Ahmed Fevzi Efendi (Baysoy) (Fıratl 227

a. Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi (Baysoy) (Fıratl
:~1:~~~~~::'<:';-
...
.~.. ;{.:'
;:" :::
Foto~raf ı. Heyet-i Temsiliye Üyesi ve T.B.M.M. ı. Dönem Milletvekili
_
64 (1280) tarihinde Erzunean'da doğdu. Nakşibendi dergiihı Postnişini
Şeyh Hacı Fehıni Efendi ile GÜıSÜID Hamm'ın oğludur. Babasından ve
2
• Erzincan Egitim Fak. Sosyal Bilimler Egitimi Bölümü Tarih Ö~. Gör.
Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi'nin soyadı, K3zıın Kökttlrk'iln Türkiye Büyük Millet
Meclisi AlMınü, Ankara, 1972, s.26 eserinde "Baysoy"; Mahmud Golo~lu'nun Sivas
Kongresi, Ankara, 1969, s.73 adlı eserinde "Frrat" geçmektedir. Şu anda Baysoy
soyadını akrabalan devam ettirmektedirler.
2 T.B.M.M. Arşivi, Dosya No: 155
227
özel hocalarınclan din bilgisi ve Arapça dersleri aillrak yetiştirildL İleri gğIiiŞlü ve
atak bir kişiliğe sahip olan Fevzi Efendi, genç yaşta kaybetitği babasımn yerini
almıştır. Siyasi görüşleri nedeni~ ile Sultan- I. Abdullıamid tarafından l887'de
Şam'a sürüldü. 1894 yıllarında Erzincan'a geri dönmüştür. ı. Dünya Savaşı'nda
Erzincan'ın Ruslar tarafından işgalinde. halkın göç etmesini önleyerek, pasif
direnişte bulunması üzerine tutsak edilerek Tiflis'e götürüldü. Dokuz ay sonra
kurtulara..ı-. Erzincan'a dönmüştür3
lIaziran 1919'da. Amasya'daki Ordu Müfetitşi Mustafa Kemal ile yakın
ilişki kurdu. Erzincan'a gelişinde de O'nu törenle karşıUıttı 4
Milli Mücadele yıllarında. Mustafa Kemal Paşa 'nın yanında yer alarak
birlite çalışnuş, 23 Temmuz 1919'da mpalnan Erzurum Kongresi'nde Erzincan
Delegesi olarak katılımştır. s
Çok saygınlığından "Temsil Heyeti"l1e Erzincan adına seçilip, Sivas
Kongresine de katılmak üzere önceden Erzincan'a geldi. Hükümetin emriyle abzı
eşkiyamn Çardaklı Deresi'nde "Mustafa Kemal ve Temsil Heyeti"ni yakalamak
istediklerini duyunca Kenıah'da Sağıroğlu Halit Bey'e yazdığı "Şifreli
Telgraflar"ıyla bu yolun açık tutulmasını sağladı. Sivas Kongresi'ne, Erzincan
Sancağı mümessili olarak akUldı. "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Temsil Heyeti"ne seçildi. 6 TBMM'nin 1. Döneminde Erzincan Mileltvekili
seçilerek 28 Nisan 1920'de Meclis'e katıldı 7
Meclis'de; Şeriye, Evkaf, İrşad ve Tapu-Kadastro Koınisyonlarında görev
yaptı. Dönem içinde 12' si gizli oturumda olmak üzere kürsüde 35 kez söz aldı 2
kanunn önerisi verdi. 8
1922 sonlarında üzerinde. "Başkıımandan Mustafa Kemal'den Hatıra" yazılı
bir Yunan tilintası (kısa nanılulu süvvari tüfeği) aldı. İstikıaı madalyalı bu
büyüğüınüz 1923 baharında Aııkara'da hastalanınca. Meclis'ten izin alıp
Erzincan'a geldi. Kısa bir süre sonra 1924'te vemt etti. Evli olup iki çocuk babası
idi. 9 Mezarı, EuincaN'ın Terzi Baba Türbesi yanındadır. (Fotoğraf 2) Meclis'de
Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi olarak anılırdı.
6
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, C.m. Milli Mücadele ve TBMM 1. Dönenı,
Ankara, 1995, s.377, Fahrettin KrrzlOğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, cm, Ankara,
1993, s.223; Anadolu ve Rumeli'de Gerçekleştirilen Uiusa! Yerel Kongreler, C.I,
Ankara, 1993, s.59
KırzlOğlu, Bütünüyle Emırum Kongresi, s.223.
Cevat Dursunoğlu, Milli Mücadalada Erzurum. Ankara, 1946, s.l i O; Mahmut Goloğlu,
Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s 180.
Kırzıoğlu, Büt1lnüyle Erzunım Kongresi, s.223.
8
TBMM Arşivi. Dosya No: 155
Çoker, Türk Parlamento Tarihi, lll; 5.377.
3
4
9
Hacı Fevzi Efendi'nin tanımı Önder Baysoy Beyetendi'nin özel kütüphanesinden
(dedesiyle ilgili) alınan dökümanlardan bilgilerdir.
228
Fotograf 2. Şeyh Hacı Aluned Fevzi Efendi 'nin Kabri.
b.Osman FevziEfendi (Topçu)
Fotoğraf J. Erzincan MüdMaa-i Hukuk Cemiyet Reisi ve TBMM ı. Dönem
Milletvekili
229
1862 (1278) tarihinde Erzİncan'da doğdu Topçuzade-Hacı Sıddık Efendi ile
ın
Zübeyde Hanım'ın oğludur. Babasından ve diğer din bilginlerinden özel dersler
alarak ve okuyarak kendisini yetiştirdi. Arapça ve Farsça öğrenerek müdemslik
kazeti aldı. 13 Kasım i894'te Erzincan Miiftülüğii'ne atandtIl Sultan Abdu!hanıid
zamanında, onun aleyhine vaiz ettiği ihbarıyla ımıhakeme edilmek üzere
Erzurum'a götürülmüş, 3 ay süren muhakemeden beraat etmiştir. 19 Teşrinievvel
1324 (1908)'de toplanan Osmanlı Mebusan Meclisi'ne, Erzurum Vilayeti
içerisinde Erzincan Livasına temsilen seçilerek miletvekili olmuştur. Kanun-ı ani
1912'de Meclis' in fesIri ile bu görevi sona ermiştir.12 Erzincan' a Osman Fevzi
Efendi, Ulu Camiinde Kürsü Vaizliği yapt1. 13 8 Ağustos 1918'de yerliden Erzincan
Müftüsü oldu.
Bu görevde iken, Erzincan'da kurulan Doğu İUeri Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'nin Baş!<.an1ığı'na getirildi. Milli Mücadele'nin amaç ve hedefleri
hakkında Aııkara Müftülüğü'nce hazırlanan fetvayı onaylayarak bu dogrnUuda
eylemlerde bulundu. ~ 4
TBMl\.1'ırin i Dönemi için yapılan saçiıııde, Erzincan Milletvekili olarak 22
Ağustos 1920'de Meclis'e katıldı. Meclis'te Şeriyc-Evkaf, İrşad ve Bütçe
.
Komisyonlannda çalışt1.ı 5
Koçgiri ayaklanması sırasında, halkı aydınlatmak göreviyle bir süre izinli
olarak Meclis'den aynldı Dönem içinde kürsüde 12'si gizli oturumda olmak üzere
35 konuşma yaptı. 2 kanun önergesi verdi. Milletvekilliği ı. Dönemde sona erince
Erzincan'a döndü.
26 Mayıs 1926'da Müftiilükten emekliye aynldı 27 .!\ralık ı939'daki
Erzincan Depremi'nde vefat eden Müftü Osman Fevzi Efendi'nin mezarı Terzi
Baba Kabristal1lndadır. (Fotoğraf 4) Evli olup altı çocuk babası idi.•!\rapça ve
Farsça bıldi.~i resmi hal tercümesinde yazılıdır] 6
10
TBMMArşivi,l)osyaNo:154
II
Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi, Dosya No: 75
ız
13
14
15
J (,
TBMM Arşivi, Osmanlı MebUsan Meclisi Azalan, Dosya No: 92
TB~ Arşivi. Dosya No: 154
ÇOkCL Türk Parlamento Tarihi, ın, s.383
TBMM!. Dönem Azasımn TercÜ.me-İ Hal Kiiğıdı, 154
Çoker, Türk Parlamento Tarihi, ın, 8.384
230
Fotoğraf 4. Müftü Osman Fevzi Efendi'nin Kabri
cMehmet Tevfik Bey (Kütükhaşı)
Fotoğraf 5. TBMM 1. Dönem Milletvekili
231
1880 (l296)'de Erzincan 'da doğdu. Tüccar HayırlızadeHacı EthemErendi
ile Firdevs Hanım'ın oğludur. İlk ve Onoa öv-enimini Erzincan ve Refahiye'de
taınamladıkr.an sonra Refalıiye Medresesi'nde Arapça, Farsça ve dini bilgiler
öğrendi.
1899'da Refahiye ilçesinde Talı.rirat Katipliği'ne atandı. 1914'te
yükseldi. 1915'de Selepür ve Mollakendi Bucak Müdürlüğü yaptı Bir
ara Kuruçay Kaymakamlığına vekalet etti. TBMM'nin L. Dönemine Erzincan'dan
Milletvekili seçilerek; 28 Nisan ınO'de Meclis'e katıldı. Adalet Bakanlığı'nın
lüzum göstermesi iLc Temmuz-Eylül 1920 arası Bakanlık ÖZel Kalem Müdürü
olarak görevlendirildi.
16 Eylül 1920'den 19 Mayıs ınl'e kadar Koçgiri ayaklanmasuun
bastırılmasında, toplayabii diği 160 gönüllü erden kurulu birliğin başında olarak.
savaştı. Meclis'de, Tasarı Komisyonu'nda ve Memurin Muhakemat Heyeti'nde
çalıştı. Dersim Cezaevi'nde hükünılü Beko'nun maluliyeti dolayısıyla kalan
cezasıınn affı hakkında arkadaşları ile birlikte verdiği öneri 19 Eylül 1921 tarih ve
154 sayılı kanun olarak kabul edildi.
Meclis'den aynldıktan sonra. 1926 yılı sonunda Şiran ilçesi
Kaymakaııılıgı'na atandı. 1928-1933 arası Kemaliye, Tirebolu, Kemah ve Darende
ilçelerinde kaymakamlık yaptı. 20 Kasını 1934'te emekliye aynıdı. 23 Nisan
1942'de İstanbul'da öldü Edirnekapı şehitliğinde toprağa verildi. Evli olup dört
çocuk babası idi. l i
Hanıili olduğu Yeşil Şeritli İstildal Madalyası, Milli Mücadele'deki
fedakarca hizmetleri nedeniyle TBMM'nin 19 Kasım 1925 tarih ve 194 savılı
kararı ile Kırııuzı-Yeşil Şeritii olarak değiştirilmiştiLIS
.
Başk.atipilğc
1f
TBtv1M iuşivi) Dosya No: 156
LS
Çoker. Türk Parlamento Taripi, 5.38] -382
232
d.Mehmed Emin Bey (Lekili)
Fotoğraf 6.
1883 (l299)'te Bursa'da
TB:MM I. Dönem Milletvekili
doğdu.
Sedrettin Bey ile Melaike
Hanım'ın
oğludur. İlk ve orto öğrenimini memleketinde yaptıktan sonra, liseyi i 903 'te
İstanbul Numune~i Terakki İdadisi'nde tamamladı. 27 Şubat 19ü7'de Kastamonu
Bayındırlık Müdürıüğü'nde
devlet hizmetine girdi. Aynı yılın EylÜı'ünde Dahiliye
Nezareti'nde hizmet isteğinde bulunması üzerine. Göl Bucak müdürlüğüne atandı.
3 Mayıs 19 ıo' da Kiğı ilçesi Kaymakarnı oldu. i 9 i 0- i 913 yıları arası Didik. Palu
ve Cizre Kaymakanılıklarında görevlendirildi. 3 Ağustos i 9 i 3'te Bursa ili İskan ve
Göçmenler memurluğuna, 8 Eylül i 9 i 4'te de Halep iline nakledildi. 19 i 5- i 919
arası açıkta kaldı. 7 Mayıs 19 19' da Pillümür ilçesi Kaymakamlığına atandı. Bu
görevde iken TB:MM ı. Dönemine Erzincan'dan Milletvekili seçildi.
