bildiriler kitabı - TMMOB Makina Mühendisleri Odası Arşivi

MAKINA-IMALAT TEKNOLOJİLERİ
SEMPOZYUMU
BİLDİRİLER KİTABI
Editör:
Y. Doç. Dr. Mete KALYONCU
MMO Yayın No: 228
14-15 EKİM 1999
KONYA
tmmob
makina mühendisleri odası
Sümer Sokak. No: 36/1-A Demirtepe, 06440 - ANKARA
Tel
: (0.312) 231 31 5 9 - 2 3 1 3 1 6 4 - 2 3 1 80 23-231 80 98
Fax : (0.312) 231 31 65
e-posta: [email protected]
http://www.mmo.org.tr
MMO Yayın No
ISBN
:228
:975-395-331-3
Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası'na aittir. Kitabın hiçbir bölümü
değiştirilemez. MMO 'nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb.
yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir.
KAPAK TASARIMI
DİZGİ
BASKI
: Y. Doç. Dr. Mete KALYONCU
: TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI KONYA ŞUBESİ
: HÜNER-İŞ MATBAACILIK - KONYA Tel: (332) 353 45 17
Makina-lmalat Teknotojilart Sempozyumu, 14 - 1 5 Ekim 1989, KONYA
TÜRKİYE'DE DOvME SANAYİ
"Yaşanan Problemler ve Çözüm önerileri"
Arş. Döv. Uzm. Yaşar PEKUZ
Üretim Müdürü
Kaldera Dövme Sanayi A.Ş.
Musalla Bağlan Belh Cad.No:77 42050 Konya/TÜRKİYE
Tel: 0 332 238 00 00 Fax: 0 332 238 00 11 E-Posta: www.kaldera.com.tr
ÖZET:
Bugün, plastik şekillendirme çeşitlerinden dövme, geçmişde demircilik dediğimiz sanatın teknoloji
parelelinde gelişmiş şeklidir. Tunç devrinden, 18. yüzyıla kadar el sanatı olarak gelişmiş daha sonra
günümüzde işlevini hiç yitirmeyen bir sanayi kolu olmuştur.Havacılıkdan savunmaya.tarımdan otomotive, makineden el aletlerine kadar bütün sanayi dallarında dövme parçaları kullanılmaktadır.Görüyoruz ki.dövme en önemli yan sanayi sektörlerinden biridir.Dövme parçaları,mukavemet, yapı ve direnç
yönünden diğer imalât şekillerine göre üstündür.Günümüzde dövme işlemi büyük preslerde yapılmaktadır.Dünyada,üretimi artırmak.maliyeti düşürmek.kaliteyi yükseltmek ve otomasyona dönebilmek için,
sürekli teknolojiye yatırım yapılmaktadır.Türkiye, dünyadaki dövme sektörü içinde yer alabilmesi için,
teknoloji takip edilmeli ve kendini sürekli yenilemelidir.Yaşanmış krizlerin tecrübe birikim ışığı altında,
olası krizlerden etkilenmemesi için.önlemler almalı ve aynı hatalara tekrar düşmemelidir. Problemlere
çözümler.yaşandıkdan sonra değil.yaşamadan önce çözüm üretilmelidir.Ağırlıklı çalışılan tektip sektör
yerine hizmet yelpazesini geniş tutup.sektör alanları artmlmalıdır.
TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ:
Bugün, plastik şekil verme metodlarından DÖVMECİLİK, geçmişde DEMİRCİLİK dediğimiz sanatın teknoloji parelelinde gelişmiş şeklidir, insanoğlunun yaradılışından bugüne kadar, dövmecilik yapılmış ve gelecekde de yapılacak bir üretim metodudur.*En eski metal şekillendirme sanatı olan dövme;
taş devrinden metal devrine geçiş ile uygulanmaya başlamış ve 18. yüz ı.ın sonlarına kadar "El Sanatı" olarak gelişmiştir*[i].18.yüzyıl sonuna kadar el sanatı olarak gelen demircilik ve 19.yüzyıldan sonra
dövme olarak sanayi dalı olmuştur.*Metalden yapılmış olarak bilinen ilk nesneler 10.000 yıldan daha
uzun yaşdadır ve dökümle değil dövme ile elde edilmiştir. Tablo 1'de metal kullanımındaki gelişmeler
tarih sırasına göre verilmiştir*(2].Türkler,bu sanatı M.Ö.400-600 yıllarında Orta Asya.Tibet ve Altay'larlarda devrinin en üst seviyesinde yapmışlar ve göç yolları ile bütün dünyaya yaymışlardır. Ergenekon
Destanı,bunun en güzel örneğidir.Türkler milâttan önceki devirlerde demircilik,yani dövme işleri yaparken avrupa daha dökümcülükle uğraşıyordu. *Türklerin, metalürji ile ilişkileri milâttan önceki tarihlere
dayanmaktadır. Ergenekon havzasından dünyaya dağılırken, vadiyi çevreleyen dağlardan birinde buldukları demir cevherini eriterek açılan delikden geçmiştir.M.Ö. 9000 yıllarında ilk dövme bakır eşyalar
kullanılmıştır.Türklerin bu devirdeki kılıç,yay,ok,mızrak,kalkan ve zırh gibi savaş araçlarını üreten usta
seviyesinde gelişmiş dövma sanayileri mevcuttur*[3].
