Osmanlı`da Gemi Ulaşımı İçin Kanal Projeleri

Osmanlı’da Gemi Ulaşımı İçin Kanal Projeleri
XVl.yy.ın ikinci yarısında imparatorluğun bütün bölgelerine kolayca
ulaşabilmek ve malzeme taşıyabilmek için stratejik gemi ulaşımına uygun
kanallar yapımasına başlanmış. bunlardan Süveyş Kanalı inşaatı yalnız tasavvur
halinde kalmıştır.
Don Volga Kanalı
Ahmet Refik Altınay'ın konu üzerine yazdığı makaleye göre 1:
Timur"un 1391 ve 1395 Yılları arasında Altınordu Hanlığını mağlup etmesi
üzerine, Rusya Kafkasya'nın kuzeyine hakim olmağa başladı. Rusya Kazan ve
Ejderhan (Astrahan) hanlıklarını idaresi altına almak için XVI.yy, da VX ,İvan
zamanında çeşitli girişimlerde bulundu, IV. İvan 1552 yılında 150 top ile teçhiz
edilmiş 150.000 kişilik bir ordu ile Kazan Hanlığına saldırdı ve bu ülkeyi
zaptetti. Astrahan Hanlığını ise 1554 yılında işgal etti ve Hazar Denizi'ne inmiş
oldu, Rusya Kırım Hanlığını da ele geçirmek istiyordu. Kırım Hanlığı Osmanlı
himayesinde olduğu için Rusya'nın bu yayılmasına mani olmak gerekiyordu.
Bunun için Don-Volga arasında bir kanal açıp, Hazar Denizi'ne ulaşarak bu
yayılmanın online geçmek fikri uyandı. Kanalın açılması ile Astrahan Hanlığı
1
Ahmet Refik 1917-Bahr-i Hazer Karadeniz kanalı ve Ejderhan Seferi .Tarih-i Osman-i Mecmuası No: 43
kurtarılacak, Rusyanın Karadeniz'e inmesi önlenecek, Hazar ve Azak denizleri
arası Osmanlı imparatorluğuna ilhak edilecek, iran'a yapılan seferler ile Orta
Asya'ya yapılan seferlere gerekli ikmal deniz yolu ile yapılabilecekti.
Hazırlıklar Başlıyor- 1566
Kanuni Sultan Süleyman zamanında tasarlanan bu teşebbüs için onun
vefatından (1566) bir yıl sonra hazırlıklara başlandı. Kanal hafriyatına gereken
bütün aletler 1569 yılında İstanbulda hazırlandı ve Azak Denizine doğru yola
çıkarıldı. Kaptan-ı Derya Müezzinzade Ali paşa kumandasındaki sevkiyat iki
bölümde yapıldı. İlk önce 1569 yılı Nisan ayında Mustafa kaptan kumandasında
3000 Yeniçeri sevk edildi. 1569 yılı Ağustos ayında 5000 yeniçeri. 3000 veya
6000 işçi. 20 000 veya 30 000 sancak askeri ile sipahi.mühendis ve uzmanlar
İstanbul'dan gönderilen bu kuvvete Kırım Han'ı 30-50 bin Tatar askeri ile
katıldı. Kuvvetlerin kumandanı Kefe Beylerbeyi Çekes Kasım paşa idi. Ordu
1569 yılı Eylül başında Astrahan önlerine geldi. Bir miktar kuvvetle kanalın
kazılması korunur iken diğerleri ile Astrahan kuşatıldı. Osmanlı kaynaklarına
göre kanalın üçte biri kazıldı. IV, İvan 15-20 bin kişilik bir kuvveti kanalın
kazılmasını engellemek için gönderdi, Kırım Hanı Rus Çarı ile birleşip, kış da
bastırınca asker arasında huzursuzluk başladı ve teşebbüs akim kaldı.
Kanalı Ruslar Açtı
Rus kaynaklarında ise bu teşebbüs hakkındaki bilgiler biraz değişiktir: Kanuni
1563 yılında 7 kilometre olduğu kabul edilen Don-Volga arasının
birleştirilmesi emrini Devlet-Giray'a vermişti. Bu iki nehir arasındaki seviye
farkı birleştirmeyi güçleştiriyordu, Don-Volganın kışın başında donacağını
bilmiyorlardı. Türkler, Arap coğrafyacılarının düşündükleri gibi bu iki nehrin
bir kanal açmak suretiyle birleştirilebileceğini sanıyorlardı. Bu yüzden
teşebbüs akim kaldı. Osmalıların yapmak istedikleri bu kanalın açılmasına
Büyük Petro da (1672-1725) teşebbüs etti. Nihayet bu kanal 27 Temmuz 1952
yılında, Türklerin açmak istedikleri yerin 1O mil kuzeyinde, 5000 tonluk
gemilerin geçebileceği boyutlarda tamamlanarak işletmeye açıldı
Sakarya-Sapanca-İzmit Körfezi Bağlantısı
Sakarya Nehri Anadolu'nun kuzeybatısında bu!unur ve adapazarı'nın
kuzeyinde Karadeniz'e dökülür. Sakarya Nehri İzmit Körfezi'nin yaklaşık 40
km doğusundan geçer, arada Sapanca Gölü vardır. Sakarya Nehrinin hidrolojik
bölgesi 58 000 km' ve Sakarya'nın ortalama debisi 157 m3/sn dir. sapanca
Gölünün doğu-batı yönündeki uzunluğu 17 km, genişliği 5,5 km, en derin yeri
61 m'dir. Gölün deniz seviyesinden yüksekliği 33 m dir ve mevsime göre su
seviyesi değişir. Gölün doğusu Sakarya'dan 4.5 km, batı ucu İzmit Körfezinden
17 Km uzaklıktadır. Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi arasında önemli bir tepe
yoktur.en yüksek yer göl seviyesinden itibaren 5 m yüksektir. Çok eskiden
Sakaryanın İzmit Körfezi'ne akdığı, dağlardan gelen suların getirdiği kum-çakıl
ile Sapanca-İzmir arasının dolduğu için nehrin yatak değiştirdiği kabul
edilmektedir.
