uluslararası gelişmeler ışığında türkiye`nin orta doğu

ULUSLARARASI GELİŞMELER IŞIĞINDA
TÜRKİYE’NİN ORTA DOĞU VİZYONU VE STRATEJİSİ
BİLGE ADAMLAR KURULU RAPORU
RAPOR NO: 72
HAZİRAN 2016
BİLGESAM YAYINLARI
RAPOR NO: 72
Kütüphane Katalog Bilgileri:
Yayın Adı: Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Yazar: Prof. Dr. Atilla SANDIKLI, Sibel KARABEL
ISBN: 978-605-9963-21-3
Sayfa Sayısı: 70
Kapak Tasarımı: Sertaç DURMAZ
Baskı & Cilt: Gülmat Matbaacılık
Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi 1NE 4 Zeytinburnu / İstanbul
Tel: 0212 577 79 77
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi
Wise Men Center for Strategic Studies
Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10
Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36
Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye
Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93
www.bilgesam.org
[email protected]
YAYINLARI
Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6
A.Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye
Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90
Copyright © BİLGESAM HAZİRAN 2016
Bu yayının tüm hakları saklıdır.
Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin
izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.
BİLGE ADAMLAR KURULU
Başkan
Salim DERVİŞOĞLU (E. Oramiral)
Başkan Yardımcıları
İlter TÜRKMEN (E. Bakan/Büyükelçi)
Sami SELÇUK (Prof. Dr. / Yargıtay Onursal Başkanı)
Kurul Üyeleri
Kutlu AKTAŞ (E. Bakan/Vali)
Özdem SANBERK (E. Büyükelçi)
Sönmez KÖKSAL (E. Büyükelçi)
Güner ÖZTEK (E. Büyükelçi)
Ümit PAMİR (E. Büyükelçi)
A. Oğuz ÇELİKKOL (Dr., E. Büyükelçi)
Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ (E. Büyükelçi)
Necdet Yılmaz TİMUR (E. Orgeneral)
Oktar ATAMAN (E. Orgeneral)
Emin Murat BİLGEL (E. Oramiral)
Sabahattin ERGİN (E. Koramiral)
Nur VERGİN (Prof. Dr.)
Orhan GÜVENEN (Prof. Dr.)
Ali KARAOSMANOĞLU (Prof. Dr.)
İlter TURAN (Prof. Dr.)
Çelik KURTOĞLU (Prof. Dr.)
Ersin ONULDURAN (Prof. Dr.)
Sami KOHEN (Gazeteci-Yazar)
SUNUŞ
Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu ve politikaları tarihsel olarak değerlendirildiğinde, kültürel ve
coğrafi bakımdan yakınlığı nedeniyle Orta Doğu’daki barış ve istikrarın yansımalarının uygulanan politikalara etki ettiği görülmektedir. Dönemsel olarak Orta Doğu’da yaşanan Hatay ve
Musul Meseleleri, İran-Irak Savaşı, Körfez Savaşları gibi gelişmelerden çıkarılan dersler doğrultusunda Türkiye’nin Orta Doğu’ya yönelik uygulamaları genel itibariyle; ihtiyatlı, sorunların
parçası olmayan ve taraf tutmayan, gerçekçi ve dengeci bir çizgide seyretmiştir.
Bu kapsamda, uluslararası ilişkiler ortamında son 20 yıldaki gelişmeler, özellikle Orta Doğu’da
2010’da başlayan dönüşüm süreci küresel ve bölgesel dengeleri yeniden şekillendirmiştir. Bu
doğrultuda Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu ve politika öncelikleri; tarihsel deneyimlerden elde
edilen öngörü ve hem küresel hem de Orta Doğu’ya yönelik dinamiklerin değişen düzeniyle
birlikte değerlendirilerek gözden geçirilmeyi zorunlu kılmaktadır.
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu
ve stratejilerini dönemsel olarak inceleyerek geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak ve karar
mercilerine milli menfaatler doğrultusunda gerçekçi çözüm önerileri ve karar seçenekleri sunmak amacıyla “Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi”
adlı raporunu yayımlamaktadır. BİLGESAM Başkanı Prof. Dr. Atilla Sandıklı ve BİLGESAM
Uzmanı Sibel Karabel tarafından hazırlanan rapor 13 Mayıs 2016 tarihinde icra edilen 25. Bilge
Adamlar Kurulu toplantısında değerlendirilmiştir. Rapor, kurul üyelerinin görüş ve önerileri
doğrultusunda gözden geçirilmiş ve yayına hazırlanmıştır.