- 125-
Tablo 1. Tarih Sırasına Göre Metal Kullanımındaki Gelişmeler
Gelişme
Tarih
Yerieşim
M.Ö.9000
DÖVME doğal bakırdan ilk metal nesneler
Yakın doğu
M.Ö.6500
İlk gerçek boyutta alçı heykeller
Ürdün
M.Ö.5000-3000
Kalkolotik dönem : bakırın ergitilmesi
Yakın doğu
M.Ö.3000-1500
Bronz çağı: Arsenikli bakır ve kalay bronzu
Yakın doğu
M.Ö.3000-2500
Küçük cisimlerin hassas dökümü (lost wax casting)
Yakın doğu
M.Ö.2500
Altın.gümüş ve alaşımlarının granülasyonu
Yakın doğu
M.Ö.2400-2200
I.Firavun Pepi'nin bakır heykeli
Mısır
M.Ö.2000
Bronz çağı
Uzak Doğu
M.Ö.1500
Demir çağı (DÖVME demir)
Yakın doğu
M.Ö.700-600
Eski İtalya'da (Etruscan) toz granülasyonu
İtalya
M.Ö.600
DÖVME demir
Çin
M.Ö.224
Rodos'taki Apollo'nun bronz heykelinin yıkılması
Yunanistan
M.S.200-300
Civanın yaldızlamada kullanımı (Amalgan yaldızlama)
Roma Dünyası
M.S.1200-1450
Dökme demirin girişi (kesin tarih ve yer bilinmiyor)
Avrupa
M.S. 1122 dolayında
Theophilus'un metal işleme konusunda yazılmış ilk çalışması
Almanya
M.S 1252
Kamakura'da Diabutsu (Büyük Buda) heykelinin dökümü
Japonya
M.S.1400 dolayında
Beijing'in Büyük Çam'nın dökümü
Çin
16. Yüzyıl
Kumun kalıp malzeme olarak kullanılması
Fransa
1709
Dökme demirin kok kullanarak üretilmesi
İngiltere
1735
Kremlin'in Büyük Çanı'nın dökülmesi
Rusya
1740
Dökme Çeliğin Benjamin Huntsman tarafından geliştirilmesi
İngiltere
1779
Dök.demirin mimarıda mlz.olarak kullanılması,İronbridge Gorde
İngiltere
1826
Çinko heykel
Fransa
1838
Elektrolotik bakır
Rusya,İngiltere
1884
Elektrolotik Alüminyum rafinasyonu
Amerika,Fransa
1900
DÖVMENİN makineleşmesi,sanayi dalı olması
Asya-Avrupa-Amerika
• Dövmeciliğin tarihsel zaman tüneli içinde, el sanatı olan demircilikde, Körük, Kömürlü Ocak, Örs,
Kıskaç (Maşa) ve Çekiç çeşitleri kullanılırdı. Sarfedilen enerji, insanın gücü ve verim kullanılan güç ile
doğru orantılıdır. Bugün ise dövmecilikde; Kömürlü Ocak yerine, Fuel-Oil, Gaz ve indüksiyon fırınlar;
Körük yerine,Fan;Kıskaç yerine hala Kıskaçlar kullanılmakla birlikte büyük parçalar için Manipülatörler
(Hidrolik Robot Tutucular);Örs ve Çekiç yerine,Şahmerdan, Pnömatik.Hidrolik ve mekanik Presler kullanılıyor.Tablo 2'de dövme makine teknolojisindeki gelişmeler verilmiştir.Onceleri el ile yapılan dövme
işleri şimdi kalıplarda presleme ile yapılıyor.Gelişen teknoloji ile her geçen gün verim yükselmektedir.
-
126-
Tablo 2. Dövme Makine Teknolojisinindeki Gelişmeler
Kullan ITI amacı
18.yûzyıl sonuna kadar
19.yüzyıldan sonra
Malzeme tavlamak
Kömürlü ocak
Fuel-Oil,Gaz ve indüksiyon fırınlar
Yanmayı kolaylaştırmak
Deri körük (el.tekli/çiftli)
Elektrik motorlu fanlar
Hammadde hazırlamak
El keskileri
Hidrolik giyotin makaslar
Malzeme tavında kullanılan enerji
Katı (odun.kömür)
Katı,Sıvı,Gaz, Elektrik
Tavlı malzemeyi tutmak
Kıskaç çeşitleri
Kıskaç.Manipulatör (Hidrolik robot tutucu)
Malzeme şekil vermek
Delikli pleyt
Açık veya kapalı kalıplar
Malzeme şekillendirme güç tatbik etmek
Örs ve el çekiçleri
Şahmerdan.Hidrolik.pnömatik.mekanik P.
