, 8. 292 .
-te CO""UJ'l)ttdnı~ .... F .O. (i S/ ıı so. so 29·34 .
n
"gall d n."rixde
bassmda.
E. ~la,.d. R v:.ıı:3ia
and
C~1t: ra ı
A .s:G.
Pqa ı:oe r.
<11
1963.
•. 94 .
-,
Tüfl.K!S1"A:"·OA RUS·l:"GlL1Z REKA!3E1"l
bölgenin o Ulkenin bir parçası haline geldiğini, ŞiI' Ali' nin bu top'
rakları mUdafaada azimli bul unduğunu ve bu hususta ken disine Hin distan \-iilisinin yardım et:nek kararında olduğunu bil dirdiler" . k .
gilizlerin metanet i karşısında Ruslar isteklerinden vazgeçerek Af·
ganistan'ın kuze y sını rları nın 1ııgilizlerin Istedikleri şekilde olmasını
kabül etm ek mecburiyeti nde kaldılarv, Böylece, iki emperyalist devlet menfaat çatışmasını durduru p 1873 başında imzaladıkları bir
ıındl~ma ile birbir leri nin nüfuz bölgelerine saygı gosterme}1 kabül
e tm işle rdir.
Ne var ki, Ruslar, yapılan andıaşmayı kısa zamanda kendi menfaatlerine g öre yorumlamaya ve öyle hareket etmeye başlamışlar­
dır, TUrkIstn Hanlıkiarı iki emperyalist kuvvet arasında bir tampon
bölge olarak tesbit edilmesine rağmen Ruslar, bu bölgeyi kendi nüfO.. alanlan içinde görmeye başlam ışl ardır. Bu arada. Afganistan'ın
kuz ey sın ırlarını emniyet altına alan Ingillzler, yaptıkları andlaş ­
mayı ideta unutarak, Tü r kistan Hanlıkl arını ve Türkistan'ın işgal
edl lmemiş kısımlarını bir nevi Rusların irısafuıa t er k etmIş bir havaya girmişlerdir. Bundan başka, Liberaller in kontrolündeki İngilix
h ükümeti, Rus la ra karşı tavizsiz bir politika tAkip etmekte olan
Hindis tan Valisi Lord l>la}'o','U mer keze çağırarak yerine Orta As ya
meselesinden ve müslüm an lardan hoşlanmayan Lo rd :':orthbro ok'u
getirmiştir. Bu olaydan dört ay sonra, İngilizlerin se r best bıraktık­
ları Ruslar, Hive'yi işgal, şehri m Udafa a ede n Yamud Türkmenler in; de barbarca katledip , Türkıstan 'ın son mUstakil bölges i olan
Türkmen is tan'da ilerlemeğe başlamışlardır.
İngi ltere'de hükümeta ha kim ola n Liberal Parti'nin. Türklstan'daki Rus yayılmasına karşı tepk i göstermemesi ve bu arada Afgan
Em! r; ŞiI' All Han'ın lilkesinin mUdafaası Ile ilgili bazı ma kul is teklerini karşılanıayıp onu küstür rnesi, 1ııgi!iz umumi efkannda tepk ilere yol a çmıştır, Buna, hük ümetin, Balk an lardaki Rus entrikaları
karşıs ında tAkip ettiği pasif s iyas et de eklenince tepkiler daha da
b ü yüm üş ve yapılan yeni seçimlerd e ılu lıafuakir Parti karlı çıka­
rak iktidara gelmiştir.
n
Corre 'PO'Pl~.... F .O. ~/1ı 50. s. 4648.
4S
Ay n: ese r,
S.