Raporun karar mercilerine, akademisyenlere ve ilgili kurum, kuruluş ve kişilere faydalı olmasını temenni eder, raporu birlikte hazırladığımız Sibel Karabel’e rapora değerli görüş ve önerileriyle katkı sağlayan, raporun geliştirilmesi için kıymetli vakitlerini sarf eden başta (E) Oramiral
Salim Dervişoğlu ve (E) Büyükelçi Oğuz Çelikkol olmak üzere Bilge Adamlar Kurulu’na ve
emeği geçen BİLGESAM çalışanlarına teşekkür ederim.
Prof. Dr. Atilla SANDIKLI
BİLGESAM Başkanı
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
YÖNETİCİ ÖZETİ
Orta Doğu tarihsel süreç içerisinde değerlendirildiğinde, gerek jeopolitik konumu gerekse stratejik önemi bakımdan uluslararası konjonktürde küresel ve
bölgesel güçlerin odak noktası olmuştur. Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarını
birbirine bağlayan ticaret yollarının kavşak noktasında bulunması bölgeye jeopolitik değer kazandırırken, sahip olduğu petrol rezervleri bölgenin stratejik
önemine işaret etmektedir. Diğer taraftan Orta Doğu, kadim medeniyetlerin
ve kültürlerin buluştuğu çok kültürlü ve coğrafi özellikleriyle kendine özgü
dinamikleri olan bir bölge olarak öne çıkmaktadır.
Orta Doğu’nun jeopolitik konumu ve hemen her dönem güç mücadelelerine
sahne olması, diğer küresel ve bölgesel aktörlerin güvenlik ve refahını etkileyecek potansiyel riskleri de beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda, bölgede
süregelen çatışma ve istikrarsızlıkların yansımaları Orta Doğu bölgesini dünya çapında öncelikli bir yere taşımıştır.
Son çeyrek yüzyılda uluslararası düzlemde meydana gelen sistem düzeyindeki dönüşüm ve eşlik eden küreselleşme olgusu uluslararası sistemin yapılanmasını bütünüyle değiştirme potansiyelindedir. Bunun yanı sıra, Soğuk
Savaş’ın sona ermesiyle başlangıçta oluşan tek kutuplu düzlemde, beş önemli
gelişmenin uluslararası sistemi derinden etkilediği gözlemlenmiştir. Bunlar;
11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de meydana gelen terör saldırıları; 2008 yılında
yaşanan Finansal Kriz; Rusya’nın küresel bir aktör olarak yakın çevresinde
siyasi ve askeri varlığını artırması; 2010 yılında Tunus’ta başlayarak tüm Arap
dünyasına yayılan Arap Baharı; dünya ekonomisinin ve dolayısıyla ABD’nin
küresel stratejilerinin ağırlık merkezinin Asya Pasifik’e kaymasıdır.
Arap Baharı bölgeyi derinden etkilemiş ve Orta Doğu’da yönetim değişikliklerine varan siyasi bir dönüşüm sürecini başlatmıştır. Aynı zamanda, diğer
devletlerin dış politika vizyonlarını, oluşan yeni konjonktüre göre adapte etme
gerekliliği Arap Baharı’nın etkinlik alanını bölge sınırlarının dışına taşımaktadır.
Arap Baharı ile birlikte, Orta Doğu genelindeki bu değişim süreci küresel
konjonktürde bölgenin önemini artırmıştır. Orta Doğu’nun artan önemi ve
değişen dengeleri, Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu ve politikalarında önemli
değişikliklere neden olmuştur. Bu gelişmeler küresel ve bölgesel aktörler ile
Türk kamuoyunda tartışılmaya başlanmış ve sorgulanmıştır. Bu kapsamda,
kimi çevreler Türkiye’nin düzen kurucu güç söylemi perspektifinde Orta
Doğu’da etkinliğini kuvvetlendirmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu iddialı
vizyon ve politikanın aksine kimi çevreler ise, bölgeyi yeniden şekillendirmeye çalışan bir anlayışın Türkiye’yi Orta Doğu’daki sorunların parçası haline
getireceğini ifade etmektedir.
3
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
“Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi” başlıklı raporun temel amacı Türkiye’nin Orta Doğu’ya yönelik tarihsel
vizyonunu dönemler halinde inceleyerek mevcut deneyimlerin sonuçlarını
irdelemek ve böylelikle Orta Doğu’da gelişen yeni konjonktür çerçevesinde
oluşturulan politika ve stratejilerin araştırılması suretiyle geleceğe yönelik bir
analiz yapmaktır.
Üç bölüm halinde yazılan raporun ilk kısmında, kuruluşundan itibaren
Türkiye’nin dış politika vizyonu ve bu vizyon içinde Orta Doğu’nun yeri
tarihsel dönemlere ayrılarak incelenmektedir. Kapsamı itibariyle 19232002 dönemleri arasını ele alan bu bölümde, Türkiye’nin Orta Doğu’ya
yönelik politikalarının hangi prensiplere dayandığı ve nasıl seyrettiği
üzerinde durulmaktadır. Bölümün analiz ve değerlendirmesinde; tarihsel
deneyimlerinden elde edilen çıkarımlarla, Türk dış politikasının geleceğine
yönelik dikkate alınması gereken hedefler ve prensipler belirlenmeye çalışılmaktadır.