28 Nisan 1923'te Meclis'e kauldı. Meclis'te irşad, bütçe, içişleri.
bayandırlIk. PTT ve içtüzük komisyonlarında çalıştı. i. Toplann yılında Bütçe ve
İçişleri Komisyonunun katipliğini, III Toplantı yılında da Bayındırlık ve İçtüzük
233
~~ih mlüğünü yaptı. Dönem içinde II 'i gizli olmak üzere kiirsüde
~4&?z~~~ 1 gensoru önergesi ve 1 kanun önergesi verdi I9
~j~M!iı. Dönemde .sone erince bir süre Erzincan i\skeri Lisesi'nde
~~ı. I?Jcmiryolu inşaatında taşeron olarak çalıştı. 1939-1944 arası
J&lnh %lı ~flfi" ve Erzincan Bölge Müdürlülde~nde Hesap Memuru ve
~ wft!k ~~L . yaptı. i 944 yılı sonunda. Su Işleri Merkez T.alıakkuk
~HHft~1ffiı~~di. i Ocak 1949'da bu görevden ıstifa sureuyle a}nldı 28
1Jffltlk 1P/')(O<&IErlnıeı n 'da öldü. Evli olup alu çocuk babası idi 2ü
Fotoğraf 7.
TBMM: 1. Dönem Milletvekili
234
lS93 (1309)'de Erzincan'da doğdu. Abbas Uşağı Aşiret Reisi .Mir
Hüseyinziide Seyyid Ali Ağa ile Fatıma Hanım'ın oğludur. 21 İlk ve orta öğrenimini
Erzincan Rüştiyesinde tamamladıktan sonra yöresinde aileden toprak sahibi oldugu
için tanm ile meşguliyetini sürdürdü.
Hüseyin Aksu Bey'in 1. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne katılmadan
önceki çalışIIlıllanm babasından dinlediği kadanyla oğlu Veli Aksu Bey şöyle
anlatmaktadır:
"Harbi Umumfde l1/lıhncir olarak Tunceli üzerinden. Elazığ 'n giderken,
Ordu Kumandam Vehip Paşa dedemden kendisini Tunceli 'de heklemesini
istemiştir. Tunceli :Y'e gelen Vehip Paşa 'mn, dedemden bölgede Mi1is teşkilatı
kunnası istenmiştir_
Dedem de Dersim (Tunceli) bölgesindeki aşiret/erden
topladığı kuvvetlerle mi/i.r teşhlalım kurup, Tercan-Erzincan arasında Ruslara
karşı mücadele venniştir. Vehip Paşa bu hizmetlerine !«ırşılık dedeme Binbaş!,
babamn da Yüzhaşı nithesi vererek taltif etmiştir_ Halit Bey 'in Erzincan 'o girişinde
dedem ve babam }'lInmda bulunuyorlannış. BöLgede zamanla görülen asayişsizliftin
önlenmesinde babamın !«ıtkılarz büyüktür.
A.lustafa Kemal Paşa, Erzurum 'dan Sivos Kongresi 'ne gelirken, babamın
milis/eri Sonsa Boğazı boyunca muhafızlık yapmışlar; Alııstafa Kemal Paşa :yı
Sansa 'da babam karşılayarak Enincan'a birlikte gelmişler. l!-rnncan 'dan
ayrılırken Mustafa Kemal Paşa dedemle gön1şmeSİ sonucunda, babamın siyasf
haata atılması da gündeme gelmiştir. Babamın bizlere sürekli nasihat/erinden
hirisi de 'misak-i mitlf sınırlan içerisinde yaşa}'lInların hepsinin kardeş oldukları,
bu anlayışı benimseyip birlik ve bemberliğimizi bozabilecek düşilncelerden uzak
olımuz' sözUdür.
Yine babamdan çok sık duyduğum va/an ve milletimiZin biitiinliiğii için:
'adt1b-ı mııaşerefe sahip olmayan bir mmet pdyidti olamaz' sözil de bugünlerde
hepimiZin düşünerek yaşantımıza tatbik etmemiz gerekn ilkelerden biri olmolıdır.
Babam Bi~yijk Millet Meclisi 'nin en genç (27 yaşında) i~yeleri arasımm
bu/unduğımdan, başkanlık divanı katipliği de yapmıştır.
Yine babamdan dinlediğim bir hatıra da; Batı Cepesinde çarpışmak üzere
aşiretimizden oluşturduğu elli kişiLik kuvveti, bir üsteğmenie birlikte Konya ya
göndererek Fahrettin altay Paşa 'nın emrine verdirip, Balı CepheSi 'ne/eki
askerlerimize moral ve az da 0150 kuvvet katkısında bulımmasırfzr.,,22
Hüse)in Bey, Milli Mücidele'nin başlamasıyla yörede asayişin korunması
içen önlemler alırdı. Daha sonra Meclis'in açılmasıyla, TBMM'nin i. Dönem
Erzincan Milletvekili seçilerek 28 Nisan 1920'de Meclis'e katıldı Mecliste çeşitli
komisyonlarda çalıştı. 1921 yılı başında bölgesinde valani hizmet için 27 Mayıs
1921'e kadar izinli sayıldı. LO Şubat 1922'de yeniden altı ay izinle meclisden
21
22
TB~ Arşivi, Dosya No: 153; Ali Kemali, Erzincan Tarihi, İstanbul, 1932, s.323
':'elı Aksu (Emekli Maden Milhendisi) Bey, Hüseyin Aksu Bey'in halen hayatta olan
ogludur. K~dısı ıle 24.09. ~ 996 tarihinde, saat 12.00'de Girlevik'deki ika~etgalunda
yaptıgım gorUşmede dınJedıklerirn.
235
ayrıldı. 23 :Milletvekilliği sona erince Erzincan'a dönerek tarım işlerine
devam etmekle beraber, bir dönem Genel Meclis Üye!iği'ne seçildi. 15 yıl CHP'nin
Cencige nalüyesi başkapJığını yaptı. Ayrıca Türk Teyyare Cemiyeti ve Ziraat
Odası'nda üye olarak bulundu. 12 Aralık 1976'da vefat etti Erzincan'ın Girlevik
mekiindeki aile mezarlığına defnedildi. (Fotoğraf 8) Evli olup on çocuk babası
idi. 24
Fotoğraf 8.
Hüseyin Aksu Bey'in Kabri.
TBl\11v1AIşivi, Dosya No: 153
~4 Çoker, Türk Parlamento Tarihi, Ill, s.378; Öztürk, TBMM Albümü, s.26
23
236
~kim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi ile savaşa son
~erilmişti. Daha doğrusu öyle olması gerekiyordu. Bu ateşkes
süresinde banş için çalışmalann yapılması gerekirken; İtilaf Devletleri savaş
sırasında gi.remedikleri topraklanınızı, Mütareke şartlanm ihlill ederek işgal
ediyorlar; işgal ettikleri topraklarımızı ya Rumlara, ya Ermenilere, ya da Gürcülere
peşkeş çekiyorlardı. Örgütleyerek silahlandınp cesaret verdikleri bu çeteler
vasıtasıyla, halkımızın huzunınu bozarak; canım, malım, namusunu tehdit ediyor;
vatanımızın ve milletimizin bütünlüğünü ve istiklalimizi, yok sayıyorlardı.
Dolayısıyle, Türk Milli Mücadelesi, Mütareke'nin imzasından hemen sonra
başlamıştı.
Milli Mücildele. Adı üzerinde, milletçe yapılan bir mücadele. Milletin,
istikHili ve egemenliği için yaptıg. büyük bir mücadele.
Bu büyük mücadele, eri-komutanı, memuru-valisi ile halkın her kesiminden
erkek, kadın, yaşlı, genç, çoluk-çocu~yla yapılan topyekftn bir savaştı. Bu
mücadelede, ordu ile millet, el ele vemıişti.
Milli Mücadele'de Türk halkı, ne yapmıştı, nasıl destek olmuştu?
Müciideledeki rolü ve faaliyetleri ne idi?
Bütün bu sorulara cevap verebilmerniz için, Türk halkının Milli Mücadeleye
destek ve faaliyetlerini, şu şekilde sıralayabiliriz:
1° Halkın kurduğu sivil cemiyetler yani, Milli MüdMaa Cemiyetleri ve
onlann organize ettikleri mahalli ve milli kongreler ile basın faaliyetleri,
2° İtilaf Devletlerinin yaptıklan haksız işgalleri protesto için yapılan
mitingler,
3° İşgal kuvvetlerine, İstanbul'daki İtilaf Devletleri Temsilcileri'ne, Batılı
devletlere, hatta Japonya'ya dahi gönderilen protesto telgraflan,
4° Gönüllü milis kuwetleri oluşturarak işgal kuvvetlerine karşı koyınak.
Yani Milli Mücadele'nin askeri gücünü oluşturan Kuva-yi Milliye'ye katılım,
5° Milli Müdidele'ye, ınaddi yardımda (ayni ve nakdi) bulunınak ve bunun
yoğunlaştığı, Tenlif-i Milliye Kanunlan'nın gereğini yerine getirmek.
•
Atattlrk Üniversitesi, Atattlrk ilkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Öğretim Üyesi
237
Milli MüdMaa CemiyetIeri'nin ilki, 5 Kasım 1918'de Kars'da kurulan "Kars
I
Milli İsIal1l Şurası"dır Milli İslam Şurası, 15 Kasım 1918'deki ilk kongresinde:
Ardahan, OItu, Kazığınan, Ahıska, Batum, Sürmeli (Iğdır), Artvin, Kamerli
(Serdarabad) ve Ordubad'da şubeler açarak, Ermeni ve Gürcillerle savaşmak için,
milis kuvvetleri oluşturmaya karar vermişti.
,
30 Kasım 19l8'deki ll. Kars Kongresi'nde de: Batum'dan Ordubad'a.
2
Iğdır'dan Ahıska'va kadar uzanan Milli islam Şurfisı Hükümeti'ni kurmuştu
Hükümet'in 8.000 'kişilik milis kuvvetini, halk ve ordumuz geri çekilirken gönüllü
olarak bölgede kalan subay ve erler oluşturuyordu LX. Ordu geri çekilirken halkm
kendilerini savunmak için bıraktığı ve Milli Şura'ya el altından yaptığı silah ve
cephane, söz konusu idi.
Hükümet, Batum' da haftada iki kere çıkan c'Sada-yı rvtillet" gazetesi ile de.
yayın yoluyla milli mücadelesini sürdürüyordu.
17118 Ocak 1919' da yapı Ian III Büyük Kars Kongresi' nde Hükümet
"Cenubigarbl Kafr..as Hükümeti"3 adım alarak; oluşturulan asker ve jandaı.na
teşkilatı ile Gürcü ve Ermenilere karşı savaştL
Cenubigarbi Ka1kas Hükümeti, haklı mücadelelerini anlatan ve İtilaf
Devletlerini protesto eden telgraftarım, İstanbul'daki İtillf Devletleri siyasi
mümessiIleri ve onların aracılığı ile Amerika, İtalya, Fransa, İngiltere, devlet
4
başkalarına ve İngiltere ile Japonya Krallamıa göndcnnişlerdir.
1913 Nisan
1919' da İngilizler'in bu Hükümeti dağıtıp, Kars' i Ermenilere teslim etmelerinden
sonra da, bölgedeki gönüllü Milis Kuvvetleri 'niıı mücadelesi sürmüş: ordumuzun
Doğu Harelditı sırasında Türk askerleri ile birleşerek bölgenin tamamen Enncni ve
Gürcü işgalinden kurtanlmasll1a kadar devam etmiştir.
LO Kasım 19I5'de, Batı Trakya MüdMaa-ı Hukuk Cenüyeti'nin temeli olaıı
Batı Trakya Cemiyeti. Edirne'de kurulmuştu.5
Edirne'de, Trakya-Paşaeli Müd3faa Heyet-i Osmaııiyesi. 30 Kasım/ i Aralık
6
1918'de , Yunan-Bulgar tehlikesi ve Mani Miracı RumIann iddia ve faaliyetlerine
karşı kuruldu
--_._--------~--
İbrahim Cihangirog1u'mın Hatı.ra1an.s.I; Server Atabek, LTtat Du Sud-Quest Du
Cauease, Batnııı, ] 919, s.5
Fahrettin Erdoğan, Türk EIleri11de Hatıralanm, IstanbuL, 1954, s.208-21 ı; M.