Parça çapaklarını almak
El makası / taşlamak
Eksantirik tezgahlar
Parçaları soğuk/sıcak ütülemek
Düz ağızlı el çekiçleri
Friksiyon tezgâhlarda,düz kalıp arasında
Parçaya sertlik vermek
Su kazanları
Isıl işlem fırınları
Parça sertlik kontrol
Vurma,ses dinleme
Sertlik kontrol cihazları
Parça temizlemek
Elle çevrilen tanburlar
Kumlama (temizleme) makineleri
Çatlak (yarık) kontrolü yapmak
Göz kontrol
Çatlak kontrol makineleri
Müşteriye ürün teslim etmek (Nakliye)
Toptn/tek tek kendisi alır
Müşteriye araçla gönderilir (nakil edilir)
Kalite kontrol yapmak/garanti vermek
Göz kontrol.tecrübe
Kalite sistemi/belgelendirme/garantileme
*18.yüzyıldan sonra sıcak şekillendirme makinelerinin endüstride kullanılmaları,elişçiliği ile yapılan
döverek biçimlendirmenin yerine makinelerde kısa sürede çok sayıda parça üretme imkânı sağlamıştır
Bununla yetinilmeyip, parçanın bitirme (talaş kaldırma) işçiliğini azaltıcı yöntemler için teknisyenler çaışma ve uğraşlarını sürdürmüşler, sonunda çelik malzemenin sıcak şekillendirme işçiliğinde çığır olan
/'Sıcak Kalıplama Tekniğini" bulmuşlardır*^]. Teknoloji.insan zekâ ve becerisinin parelelinde gelişmiştir
Bilimin gelişmesinde İNSAN en büyük faktördür. Teknolojinin gelişmesi ile daha önce el ile yapılan işlemler şimdi makinelerle yapılıyor.Techizatların ebadı.gücü ve hızları yükselmiştir. Bütün teknik dallarda olduğu gibi dövmedede gelişim Beden,Rüzgâr,Su,Buhar,Elektrik enerji gibi evrimler geçirmiştir*[5].
Ama işin özü hep aynı kalmış.sadece teknolojinin gelişmesiyle otomasyona geçmiştir.Dövmenin geçir
diği her evrim.teknolojinin gelişmesinde ve endüstride devrim olmuştur. Geliştirilen bir makinede veya
endüstriyel yeni buluşlarda mutlaka bir dövme pnrçası vardır.Talaşlı imalât sektörünün gelişmesinede
büyük yardımcı olmuş,işleme zamanını, işçiliğini azaltmış ve maliyeti düşürmüştür. Yan sanayi içinde
olmasına rağmen zaman zaman ana sanayi görevinide üstlenmiştir. Endüstrinin içinde dövme.geçmiş
de olduğu gibi.gelecekde de vazgeçilmez bir üretim modelidir.Teknolojinin gelişmesine dün olduğu gibi bugünde katkı sağlamışlarında sağlayacaktır. Teknolojinin ilk kilometre taşlarından biridir.Doğdaki
elementlerin madene, madenin metale, metalin parçaya ve parçanın kullanıma dönüşmesinde geçen
bütün evrimlerde dövmenin önemi büyüktür. İlerleyen teknoloji dünyasının geçen zaman dilimi içinde
her zaman yerini almış ve önemini korumuştur.
-
127-
DÖVME PARÇASININ ÖZELLİĞİ:
DÖVME: Bir kuvvet altında,belirli sıcaklıkta,metal malzemenin kalıcı şekil değiştirmesidir,
daha açık bir ifade ile,
DÖVME: Metalik malzemelerin, bir kuvvet altında.belirli sıcaklıkta, lif yönünde fiziksel ve dokusal
geometrik şeklinin deformasyona uğraması ve kalıcı olarak başka geometrik şekle dönüşmesidir.
*Temel olarak dövme işlemleri parçaların iki veya üç boyutda metal akışı sağlanarak meydana getirilmesi açısından diğer üretim işlemlerinden farklıdır. Dövülen malzemelerde sürekli mukavemet ve
darbelere karşı direnç gibi mekanik özelliklerde iyileşme görülmektedir. Büyük kütleli parçaların dövülmesinde presler kullanılmaktadır.Küçük parçalar ise çekiçlerde şekillendirilmektedir*[i]. Dövme çok çeşitli şekillerde tarif edilebilir ve anlatılabilir. Önemli nokta, kalıplarla standardize edilmiş, ilk ve son parçanın seri bir şekilde aynı çıkması sağlanmasıdır.'Metallerin esas yapısı,atomların üç boyutlu uzayda
belirli bir düzene göre dizilmesinden ibarettir.Metalin,"zaman-sıcaklık-dönüşüm" üçgeninde aynı yapıya kavuşmasıdır. Plastik şekil verme yöntemlerinde, metalin akışı iş parçasına uygulanan basınç vasıtasıyla sağlanır. Bugün kullanılan metal malzemelerin %93' lük bölümünü, çeşitli plastik deformasyon
operasyonları ile şekillendirmek mümkündür. Dövme, %98 plastik ve %2 elastik şekillendirme özelliği
gösterir. Dövmede, malzeme atomları,molekülleri kayma gösterdiğinden ve kristal kafes şekilleri değişir.Daha sonra ısıl işlem operasyonları ile eski haline dönüştürülür.
DÖVME ÇEŞİTLERİ:
1- Sıcak Dövme
(Metale belirli sıcaklıkta kalıplarda darbe altında şekil verme)
1.1- Açık Kalıpla Dövme
(Şahmerdan tipi tezgahlarda düz kalıpda çekme,ezme işlemleri yapma)
1.2- Kapalı Kalıpla Dövme
(Büyük preslerde gravürlü çapak hattı olan kalıplarda parça basma)
1.3- Orbital Dövme
(Alt kalıp sabit.üst kalıp malzeme üzerinde dairesel hareketle basması)
1.4- izotermal Dövme
(Konvansiyonel kalıpla iş parçasının aynı sıcaklıkta ve yüksek sıcaklıkta
akma sınırı düşük olan malzeme dövme.Uzay sanayisi Titanyum,Nikel)
2- Soğuk Dövme
3- Bilyalı Dövme
(Özel yapılmış.çok parçalı kalıplarda.soğuk malzemeye şekil verme)
1
(Bilya jetinin malzeme üzerine vurması)
4- Osprey Sistemi Dövme2 (Hurda eriyikden.hidrojen/argon gazla atomize edilen malzeme dövülür)
PLASTİK DEFORMASYON İLE ŞEKİL VERME YÖNTEMLERİ:
Döküm
(Eriyik metal kalıplama)
Haddeleme (Soğuk ve sıcak platine ve laıaa yapımı)
Presleme
(Soğuk ve sıcak malzeme kalıplama)
Ekstrüzyon (Çubuk profil yapımı)
Sıvama
(Soğuk sac şekillendirme)
Çekme
(Boru,çubuk ve tel imalâtı)*[6]
Dövme parça maliyet hesabı yapılırken:Kalıp,Kalıp işçiliği,Hammadde.Tezgâh,Fırın yakıtı,Elektrik
enerjisijşçilik.Rötuş maliyeti,Ek operasyonlar hesap edilir. Maliyetlerin hepsi toplanır, sipariş adedine
bölünür.bir parçanın birim maliyeti çıkarılır ve üzerine kar payı ilave edilir.