48-19.
tl"
Dis raeli başkanhğındaki y enı Muhafazakar hüktl.nıetin il k işle­
r ind en biri, ne pahasına olursa olsun Ş II' Ali Han'ın dostluğunu kazanması arzusu ilc Lord Lytton 'u Hindistan valiliğine tayin etme k
olmuştur. İkinci olarak da , Londra'ya yeni tAy'.n edilmiş olan Rus
elçisi Kont Şuvalov'a Rusya'nın Türkmenistan topraklarında ilerlemcsint durdurmasını ve bilhassa Afı:>'" sınırına yakın stratejik
ehemmiyeti büyük olan llerv'l işgalden kaçınmasını, aksi halde Ingiltere'nin gerekli te dbir ler i almaktan ç ek iamiyeceğin t bildirmiştir.
1ııgilizlerin bu ser t i kazları Rus lan oldukça telaşlandırmış ve bizzat
Çar'ın başkanlığında toplanan Rus hükümeti durumu görüşerek
TUrkmen topraklarmdaki ilerlemeyi şi mdilik durdurmayı uygun bulmuş ve llerv ilc ilgili olarak da 1ııgiliz hUkiımetine şu cevabı gönde rmiştir: . Rusya, lle.r v·1 almak niyetinde değildir. Fakat 1B73'de
Afganistan'm kuzey sını rları nı tesbit eden andıaşmaya göre , Türk·
menistan da dah il bütün Tür kistan, Rus n Ufüz bölgesi olarak kabiıl
edilmiştir.... Faka t bu Rus a çıklaması İngilizleri ta tmin etmedi. İn­
gilizler, tu tum larını daha da sertle ştlrerek, ılerr' in Rus n üf ü, bölg-esi içine alınmasına k a rş ı çı ktı . Bu ise, Iki htiktl.met arasındak i gergi nliği daha da a rttırdı.
Esasında İngil izler, Rusl arın
umum i olarak güneye yayılma po.
son dere cede tedir gin olmaya başlamışlardı. Rus lar,
yaln ız Türkistan'da değil, aynı zaman da B alk anlarda da istila ereeller i tşıyan bir milIetti. Rusl ar, bu maksatlar ına e rişeb ilmek için de
Balkan lard aki hı ristiyan unsurları, l S64'den beri İstanbul'da elçi
olarak bulunan, General Kont Ign a ti yev vasıtastyl e dur ma dan Osm an lı devleti ale yhi nde k tşkırtıyorlard ı ". O s manlı devletl ni:ı tamamen parçalanm as iyle Hindis tan yolun un tehlikeye düşeceğint gören
İngilizler, Rusların bu faaliyetlerine karşı cephe a lmaya çalıştılar.
Bu ise, Rusya ile Ingi lterc arasındaki gerginliğin daha da artmasına
sebep oldu. Bunun üzeri ne 1ııgiliz h ük ümeti, Hin distan Valisi Lord
Lytton'a emir vererek Rusya ile Orta Asya'da bir harbe hasır olunmasını bildirdi. İki yüzlü siyaset takip ettikler i için Ruslar'dan nefret eden Lord Lytton, bu emri alır almaz de rhal harekete geçerek
40,000 k işilik tanı teehizatlı bir ku vveti harekete hazır hile getirdi.
Iiti kaları ndan
sc
C~.po 1UÜ r'.ctJ. ~ .
~L
Bu ht:.J\lst.a
F .O.
t3. !s:.ı.a.~:
ta ıan bııl Bd t ırala ra.> a, dlı
6ı/l U'liO ••.
8{·815.
bilg1 ne,:-::ıl huırla.maitla
eserde verile ceit tir.
ol~u (çu:nu%
cJpat;yetl itt
~1EH )U:T
T ı:R K !STAS 'DA RL'"S-!SG!Lız REıuBET!
SARA Y
Bu arada, İngilizlerin devam eden diplöm atik baskıları netleesinde . Ş ark ~Ieselesi>ı>i görüşmek üzere ilgi li devletler in te msi lciler!