Fahretti..'1 KırlıOğlu, MilE MücMelc'de Kars L Belgeler. Kars'ı Tanıtma Demeğı Yayını,
Istanbul, 1960, 5.66
Yrd.Doç.Dr.S.Esin Dayı, Elviye-i Selase'de (Kars ,Ardahan,Datum) Milli
Teşkilatlanma, Ermmm,1997,5.99
Fahrettin Erdoğan, Türk Ellerinde Halıralmm, İstanbul, 1954, 5.208-211; M. Fahrettin
Kırllagıu, Milli Müdidele'de Kars l, Belgeler. Kars'ı Tanıtına Denıeği Yayım, İstanbul,
,
ı 960.5.66
Tevfik BıyıkllOğlu, Trakya'da Milli Müciidele l, TTK, Ankara, i 987, s.125
Bıyıklıogıu, I, 5.123-124
238
Cemiyct'in amacı; Kırklareli, Çatalca, Tekirdag ve Gelibolu'da şubeler
bölgenin Türklüğünü, ya)'ın yolu ile bütün dünyaya duyunnak, Yunan
işgaline karşı gerekirse silahla müdldele etmek: Osmanlı Devleti buraları
kurtarmazsa, geçici bir hükümet kurmaktı
Edirne'de çıkan "Trakya" gazetesi Cemiyet'e ve faaliyetlerine ait haberleri
7
yayımlıyordu. Bunlardan ayrı. "Yeni Edirne" ve "Ahali" gazeteleri de, Cemiyet'in
yayın orgam durumunda idi.
Cemiyerin 16 Mart 1919'da Edirne'de "Yunan Başvekili Mösyü Venizelos
Cenablarına: Cenubi Trakoya'da Hakk-ı Hakimiyet KimindirT'8 başlığı ile
yayınıladığı 34 sayfalık broşürde: Trakya'mn tarihi ve istatistiki bilgiler
çerçevesinde Türk yıırdu olduğu ispatlanmakt.aydı.
Sivas Kongresi'nden SOllia adı, Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'ne çevrilen Cemiyet, LO Temmuz 1919, 16 Ekim 1919, 15 Ocak 1920,
İstanbul'un işgali üzerine 31 Mart 1920'de Lüleburgaz ve 9-13 Mayıs 1920 'de,
Edime'de toplam 5 kongre toplanmıştı.
15 Ocak ınO'deki Edime Kongresi'nde, silahlı müfrezeler teşkil edilmesi
meselesi üzerinde durıı1muş,9 9-13 Mayıs 1920'deki Edirne Kongresi'nde:
Trakya'da çoğunluğun Türk ve Müslüman olduğu, Osmanlı topraklarından ayrılıp,
Yunanistan'a verilmek istemnesinin kesinlikle reddedilmesi, yapılacak Yunan
işgali ve her türlü müdaheleye karşı, mukavemet ve müdafaada bulunacakları
hakkında karar alınmıştı. i (i
Batı Trakya'nın işgaJi üzerine, Cemiyetin daha önce aldığı karar gereğince
Gümülcine'nin kuzeyinde Hemidi Nahiyesi merkez olmak üzere, Batı Trakya
Hükümeti (27 Mayıs ı 920) kurulmuştıır. ı ı
lMalık 19l8'de İzmir'de. "İzmir MüdMaa-i HukUk-ı Osmaniyve
Cemiyeti"12 . Megola İdeacı Yunanl~lara karşı kumlmuştu. 19l9'da İstanbuı'da
Fransızca basılan Türk-İzmir (Syınirne Turque) adlı broşürde; nufııs istatistiklerine
ve yabancı yayınlara dayanarak [zmir'in Türk olduğu isbat edilmek'te, gerekirse
silahlı müdidele de, kabul etmekte idi.
Cemiyet'in, 13 Mart 1919 günü İzmir Tiyatrosu'nda yaptığı toplantıda,
"İzmir ve Aydın Vilayederinde, Türklerin nüfus, emlak ve arazi açısından
çogunluğu teşkil ettiklerinden, Wilson Prensipleri'nin 12. Maddesi gereğince
açılarak;
s
BıyıkllOğlu, 1, s. ! 29
Bıyıklıoğlu, II, s.52-69
BıyıkllOğlu,
10
II
12
r, S.137
Bıyıklıoğlu,1, s.287-288
Bıyıklıoğ1u, l, 8.140
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, İstanbul, 1952, s.481; Türk [sükliil Harbi,
Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, r, Ankara, 1962. s 134
239
buralara ecnebi hakimiyetinin giremeyeceği belirtilereku. kabul edilen 3 maddelik
karar, İtilafDevletleri temsilcilerine gönderilmişti.
Yine, 1918 Aralık sonunda İzmir'de kurulan MüdMaa-ı Vatan Cemiyeti, 14
Mayıs 1919'da Yunanlılann İzmir'i işgal edecekleri haberi üzerine. beyanname
yayımlayıp, miting düzenlerkcn adını da ilhiik.-ı Redd Heyeti'ne çcvinnişti.
15 Mayıs 1919'da İzmir'in işgali ile İ1hiik-ı Redd Heyeti'nin bir kısım
üyeleri Balıkesir'de. BalıkesirıKaresi Mutasarnfı Hacim Muhittin Bey'in
başkanlığında birlcşerek bu heyetin şubelerini Ayvalık, Soma, Kırkağaç, Akhisar.
Bandınna. Edremit ve çevresinde kurmuşlardı, Cemiyet'in 28 Haziran-12 Temmuz
1919'da 1. Balıkesir Kongresini gerçekleştinnesi ile, bütün Redd-j İ1hak Ceıniyetleri
bir merkezde toplanmıştı. 14
26-30 Temmuz 1919'da II. Balıkesir Kongresi'nde l > Yunanlılara karşı
savaşmak için, gerekli bütün tedbirler alınmasına karar verilerek; milli seferberlik
ilan edilmiş, Saruhan ve Karesi bölgesi. üç Menzil Mtifettişliği'ne aynımıştı.
19-25 Ağustos 1919'da toplanan Alaşehir Kongresi'nde Batı Anadolu'nun
kurtarılması için kurulan çeşitli cemiyet ve heyetler. bir merkezde toplanınıştır
Bu Kongre'de, hiçbir üst idari mak.aımn etki ve uyarısı olmaksızın,
memleketten düşmanı çıkartıncaya kadar savaşabilmek için, gerek1i teşkilat
yapılınış: Batı Anadolu, Balıkesir, Alaşehir ve Nazilli olmak üzere üç cepheye
ayniroJştı. Her cepheye tayin edilen cephe komutanlan da sivil idi. Ancak, bu
komutanlann başında, askerlikten ayrılmış Albay Kara Vasıf Bey var idi.
Batı Anadolu'da Aydın'ın kazası Nazilli'de de 6-9 Ağustos 1919 ı. Nazilli.
19123 Eylül 1919'da II. Nazilli. 6 Ekim 19l9'da III. Nazilli Kongreleri
yapılmıştır. i 6
Batı
Anadolu Kongreleri'nin hepsi, sivil şahısların önderliğinde ve
Bu durum, Milli Mücadele'nin, sivil örgütlenme
açısından çok önemli bir özelliğidir.
2 Aralık 1918'de İstanbul'da kurulan Vilayat-ı Şarkıyye Müdiifaa-i Hukuk-ı
Milliye Cemiyeti. Doğu Anadolu'nun Ennenilere verilmek istenmesi ve bu tehdit
üzerine kurulmuştu.
LO Mart 1919'da Erzurum'da bir şubesi açıldıktan soma, hızla Doğu
Anadolu'da şubelerini açarak fikri ve siyasi faaliyetlerini sürdünueye başladı. II
Mart 1919'da yayına başlayan ı\lbayrak gazetesi ile de fikirlerini yaY1yordu.
katılırnlarıyla gerçekleşmişti.
13
Turan, "Kurtuluş Savaşında Kongreler", Cumhuriyet'in 50.
Semineri, TTK., Ankara, 1975, s.150.
Kazım Özalp, Milli Mücadele, t TTK., Alıkara, 1971, 5.75; Rahmi Apak., İstiklill
Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu? 1942, s.98.
Özalp, L 5.43; Türk İstiklal Harbi WL, Ankara, 1972, s.207; Hacim Muhittin Çarıklı,
Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri
ve Hacim Muhiddin Çanklı'nın Kuva-yı Milllye
Hatıraları, Haz:Şerafettin Turan, 1967, s.26-112.
S Esin Dayı, Nazilli Kongreleri (1919), Erzuıum, 1998, s.70, 84, 254.
Prof. Dr.
Şerafettin
Yıldönümü
14
15
16
240
Bu cemiyet, Batı ~A,nadolu'daki diğer cemivetler gibi gönüllü milis kuvvetleri
Çünkü, Doğu Anadolu bölgesinde tüm teçhizatı ile ayakta duran iYJim
ve çevre şartlarını bahane ederek silah ve cephanesini teslim etmeyen XV. Kolürdu
Komutanı Kazım Karabekir Paşa vaniJ. Dolayısıyla, gerektiği zaman düzenli ve
silahlı askeri güç zaten hazırdı.
Vilayat-ı Şarkiyye-i Müdiifaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum
Şubesi'nin. ]7-25 Haziran 1919'da yaptığı il kongresinde: Türk nüfusunu
azaltınamak için asla göç etmemek; ilmi. ikiısadi ve dini teşkilat yapmak. Vilayat-ı
Şarkıyyc'nin tecavüze uğrayacak herhangi bir bucağını müdMaa etmek için
birleşmek gibi önemli kararlar alımmştL
Vilayat-ı Şarkiyye-i Müdftfaa-i Hukuk-ı ,Viiiliye Cemiyeti Erzurum Şubesi ile
Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiycti'nin ortaklaşa düzenledikleri (23 Temmuz-?
Ağustos 1919) Erzurum Kongresi'nde ise; Mustafa Kemal Paşa'nın başkanlığında,
bütün vatamn kurtarılması ile ilgili kararlar alınmış; açıkça milli mücadele sonunda
kurulacak olan Yerıi Türk Devleti' nin, Türkiye Cumhuriyeti'nin temelleri
oluşturmadı.
atılmıştır.
Daha sonra, 4-11 Eylül 1919'dan Sivas'da yapılan Umumı Kongre. Erwrum
Kongresi ı<.ararlarım onaylarruş; yurt sat1uilda <!ağırnk mücadele eden MüdMaa
Cemiyetleri, Heyet-i Temsiliye'ye bağlaııılarak; bu tarihten itibaren, siyasi ve askeri
mücadele tek merkezden yönetilmeye başlanılmıştır.
Erzumm ve Sivas Kongresi'nde alınan kararlar daha sonra Misak-ı Milli
şeklinde belirlenmiştir
Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti ise, hem Pontuscu RumIara hem de
Ermenilere verilmek istenen Trabzon Vilayeti (Trabzon. Rize, Gümüşhane, Ordu_
Giresun)'ni müdafaa için 12 Şubat 1919'da kurulmuştu.i ,
Cemiyet, 23 Şubat 1919'da L, 22 Mayıs 1919'da II., Trabzon Kongresi'ni
18
yapnuştır.
Cemiyet Cemiyet Başkanı Barutçuzade Ahmet Hoca'nın oğlu Avukat Faik
Bamtçn Bey'ın çıkardığı İstilchıl Gazetesi ile de_ rnim mücadeleye basın yoluyla
hizmet ediyordu.
Cemiyet, İtilaf Devletleri ve Yunanistan' dan da maddi ve ınanevi destek ve
yardım gören yerli Rum çeteleri ve Rusya'dan gelen Rum göçmenlerle, mücadele
ediyordu. Bölgede, Rum çetelerinin ve göçmen adı altında gelen komitedIerin,
Türklere yaptıklan zulüm ve haksızlıklara karşı, halk da silal-ıla karşılık vemıekie
idi Aııcak, her tarafta olduğu gibi buradaki direniş. el altından askeri ve mülki
amirleree desteklenmekte ve organize edilmekıeydi.
29 Kasım 19l8'de, İstanbul'da bütün Km--ii-yı Milliye')'i birleştirmek için
yukanda adı geçen }.iblli Müdafaa Cemiyetlerinden başka diğer heyet ve siyası
17
18
Tunaya, 3.506: Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s.17-l8: Cemal
Kutay, Kurtuluşun ve Cmn1ıuriyetin Manevi Mimarlan, Ankara, 1973, s.37.