Kalıpda dövülen çelik parçaların boyut tolerans standartları:
TSE : 4381/Ocak 1985 - 621.73.043:669. /14:621.753.1 (E dar tolerans - F normal tolerans)
DİN : 7527 - 7526 - 7521 - 7523
- 128-
DÖVMENİN MEKANİK.KİMYASAL VE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ:
1- Özlülük kazandırır,
2- İmalat süresini kısaltır,
3- Metale hızlı şekil verilir,
4- Malzeme dokusu sıklaşır,
5- Talaş kaldırma işçiliği azdır,
6- Yük taşıma kabiliyetini artırır,
7- Parça birim maliyetini düşürür,
8- Ani darbelere karşı dayanıklıdır,
9- iş parçalarının yüklenebilirliğinin artırır,
10- Metalin kristal ve tane yapısı bozulmaz,
11- Aşınmaya ve korozyona karşı direnci artar,
12- Çok yüksek mukavemeti.dayanım kazandırır,
13- Malzeme sarfiyatı az.malzeme tasarrufu sağlar,
14- Daha zor şekilli iş parçalarının imalatını mümkün kılar,
15- Malzeme ısıl işlem operasyonları ile eski molekül yapısına döner,
TÜRKİYE'DE DÖVME SANAYİ:
Ülkemizde DÖVMECİLİK, ata sanatı, baba mesleği olarak köylerden şehirlere kadar, teknolojinin
gelişmesine ve sanayi dalı haline gelmesine rağmen, hâlâ geçmişde olduğu gibi DEMİRCİ dükkanları
bulunmaktadır. Bu işyerlerinde, tarım el aletleri ile fabrikasyon üretimi olmayan ve az kullanılan küçük
temel dövme parçaları yapılmaktadır. 1960'dan sonra, birkaç büyük şehirde sanayi dalı olmaya başlamıştır.Şu anda zirvede bulunan üç büyük dövme fabrikasının temeli,o yıllarda atılmıştır. Daha sonraki
yıllarda, bihassa 1980'den sonra sayıları artarak çoğalmış ve dövme sanayisi büyümüştür. Bugün Türkiye'de dövmede tam ve yarı fabrikasyon 13 ad. ve yüzlerce küçük ölçekli kuruluş vardır.Başlangıçda
tarım sektöründe ziraat aletleri parçası yaparken,daha sonra kendilerini otomotiv sektörü yan sanayisi
içinde bulmuşlardır.19,64'de montaj sanayi olarak başlayan otomotiv dünyası.geçen zaman içinde yerli parçaya geçmesi ile dövme daha da çok önem kazanmıştır. Bugün, otomotiv sektörü ortalama %70
yerli parça kullanmaktadır.Dövme,önemli bir yan sanayi dalı olduğu gibi, talaşlı imalatıda bünyesine
alarak yedek parça üreticiside olmuştur.
Dövmecilik, bulunduğumuz endüstrinin gelişen sanayisi içinde çok önemli bir yer tutmaktadır. Otomotiv.Tarım,Havacılık, Savunma, Makine, Rulman, El Aletleri gibi sektörlerde kullanılan parçaların bir
çoğu dövmedir. Bütün sanayi sektörlerini içine alan hizmet yelpazesi oldukça geniştir. Dövme parçası
kullanılmayan bir sanayi sektörü yoktur.Bugün,sağlık klinik bölümlerden biri olan ortapedide kullanılan
ortapedik ve medikal bazı parçalar dövme yapılmaktadır. Son zamanlarda plastik sanayinin gelişmesi
ile bazı parçalar plastikten (PVC) yapılmasına rağmen dövme değerinden bir şey kaybetmemiştir.
-
129-
OTOMOTİV sektörüne, dövme sanayisi üretiminin %70'ini verir. Her zaman en büyük müşterisidir.
Neden otomotiv diye bir soru aklımıza gelebilir. İçinde bulunduğumuz çağda, ülke ekonomilerini büyük
ölçüde etkiliyor.çıkan krizlerde önemli problemler oluşturuyor.sanayi her alanda etki yapabiliyor ve halkının %3 gibi bir bölümünü içine alıyorsa,otomotiv sektörü önemin üzerinde bir değer taşır. Ülkemizde
7 adeti otomotiv ana sanayi, bunlara bağlı 1000 adet yan sanayi kuruluşlarında 600.000 çalışan var.