Çalışmanın ikinci bölümü, 2002-2015 dönemi arası Türk dış politika vizyonunu
ve Orta Doğu’ya yönelik uygulamalarını incelemektedir. Bu bağlamda, son
dönem uluslararası ilişkiler ortamında meydana gelen değişimleri analiz
etmek amacıyla uluslararası ilişkiler literatüründe, küresel ortamda ve Orta
Doğu’da yaşanan gelişmeler değerlendirilmiştir. Çizilen bu tabloda, Türk dış
politikasının Orta Doğu vizyonu, birbirinden farklılıklar gösteren 2002-2009
ve 2009-2015 yılları arası dönemlere ayrılarak incelenmektedir. Bölümün
analiz ve değerlendirme kısmında, Türkiye’nin Orta Doğu vizyonuna etki
eden birbiriyle içiçe geçmiş üç unsura vurgu yapılmaktadır. Bu unsurlar;
Türkiye’nin iç politikasındaki değişimlerin Orta Doğu vizyonuna etkisi, Orta
Doğu’daki gelişmelerin Türkiye’nin iç ve Orta Doğu politikasına etkileri ve
uluslararası ilişkiler ortamındaki gelişmelerin Orta Doğu’ya etkileridir.
Sonuç ve Öneriler bölümünde her iki bölümün inceleme, analiz ve değerlendirmeleri dikkate alınarak geleceğe yönelik katkılar sağlayabilecek hususlar
vurgulanmaktadır. Bu bölümde elde edilen bulgular özetlenecek olursa ortaya
çıkan tablo şu şekildedir:
Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonu incelendiğinde, 2000’li yılların başında politika oluşum süreçleri ve uygulamaları kuruluş hedef ve prensipleri
ile tarihsel deneyimlere büyük ölçüde uygundur. Bu dönemdeki politikalar ve
uygulamalar başarılı sonuçlar vermiş, Türkiye hem Batı hem de Orta Doğu
ülkeleri arasında takdir edilen saygın bir ülke konumuna gelmiştir.
Ancak daha sonraki yıllarda Orta Doğu vizyonu ve uygulamaları, tarihsel süreçteki deneyim ve pratiklerden uzaklaşmıştır. Bunun nedenleri; vizyon te-
4
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
melli dış politika arayışı kapsamında sahadaki gerçeklerden ve reel politikten
uzaklaşılması; güç, çıkar ve politika ilişkisinin yanlış kurgulanması; hedeflerin belirlenmesinde ve prensiplerin uygulanmasında önemli hatalar yapılması;
ve gerçekler, söylemler ve uygulamalar arasında farklar oluşmasıdır.
Türkiye’nin kuruluşundaki dış politika hedef ve prensipleri ile yaşanan tarihsel deneyimlerden alınan derslere uygun olarak Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu; ulusal çıkarları hedefleyen; küresel ve bölgesel güçlerin beklentileri ve
politikalarını dikkate alan; Batılı müttefiklerimizin beklentileri ile bölge ülkelerinin algılarını dengeleyen; bölgesel barış, istikrar ve refahı öngören; ekonomik entegrasyonu önceleyen; bölgedeki farklılıkları dikkate alarak çoğulcu
bir anlayışı benimseyen; eşitlik temelinde uzlaşmaya önem veren; sorunların
bir parçası olmamaya özen gösteren; gerçekçilik ve esneklik prensiplerine uygun politikalar üzerine inşa edilmelidir.
Türkiye’nin Orta Doğu’daki konumunu pekiştirecek en tutarlı uygulama; sorunların bir parçası olmadan, sorunlara çözüm bulabilecek ve arabuluculuk
icra edebilecek bir politika üretmektir. Bu politika gereği ittifaklar, kuruluş
dönemi dış politika hedef ve vizyonunda olduğu gibi milli menfaatler dikkate
alınarak gerçekçilik ve dengecilik prensiplerine uygun olarak oluşturulmalıdır. Daha net bir deyişle; Batı’nın ittifak sisteminin parçası olarak gerekenler
yerine getirilirken, Orta Doğu devletlerinin hassasiyetleri ile tarihi ve kültürel
etkileşimler göz ardı edilmemelidir. Bu iki etken arasında konjonktürel durum
da dikkate alınarak optimal bir denge sağlanmalıdır.
Tarihsel deneyimler çerçevesinde; geçmişte belirlenen hedefler, prensipler ve
uygulamalar; yeni oluşturulacak vizyon ve politikalarda dikkate alınmalıdır.