Twıaya_ S 507
241
fırkıılarda dahilolmak üzere 52 cemiyetin ikişer temsilcileri ile katıldıkları partiler
üstü teşkilat olan Mill'i Kongre teşkil edilmişti. ı 9
Milli Kongre 'nin gayesi; milletin hür ve bağımsız bir millet olabilmesi ıçin
gerekeni yapmak, basında yatanın hulmk ve menfaatlerini korumak, çeşitli dillerde
broşür ve gazete yayınlama);.., konferans ve toplantılarla kamuoyunu aydınlatmak,
yabancı devletlere heyetler gönderınek, millet arasında birlik ve yardımlaşmayı
20
sağlamak idi
I\.1illi Kongre, 1919'da İngilizce ve Fransızca olarak "Dünya Kamuoyunda
Türkler", "Erınenilerin Müslüman Ahaliye Yaptıkları Mezahm Haldonda Belgeler
", "'Avrupa' nın Ünlü Yazarlarına Göre Türkler" II adlı önemli eserler yayınladı.
Mütareke sonrası Türk ordusunun bölgeden çekilmesi ve Kilikya'nın
yabancılar tarafından işgal edileceği haberi halkı heyecanlandmlliş, hele hele
toprakların Anavatan'dan ayrı lacağı söylentileri onları üzüp, telaşlandırımştı. Halk
o zamanki deyimiyle "Feryadname" denilen protesto telgraflarını İstanbul'daki
çeşitli makam ve gazetelere gönderiyordu.
Mesela, 15 Aralık 1918 tariWi İstanbul gazetelerinde yer alan; Adana
uleması. eşraf, zürra (çiftçiler), darülfIinun mezunları ve bütün ahali nanuna Adana
Mebusu Suphi. Belediye Reisi Kadri, Müftü Mehmet T'llıir ve Nakib-ül eşraf
Hüseyin Bey ve Efendiler'in imzası ile gönderilen uzun ve ayrıntılı protesto
yazısında; Adana bölgesinin, başka yerlere göç eden ve göçebe olan halkın hariç
tutulmasına rağmen çoğurıJuğunun Türk Ye Müslüman olduğu; tarihi açıdan da eski
bir Türk yurdu olduğu belirtilerek; "hülasa bütün tarihi hakikatler ve ırki vaziyetler.
bu Vilayet ahalisinin Türk olduğunu ve burasınm bizim öz ve mukaddes }urdumuz
bulunduğunu gösteriLBugün milliyet prensibi hakimdir Vaki müdafaamız ise;
hakikatte istinad eden vesikalarla müeyyettiL hak ise her şeyden yüksektir"22
deniliyordu.
Bu protesto yazılarına imza atanlara dikkat ettiğimizde, toplumun her
kesiminden kişileri göıiiyoruz. İşte bu, Türk halkının topyekUn Milli Miididele'yi
sahiplenmesi ve başlatmasınınbir ifadesidir.
Güneydoğu'da işgalin başlamasıyla ilk halk direnmesi de başlamıştı. 18
Aralık 1918'de Dörtyol'a yakın Karakese köyüne saldıran Fransızlar, köylüler
tarafindan silahla karşılanmış: çarpışmalarda LO ölü veren Fransızlar, geri çekilmek
23
zorunda kalımştı. Bu düşmana karşı ilk direnme idi.
19
2Q
ıı
22
Tl1rıaya~ 8.156.
TıulBya" S.157.
Fahrettin Kırzıoğlu, İnkılap Tarihi Ders Notlan, ErLıınıın. 1977, s.22.
Tayyip Gökbilgin, Milll Müciidele Başlarken,I, Ankara, 1959, s.24-27; İzzet Öztoprak.,
"Adana ve Çevresinde Müdafaa-i ffu1:uk
Dergisi, vm, Kasun, ! 991, Sayı:22, s.120.
23
Çalışmaları",
Atatürk
Türk İstikla} flarbi (Güney Cephesi) IV~ Ankara, 1966, s.56
242
Araştınna
Merkezi
Kara Hasan
adlı
bir kişi de,
oluşturduğu
300
kişilik
çete ile Nur
Dağları' na
çıkmış, Fransızlara pusu kurarak büyük kayıplar verdinnişti. Hatta, İngilizler ve
Fransızlar
onu yok etmek için kuvvet birliği oluşturmuşlarsa da; Kara Hasan, onları
geri çekilmeye mecbur etmişti. Bu başarısından dolayı halk onu "Paşa" ünvamm
vermişti.24
25
İngilizler, Mütareke'den sonra ilk olarak 9 Kasım 1918'de İskenderun'u ,
Ocak 1919'da da Adana, Antep, Maraş ve Tarsus\ı işgal ettiler.
15 Eylül 1919'da, Suriye ve Kilikya'da işgal kuvvetlerinin değiştirilmesi
hakkında İngiliz ve Fransızlar arasında yapılan anlaşma gereği, bu topraklar
Fransızlara terk edildi. 26
15 Eylül 1919'da, İngiliz ve Fransızların Suriye ve Kilikya'daki işgal
kuvvetlerinin değişmesi hakkındaki kararlarından sonra Mustafa Kemal Paşa. XIII.
Kolordu Kumandam Cevdet Bey'e 26.1O.1919'da. Heyet-i Temsiliye adına
gönderdiği yazıda; Urfa. i\ntep ve Maraş'ııı Fransızlara işgal ettirilmemesini: işgal
etseler bile, barındırmamak için her türlü tedbire başvurulmasım istedi. 27
Fransızlar, Kasım 1919'da Antep ve Maraş'ı ,21 Aralık'da da Adana'yı
işgal ettiler.
Kilikya'da bir Ermeni devleti kunnak fikrinde olan Fransızlar; işgal ettikleri
bölgelere, yüzde sekseni Ermeni gönüllülerden oluşan askeri kuvvetlerle
giriyorlardı.
Bölge halkı, fıkri mücadeleyi başlatırken; 21 lualı..Ic 1918'de İstanbul' da,
Adana, Antep, Maraş, lıntakya ve İçel'i kapsayan ve %90'ı Türk olan bölgenin
haklarını temsil etmek korumak, Osınanlı Devleti'nden ayrılmamak. için içte ve
dışta ne lazım geliyorsa faaliyette bulunmak. için "Kilikyalılar Cemiyeti" kuruldu.
Cemiyet. yayınlarla, muhtıra ve protesto telgrafları ile mücadelesini
sürdürürken; Sivas Kongresi'nde Müdiifaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin Milli
Müfrezeler teşkil etmesi ve gerekli yardım ve organizasyonun bölgedeki askeri
yetkililerce yapılacağı şeklindeki karar üzerine, bölgede askeri örgütlenmeye karar
verildi. 28
Böylece, başlarında subayların bulunduğu Doğu Kilikya ve Batı Kilikya
Kuvii-yı MiIliye Komutanlığı ve bunların bağlı olduğu bütün Kilikya Bölgesi Kuva­
29
yı Milliye Komutanlığı kuruldu.
Sivas Kongresi'nden sonra, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'nin bir şubesi olarak önce Kayseri'de kurulup Niğde'ye nakledilen Adana
24
25
26
27
28
29
T. i. H.. IV, s.56-57
Türk İstiklal Harbi (Doğu Cephesi) ın, Ankara, 1965, s.62; Harp Tarilli Vesikalar
Dergisi, Sayı:29, (Eylül 1959) Vesika:754, Sayı:30 (Aralık 1959) Vesika:763.
Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, r, TTK, Ankara, 1970, s.64.
Prof Dr. Bekir Sıtl<..ı Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlan, TTK., Ankara, 1974, s.34.
T.Ln., IV. 5.68.
Öztoprak, s. 129.
243
Vilayeti Müd:1faa-i Hukuk Cemiyeti MerkeziyesilKilikya Müd:lfaa-i Hukuk
3o
Cemiyeti . diğer cemiyetler gibi aktif olarak yaptığı fikri mücadelesinin yamnda,
bölgede silaWı mücadele yapan Kuva-yı Milliyc 'ye maddi destek verecek kaynakları
temin etmiştir.
Milli Müdafaa Cemiyetleri'nden başka, gençlerin kıırdukları ve bulundukları
yerde Milli Müdafaa Cemiyetleri'ne yardımda bulunan dernekler de vardı. Bunlar.
27 Temmuz 19I9'da İnebolu'da "Geneler Malıfili"31j2 Aralık 1919'da
AydınıNazilli'de "Gençlik Yurdu,,32 24
ınü'de Kastamonu'da "Gençler
Kulübü,,'3 , 12 Temmuz InO'de Çerkeş'de "Gençler Mahfili"'4 , 5 Temmuz
ınO'de Çankırı'da "Gençler Mahfili,,35 idi.
Milli Mücadelede kad.ınlarımızın da siyasi faaliyetler içinde bulunduğu
görülüyordu. Merkezi Sivas olmak üzere. 5 Kasım 1919' da Sivas Anadolu
Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti,Vali Reşit Paşa'nın hanınunın başkanııgında
36
kurulmuştu.
Sonra, Cemiyetin şubeleri Amasya, Kayseri, Ni~de, Erzincan, Burdur. Pınar
Hisar, Kangal, Kastamonu ve Konya'da açıldı.
Bu Cemiyet ve şubeleri. bulundukları yerlerdeki Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetleri ile birlikie çalışıyorlar; cephedeki askerlere, yiyecek ve giyecek
ckak
yardımlarında bulunuyorlardı.
Milli Müdafua Cemiyetleri. çoğu yerde bölgedeki askeri ve sivil amirlerin
ile sivil halk tarafıııdan k-urulmuştu. Cemiyetlerin kurucuları ve üyelerin
hemen hepsi eski ittihatçı idi. Halkın önde gelen aydm ve eşrafının oluşturduğu
cemiyetler, Türklük şuuru ile kurulmuş olup gayeleri; bölgesel kurtuluşu hedefleyip;
yayın ve ilmi çalışmalarla bölgenin tarih, kültür. siyasi. sosyal ve ekonomik açıdan
Türk olduğunu ve çoğunlukta olduklarııu ispat etmekti. İlk anda silaWı mücadeleyi
düşünmeyen bu cemiyetler, gerekirse oluşturdukları gönüllü milis kuvvetleri ile
silahlı mücadele etmek. hatta ileri de Anavatan ile birleşIDek üzere geçici
hükümetler lmrnıak fikrini de savunmuşlar; Kars'ta ve Trakya'da bunu
teşvikleri
gerçekleştinnişlerdir.
3Q
Öztoprak, s.130-139.
31 Gotthard. Jacsche, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi,I, TTK., Ankara, 1970, s 74.
32
İlhan Tekeli - Selitn İlkin, 'CAydın Ceııub Mmtıkası Hcyet-i Merkeziyesi", Uluslararası
Ikinci Atatürk Sempozyumu, 9-11 Evlül1991, Ankara,
33
3·1
35
36
ı.
Ankara, 1996, s.225-230
G. Jaesche, L s.13L
G. Jaesche, I, s.183; Nurettin Peker. İstik1iil Savaşının Vesika \'e Resimleri, lstıınbu1,
1955, 5.198.
G, Jaesche~ L 8.264.
A Afetinan, Anadolu Kadınlan Müdafaa-i Vatan Cemiyeti (1919-1920), Büyük Zaferin
50 Yıldönümüne Annağan, İstaıı.bul, 1972, 5.195; Prof Dr Bekir Sıtkı Baykal, "Milli
Mücadele'de Anadolu KadınJan Müdafaa-i Vatan Cemiyeti", Atatürk Araştınna Merkezi
Dergisi, l, (Kasım 1984), Sayı:l, s.108.
244
itilaf Devletleri'nin, Yunanlıların İzmir'i işgaline izin vermesi: İzmir
civarının İngiliz, Fransız ve Yunanlılar tarafından işgali halkı tedirgin etmişti, LO
Mayıs 1919'da İtilaf Devletleri Temsilcilerinin Paris'te, Yunanlıların İzmir'i işgal
etmeleri hakkında laırar almaları 37 ve Venizelos'un 12 Mayıs'da bu kararı Atina
38
ve Yunan donanmasına bildirmesinden sonra , zaten hazır bulunan Yunan
ordusunun İzmir'e hareketi ve İzmir'İn işgal edileceğinin 14 Mayıs'da İngiliz
Amirali Calthorpe tarafından İzmir Valisi İzzet Bey'e, Kolordu Komutam Ali
Nadir Paşa'ya39 , Amiral Webb tarafından Babıa!i'ye bildirilmesi üzerine haLlon
tedirginliği artmıştı. Çünkü, İzmir civarındaki (Foça, Karaburnn, Urla ve Yenikale)
istilı1cirnlan İngiliz, Fransız ve Yunanlılar tarafından işgal edilnıi ş40: İtalyanlar,
Kuşadası'na çıkarına yaparak Selçuk İstasyonu'nu işgal etmişlerdi. 41 Dolayısıyla
sıra İzmir' e gelmişti.