Çalışan her fert üç kişilik aileye sahip olsa 1.800.000 insan bu sektörden geçiniyor demektir. Sektörde
bulunan bin adet yan sanayi kuruluşundan 200-250 adeti ithal yapabilecek düzeydedir.Ayrıca otomotiv
sektörü ülkemizin ve yan sanayilerinin teknik kültür ve teknolojinin gelişmesine katkı sağlıyor.
1964 yılında, montajla başlayan otomotiv sektörü ile yan sanayi, beraber doğmuş ve gelişmiştir.
Daha önceleri savunma sanayi ve büyük oranda tarım sektörünün içinde yer almasına rağmen.dövme
kendini otomotivle göstermiştir.Bu sektörde çok çeşitli.yan sanayi grubunu içine almaktadır. Otomotiv
sektörü yan sanayisini 3 katman ve 12 klasman grubuna ayırmıştır.A313Dövme ilk katmanın içinde ve V
manda 6. sırada yer almaktadır. Bu da şunu gösterir ki.otomotiv sektörünün yan sanayi harcamasının
1/12'si dövmeye düşen pay demektir.
Otomobilde kullanılan parçaların %0,6'sı dövme parçasıdır.Taşıtlarda hareketi sağlayan Vites takımı. Motor iç aksamı, Aktarma organları, Tekerlek bağlantıları gibi önemli ve emniyet parçaları dövmedir.Otomobil ağırlığının %6,3' ünü dövme parçası oluşturur ki, bu da ortalama 70 Kg. demektir.
Türkiye otomotiv sektörüne geçtiği,*1964 /1998 yılları arasında,en yüksek üretim 1993 yılında en
yüksek kullanım kapasitesi %77 ile toplam 453.465 ad.çeşitli marka taşıt üretilmiş.(348.095 otomobil)
3 Ana otomobil fabrikasının.son 25 yılın en düşük üretimini 1981'de toplam 21.000 adet,en yüksek verimini ise 1993 yılında toplam 350.000 adetdir.Buna mukabil 7 ana oto fabrikası 1998 yılında 250.000
adet üretim yapmıştır.Üretilen otomobiller "C" tipi,herkesin alabileceği halk modelidir.
Otomotiv sanayi 15 firmanın Hammadde ve Yan Sanayiye 1994'de ödemelerinin toplam maliyeti
|
45.873.550.327.681 TL(Yaklaşık 46 Trilyon).En çok Tofaş Yaklaşık 14 Trilyon.
j
|
Otomotiv sanayi yatırımları içerisinde "Yerlileştirmeyi Artırıcı" yatırımlar için Aralık 1994 itibariyle
25.300.000 $dır*[7]-(Bugünkü değeri yaklaşık 12 trilyon)
Daha sonraları yurtda ve dünyada oluşan krizler nedeniyle üretimde iniş çıkışlar görüldü. Yerli üretimin yanısıra,ithal otomobil sayısında da her yıl artış gözlenmektedir.Türkiye'nin dövme parça ihtiyacı
ortalama 150.000 Ton/Yıl'dır. Örneğin; yılda ortalama 350.000 adet otomobil üretimi için,montaj ve yedek parçası ile birlikde yaklaşık 1.500.000 adet biyel kolu ihtiyacı vardır. Diğer parçalarda dikkate alınırsa, otomotiv sektörü için 50.000 Ton/Yıl dövme parçası gerekir.Bu veriler altında, dövme yan sana
yisinin önemi bir kez daha vurgulanmış oluyor.Bütün bu rakamsal veriler gösteriyorki.dövme yan sanayi olarak küçümsenecek bir sanayi değildir.Sürekli gelişme içinde olan ve sürekli yatırım yapılması gereken ve talebi hiç bitmeyecek bir yan sanayidir. Dünya tarihinde de görüldüğü gibi,her çağda kullanılmış ve hep birinci sırada yer almıştır. Yaşanan ekonomik krizlere rağmen, müşteri potansiyeli zengin,
hizmet yelpazesi geniş ve olmazsa olmaz olan bir yan sanayi koludur
-130-
TARIM sektöründede.dövme parçası geçmişden günümüze kadar kullanılmakta ve ihtiyacı her geçen gün artmaktadır. Dövmeciliğin ilk kilometre taşılarında biridir. Otomotiv, makine ve diğer sanayiler
teknolojik olarak gelişinceye kadar.dövme sürekli tarım sektörüne hizmet etmiştir.Dünyada endüstrinin
gelişmesi ve sanayiye yönelme tarımı ikinci plana itmiştir. Gelişen teknolojiden tarımda nasibini almış
ve makineleşmiştir.Sürekli yeni tarım makineleri çıkmış ve her geçen gün bir yenisi eklenmiştir. Tarımdaki,el aletlerinin tamamı ve makine parçalarının %30-40 ni dövme parçası meydana getirir.Dövme tarım sektörünün en büyük yan sanayisini teşkil eder. Tarımında otomasyon makinelere geçmesi ile birlikte.üretim çeşitleri azalmıştır.
İŞ MAKİNELERİNİN, motor aksamı, aktarma organları, kepçe tırnakları vb. parçalar dövmedir.Bir
çok iş makinesi otomotiv sektörü içinde yer alır.Genelde ağır iş makineleri üretilen bir sanayi koludur.
MAKİNE sanayisinde.dişülerden aktarma organlarına,rulmandan flanjına.ayna ayaklarından sıkma
papuçlarına kadar birçok parçası dövmedir. Her geçen gün gelişen makine teknolojisi içinde dövme
daha çok yer almaktadır.