Bu Kanal’a 6 Defa Teşebbüs Edildi
Osmanlılar donanmanın direklerini Eflak ve Buğdan’dan, tekne ve
güvertelik keresteleri ise, Kocaeli. Eskişehir ve Bolu'dan temin ederlerdi. O
devirde kara yolu ile ulaşım çok güç olduğu için Sakarya-Sapanca-İzmit
Körfezi bağlantısının yapılması düşünüldü, Keresteler Sakarya'dan gemilerle
Sapanca Gölü'ne nakledilecek, gerekirse harp gemileri ile diğerleri Sapanca
gölünde veya İzmit körfezinde inşa edilecekti. Bu bağlantının yapilmasına 6
defa teşebbüs edildi 2 :
1.- Hammer-Purgstall"a göre Kanuni Devrin’de Mimar Sinan ile Kiriz
Nikola bölgeye gönderilerek bağlantının keşfi yaptırıldı ve kanalın 20000 zira'
(15160 m) lık bölümü kazıldı. Bu iddia hakkında bir belge bulunmadığı için
kanalın kazılmasının zamanlamasında bir karışıklık olduğu. kazının ikinci
2
İ.H. Uzunçarşılı 1940 Sakarya Nehri’nin İzmit Körfezi’ne akıtılmasıyla Marmara ve
Karadeniz’in birleştirilmesi hakkında TTK Belleten Cilt IV.
teşebbüste yapıldığı sanılmaktadır.
2.- Ill. Murat devrinde (1574-1595) Sakarya-İzmit bağlantısının yapılarak
tersanenin kereste ihtiyacının karşılanması. gerekirse gemilerin mahallinde
yapılması için 1591 yılında teşebbüs edildi. Bu hususa Mühimme Defteri 67
nin 70. 71, 92, 98 ,99, ve 107. sayfalarındaki vesikalar açıklık getirmektedir.
Sokullu Mehmet Paşa'nın oğlu Hasan Paşa bağlantının yapımına ait işlere
nezaret etmek üzere gönderildi ve Sadrazam Sinan Paşa bir heyetle yerine
giderek incelemeler yaptı. Gerekli bütün işlerin yapılması için aletler temin
edilerek kazının büyük bir bölümü tamamlandı. Çiftlik sahiplerinin arazilerinin
zarar görmesi üzerine Sadrazam'a çıkıldı ve kazı durduruldu
3.- lV. Mehmet zamanında (1648-1687) bu bağlantının yapılmasına tekrar
karar verilerek Hindioğlu denen bir mühendise keşif yaptırıldı fakat yine çiftlik
sahiplerinin itirazı üzerine fiiliyata geçilemedi.
4.- l. Mahmut zamanında (1730-1754) bağlantının yapılması için keşif ve
projeler hazırlandıktan sonra yine arazi sahiplerinin tepkisi ile gerçekleşemedi.
5.- lll. Mustafa (1757-1774) zamanında yine Sapanca-izmit bağlantısına
teşebbüs edildi, işe başlandı, kış dolayısı ile geçici olarak bırakıldı, sonra yine
aynı sebeplerden geri kaldı.
6.- Sakarya-Sapanca-İzmit bağlantısının yapımına 1813 yılında tekrar
teşebbüs edildi, Mühendishane'nin muaIIim muavinlerinden Ahmet ve Mehmet
Efendiler ile Mimar Seyyid Mustafa tayin edilerek Sakarya Nehrinin
menbaından Sapanca Gölü'ne kadar olan bölgedeki arazi incelenerek fizibilite
raporu hazırlandı, raporda bu bağlantının çok faydalı olacağı belirtildi. Ancak bu
işe memur edilen Aziz Ahmet Paşa'nın vefatı dolayısıyla işe başlanamadı ve
sonra da devam edilemedi. Bugün Sakarya-Sapanca-İzmit bağlantısı ile
Sakarya-Karadeniz bağlantısının yapılması, bir endüstri bölgesi olan Adapazarı
civarının deniz taşımacılığına açılması, su teminindeki kolaylık bakımından
eskisinden çok daha fazla önem taşımaktadır
Kaynak: Prof Dr. Kazım Çeçen “XVI.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda
Yapılan Su Tesisleri” Osmanlı İmparatorluğu’nun Doruğu. 16. Yüzyıl Teknolojisi
Kitabı Kazım Çeçen(ed) İSKİ Yayını İstanbul 2000.s.50.