14 Mayıs günü, İzmjr'in işgalini protesto eden Müdüfaa-i Vatan Cemiyeti
i2
adım, "Redd-i İ!hak Hcyet-i Milllyesi"ne çevirdi. Aym gece. Redd-i İlhak Heyet-i
Milliyesi'nin aşağıdaki beyannamesi yayınlandı:
"Ey Bedbaht Türk. Wilson Prensipleri ünvan-ı insaniyetk:1ranesi altında
senin hakkın gasb ve namusun yırtılıyor. Buralarda Rumun çok olduğu ve Türklerin
Yunan ililllkını memnuniyetle kabul edecekleri söylendi. Bunun neticesi olarak
güzel memleketin Yunan'a verildi. Şimdi sana sonıyoruz; Rum senden daha ını
çok? Yunan hahmiyetini kabule taraftar mısın? A..crtık kendini göster. Tekmi!
kardeşlerin maşanıktadır. Ortaya yüzbinlerce toplam ve kamr ckseriyetini orada
bütün dünyaya göster. Burada zengin, fakir, alim, cahil yok. Fakat, Yunan
hakimiyetini istemeyen bü}ük bir kitle olduğunu ilan ve isbat et. Bu, sana düşen en
büyük vazifedir. Geri kalma. Hüsran ve nikoot fayda vermez. Binlerce, yüzbinlerce
maşatlıga koş ve Heyet-i Milliye'nin eımine itaat eC·3
19 Mayıs gecesi, evlerin kapılarını çalan gençler heyecanlı seslerle:
"Vatanını seven Yahudi MaşatIıgı'na gelsin" diye haykırıyor: kadın, erkek, büyük.
küçük bütün İzmir halkL İstanbul işgaline karşı tepkisini ve Türk varlığım
gös(emıek için miting alanına gidiyordu. 44
Aynı gün Redd-i İlhilk Heyet-i Milliyesi, bütün Türkiye'deki viIiiyet, sancak..
kaza ve nahiye belediye reisIerine gönderdiği telgrafda: "İzmir ve Havalisİ.
37
38
39
40
41
42
43
44
YusufHikmet Bayur, Atatürk, Hayatı ve E8eri, An,l.cam, 1963, s.333-334.
Bayur, s335.
T.1.H., IIIl, s.47~53; NurdQğan Taçalan, Ege'de Kurtuluş Savaşı Başlarken., istanbul,
1970, 5220
Taçal~n, 5.220-221, 227.
TtH., I, s.151; TlH., WL. s.81, 106.
K. Atatürk~ Nuuık, I, ~1.E.B.} İstanbul, 1982\4, s.3.
Celal Bayar, Ben de Yazdl!n, VI, i~tanbul, 1968, S.] 784~ Taçalan, 5.232; Fahrettin
/\.ltay, On Yıl Savaş (1912-1922) ve Sonrası, istanbul, 1970, s.185-l86: Özalp, s.6;
Tunaya, s,493.
Özalp, L s.6-7; Taçalan, s.236: Bayar, VI, s 1784; Atatürk, I, s.3.
245
Yunan'a i!hak cdiliyor. işgal başladl.·' diyerek lzmir"lilerin hcyecanla ayakta
oldukladı. kurtuluşlarının bütün Türkiye'den alacakları yardımla olacağı
belirtilerek; halktan mitingler ve telgraflarla lıer yere başvurup, valan ordusuna
katılmaları isteniliyordu. 45
İzmir'in işgalinden sonra Türkiye'nin her yerinden İstanbul'daki İtiliif
Devletleri temsilcilerine ve İstanbul Hükümeti'ne yüzlerce telgraf göriderilerek
işgal protesto edjliyor; halk. ınal ve bedence her türlü fedalcirlığı yapacaklarını
bildüiyorlardı.
!vIiili Mücadele'de ilk mitingler, İzmir'in işgal tarilıl olan 15 Mayıs 1919'00
başlayan protesto mitinglerdiL Çünkü; İzmir'in işgali, bardağı taşıran son damla
olmuş; artık, İtilaf Devletleri'nin yaptıkları işgallerin geçici olmadığı anlaşılmıştı.
Halkta milli bilinç
uyanmış,
Türk Devleti 'nin ve Milleti 'nin
parçalanmasına izin
verilmeyeceği gösterilmiştir.
16 Mayıs'ta Denizli. Tarsus, Kastamonu, Bayramiç
protesto mitingleri yapıldı.
Istanbul'da eğlence yerleri. okullar. ticarethaneler üç gün kapatıldı. 17
Mayıs'ta Üniversite ve Yüksekokullarm öğrencileri işgali protesto ederek derslere
ginnediler Bundan sonra izmir'in işgali protesto eden mitingler, İstanbul'u fiilen
işgal etmiş olan ltilaf Devletleri'nin, toplannın namlularıın şehre çevirmelerine.
limanda demirleyen büyük donaım.1alarına ve şebirde her yeri kontrol altında tutan
silahlı askerlerine rağmen halk tarafınrum korkusuzca yapıldı.
16 Mayıs 1919 Denizli, Kastamonu, Tavas, Bayramiç ve Seydişehir'de; 17
Mayıs'ta Giresun. Trabzon, Zonguldak, Edremit ve Ça1JDenizli'de.
18 Mayıs'ta İstanbul Darülfunfin Konferans Salonu'nda profesörlerin işgal i
protestoları Bursa'da üç gün miting yapılacağı ilan edilişi, Erzurum ve İzmil'deki
mitingler.
19 Mayıs'ta kadınh erkekli 50.000 kişinin katıldığı İstanbul Fatih Mitingi
Konuşmacılar arasında Halide Edip ve Me!iha Hanım var. Büyük bir halk
gösterisine dönüşen toplantı sonunda, padişaha bir anza sunularak; Amerikan
Cumhurbaşkanı Wilson'a Türkiye'nin işgalini protesto eden telgraf çekildi.
19 Mayıs'ta Aydın'da, 20 Mayıs'ta Samsun'da ve yine 20 Mayıs'ta İstanbul
Üsküdar Doğancılar'daki miting. Erkek konuşmacıların yamnda "Asn Kadınlar
Cemiycti" adına Sabahat ve Naciye Hammlar konuşmuşlardı. Konuşmacılardanbiri
"Hakkımız zorla alınacak olursa çocuğunuızla, kadımmızla, erkeğimizle hepimiz
öleceğız. ,,46 dedi. Bir başkası "Elimizde top yok, tüfek yok silah yok, birşeyler yok.
Fakat bunların hepsinden kıymetli bir kalbimiz var...Biz yaşamak için daiına
hazım ve yaşamak için ölmeye yemin ettik.,,47 diyordu.
15
Mayıs'ta Muğla'da.
YC Seydişelıü'de
-
15
----------------
Kiizım Karabekir. İstikliil Harbirniz, İstanbul, 1988, s.24; T.İ.H. IILI, s.63: IITVD..
Sayı:36
(Haziran 1961), Vesika8S0;
Sayı:37 (Eylül
J961) Vesika: 896.
Kemal Arıbumu, Milll Mücadele'de Istanbul Mitingleri, Ankara, 1975, s21-23.
47 Anbumu, s.21-23.
4<5
246
22
!vlayıs Kadıköy
Mitingi'nde. Halide Edip ve Müncvver Saime Hanmuar
konuşmuşlardı..
23 Mayıs'ta, i. Sultan Alımet Mitingi'nde 200.000 kişi toplanmış, işgal
kuvvetlerinden iki uçak havada kalabalığı izlemişti. Mitingde şair Mehmet Emin
(Yurdakul), İstanbul basıllJ adına Fahrettin Bey, Halide Edip, Selim Sım (Tarcan),
Dr. Sabit Bey'ler konuşmuştu Hi12bet kürsüsüne siyah örtü örtülmüş "Türk hürdür,
esir olmaz". "Hak isteriz" diye pankartlar asılmış!!.
25 Mayıs'ta Beyazıt Mevdanı'nındaki ve Taşlık'daki mitingler İstanbul Polis
Müdürü tarafindan yaptınlmamış, işgal kuvvetlerince mitingler yasak edilmiştir.
27 Ma}'ıs'ta Edirne ve Ankara'da mitingler yapılmış, 30 Mayıs Cuma günü
lL. Sultan Ahmet Mitingi'nde ise halk, Sultan AJımet Meydanı'nda dua yapılmak
maksadıyla toplanmış ama, yine miting gibi konuşmacılar yer almış ve Şukı1fc
NihaI Hanım'da bir konuşma yapnuştır.
Mustafa Kemal Paşa, Havza'dan 28 Mayıs 1919'da bütün Komutan, Vali ve
Müdftfaa-i Hukuk Cemiyetleri'ne gönderdiği bir yazıda; ülkenin içinde bulunduğu
durumu anlatarak; mill'i haklann savunulması için. halkın mitingler ve gösteriler
tertipIemesini istemiştir.'8 Özellikle bu telgraftan sonra. gerek İtilaf Devletleri
mümesslllerine, gerekse İst3nbul Hükümeti'ne protesto telgrafları yağmış, protesto
mitingleri artımştı.
Bu halk hareketlerinin artması üzerine Harbiye Nazın, Anadolu'dan bilgi
İstenıişli. Bunun üzerine
Mustafa Kemal de
Havza'dan verdigi cevapta:
"İstanbul'a çekilen telgraflann tamamen sinc-i milletten teveran eden teessüratın
birer mı1kesi olduğunu arzeylerim. Bu heyecan memleketin en ücra köşesine kadar
şamildir, umumidir.,,49 demişti
Batı Anadolu'daki gönüllü milis kuvvetleri artıkça, milli taburlar, alaylar
meyillma getiriliyor; başlarında da halktan birisi komutan olarak bulunuyordu.
Ama. bu tabur ve alay komutanlannın vanlanııda asker kökenli mutlaka bir
yardımcı olurdu. Askeri komutan, savaş veya herhangi bir çarpışma anında yine
sİvil komutanla anlaşarak tabur veya alayı idare eder. gerekli emirleri verirdi. ama,
bunun dışında bütün sorumluluk sivil komutana aitti.
Kuvfı-yı Milliye'nİn. )lyip içme. bamıma ihtiyaçları tamamen yerli alıali
50
tarafından sağlamrdı. Yani. cephedeki askerin iaşesini. cephe gerisinde faaliyet
gösteren Milli Müdafaa Cemiyetleri'ne bağlı olan levazım heyetleri tenun ederdi.
İhtiyaç, Levazım Heyetleri tarafından halktan ya ayni, ya da nakdi olarak: ya vergi
ya da yardım şeklinde toplalUrdı.51
Buna bir örnek vermek gerekirse: Batı Anadolu'da çok önemli bir merkez
durumunda olan Nazilli Heyet-i Merkeziyesı' Kuva-yı Milliye'nin cephe ve cephe
50
Atatürk. 1. s.22.23.
HT.yD. Savı:5 (Eylül 1953) Vesika:92
Atatürk, I, s.15. ­
II
Özalp, l, s 73.
48
4°
247
-------_.
--------
gerisindeki ihtiyaçlarım karşılamak ve en iyi şekilde organizasyonu sağlamak için:
Maliye. Sıhhiye, istihbarat, Teftişat ve Leviizım Encümenlerini oluşturmuştu.
Maliye Endimeni yukarıda belirtildiği gibi Kuva-yı Milllye'nin maddi
desteğini haLlrtan ayni ve nakdi olarak ya vergi. ya da yardım şeklinde toplardı.
Sıhhiye Encümenİ, bünyesindeki doktor, sağlık görevlileri ve hastaneleri ile
Kuva-yı Milllye'nin sağlık ve bakıımm üstlenmişti.
Levazım Encümeni. KUVa-)l Milliye'nin her türlü yiyecek. giyecek.
malzeme, binek ve taşıt hayvanları. gerek ulaşımda, gerekse ısınmada kullamlan
odun ve kömür ihtiyaçlanm karşılardı.
İstihbarat Encümeni, askeri ve siyasi haberleşmelerin ilişında: erzak. iaşe.
giyecek, donanım gibi ordu için gerekli olan ihtiyaçların temini ile ilgili
haberleşmeyi sağlardı.
Teşkilat
Encümeni.