EL ALETLERİNİN %90'nı dövmedir. Kullandığımız bütün el aletleri,çekicinden valyozuna, keskisin
den keserine.işkencesinden pensesine kadar tamamı dövme sanayisi ürünüdür.
SAVUNMA SANAYİ'de kullanılan, gemi, uçak, araç,tank,top,silah,bomba,füze vb.teçhizatın birçok
parçası dövmedir.Kendi bünyesinde dahi dövme bölümü kurmuştur.Ayrıca dışarıda yaptırmaktadır.
DÖVME SANAYİNDE YAŞANAN PROBLEMLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ:
Türkiye batı ile doğu,yani Avrupa ile Asya arasında bir ülke olmasına rağmen kısır politika ve aşırı
bürokrasi nedeni ile teknolojik gelişme sağlıyamamış, endüstrisini dünya seviyesine getirememiştir.Kamu kuruluşlarının yapısı bunu göstermektedir.Doğuda.asyanın dört kaplanı (G.Kore.Hong-Kong,Singapur, Tayland) teknolojide ilerledi dünya endüstri pazarında söz sahibi oldular.Batıda avrupanın durumu
bellidir.Türkiye,gelişmelerin yükseldiği iki kıta arasında olmasına rağmen, geride kalmıştır.Halbııki,Türkiye iki kıta, yani iki blok arasında yok olmaktansa, iki kalıp arasında preslenmiş malzeme gibi şekillenip fışkırmalıdır.Yükselen endüstrinin ortasında,ilerlememenin sebepleri araştırılmalı, negatif durumlar
ortadan kaldırılmalı ve pozitif önlemler almalıdır.
Türkiye'de bütün ana ve yan sanayilerde,ürün problemi hariç diğer sorunlar %60-70 aynıdır.Kanıınlardan siyasi uygulamalara,ulaşımdan altyapıya,bölgelerden organize sanayilerine,küçük işletmelerden
büyük kuruluşlara, yatırımlardan teknolojiye,insan kaynaklarından ekonomiye kadar hepsi ayrı birer sorundur. Ülkenin genel endüstri yapısında çarpıklar vardır. Her nedense sanayi belirli 2-3 bölgede, hatta
şehirlerde toplanmiştır.Bunun en büyük etkenleri başında;ulaşım,alt yapı,güven,pazar gibi imkânlar görülmektedir.
Dövme yan sanayisinin problemleri ve çözüm önerileri Tablo 3'de verilmiştir.Problemler ve öneriler
daha çok genişletilebilinir.Ancak temel sorunlar üzerinde durulmuştur. Dövme,bütün sektörlere az veya
çok hizmet verdiğinden,çıkan krizlerden en hızlı etkilenen yan sanayi kuruluşudur.
- 131 -
YALIN ÜRETİM:
Dünyada yaşanan krizlerden kurtulmak, yaşanan ve olası problemleri çözümlemek için sürekli üretim modeli geliştirilmektedir.Uygulamada olumlu olan sistemlerden biri de "Yalın Üretim" sistemidir.
*1940' lı yıllarda Japonya'da Toyato firmasının geliştirmiş olduğu bir üretim sistemi,1980'den sonra
ABD' de yaygınlaşan ve dünyada "Yalın Üretim" (lean production) adı altında sanayide uygulanmaktadır. Yalın Üretim modeline.Toyato üretim sistemi, JIT ü'ust-in-time) Tam zamanında üretim,Stoksuz üretim de denmektedir.1900'lerin basılarında Amerika'da Ford şirketi tarafından geliştirilen ve kısa sürede
dünyaya yayılan "Seri Üretim" veya "Kitle Üretimi" (mass production" sistemine altemetif olarak çıkarılmıştır.Ana sanayiler tarafından çabuk benimsenmiştir.Ana ve yan sanayileri koruyucu koruyucu bir sistemdir.
Japonya'da 1956'da çıkarılan ve sonraki yıllarda daha da sıklaştırılan.yan sanayi koruma kanunları, hükümleri çok açık ve nettir.Yasaya göre;
1- Ana sanayi firmaları.yan sanayi ödemelerini geciktiremezler
2- Yan snayi ile makul olmayan fiyat pazarlığına girişemezler
3- Hammadde ve diğer girdilere gelen ve dolayısiyle maliyetleri yan sanayicinin isteği dışında yükselten zamların yan sanayici fiyatlarına yansıtılmalarını engelleyemez ve senetle ödeme yapamazlar.
4- Eğer ödemelerde gecikme olmuşsa.ana sanayi yan sanayiye.geçikme süresi kadar faiz vermek
zorundadır
5- Ana sanayi yasa hükümlerine uymadığı takdirde,hakkında dava açılır ve üstelik -bir sosyal cezalan
dırma olarak- ismi gazetelerde yayınlanır
6- Devlet görevlileri yasanın uygulanmasını sağlamak üzere ana sanayi firmalarını düzenli olarak denetleme ve yan sanayiden gelecek şikayet durumlarında soruşturma açma yetkisine de sahipdirler
Yalın üretim yan sanayi entegrasyon modeli uzmanlarından Nishiguchi.Japonyada 1956 yılında yürürlüğe giren yasanın yalın üretim ana sanayi ve yan sanayi ilişkilerinin bugünkü düzeyine gelmesinde
önemli rol oynadığını söylüyor.llk bakışda yasa yaptırım gücüyle desteklenmiş gibi gözüksede,ticari iliş
kilerdeki dürüstlük, yalın üretimin vazgeçilmez bir parçasıdır.Türkiye'de de aynı doğrultuda düzenlemelere mutlaka gidilmelidir.