Uluslararası hukuk kurallarına uyulması konusunda yeterli hassasiyet gösterilmelidir.
Dış politikanın halkın büyük çoğunluğunun desteğine sahip bir devlet politikası olması için gerek vizyon oluşturma gerekse politika geliştirme ve uygulama sürecinde; başta bürokrasinin, muhalefet partilerinin, farklı görüşlere sahip düşünce kuruluşlarının, sivil toplum örgütleri ve akademisyenlerin görüş
ve eleştirileri daha fazla dikkate alınmalıdır.
Orta Doğu’ya yönelik vizyon ve politikalar oluşturulurken bölge ülkelerinin
tarih algısı ve Türkiye’den beklentileri gerçekçi olarak değerlendirilmeli, bölgesel hassasiyetler belirlenmeli, bölgedeki gelişmeler doğrultusunda sahada
oluşan gerçeklerden ve reel politikten uzaklaşılmamalıdır.
Ulusal çıkarlar doğrultusunda oluşturulan Orta Doğu vizyonu ve politikaları;
güç, çıkar ve politika dengesi içinde Batılı ve bölgesel müttefiklerle, daha
5
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
uyumlu bir şekilde geliştirilmelidir. Bu nedenle küresel ve bölgesel güçlerin
Orta Doğu’daki çıkarları, hedef ve politikaları dikkate alınmalıdır.
Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı riskleri de dikkate alarak devletlerin egemenlik haklarına saygı gösterilmeli ve içişlerine müdahaleden kaçınılmalıdır.
Devletler veya devlet yönetimleri ile halklar arasındaki anlaşmazlıklarda
mümkün mertebe uzlaştırıcı politikalarda ısrar edilmeli, bu mümkün olmuyorsa tarafsız ve uzak kalınmalıdır.
Batılı müttefikler dâhil diğer bölge ülkeleriyle ilişkilerde istişare mekanizmalarına daha fazla önem verilmeli ve çıkar dengeleri karşılıklı diyaloglarla
kurulmaya çalışılmalıdır.
Karşılıklı diyaloglarda diplomatik nezaket kurallarına uyulmalıdır.
Yeni Osmanlıcılık algısını oluşturacak revizyonizm izlenimi veren söylem ve
uygulamalardan kaçınılmalıdır.
Suudi Arabistan ve İran arasındaki güç mücadeleleri ve bu mücadelede mezhep farkının kullanılmasına rağmen, Türkiye mezhebe dayalı politikalardan
uzak durmalıdır.
Batı ülkelerince uluslararası meşruiyeti sorgulanan örgütlerle ve bazı devletler
tarafından terör örgütü olarak değerlendirilen gruplarla ilişki kurulmamalıdır.
Orta Doğu’da değişen dış politika ortamı gerçekçi olarak değerlendirilerek,
esneklik prensibi doğrultusunda küresel ve bölgesel ilişkiler gözden geçirilmelidir.
Bu kapsamda AB ve İsrail ile ilişkilerdeki olumlu gelişmeler memnuniyet vericidir. İsrail ile ilişkilerin düzeltilme süreci hızlandırılmalıdır. Benzer şekilde
uluslararası toplumun tutumu da dikkate alınarak Mısır ile ilişkiler yeniden
canlandırılmalıdır.
Suriye politikası bölgede meydana gelen yeni gelişmeler ışığında yeniden şekillendirilmeli, Türkiye’nin çıkarları çerçevesinde ABD, Rusya, İran ve Suudi
Arabistan arasında bir uzlaşma arayışına girilmelidir.
İran ile bölgesel sorunların çözümüne yönelik diyalog geliştirilmeli ve belirli
bir uzlaşma zemini oluşturulmalıdır.
Suriye politikaları nedeniyle Rusya ile zaten gergin olan ilişkileri daha fazla
tırmandırmamak için askeri ve siyasi alanlarda gerginliği artıracak söylem ve
eylemlerden kaçınılmalıdır.
6
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rusya ile ilişkilerin onarılması maksadıyla Karadeniz’e kıyıdaş ülkelerle bir
araya gelerek, bugüne kadar elde edilmiş olan Karadeniz Donanma İşbirliği
Görev Grubu (BLACKSEAFOR) ve Karadeniz Uyum Harekâtı (BLACKSEA
HARMONY) gibi kazanımların devam ettirilmesi ve geliştirilmesi yönünde
girişimler yapılmalıdır.
7
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
8
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
TARİHSEL ARKA PLAN
1. Türkiye’nin Kuruluşundaki Dış Politika Vizyonu
Türk İnkılabının dış politika hedefi başlangıçta milli hâkimiyete dayanan, kayıtsız şartsız, bağımsız yeni Türk devletini kurmaktı. Lozan Antlaşması’yla
Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra hedefi; milli egemenliğe dayanan
bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Türk Milletini medeni dünyada layık olduğu seviyeye yükseltmek ve milletin huzur, güven ve refahını sağlamaktı.