Kuva-vı
MiIlive askerlerinin ve
onların
binek ve
taşımada kullandıkları hayvanların ·sevkİ. h~r türlü ulaşım işleri ile ilgilenirdi. 51
işte burada, Mim Mücadele'de halkın ve askerin dayamşmasılUn en güzel
örneği yaşanmıştı!.
Kuva-yı Milliye'nin içinde çok genç çocuklar. ak sakallı dedeler, cepheye
yiyecek ve cephane taşıyan, hatta elinde mavzeri ile çarpışmalara katılan kadınlar
dahi vardı s'
Halkı, Milli Müc:ldele fikri etrafında toplayan, örgüÜeyen ve yönlendirenler
kimlerdi? Şüphesiz askeri komutanlar. mutasarrıflar (vali), belediye başkanları, din
adamları özellikle müfhiler, şehir ileri gelen eşraf ve aydınları idi.
Mesela, Denizli Müftüsü Hulüst Efendi. İzmir'in işgalinin duyulması
üzerine Ulu Canıj (Kayalık Camifndeki sancağı çıkartarak; halkın bunun etrafında
tekbirler getirerek toplanmasım sağlayıp yaptığı konuşma ile ..... Bu işgale
muhalefet ve düşmaııııı laarruzuna karşı koymak lazımdır. Fetva veriyorum, silah
ve cephane azlığı veya yoklUbTJl hiçbir zaman mücadeleye engel teşkil etmez.
Elinizde lüçbir silalul11z ohnasa dahi, üçer taş alarak düşman üzerine atmak
suretiyle mutlaka karşı koyunuz ,,54 derken halk arasındaki hıristiyanları kastederek
de; "Bunlar bize birer emanettir, onlara dokunmayuıız" demiştir.
Müftü Ruhısi Efendi, milli kuwetlerin toplanması, cepheye gönderilmesi ve
mim teşkilatların oluşmasında önemli roloynayan kişidir.
Eşrafm ileri gelen kişileri de , halkın milli kuwctler etrafıııda toplanmasında
etkili olmuşlardır. Mesela; Halil Ağa. Gökçen Hüseyin Efe'ye gönderdiği mektupta;
"Eskiden Osmanlıya karşı zeybeklik ediyor. kahramanlık yaptım zanııediyordun.
Zeybeklik yapacak zaman gelmiştir. Memleketimizin bu acı hali yüreğini
51
53
54
S. E,in DaYI, Nazilli Kongreleri (1919). Erzurum, 1998, s 114-140.
Mehmet Arif .Anadolu İnkıliibı (Müciı1ıedat-ı Mil1iye Hatıratı 1335-1339 "1919-1923").
istanbul, 1940, ,.24-25; Dr. Selahattilı Taıısd, Mondros'taıı Mudanya'ya Kadar,I,
İstanbuL J 99 i " S.274.
M. .Arif Tütenk. Milll Mücadele' de Denizli, İzmir,I 949, s.9.
248
sızlatmıyor mu? Hayd.i bakalını gayri iş başına .."" diyerek onu milli mücadeleye
davet etmişti. Kuvil-yı Mil1iye'ye katılan efeler sa:"ısızdı. Demirci Mehmet Efe.
Gökçen Efe, Yörük Ali Efe vs.
Buıllardan ayn, Galib Hoca lakabıyla Cclal Bey (Bayarrin oluşturduğu ımlis
kuvvetleri, Çerkes Ethem' in
Kuva-yı Seyyaresi, hatta Rahmetli Adnan
Menderes'in dahi o yıllarda oluşturduğu Ay-Yıldız Çetesi'nden bahsedilebilir.
Jandarma Genel Komutanı Kemal Paşa. İstanbul Hükümeti tarafından Galip
Hoca. Demirci Mehmet Ek Hacı Şükrü Bey (57. Tümen'in 175. Alay Kumandam
Kaymakam)'] tutuklamak yani Km/a-yı Milllve'yi dağıtmak için gönderihmşti. ]
Ağustos 1919'da Denizli'de Heyet-i MilJiye azillanna padişahın selamını
getirdiğini bildirerek; "Rica ederim. Yunanla çarpışmadan vazgeçiniz. Zira bu
ıeşebbüsünüz beyhuded.ir."56
demek suretiyle. Kuvii-yı Milliyc hareketini
baltalamaya çalışmıştı. Ancak. bu olumsuz propagandası uzun sümıemiş. Demirei
Mehmet Efe'nin kızanlan Denizli'yi basarak Kemill Paşa'yı tutuklayıp. Nazilli'ye
Demircİ Mehmet Efe'nin karargahına götürmüşlerdi.
Kemal Paşa, Ağustos 1919 sonunda serbest bırakıldı Kemal Paşa, o
tarihlerde Kuva-yı Mil1iye hakkında şu bilgiyi veriyordu; "Kuva-yı Milliye'nin bir
kısmını, memleketleri Yunanlılar tarafından istilaya ve aile fertlerinden birçoğu.
tarihin şimdiye kadar hayal etmediği facialara ruaruz kalmış olanlar, d.iğer kısmı
da. vatandaş ve dindaşlanruu uğradıklan akıbete maruz kalnıa..1<: endişesi ile, hayat.
namus ve vatanlarıın müdMaa edenler teşkil etmekted.ir. Kuva-yı Milliye'nin
hedefi, sadece Yunanlıların nıemleketlerinden çıkarılmasından ibarettir.
Reisierinden bazıları, nüfuzlu efeler ile ordudan istifa etmiş olan bazı emekli
subaylardan vücuda gelmekted.ir ve bunlar asla eşkiya değildirler. Birbirlerine son
derece bağlıdırlar. Ara1annda İIızibat gayet şiddetli bir suretle temin edilmiştir
Asayişi bozan hiçbir şey yoktur. Muntazam teşkilatlan vardır. Münaveba ile
birbirlerine mezuniyet vernıek'tedirler. Kuvii-yı Milliye hareketi milli bir coşmadır;
bu sebeple halk bu mücadeleyi bizzat yapmaktadır. ,,57
Bu sözler, önce Kuva-yı Milliye aleyhinde olup, onlan tanıyınca fikri
değışen bir kişiye ait olması ve Kuvil-yı MiUiye hareketini yani. halkın bizzat
yaptığı bu hareketi çok güZel açıklamasından dolayı önemlidir.
Milli Mücadele'de halkın milis kuvvetleri oluşturarak gerçekleştird.iği
önenlli olaylardan da bahsetmek gerekir
Mütareke sonraSL Mütareke şartlannın uygulanmasını kontrol için
Erzunım'a gelen ve Enumm'daki XV. Kolordu'nun elindeki silahlanın toplamak:la
görevli olan Albay Rawlinson'u oyalayan ve silahları teslim etmek istenıeyen,
Kazıın Karabekir Paşa'rı_ııı planı sonucu; 26 Temmuz 1919'da. Taşkesen İstasyonu
baskınında köylü kılığına giren birkaç subay ve civardaki köylülerin yardımıyla
'5
56
57
Celal Bayar, Ben de Yazdım. VII, İstanbul. 1969,5.2152.
Tütenk. s 13 J.
GÖk.bilgin, II, s. i 7.
249
(300-400
atlı),
mekanizma ve
kaınaların bulunduğu
vagondaki yüldcrL
sırtlarında
dağlara taşıyarak kaçırmışlardı,58
Silahların
teslim edilmesini halk istemiyordu. Çünkü, sl1urdalü Elviye-i
Türklerc yaptıklan mezalimden dolayı tedirgin olan halk,
hukuklarıııın ve !lıiJli namuslarının emniyet altına almadıkça, bir tek fi şek bile
verilmesini ıstemiyorlar ve endişe duygularını KaZıııı Karabekir'e bildiriyorIardı.
Gelibolu Sancağı, Eceabat kazasının A.1. >:baş mevkiindeki cephanelik.
Fransızların kontrolünde idi ve Türk Ordusunun. Kars, Ardahan ve Batum'u
kurtamken Ruslardan aldığı silahlar bu depoda bulunuyordu Son zamanlarda
İstanbul gazetelerinde, bu silahların. Bolşevik Ruslara karşı savaşan Vrangel
ordusuna verileceği haberi yayınlanıyordu.
Batı Anadolu'da Kuva-)1 r..'1il1iye'nin silah ihtiyacım karşılamak ve
silahların başkasına verilmesine engelolmak için, Eski Edremit Kaymakamı
Köprülü Hamdi Bey. emrindeki milis kuvvetleri ve 61. Fırka Kumandanı Kazıııı
(Özalp) Bey'den aldığı askeri destek ile, 26-27 Ocak 1920'de A_Icbaş Cephaneliği'ne
baskın düzenlenmişti.s9 Bütün cephaneler, çe'ITedeki köylüler ve yine çeYredcn
temin edilen motor ve ka)1klarla iç kısımlara taşınımştı.
Mil1l Müdidele'ye halkm bedenen sağladığı desteğin yanısıra, varlıklı
kimselerin büyük ölçüde maddi desteği de olmuştu. Mesela, Inebolu' da Tüccar
Erzurumlu Hacı Ahmedzade NaflZ (Katan) Bey, üç tane uçak satın alarak bunları
ordumuza hediye etmiş, bu uçaklar ErLUrunılu Nafiz 1, Il, III diye
60
isimlendirilmişti.
Nafız Bey, bunun dışında ordumuza 203 sırt çantası ve
dağından maddi yardımlarda da bUıumnuştur
Kilikya Müdiifaa-i Hukuk Ceıııiyeti 'nin faaliyetlerinden önıek vermek
gerekirse: Adanalı zenginlerden Bosnalı Salih Efendi'nin 1000 lira vermesi, yine
yardım edeceğini söylemesi. Adana 'lı kasapıarın yardım edecek paralan
olmadığındanbilahare bedelleri ödenmek üzere kOyunlarım bağışlamaları ve bu ild
sürüden elde edilen para. Pamukçuziide Hüsnü ve Keresteei Mustafa Efendilerin
yepyeni iki şevrolerini bağışlamalan ve bundan elde edilen gelirler 61
Milli Müdidele'ye halkın katılinnnın en güzel örneklerinden biri de:
şüphesiz Antep, Urfa, Maraş sa\wırnasıdır Burada halk, bölgeyi işgal eden
Fransızlara karşı isyan ederek: Maraş'ta Sütçü İmam'ın teşvik ve telkinleri; Urfa'da
Yüzbaşi Ali Saip, Antep'de Şahin Bey ve Kılıç Ali Beylerin Kuva-yı Mill'iye
Selase'de
Emıcnilerin
komutanlıkları altında şehir savunmasını yapmışlardır.
~~----,------~
;9
Karabekir, İstiklal Harbimiz, s,82-85; BOA, D.H K.M.Ş., S. No:3938, D.No:53-3,
V.No:!5.
Atatürk, Nutuk, III, M EB, İstanbul, 1982 15 s, 1210-12; Türk İstikıal Harbi, (İç
60
Süreyya IL Şehidoğlu., ~-Kurtuluş Savaşında Bir Vatandaşnruzın Uçak Bağışı'~, Atatürk
ss
Ayaklaıunalar)VI,Ankara,
61
1964, s.27:
T.İ.H., ıı/2,
s.41.
Araşımna Merkezi Dergisi, VII, Temmuz, 1992, Sayı:24, s,61
Damar Ankoğlu, Hatıralanın. İstanbul, 1961, s. J00.
250
Maraş.
10/11 Şubat 1920'de: Urfa, 10 Nisan 192(l"de Fransız işgalinden
Ama. Antep'te mücadele devam ediyordu.
2 Mayıs InO'de ı!>'ntep ve havalisi Kuva-yı Milllye Komutanı Kılıç Ali Bey.
Fransız Komutanı Abadie'e "Antep'i terk ediniz" notasını verirken: Fransızlar,
Ağustos'ta büyük kuvvet ve cephane ilc Antep'i kuşatmışt!. Fransızların. halkın
teslim olmalarım isteyen II Ağ1ıstos 1920 tarihli emirlerine. Kuvfı-yı Milllye
Komutam Özdemir Bey. "Siziıı bayrağınu111 meşum dalgalanışı altına girecek ne
bir tek Antepli ne de bir Türk tasavvur edemiyoruz." cevabııu vemıişti. 13
Ağustos'ta teslim çağrısımn tekran üzerine Antep halkı, Kocalarla Camiinde
toplanarak "harbe devam karan" vermişti.