Yan sanayi sayısının azaltılması, katmanlı Entegrasyon (Tiering) modelinin, yalın üretimin içinde
kaynakları en rasyonel şekilde kullanma arayışından kaynaklanan bir başka özelliktir. Yalın üretim yan
sanayi fazlalığına karşı değil,ana ve yan sanayinin birbirine ve tüketiciye daha ekonomik imkanlar sunmasından entegrasyona değişik açıdan bakmaktadır.Örneğin; 1987'de Amerikan GM (General Motor)
şirketinin yan sanayi adeti 1.500, iş verme oranı %30' iken,1985'de Japon Toyato firmasının yan sanayi adeti 130, iş verme oranı %70'dir. Otomobil ana sanayilerine bağlı yan sanayiler 1980'lerin sonunda
Japonya'da 170,Amerikada 509 ve Avrupada 442 adetdir.Bu verilerde gösteriyorki,yalın üretim yan sa
nayi karşıtı olmayıp,birleştirerek verimin,kalitenin yükselmesini ve iş sürekliliğini sağlamaktadır*[9]
-
132-
Tablo 3. Türkiye'de Dövme Sanayinde Yaşanan Problemler ve Çözüm Öneileri
No
Yaşanan Problemler
Çözüm Önerileri
Çelik üreticilerinin desteklememesi
Çelik üreticileri,dövmenin gelişmesine katkı sağlamalı
Hammadde tedariki/ürün sevkiyatının zor olması
Sanayi bölge uzakğında olmak,dezavantaj olmamalı
Kalıplar deneme yanılma metodu ile yapılması
Kalıp yapımında teknik bilgilerden yararlanılmalı
Aşırı kalıp kırılması,maliyeti yükseltmesi
Nedenleri teknik olarak araştırılmalı
Üretimdeki parça sayısnın düşük olması
Düşük adetdeki siparişlerin maliyet hesabı yapılmalı
Mevcut yapının yenilenmemesi
Sürekli yapı tazelenmeli.gerekitiğinde değiştirilmeli
Yeni üretim alanlarının aranmaması
Sürekli değişik sektör alanları araştırmalı ve girmeli
Çalıştığı ekt "rlere entegre olamamas'
Çalıştığı sektör hakkında yeterli bilgiye sahip olmalı
9 -Belirli bir sektöre hizmet etmesi
Hizmet yelpazesini genişletmeli
10 Tek sektör nedeniyle krizden hemen etkilenmesi
Sektör alanını geniş tutmalı,alternatifli çalışmalı
11 Krizlerde.ana sanayiden destek alınamaması
Ana sanayi.krizlerde yan sanayisini desteklemeli
12 Ana sanayinin,yan sanayi siparişlerini azaltması
Sözleşmeler.karşılıklı tazminat esasına dayanmalı
13 Ana sanayide.parça kullanım oranının azalması
Krizde üretim düşüşü.Yerli parça kalitesini yükseltmeli
14 Ana sanayinin,ödemeleri uzun süreli yapması
Uzun ödeme zamanlarına karşı,maliyetleri düşürmeiı
15 Ana sanayinin,uzun süreli sözleşme yapmaması
Sektör kendini kısa süreli sözleşmeye göre ayarlamalı
16 Kendi sanayi kolunda,master planının olmaması
Mutlaka 5-10 yıllık staretejik plan yapılmalı
17 Küçük işletmelerin bir araya gelmemesi
Küçük işletmeler birleşerek.fabrikasyona dönüşmeli
18 Teknoloji takip edilmemesi,yatırım yapılmaması
Yatırım yapılmasa da,mutlaka teknoloji takip edilmeli
19 Teknik,Kalite,Ar-Ge finasman desteklenmemesi
Sanayi bakanlığı ve ana sanayi desteklemeli
20 Kaliteye bakılmaması,maliyet artırıcı görülmesi
Bakış açısı değişmeli ve kalite üretimde önde gitmeli
21 Krizi aşma uğruna fiyat / kaliteden taviz vermesi
Belgeli,belgesiz kuruluşlar.kesinlikle ödün vermemeli
22 Kalite sistem çalışmalarının yapılmaması
Bir kalite sistem çalışmasına başlanmalı,belgelenmeli
23 Kalifiye eleman yetıştirilmemesi/bulunamaması
insan kaynaklarına yatırını yapılmalı.Eğitim verilmeli
24 Okullarda dövme bilgisinin tam olmaması
Okullardii.cic-rs sayısı artmalı.bölüm olarak okutulmalı
25 İşyerlerinde eğitim seviyesinin düşük olması
Çırak Ok.artmalı.Devlet/Sanayici eğitimi desteklemeli
26 Üniversite-Odalar-Sanayi işbirliğinin olmaması
Bu üçgen birliği mutlaka sağlanmalı,bilgi alıp verilmeli
27 Dövme sektöründe bir dernek olmaması
Yan Sanayi Enstitüsü veya dövme derneği kurulmalı
28 Yan sanayi koruma kanunlarının olmaması
Mutlaka sanayi,üretimi koruyucu, kanunlar çıkarılmalı
29 Dış pazarlara açılmaması
İhracat ürünleri yapmalı ve yeni pazarlar aranmalı
30
Piyasa araştırmasının yapılmaması