23 Aralık 1876'da ıstanbul'da ropl anrm ş lard ır. KonIerans, bir netice
vermeden dağılmasına rağmen, Ingt lizleri n, Osmanl ı Tilrkiye's ine
karşı tikip ettlği ve Balkanlardaki Rus yayılması a leyhtarı pclitikasından sarf-ı nazar ettiği hayretle rnüşahede ed ilmi ştir. ingilte re'.
yi t ems ilen gele n Lord Salisbııry, konferans esnasında Rus temsilcis i !gnatiyev'in Ba lkanlardaki hırisziyan aJu1inin durumu hakkın­
da tek taraflı izah ve telkinleri ile ingi liz hilkümetinin Osman lı devleti iehine gösterdiği desteği değiştirdiği gibi, güneye yayılmaeın­
da n dolayı Rusya ii. harb etm enin IU zuınuna da inanmamaya baş.
ladı " . Salisbury Lon dra 'ya dö n ü şünde barb aleyhta rı bak an larl a
birleşmcc ingiliz h ükümeti, Rus ya politikasını değiştirdi ve dört ay
sonra Rusl arın başlattığı 1877·78 Türk·Rus harbinde de tarafsız
kalınayı tercih etti .
Fak at 1878 başlarında Rus ordularının Istanbul ön lerine ka dar
ilerlemeleri Uzerine telaşa kapı lan !ngilizler, derhal !stanbu l'a bir
donanma göndere rek Rus ların daha f azla ilerlemCıeri ne man l oldu lar. Neti cede, Ruslar ile Osmanlılar. Ayas tefanos (Yeşilköy) Andlaşması 'nı Imzalayatak harbe son verdiler. Fakat yapılan sulh andtaş ması Ile Ruslan n işgal at tlk ler i yer leri n hlırleinde Osmanl ılardan
bUyü k tivizler elde etmeleri ingilizlerin yine hoşuna gitmemiş, Os·
marıl ı devletin in tamarniyle Rus nllfClzuııa gi rmesinin ken di menfaatlerine aykırı dü şeceği endişesi ile, taraf ları Berlin'de yen iden bir
araya getl rere k andlaşmayı kend i menfaatlerine uygun bir şekilde
değiştirtmişlir. Ingi lialer in bu mUdahales! Rus lar. fevkalad e ga leyana getirmiş ve hat ta on lara karşı bir ha r bi dahi düşünmeye baş­
I a mışlard ı r.
Esasında , Rus lar , böyle bir ihtimali düşü nerek dahl'. önceden
blııı gi zli tedbirler almışlar idi. Ru s hük ümetl, Osmanlı devletine
karşı harb ila n etmeden öı:ce bizzat Çar'ın başkanlığmda toplan arak,
bir harb hAlinde, In giltere' ye karşı nasıl hareket edeceklerini kararJaştı rmışU. Rus lar, !ngi lizlere karşı başariyle m ücadele edebilecek-
müşkül duruma düştirebilecekleri kan aa tinde
rekatın tran Uzerinden yapılmasına kara r verilmiş
liz!eri
nin Basra K örf ezl cinetin den İ n gi liz dönanmasının baskısı na açık
olması sebebiyle bundan vazgeç ilerek Afganistan üzerinden ıcrasın a
karar verilmiştir, Bu ves tle ile Af ganistan'a Gene ral Stoletov baş­
k an lı ğın da bir elçilik heyetin in gönderiimes!ne ve h arekatın Af ganis tan'a karşı bir düşmanlık taşımadığını ve hatta Afgan1ıl a ra yardım etmek ga yesini taşıdığını Afgan Emiri Ş\r Ali Han'a anlatmaya
çalıştılar,
Gener al Stoletov'un Rus hü kum eti taraf'ından Afganistan 'a
sebebini öğre!len ingiliZıer, daha fazla beklemeden harckete geçmişler ve Afganistan', ikinci defa işgal etınişlereir". !ng!lizleri n bir Orta As ya mem leketl olan Afganis tan'ı kontroller ! altına
almaları, Ruslan hem kıskand ırmış ve hemd e tclaşlandırmıştır. tn.