Antep halkının Fransızlara direnişi, şehirde açlık tehlikesinin başgöstermesi
üzerine. savaşa devam edemeyecek hale gelmişti. Bu sebeple halk. 8 Şubat InI'de
yaklaşık II aylık bir direnişten sonI'd yaralı bir gazi gibi teslim olmuştu. Aynı gün,
Büyük Millet Meclisi şehre "Gazi" ünvanı vermekle o2 • yiğit Antepliler ve Antep
savunması naçizane ödüllcndirilerelr..., j\.l1tep'ın yarası sarılıroya çalışılmıştır.
Hiç şüphesiz Milli Mücadele'de önemli ve büyük zaferlerin başlangıcı olan
dönem; Mustafa Kemiil Paşa'nın Meelis'ce 5 Ağustos 1921 tarihinde üç aylık süre
ile Başkomutaıılığa tayin edılmesiyle63 başlar.
Aynı gün orduya ve millete yayınladlgı beyaıınamade: büyük bir savaştan
çıktığınuz bu en zay1f zamanımızd'!. bütün vatanı işgal etmek ve milleti mahvetmek
isteyen düşmanlara karşı büyük bir iftihar ve şerefle bn görevi iistlendiğini ifade
64
etmiştir
Kendisine geniş yetkiler verilen ve verdiği her emir kanun niteliğinde olan
Mustafa Kemal Paşa, ordu ve milletin maddi ve manevi gücünü, milli şuurlu
birleştirerek güçlendirmek içinn derhal 7 Ağustos 192 i ' de 1. ve 6.. 8 Ağu.stos 'ta da
7.ve 10. "Tclcilif-i Milliye"emirlerini verdi Telcilif-i Milliye Kanunu, 'Nutuk'daki
kendi ifadesiyle şöyle idi:
"1 numaralı" emrinıle her kazada birer Tekfılif-i Millıye Komisyonu teşkil
ettim. Bu komisyonlar, hasılai mesailerinin, ordunun muhtelif aksamına sureti
tevziini tanzim eyledim.
"2 numaralı" emrime nazaran. vatanda her hane birer kat çamaşır, birer çift
çorap ve çank ilızar edip Tekiilif-i Milliye Komisyonu'na teslim edecekti.
"3 numaralı" emrinıle, tüccar ve ahali yedinde mevcut olan çamaşırıık bez.
Amerikan patiska, pamuk yıkaıunış ve yıkannıaımş yün ve tiftik, erkek elbisesi
imaline salih her şey, kışlık ve yazlık kumaş, kalın bez, kösele, vaketa (ince bir tür
meşin), taban astarhğı. sarı ve siyah meşill, siyahtan mamul ve gayri mamul ve
kurtulmuştu
62
63
64
TB.M.M. Zabıt Ceridesi Li IX. S.132.
Kemal Atatürk. Nutuk II, M.E.n.. İsta..tıbuL 1982 1\ 5.613; Bu yetkiler 5 Ekim 1921, 5
Şubat 1922, 5 Mayıs 1922'deitç dela IJZatlldl.
Atatürk'ün Tamim. Telgraf ve Beyaımamelen, IV, Yay. Haz. Nimet Arsan, Ankara, 1964,
s.392-393.
251
mamul naL. mıh, yem torbası, yıılar, belleme, kalan (hayvanın ever ve semerini
için belinin altından geçirilerek sıkılan ümıe veya kayış bağ), kaşağL
gebre, semer ve mgan istoklanndan yiizdc kırkuıa, bedeli bilalıare tesviye edilmek
üzere vaziyed ettim.
"4 numaralı" emrimle, mevcut buğday, saman, un. arpa, fasulye, bulgur,
nohut, mercimek.. kasaplık hayvanat, şeker. gaz, pirinç. sabun, yağ. tuz, zeytin yağı.
çay, mum istoklanndan keza YÜJ:de kırkına. bedeli bilahare tesviye olunmak üzere
vazıyed ettim.
"5 numaralı" emrimle. ordu ihtiyacı için alınan vesaiti nakliyeden maada
ahalinin yedinde blan vesaiti nakliye ile, bedduan meecanen yüz kilometrelik bir
mesafeye kadar ayda bir defaya mahsus olmak üzere, askeri nakliyat icra edilmesini
mecbur kıldım.
"6 numaralı" emnmle, ordunun ilbas ve iaşesine yarayan bilcümle sahipleri
tarafından terk edilnıiş mallar emvali metrukeye vaziyed ettim.
"7 numaralı" emrimle, ahali yedinde muharebeye salih bileümIc esliha ve
cephanenin üç gün zarfında teslimini taleb ettim.
"8 numaralı" emirle, benzin. vakum, gres, makina, don, saatçi ve taban
yağlan, vazelin, otomobil, kamyon lastiği, solisyon. buji. soğuk tutka!. Fransız
tutkalL telefon makinası, kablo. pil, çıplak tel, nıücerrit ve bunlara benzer malzeme.
asit sülfürik istoklannııı yüzde kırkına vazıyyad ettim.
"9 numaralı" emirle. demirei. marangoz, dökümcü. tesviyeci, saraç, arabacı,
esnafları ve imalathaneleriyle bu esnatat ve imalathanelerin kabiliyeti imaliyeleri ve
kasatura, kılıç, mızrak ve eyer ryapabilecek sanatkarlann isimleri zikrediImek üzere
mikdar ve vaziyetlerini tesbit ettirdim.
.. LO numaralı" emirIe, ahali yediııde bulunan dört tekerlekli yaylı araba. dört
tekericidi at ve öküz arabalariyle kağnı arabalanmn bilimum techizat ve
hayvanlariyle beraber binek ve topkeşan hayvanat, ester ve mekkare havvanatı, dve
ve merkeb mikdarlanmn yüzde yirmisine vazıyed ettirdim. ·,6'
Tekiilif-i ]'vlilliye Emirleri'nin yayınlanmasll1dan birkaç gün sonra, 10
Ağustos 1921' de General Papulos, Yunan ordusuna ileri )iirtiyüş emrini vennişti.
Başkomutan Mustafa Kemiil Paşa'da ı 4 Ağustos i 921 '.de Milli Müdifaa
Vekili Refet Paşa'ya gönderdiği telgrafta; "Düşman ileri yüriiyiişe başlamıştır Üç
dürt gün sonra meydan mulıarebesinin başlamasım bekliyoruz Buna göre. bir
müddet içinde ordunun istifadesine ne varsa hemen verilmesini rica ederil11,,66
diyordu.
Türk Miklti'nin dini ve milli k'Ültüründen kaynaklanan kendine has bir
yardımseverlik duygusu vardır Bu yardımseverlik duygusu, ordumuz söz konusu
olduğunda her zaman cn yüksek noktaya ulaşmıştır. Çünkü, Türk Milleti bilir ki:
millet ve devlet varlığımn, istikliilinin ve istikbiilinin teminatı Türk ordusudur ve
bağlamak
Atatürk, lt s.615-616.
<;" HT VD, Sayı:56 (Haziran 1966), Belge: 1299
DS
252
ona destek ve yardımcı olan güvenlik güçlerimizdir. Dolayısıyla onlara yapılan
maddi ve manevi destek kendilerine dönecek1iL
Dünya tarihi içinde önemli bir yeri olup. tüm dünya milletlerine bir şekilde
örnek olan Türk lt1illi Mücadelesinde de. halk ve ordu}u el ele, birlikte görüyoruz.
JO Ağustos 192] 'de Bolu'da yapılan mıtingde halk, milli gaye uğruna
Başkomutanlıkca verilen emir ve işaret üzerine canlanıu fcdaya hazır olduklanıu
belırtiyorlardı.
67
Açıksöz
gazetesinde 13
Ağustos
1921 günü ve "Namus ve istiklalimizi
ilc verilen haberde: "Necib Türk evlatlan. daha
çağrılmadan vazife-i vataniyelerine akın akın koşuyorlar. Tarihimizin, nhdeınize
tevili ettiği bu şerefli vazifeyi muvaffakiyetıc yapacagız. Hayatımızı, namusumuzu.
hürriyetiınizi muhakkak koruyacağız."G8 deniliyordu.
19 Ağustos 192 ı' de, Sivas/Gürün'de yapılan mitingde; "Ey şanlar icat eden
ordu, düşmam bo~! Elinle boğ! Silalunla boğ! İcab ederse kamnla fakat, son damla
kanınla bağ" derken; 21 Ağustos'da Adapazan'ndaki mitingdc de halk, Misak-]
Milli gerçekleşinceyekadar, manen ·ve bedenen her türlü fedakadığı yapınaya hazır
olduklanm bildinnckte idi. 69
22 Ağustos 1921'dc Kastamonu'da yapılan nıitingde alınan kararlar çok
önemlidir. Kastamonu halkı, kahraman ordumuz düşmana karşı son ve kaı'i zaferi
kazaınncaya kadar her türlü fedakarlığı yapacaklanm, ordunun yiyecek ve giyecek
ihtiyacı için günlük nafakalanm bile vereceklerini, tüm memleketin de ayın his
içinde buıunduğunu ve kendilennin de tam istiklal ve hürriyetlerine kawşuncaya
kadar silahı elden bırakmayacaklanm yenıln ettiklerini, kcndilerine yapılan
mezalim ve haksızlıklan protesto ettiklerini belirterek son olarak şunu
söylüyorlardı: "Son ve kaı'i karanınız, zafer istiyoruz. Bunun için her şeyi
sÜllgümüzle
koruyacağız" başlığı
yapacağız."70
25
A~stos
Çankırı 'da
1921 'de, Sakarya Cephesi'nden gelen yaralılann tedavisi için
hallan ve Kızılay'ın fcda1cirlıklanvla bir hafta içinde 1000 yataklı bir
hastane teşkil edilmişti. 71
25 Ağustos ı nJ'dc, Ispir'de yapılan mitingde halk, son ferde ve son
noktaya kadar fedakarlık göstereceklerini ifade ederek: askeri nakliyat için ,yediyüz
lira ve bin takım çamaşır, bin takim çank ve çorap hazırlayacaklanna söz vermişti.
26 Ağustos ı 921'de, Ankara'da Namazgah denilen yerde sabah toplanan
halk, zafer için dua etmişti. 72
6'
68
69
70
7i
72
Açıksöz, II Ağustos 1337, No: 257.
Açıksöz, 13 Ağustos 1337, No: 258.
Hakimiyet-i Mimve, 22 Ağustos 1337, No: 269.
Açıksöz. 23 Ağustos 1337, No: 364; Hakimiyet-i Millıye, 24 Ağustos.l337, No: 271.
HakimiYel-i Milliye, 6 Eylül 1337, No284.
Hakımilet-ı Milliye, 26 Ağustos 1337, No: 273
253
Sivas. İnebolu. Hendek. Gümüşhane. Kangın, Tonıl ve Eruh'da yapılan
mitinglerde alınan karar; "Milli gayelerin istihsal-i tamamına kadar kahraman
ordumuza 1l1üzaharet-i kamile ve muavemet-i maddiye ve manevıye hususunda her
türlü fedakarlığa amMe olduğumuzu ve bu uğurda bütün mal ve mülk~müzü [eiliiya
vaad ve taahhüd ederiz."iJ şeklinde idi.
Bu mitinglerin yapıldığı şehir ve kasabaların sayılarını çoğaltmak mümkün.
Çünkü, verilen örnekler sadece birkaçı.
Türk halkının Tekiilif-İ Milliye Emirlerinden sonra, Türk Ordusu'na yaptığı
yardımlardan da birkaç örnek vermek gerekiyor.
Silifke, Ennenek, Gölpazarı, Kadınhanı, Akşehir, Erbağ ve Pozantı'da
yapılan mitinglerde milli davanın kazarulması için her türlü fedakarlığın yapılması
kararı alındığı gibi; Pozantılar, Batı Cephesi'ne gönüllü müfreze göndenneye karar
vererek; Hiliil-i Ainner'e de kırk bin kuruştan fazla bağış yapımşlardıH
Amasya, Bafra, Kayseri, Akyazı, Arapsun. Trabzon ve Çarşamba'da yapılan
mitinglerde de. aynı doğnıltuda karar alırup; Çarşambalılar, ordumuza onbin kat
is
çamaşır. yiyecek.. taşıt araçları için hayvan hazırladıklafIlli bildirmişlerdi.
Bakmuadeni. Ergani. Divriği, Mamuıris, Fethiye. Denizli ve Seydişehir'de
de mitingler yapılnuş; Mannaris Mitingi'nde, orduya selam ve şükran hisleri
belirtildikten soma, Misiik-ı Milli'de en ufak bir değişiklik dahi yapmadan banşa
kadar kadınları da dahil hayat ve ölümlerini fedaya, tek bir düşman askeri
76
kalmayıncaya kadar çalışmaya yemin etınişlerdi
Diyarbakır/Savur kazası eşrafı ve Aşar Mü!tezimlerinden bir kısım,
aşarıarına yirınisekizbindokuzyüzyetmişüçlira zam yaparak, önemli ölçüde maddi
77
.vardımda bulunınuşlarm.