Sürekli piyasa araştırması yapılmalı takip edilmeli
31
Maliyet düşürücü araştırmaların yapılmaması
Maliyetlerin düşürülmesi için Kaizen uygulamalı
32
Sanayinin belirli bölgelerde olması
Devlet sanayiyi,ülkenin geneline yaymalı
33
Yatırım bürokrasisinin çok olması
Zor aşılan yatırım bürokrasisi kolaylaştırılmalı
34
Vergilerin yüksek ve düzensiz olması
Sanayiye uygun kanunlar çıkmalı,faizler düşürülmeli
35
Sendikaların olumsuz tutum içinde olması
Kriz anında direniş ve iş bırakmalar yapılmamalı
36 Problemlerin bir platformda anlatılamaması
Sürekli panel,sempozyum vb.oturumlar düzenlenmeli
37 Tanıtım organizasyonlarına katılmaması
İlgili fuarlara katılmalı,ürün yelpazesini tanıtmalı
-
133-
KONYA'DA DÖVME SANAYİSİNİN DURUMU:
Konya'da tam teşekküllü kurulmuş bir dövme fabrikası yok. Küçük işletme olarak yaklaşık 15 adet
dövmeci vardır.Bir bölümü kendi ihtiyacını karşılamak için yapmakta,diğer kalan bölümü serbest fason
olarak dövme işi yapmaktadır. Kalıphane, ısıl işlem,laboratuvar.temizleme ve kalite sistem çalışmaları
bulunmamaktadır.Çok küçük kapasiteleri olduğundan ve müşteri isteği doğrultusunda bazı işlemler baş
ka işyerlerinde yaptırılıyor.Genelde kalıbları hazır olarak müşteri getiriyor. Dövmeci sadece parça basıyor.lş bittiğinde,parçalarla birlikte kalıblarıda müşteriye geri gönderiliyor. Çok küçük ölçekli kobi kuruluşudur.Traktör.tarım,makine ve rotil dövme parçaları yapılmaktadır. Problemlerinin ilk sırasında kalifiye
eleman bulunmayışı, daha sonra teknoloji ve kriz sorunları gelmektedir. Kendi imkanları ile ayakta durmaya çalışıyorlar. Konya'da diğer sanayi kolları, seviye çıtasının üzerinde olmasına rağmen, maalesef
dövmecilik istenen seviyeye gelememiştir. Örneğin; dökümcülük sektörü, teknolojik ve kapasite olarak
Türkiye genelinde söz sahibi olmuş.sesini duyurmuşlardır. Bir çok işletme biraraya gelerek holdingleşerek önemli bir gelişmenin adımını atmışlardır. Konya, son yıllarda adını bu gelişme ile daha çok duyurmuştur. Ne yazık ki,otuzun üzerinde holding bulunmasına ve tarımdan makineye kadar her konuda teknoloji üretilmesine rağmen hiç birimin bünyesinde dövme fabrikası yoktur.Dövme parça ihtiyaçlarını diğer kentlerden sağlıyorlar.
Konya'da dövmecilik yapan küçük işletmeler.yaşanan problemlerden,olası krizlerden,okonomik sorunlardan kurtulmak için biraraya gelerek güç birliği sağlamalı ve düzenli bir fabrika kurmalıdırlar.O zaman piyasada söz sahibi olacak, orta Anadolu'ya ve dışarı açılma imkanı bulacaklardır.Fabrikasyon bir
sistem olmadığından problemler bitmiyor, teknolojik ilerleme olmuyor ve en küçük krizlerden çabuk etkileniyorlar.Bütün bu olumsuzlukların parelelinde fiyat ve kaliteden taviz vermek zorunda kalıyorlar.
Refaranslar
[1] Dr.H.Sözöz.Doç.Dr.S.Salman.Prf.Dr.i.Yükler Marmara Üniversitesf "Dövme ile Şekillendirme İşlemi İçin
Analiz Teknikleri" Makine Market Dergisi Eylül/1998,Sayı:24, s.148
[2] Y.Müh.N.Ünlü. Y.Müh.S.Yıldmm, Y.Doç.Dr.A.Altmışoğlu, Prof.Dr.N.Eruslu / I.T.Ü. Kimya-Metalürji Fakültesi
Met.Müh.Böl. "Dökümün Tarihsel Gelişimi ve Önemi" Metal Dünyası Dergisi 1994, Sayı:19, s.12
[3] E. Alkan "Demir ve Çelik Döküm Sanayi" Metal Dünyası Dergisi 1994,Sayı:20, s. 18
f
[4] H.Çalışkan "Sıcak Dövme Kalıpçılığı" Ankara 1977, s.2
[5J Doç.Dr.M.Çiğdem "İmâl Usulleri" Çağlayan Yayınevi İstanbul 1996,s.121
[6] Prof.Dr.Müh.L.Çapan "Metallere Plastik Şekil Verme" Çağlayan Yayınevi İstanbul 1989,s.21-107
[7] OSD "Türk Otomotiv Sanayi Genel ve İstatistik Bilgiler Bülteni" İstanbul 1995,s.25-41
[8] Y.Pekuz "Dövme Hataları ve Çözüm Yolları" Çelik Sanayi Aylık Dergisi 1993 Sayı:4-6, s.2-5
[9] A.Serdaroğlu Okur "Yalın Üretim" 2000'li Yıllara Doğru Türkiye Sanayi İçin Yapılanma Modeli TOrAÇ-FlAT
Yönetim dizisi Eylül 1997, s.125-199
-134-