giliz lerin, Tllr kis ta n devletlerini Rusya aleyhinde k ışkırtmasından
çeki nen Ruslar, Türkm eni stan'ı n işgaline karar vermişlerdir.
gönderiliş
Rusların. TIlrkmenistan 'ı derhal işgal etmek istemeleri nin baş'
ka sebepleri de vardı . Bu sebepleri şöyle sı ralamak mümkündllr: a)
Müstakil bir Türkmenistan'ın varlı~ Rusl arın daha önce işgal ettlklerJ Hok and, Hive ve Buhara Han lıkl ar ını ha k iı:ı!yetleri altınd a
tutmalarm ı gUçleştiriyordu. b ) 1873'de Hive'yi !ş gallerinden beri
Ruslar, g österdikle ri bllt\ln gayretlere ra ğın e n Tü rkmenistan 'da lstedikler i gibi ilcrliyemiyodardı. Bu ise, Rusya 'n ın Tahran sefi ri
Zinovyev 'e göre, Rus ların t ran ve Türkis tan memleketleri nde prestij ve n llffr zl arını sars ıyordu . c) Ruslar, Tü rkm enistan'ın i şgalini
tamamlaya rak Hazar'ın doğu saniller ini Türkistan'ın merk ezi şehir.
lerine bağ layan yolian kont ro l et mek ve böy lece de Orta Asya tlcaretine tamamiyle hakim olmak isti yorlardı>.
Nihay et , gerekl i hazırlıklarını tamamlayan Ruslar, 1879 ilkbaTürkmenis tan'da ile rlemeğe başla mış lardır. Batı Tür kmenistan 'da müs tah kem Gök-Tepe kalesine kadar büt ün engelleri ya kıp yı ka rak iler leyen Rus birlikleri, k asıtlı olarak kaleri devamlı
harında
leri tck saM olarak Orta Asya '~ gördilkleri için, Afganistan üz"
rir.den Hindistan'a doğru yapacakları bir askeri harcka t Ile !ngi.
lçln
52
G.E . B'..: e'klto.
Tu
ıu« oJ Di.!~H, ~ew Yorito 1929.
n. s. 983.
idUer. Önce, ha tse de, bu ülke -
~
ıL
~4
TU.:,::<m iC::ı ~t.a:::.· ıı:ı
bascnı
SU'ay. D iiM en B14u i.iıı"e A J!/I1 " iıta " . bUnbui, 1981. ıl .
Ru slar
tamamlan mak üzere
:nOmeaa t ed.'1e:JUlr.
la.rdmda:ı ~
,ıl
cI a.:ı
ha.kkı.:ıda.
4'I'O.r kmec Tarohl
d.ah3. raz!a.
b~
lı a dlı ara..ıtınnam ı:.:ı
ırEH~,lET
SARAY
bombardımana tabi tutaras müdafll cre ağır kayıplar verdirmişler­
dlr. Fakat, Türkmenle-in gös te rdikleri kahramanca mukavemeti bir
türlü kıramayan Ruslar, per-işan bir şekilde gerl Çekilmek mecburi~..tinde kalmıştardır. Türkis tan başta olma k üzere bUtün Orta
Aaya ülkelerinde prestijleri sıfıra inen Ruslar, büyUk hazırlıklar yaparak yeniden Tü rkmenler üzerine yürUmUşler ve 1881 Ocağında
Türkmenleri Gök-Tepe'de mağıup ederek hem mUdaiileri ve hem de
sivi! halkı ba rbarca kat letrnişlerdir-' ,
Türkmen lere indird ikleri bu ağı r darbeden sonra A şkabad'a kadar bütün Batı Tiirkmanistan'ı ellerine geçtre n Rus lar, banu tikip
eden üç yıl içinde de tehdit ve entrı ka ile memleketin doğu kısmını
teşkil eden ~{erv bölgesL'li kon trolleri altına a lmışlardır. Böylece,
Tür!<istoı'daki son rnüstalril Türk devletini de ortadan kaldıran
Rus lar. Af ga nis ta n surırma dayanarak bugünkü hududlarına ulaş­
mışlardır. 22 Temmuz 1887'de ıngilizlerle bir andtaşma yapan Ruslar, Afganistanın kuzey hududl anna saygılı o lacaklarına dai r söz
vermiş lerdir. Böylece, bir asra yakın devam eden Türkistan'daki
Rus-ın giliz rekabeti Rusların üstünlü ğü ilc sona e rmiştir.