Bu hedef istikametinde gerçekleştirilen dış politika uygulamalarında akılcılık, gerçekçilik, eşitlik, esneklik, uluslararası işbirliği, vizyoner dış politika,
yurtta barış dünyada barış, uluslararası hukuka saygı, tutarlılık ve güvenilirlik
prensiplerine dikkat edildi.1 Prensipler değişen koşullara ve çağın gereklerine
süratle uyum sağlayan esnek ve dinamik uygulamalara dönüştürüldü.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan itibaren batılılaşma, bir tercih sorunu
olmaktan çok dünyada tek olan uygarlığın dışında kalıp kalmama sorunuydu.
Dolayısıyla, çözüm batılılaşmayı reddetmek değil, doğru olarak uygulayabilmekti. Kaldı ki Avrupa medeniyeti sadece eski Yunan ve Roma sistemleri
üzerinde değil, insanlığın yarattığı tüm eski kazanımların üzerinde yükselen
bir uygarlıktı. Çağdaşlaşmanın başta zihniyet değişikliği olmak üzere geniş kapsamlı bir değişim ve gelişme sorunu olduğunun bilincine varılması,
Atatürk’ün önderliğinde Türkiye Cumhuriyetini yarattı.
Bu arka plan bağlamında, kuruluşundan itibaren Türkiye’nin üç kıtayı birleştiren Orta Doğu coğrafyasındaki ülkelerle ilişkilerini, hangi vizyon ve esaslar
doğrultusunda şekillendirdiğini anlamak için tarihsel perspektifte bir analiz
yapmak faydalı olacaktır. Bu nedenle raporun birinci bölümünde Türkiye’nin
tarihsel, coğrafi ve sosyo-kültürel bağlarla etkileşim içinde bulunduğu Orta
Doğu bölgesiyle ilişkileri; dönemsel olarak incelenecek, analiz edilecek ve
değerlendirilecektir. Yaşanan tarihsel deneyimlerden istifade edilerek geleceğe yönelik dikkate alınması gereken hedefler ve prensipler belirlenmeye çalışılacaktır.
Dış politika uygulamalarında akılcılık,
gerçekçilik, eşitlik,
esneklik, uluslararası
işbirliği, vizyoner dış
politika, yurtta barış
dünyada barış, uluslararası hukuka saygı,
tutarlılık ve güvenilirlik prensiplerine
dikkat edildi.
2. Atatürk ve İnönü Dönemi Orta Doğu Vizyonu
Hiçbir kolektif güvenlik sistemi içermeyen ve çok kutuplu olan bu dönemde,2
Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu incelendiğinde Atatürk dönemi dış politika
prensiplerinin belirleyici etken olduğu görülmektedir. Bu dönemde bütünsel bir perspektifle iç ve dış politika ortamı uygun şekilde değerlendirilmiş,
1 Atilla Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2014), s. 182-183.
2 Özdem Sanberk, “Türk Dış Politikasının Dayanakları,” Stratejik Öngörü Dergisi, Sayı: 5,
(İstanbul: TASAM Yayınları, 2004), s. 6.
9
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
belirlenen hedefler ve prensipler doğrultusunda ve değişen koşullara uyum
sağlayacak şekilde hareket edilmiştir. Bu çerçevede barışçıl ve istikrara yönelik, ulusal çıkarları dikkate alan bir dış politika yürütülmüştür.3 Bu politika;
Türk Milletini medeni dünyada layık olduğu seviyeye yükseltmek hedefiyle
örtüşen bir anlayışla ve Lozan Antlaşması’ndan kalan sorunların çözümüne
odaklanma gereğinin akılcı tahlili neticesinde şekillenmiştir.4
Türkiye’nin Birinci Dünya Savaşı’nın galip devletleriyle eşit şartlarda masaya oturduğu Lozan Barış Antlaşması’yla, kuruluş dönemi temel amaçlarından olan “tam bağımsızlık” hedefine ve Türkiye ile diğer egemen devletler
arasında “eşitlik” prensibine hak ve kuvvet ilişkisi çerçevesinde ulaşılmıştır.5
Lozan Antlaşması sonrasında Türkiye Orta Doğu’da Avrupa’nın büyük devletleriyle komşu olmuştur. Nitekim I. Dünya Savaşı’ndan sonra Suriye’nin
mandateri Fransa ve Irak’ın mandateri İngiltere olduğundan, Türkiye’nin
Şam ve Bağdat’la ilişkileri bu iki ülke üzerinden yürütülmüştür. Burada altının çizilmesi gereken husus ise, Türkiye’nin bu ülkelerin çıkar çatışmaları ve
gruplaşmaları arasında kaldığı halde “gerçekçilik” prensibi çerçevesinde milli
gücünü doğru bir şekilde yönlendirmesidir. Bu dönemde Orta Doğu’yla ilgili
iki önemli sorunda iki önemli aktörle muhatap olunmuş, Irak sınırı nedeniyle
İngiltere ve Hatay sorunu nedeniyle Fransa ile karşı karşıya gelinmiştir.