Bozdoğan ahalisi, şimdiye kadar yaptıkları eşya ve erzak yardımlarından
başka, (altmışbir) kuruş kıymetinde yirmi iki takım elbise,(yirmi bin l..'UTllş)
kıymetinde yüz çift ayakkabı orduya bağışlamışlardı
Akseki ahalisi de, beşyüzseksen kıyye (okka, dörtyüz dirhem) sadeyağı,
~üzyirmibir klyye sahtiyan, }üzoh17.dokuz çift yemeni, dörtyüzsekiz re's kasaplık
davar, )'üzondokuz çuvaL kırkheş teneke, ellialtı nal, dörtyüz mıh, iki ester (katır)
ve beş deve. yirmibeş at ve yetmişsekiz merkebi kendi rızalarıyla bağışlamışlardı.'8
Samsunlu Tüccar Necmettin Hami Bey. cephedeki askere dağıtılmak üzere
ikibinüç}iiz altımş lira değerinde sigara kağıdı hibe etmişti.
'7
IIakiıniyet-i lVHIliye, 26 Ağustos 1337~ No: 273.
AÇıksöz, 28 Ağustos 1337. No: 26R.
Hakiıniyet-i Milliye, 29 Ağustos 1337, No: 276.
Hakiıniyet-ı Milliye, II Eylül 1337, Ko: 289.
ikdam, 26 Eylül 1337, No:881 ı.
78
Hakimiyet-i Milliye, 26 EylüllB7, No: 304
73
74
'5
76
254
İnebolu' da Tüccar İskeçeli Arif Bey cephede çarpışan kardeşlerimize
dörtyüzonbir çift kundııra hibe etmişti. 79
Halktan toplanan malzemelerin türü, adı ölçü ve sayısı basit, hatta
günümüZde düşününce belki de konuk gelebilir. Ama ordumuzun, tek bir ımha,
nala, bir avuç buğdaya veya nusıra, her türlü yük ve binek hayvanına ihtiyacı vardı.
Ordumuzun her türlü ihtiyacını temin neden halk omın büyük bir zafer
kazamnasıııı da sağlamıştı.
23 Ağustos 1921 'de başlayıp 13 Eylül'de zaferle sonuçlanan Sakarya
Meydan Muharebesi ile. 1683 lL. Viyana Bozgunu'ndan itibaren başlayan
askerimizin gerilemesi ve savunması, nihayet taarnıza geçmiş, gerileme son
bulmuştu.
Başkumandan Mustafa Keınal Paşa, Sakarya Zaferi sonrası 14 Eylül ını 'de
millete yayınladığı beyamıamede; masum Türk Milleti'nin hayat ve istiklaline
canavarca tecavüz ederıleri ordumuzun cezalandırdığı ve cezalandınnaya devam
edeceği belirtilerek: "Fil-vaki (gerçekten) nıilletimiz, düşmanın hazırlıklanna
mukabele için hiçbir fedakarlıktan çekinmedi. Ordumuzu takviye için para, insan,
hayvan. araba velhasıl her ne lazımsa Keına1-i bahişle ibzal etti (harcadı).
Avrupa 'nın en mükemmel vesaitiy1e mücelıhez olan Konstantin ordusundan
Ordumuzun techizat itibariyle de geri kalmaması ve hatta ona üstün tefevvuk
edebilmesi için inanılmaz mucizeyi Anadolu halkının fedakarlığına medyunuz
(borçluvı.ız) .
Maksad-ı J\,1il11 uğrunda efrad-ı ınilletin meııfa-i hususiyetlerini istihlcir
emrinde gösterdikleri harikalar efrad ve nesillerin ile'l-eber sermaye-i mefhareti
olac~ktır. Bu umumi gayretler sayesindedir ki. ordumuz mevt-I istihkar için hiçbir
dakika tereddüt etmeyccek suretle, )üksek bir kuvve-i maneviye ile düşman üzerine
atıldı. "godemiştir.
Bu beyannarnede de açıkça görüldüğü gibi, mill! gaye için, milletin şahsi
menfaatlerinden vazgeçerek hiçbir fedak3rhktan çekinmedigini: Türk Ordusu'nun
düşman ordusundan geri kalmaması, hatta onu yenmesi mucizesini Anadolu
halkımn fedakarlığına borçlu olunduğunu, dolayısıyla Ordu-Millet işbirliği
neticesinde ordumuzun yiiksek bir maneviyatla düşınam yendiğini belirtmektedir.
Beyamıanıenin sonunda, silahlanınızL gayemizi tamamen gerçekleştirdikten
soma bırakacağıınlZ ana kadar, milletinuzin tüm fcrdlcrinin, sonsuz gayTct ve
fedakarlık1ar göstermesini yine bekledikleri ifade edilmektedir.
79
80
Hakimiycl-i Milliye, 5Ekim 1921, No:313,
Hakimiyet-i Milliyc, 16 Eyluı 1337, No: 294; Açıksöz, 17 Eylül 1337, No: 285
255
Tekiilif-i Mimye Komisyonları'nca ordu için alınan mal ve malzamelerııı
bedelleri, Milli Mücadele'nin sonuçlanmasından sonrd büyük bir kısmı nakten,
diğer kısmı hazine tahvilleri ile halka geri ödenmiştir,gı
.
Böylece ordumuz hem halkımızın desteği ile tüm düşmanlarımızın:
yurdumuz, devletimiz ve milletimiz üzerindekı haris emellerine son vererek:
vatamn bütünlüğünü ve milletin istikliilini korumuş, hem de savaş sırasında el
koyduğu her türlü mal ve malzemellin bedelini halka iade etmekle, ikinci defa vefa
borcunu ödeyerek karşılıklı güven duygusunu pekiştirmiştir.
Milli mücadelemizde emeği geçen herkesi saygı ve minnetle aıuyoruz.
Ruhları şad olsun.
BİBLİYOGRAFYA
ARŞİVLER
Başbakanlık Osmanlı Arşivı
GAZETELER
Açıksöz
Hiikiıniyet-i Milliye
ikdam
DERGİLER
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi
ARAŞTIRMA VE KAYNAK ESERLER
ALTAY, Falırettin, LO Yıl Savaş ve Sonrası (1912-1922), İstanbul 1970.
APAK, Ra1ımi, istiklal Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu?, 1942.
ARIBURNU, Kemill, Milli Müciidele'de İstanbul Mitingleri, Ankara, 1975.
ARIKOGLU. Damar, Hatıralarım, İstanbul, 1961.
ARİF, Mehm.et, Anadolu İnkıliibı (Mücahedat-ı Milliye Hatıratı 1335- 1339) (L 919­
1923), İstanbuL, 1940.
ATABEK. Server, L'Eiat Du Sud-Quest Du Caucase, Batum, 1919.
Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Yay. Haz. Nimet ARSAN.
Ankara, 1964.
4
ATATüRK, Kemal, Nutuk, I, IL III, !VIiIli E~tim Bakanlığı, İstanbuL. 198i ,
s
4
198i ,198i .
BAYAR. Celal, Ben de Yazdım, Vi. istanbul, 1968.
sı
Serpil SürIneli, "Milli Mücadelc'de Tekiilif-i Mimye Emirleri", Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Alatürk ilkeleri ve İnkıliip Tarihi Enstittlsü, Erzurum,
1991.
256
BAYAR Celili, Ben de Yazdıl11, VII, İstanbul, 1969.
BAYKAL, Prof. Dr. Bekir SıtkL Heyet-i Temsiliye Kararlan. T.T.K, Ankara, 1974
BAYlJR Y. Hikmet, Atatürk Hayatı ve Eseri, Ankara, 1963.
BIYlKLIOGLU, Tevfik, Trakya'da Milli Mücadele, I, TTK., Ankara, 1987.
CİHA.t~GİROGLU. İbrahim, Hatıralan, (Basılmamış).
ÇARLI(LI, Hacim Muhittin. Balıkesir ve A1aşelür Kongreleri ve Hacim Muhittin
Çanklı'nın Kuva-yı Mimye Hatıralan, Haz:Şerafettin TURAR 1967.
DAYI, S. Esin, Nazilli Kongreleri( 1919), Atatürk Üniv. Türkiyat Araştırmalan
EııSt. Yay. No: ll, Erzurum, 1998.
_ _ _ _ _, Elviye-i Selase'de (Kars, l>udalıan, Baturn) Milli Teşkilatlanına.
Kültür Eğitim Vakfı Yay. Enurum, 1997.
ERDoGAN, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralannı. İstanbul. 1954.
GOLoGLU, Mahmut, ErzununKongresi, Ankara, 1968.
GÖKBİLGİN, Tayyip. Milli Mücadele Başlarken 1. ll, Anı<-.ara, 1959.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi. Sa)1:29. (Eylül 1959) Vesika:754; SaydO (Aralık
1959) Vesika: 763
JAESCHKE. Gott"ıard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi. i, TTK .Ankara, 1970.
KARABEKİR Kilzırn, İstiklaı Harbimiz, İstanbuL. 1988.
KIRZıoGLU. Fahrettin. inkı1ap Tarihi Ders Notlan. Erzurum, 1977.
_ _ _ _ _.,.-_--" Milli MüdideIe'de Kars ı. Belgeler, Kars Tarutma Derneği
Yayını, İstanbuL., 1960.
_ _ _ _ _ _ _, Kars Tarihi I, İstanbul. 1953.
KUTAY, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyet' in Manevi Mimarlan. Ankara. 1973
ÖZALP, Kazım. Milli Mücadele I. TIK, Ankara. 1971.
PEKER Nurettin, İstiklal Savaşı 'mn Vesika ve Resimleri, İstanbul, 1955.
SÜRMEU. Serpil. "Milli Mücadele'de Tekalif-i Milliye Emirleri", Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi
Enstitüsü, Erzurum. i 99 I.
TAÇALAN, Nurdoğan, Ege'de Kurtuluş Savaşı Başlarken. Istanbul, 1970.
TAc~SEL, Dr. Selahattin, Mondros'tan Mudanya'yaKadar, I, İstanbuL. 1991.
TUNAYA, TankZafer, Türkiye'de Siyasi Partiler II, İstanbul, 1952.
Türk İstikliil Harbi, Mondros Mütarekesi ve Tatbikalı I, Genelkurmay Başkanlı~
Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları, Ankara, 1962.
~_.~_(Batı Cephesi) ıvı Genelkunnay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi
Resmi Yayınları, Ankara 1972.
, (Batı Cephesi) III2. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi
Resmi Yayınları, Ankara, 1968.
_ _ _ _ _. (Güney Cephesi) IV, Genelkunııay Başkanlıgt Harp Tarihi Dairesi
Resmi Yayınlan, Ankara. 1966
_ _ _ _ _, (Doğu Cephesi) III, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi
Resmi Ya)'1nları. Ankara, 1965.
257
TÜTENK, M. Arif. Milli Mücadele'de DeniLli. İzmir. 1949.
TB.M.M. Zabıt Ceridesi. I!IX.
MAKALELER
BAYKAL, Prof. Bekir Sıili, "Milli Müdidele'de Anadolu Kadınlan Müdftfaa-i
Vatan Cemiyeti". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. ı, (Kasım 1984),
Sayı: L s.108-126.
AFETİNAN. A, "Anadolu Kadınlan Müdafaa-i Vatan Cemiyeti", (1919-1920).
Büyük Zaferin 50. Yıldönümüne Armağan. İstanbul, 1972. s.195-204.
ÖZTOPR-AK. İzzet. "Adana ve ÇeHesinde Müdafaa-i Hukuk Çalışmalan", Atatürk
Araştınna Merkezi Dergisi, VIII, (Kasım 1991), Ankara Sayı: 22, 5.117-13 9.
ŞEHİDOGLU, Süreyya, R, "Kurtuluş Savaşında Bir Vataııdaşımızın Uçak Bağışı".
Atatürk .!\raştırma Merkezi Dergisi, VII, Temmuz, 1992. 8ayı:24. 5.601­
604.
TURA."N". Prof. Dr. Şerafettin. "Kurtuluş Savaşmda Kongrelef', Cumhuriyetin 50.
Yıldönümü Semineri, TTK, Aıılr..ara. 1975.5.147-157
258