II. ABDüLHA~ltD'1:'< HUSOSI ~lEKTUB VE TELGRAFLARI
A bdülkadir Ozcan < İlhan Şahin
Devlet Ve fi kir adamlarına ait olan husüsl mektub Ve te lgraflar, onları n hayatlarını, mahremiyetlerini, etraflariyle olan temas larını, başka çeşit yazılardan daha samimi bir şekilde aksettirdiğın­
den, şüpheslz ta ri hin ve ede biyat tarlhinln ehemmiyetli ve müs tesna
veslkclarını teşkil ederler' . Herhangi bir ülk ede elçi, as keri uzman
" e danışman olarak vazife yapan kims eler-i n, memleket indeki aliesine
" e yakınlarına gönderdiği mektu plar ise, başta o UJkenln siyasi ve
as ker! durumu olmak ÜZere muhtelif meseleler hakkında kıvmetli
bilgiler taşırlar. Bunun yanında muh te lif devletlerin hü~darla­
rının teati ettikleri rnek tub ve tel graflar da, başta devletle r arasın­
daki diplomatik münasebetler olmak üzere, herhangi bir badise karşısında o devletin gösterdlği reak siyonunu ve bu hususta ala ka h çeşitli in tlba ve düşüncelerini , hadi senin yaşanıldığı anda veyahut
da a raya bUyUk bir Zaman mesatesi girmeden aksetti rm esinden dol ayı , tari hin kıymetli ve orijinal vesikaları arasında yer alıriar.
XIX . asırdan itibareı: Osmanlı Devlet i'nde haberleşme imkanlarının devri n ihtiyaçlarına cevap verebil ecek şekilde geliştirilmesi',
mektub ve te lgraflann yaygın bir haberleşme vasıtası olmasını sağla­
':'IŞ ve bu haberleşme nev'inin sayısında bir artma meydana gelmiş­
tır. Bu durumu" tabii bir neticesi olarak, bilhassa bizı edeblyatçı­
larırnıza ait hus us! mek tublar, rniis ta kil bir er kitap halinde ne şredil-
5~
1S8 1. a,
:'(. 0 . Skobe1ev, The Siege and A..ııCtıU 01 Deng i!-Te~, teg.
ss.
tere , LondQ:::.
ı TOrk e<1ebiyat tarih! bakı:n !Jı clan mektu bla r..:ı ta.pdıtı ehemm tyet e d!Jr
bk. O:ner Faru it A::C::i:ı, Nd r.ıtk K~md !'iıı Mekhıblan . 1sta.nbt.:l 1912, s . I-XXI.
2 Osman:ı deı..rindek.J h&beor..e.eme lf: e:nler! önceleri ula.k "h tl k:nD ve nll!!:ızU
te~k.llAt~ V3s':Ls~ie tem!:. olt:.!lar~en, 1834 'C!e Uk rosts le-ş~Atı.::ı;.c ku ru l!!1..1.
J1:.:tl4..." ıonra bu s.lh~~ k3.t'edlle~ te:'ak~lcrle m~be:'e l~la:'l::ın (!.;ı.h.ı
"'aygı n b~r
hAle gelditl zikred 2me H4!r.
Tarih DergY i F . : "