Lozan’dan arta kalan sorunlar arasında çözülmesi en zor olanı Musul’du. Musul sorunu görüşmeler yoluyla çözümlenemeyince Lozan Antlaşması’nda belirtildiği şekilde Milletler Cemiyeti’ne havale edilmiştir. Konsey ise bir komisyon oluşturarak Musul’un Irak’a bırakılmasına karar vermiştir. Türkiye’nin
Cemiyet’e üye olmaması, buna mukabil İngiltere’nin Cemiyet’te etkin olması
sebebiyle “gerçekçilik” prensibine göre İngiltere’ye savaş açmak gibi maceralı bir yol düşünülemezdi. Bu nedenle Musul sorununun çözümünde “uluslararası hukuka saygı” gösterilmiş ve yeniden İngiltere ile masaya oturulmuştur.6
Musul sorunu Türkiye’nin hedeflediği şekilde çözümlenmese de şartların
daha elverişli olduğu dönemde Hatay’ın ilhakına zemin hazırlamıştır. Nitekim
hak-kuvvet dengesi dikkate alınarak rasyonel bir yaklaşımla Lozan’da elde
edilen temel kazançlar riske edilmemiş ve Irak’ın Musul petrol gelirlerinin
%10’unu 25 yıl süresince Türkiye’ye ödemesi kararlaştırılmıştır.7 Böylelikle,
3 Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s. 67.
4 Baskın Oran, “1923-1939: Göreli Özerklik,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, (İstanbul: İletişim Yayınları,
2001), s. 254.
5 Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s. 146, 113.
6 Sandıklı, A.g.e., s. 69.
7 İlter Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” Orta Doğu’da Değişim ve
Türkiye içinde, ed. Atilla Sandıklı ve Erdem Kaya, (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2014), s. 3.
10
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Türkiye’nin imkânları, zamanın koşulları ve geçmişten alınan dersler ışığında
esnek bir dış politika ile Musul konusundaki uyuşmazlık çözülmüştür. Musul
meselesinin çözümünden sonra İngiltere, Türkiye’ye yakınlaşmıştır.
İngiltere ile ilişkilerin olumlu bir şekilde gelişme göstermesi Hatay
sorununun çözümüne önemli katkılar sağlamıştır. Bu dönemde dış politikada
uygulanan akılcı ve stratejik vizyon; sorunların tümüne aynı anda el atmadan,
uygulamaların safhalara ayrılmasını, sorunların öncelik derecesine göre ve
uygun zamanda çözülmesini esas almıştır. Hatay sorununun çözümünde
başlangıçta Hatay’ın Türkiye’ye verilmesi gündeme getirilmemiş, daha çok
Hatay’daki Türk toplumunun hakları üzerinde durulmuştur. Bu kapsamda
Hatay’ın kültürel, ekonomik ve siyasi yaşamı üzerinde etkili olunmaya
çalışılmıştır. Daha sonra Hatay’ın bağımsızlığı üzerinde durulmuş, hatta
gerektiğinde silahlı güç dahi savaşa sebebiyet vermeyecek şekilde barışçıl
olarak kullanılmıştır. Bağımsızlığın elde edilmesinden sonra Hatay’ın
Türkiye’ye katılması sağlanmıştır.8
Hatay’ın Türkiye’ye katılması Cumhuriyet’in en büyük başarılarından biri olmuştur. Mevcut koşullar gerçekçilik, akılcılık ve bilimsellik prensipleri doğrultusunda şekillendirilmiş, baskı ve uzlaşı dengesi başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bütün politik uygulamalar uluslararası gelişmeler ile uyumlu bir
şekilde gerçekleştirilmiştir. Esnek ve vizyoner hareket tarzı başarının anahtarı
olmuştur. Böylece Atatürk, Türkiye’nin barışçı ve hukuka saygılı görünümünü bozmadan sorunu kademeli bir şekilde çözebilmiştir.
Türkiye, 1926’da Suudi yönetiminin Necid ve Hicaz üzerindeki hâkimiyetini
tanımış, Cidde’de bir maslahatgüzarlık açmıştır. 1929 yılında da Türkiye ile
Hicaz ve Necid Krallığı (1932’den itibaren Suudi Arabistan) arasında Dostluk ve Barış Anlaşması imzalanmıştır. 1926’da İran ile Güvenlik ve Dostluk
Antlaşması imzalanmış, ancak bu ülke ile süregelen sınır meselesi ve aşiretler
sorunu Ocak 1932’de Tahran’da imzalanan Uzlaşma, Adli Tesviye ve Hakem
Antlaşması ile çözüme kavuşmuştur. Afganistan ile Milli Mücadele sırasında
kurulan dostane ilişkiler Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslararası ilişkiler sisteminde yerini almasıyla gelişmiş ve Atatürk’ün reformları Afganistan’ın batılılaşma hareketlerinde ilham kaynağı olmuştur. Bu bağlamda, Mayıs 1928’de
Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır.9 İngiltere’nin
1930’da Irak’a muhtariyet vermesinden sonra Kral Faysal Ankara’yı ziyaret
etmiş, bu ziyaret iki ülke arasındaki münasebetler için zemin hazırlamıştır.
Türkiye’deki devrim hareketleri Mısır’da övgü ile karşılanmış ve örnek alın8 Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s. 99.
9 Atay Akdevelioğlu ve Ömer Kürkçüoğlu, “Orta Doğu’yla İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s.207.
11
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
mıştır. Mısır’la ilk dostluk antlaşması Nisan 1937’de Ankara’da yapılmıştır.
Suriye ile de Mayıs 1937’de Cenevre’de sınırların güvence altına alınmasına
dair anlaşma imzalanmıştır.10
Bu dönemde Türkiye uluslararası ilişkilerde elde ettiği bağımsız ve eşit statüyü korumaya yönelik barışçıl bir politika takip etmiştir. Dönemin Türk dış politikasındaki milli egemenlik hedefi dışa kapanmayı değil eşitlik prensibi doğrultusunda uluslararası sistemin bir parçası olmayı ve işbirliğini öngörmüştür.
Dolayısıyla, bir yandan bölge ve dünya barışının korunması için uluslararası sistemin içinde etkin olarak yer alınmış, diğer yandan ise eşitlik prensibi
uyarınca diğer devletlerle siyasi, hukuki ve ekonomik alanlarda anlaşmalar
gerçekleştirilmiş, ittifaklara girilmiştir. Bu anlayışla, Türkiye 1932 yılında
Milletler Cemiyeti’ne katılmış, 1934 yılında Balkan Antantının kuruluşuna
öncülük etmiş ve 1937 yılında Orta Doğu’da güvenlik ve barışın devamlılığı
için Sadabat Paktı’nın kuruluşunda etkin sorumluluk almıştır. Sadabat Paktı ile Türkiye, İran, Irak ve Afganistan birbirlerinin içişlerine karışmamayı;
sınırlarını ihlal etmemeyi ve ortak menfaatlerini ilgilendiren uluslararası konularda görüş teatisinde bulunmayı kabul etmiştir. Ayrıca akit devletler birbirlerinin kamu düzenini ve güvenliğini sarsmayı ve mevcut siyasi rejimlerini
devirmeyi hedef alan eylemleri engellemeyi taahhüt etmiştir.11
Türkiye, Balkan Antantı ile batıda, Sadabat Paktı ile doğuda komşularıyla
sorunlarını çözümlemiş ve çevresinde bir barış kuşağı oluşturmuştur. Bu sayede bölgesel istikrara ve barışa katkı sağlayarak güvenlik üreten bir ülke
olarak saygınlık kazanmıştır. İki savaş arası dönemde gözetilen barış esasına
yönelik dış politika İkinci Dünya Savaşı boyunca devam ettirilmiştir. Savaşa
doğru İngiltere ve Fransa ile üçlü bir savunma paktı kurulmuş, ancak Türkiye
dengeli bir tarafsızlık politikasıyla savaşa müdahil olmamıştır.12 Böylelikle
belirsizliklerle dolu olan uluslararası konjonktürde milli güvenlik, gerçekçilik
prensibi doğrultusunda değerlendirilmiş, diplomasi bu yaklaşım doğrultusunda yürütülmüştür. Bu çerçevede Türkiye, arz ettiği riskleri göz önünde
bulundurarak savaş yıllarında Irak ve Suriye’deki gelişmelere müdahil
olmamayı tercih etmiş, savaşın dışında kalmayı başarmıştır. Savaşın ardından
San Francisco Konferansına katılan Türkiye, Birleşmiş Milletler’in (BM) kurucu üyeleri arasına girerek uluslararası sistemle birlikte hareket etmeye özen
göstermiştir.
10 Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s. 93-94.
11 Akdevelioğlu ve Kürkçüoğlu, “Orta Doğu’yla İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s.365.
12 “Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve Türkiye (III),” Dış Politika ve Savunma
Araştırmaları Grubu, 27 Ocak 2016, Erişim: 27 Ocak 2016, http://www.bilgesam.org/
incele/2305/-orta-dogu-krizindeki-gelismeler-ve-turkiye--iii-/#.VtRtIFOLTWU.
12
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
II. Dünya Savaşı sonrası dönemde Türkiye Arap devletlerinin bağımsızlığını
desteklemiş, 1945’te Arap Birliği’nin kuruluşunu olumlu karşılamış, ancak bu
dönemde diğer taraftan Batı ittifakı içindeki konumu giderek Ankara’nın Orta
Doğu genelinde ve Filistin meselesi özelindeki tutumunu belirlemeye başlamıştır. Türkiye 1946’da Suriye ve Lübnan’ın bağımsızlığını tanımış, Lübnan Cumhurbaşkanı Beşir el-Huri Türkiye’yi ziyaret etmiş ve aynı yıl içinde
Irak’la Türk-Irak Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması imzalanmıştır. Ankara
Ürdün’ün bağımsızlığını da tanımış, 1947’de Kral Abdullah Türkiye’yi ziyaret etmiş ve iki ülke arasında Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması imzalanmıştır. Bu dönemde Türkiye, BM Genel Kurulu’nda Filistin’e yönelik Taksim Planı’na diğer Arap devletleriyle birlikte aleyhte oy kullanmıştır. Ancak
Ankara 1948’de BM’de Arap devletlerinin itiraz ettiği Filistin Uzlaştırma
Komisyonu’nun kuruluşunu desteklemiş, 1949’da ise İsrail’i tanıyan ilk Müslüman ülke olmuştur.13
3. 1950 – 1960 Dönemi
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin Orta Doğu politikasını etkileyen küresel konjonktüre bağlı iki unsurdan söz etmek mümkündür. Bunlardan ilki, uluslararası sistemin Soğuk Savaş’ın başlamasıyla iki kutuplu bir
düzleme evirilmesinin yansımalarıdır. Türkiye değişen güç dengeleri içinde,
Sovyet tehdidine karşı 1952 yılında NATO kanalıyla Batı ile güvenlik ittifakına girmiştir. Uluslararası işbirliği prensibiyle beraber, Cumhuriyetin kuruluş yıllarından itibaren “çağdaşlaşma” hedefi politika önceliği olmaya devam
etmiştir. Bu politikaya bağlı olarak, güvenlik nosyonuyla şekillenen stratejik
öncelik Avrupa ile bütünleşme sürecinde etkili olmuştur. NATO’nun yanı sıra
Avrupa Konseyi, OEEC (Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı) ve Avrupa
Topluluğu ile ilişkiler geliştirilmiştir.14 Türkiye ayrıca Batı kampında yer alma
isteğini Orta Doğu’da etkinliğini artırarak vurgulamaya girişmiş ve Orta Doğu
vizyonunu adeta Batılı devletlerin perspektiflerine göre şekillendirmiştir. Bu
uygulama, bölgedeki hassasiyetleri dikkate almadığından, bölge ülkelerinde
Türkiye’nin Batılı emperyalist ülkelerle beraber hareket ediyor algısını oluşturmuş ve olumsuz sonuçlar doğurmuştur.
Türkiye Batı kampında yer alma isteğini
Orta Doğu’da etkinliğini artırarak vurgulamaya girişmiş ve
Orta Doğu vizyonunu
adeta Batılı devletlerin perspektiflerine
göre şekillendirmiştir.
Bu uygulama, bölgedeki hassasiyetleri
dikkate almadığından, bölge ülkelerinde
Türkiye’nin Batılı
emperyalist ülkelerle
beraber hareket ediyor algısını oluşturmuş ve olumsuz sonuçlar doğurmuştur.
Türkiye’nin bölge devletleriyle ilişkilerini dönüştüren bir diğer etken ise
1950’lerden itibaren Orta Doğu’daki devletlerin bağımsızlıklarını kazanmış
olmalarıdır. Ankara önceki dönemde mandater yönetimlerden ötürü dolaylı
ilişkiler kurduğu Suriye ve Irak’la artık doğrudan irtibata geçmiştir. Bu dönemde Mısır ve Suriye ile ilişkiler genelde gergin seyrederken diğer bölge ül13 Fırat ve Kürkçüoğlu, “Orta Doğu’yla İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s. 616-617.
14 Sanberk, “Türk Dış Politikasının Dayanakları,” s. 7.
13
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
keleriyle ikili ilişkiler geliştirilmiştir. 1950’de İsrail’le elçilik düzeyinde diplomatik ilişkiler başlatılmış, Süveyş krizinin ardından ilişkiler maslahatgüzar
düzeyine indirilmişse de, 1958’de İsrail Başbakanı Ben Gurion’un ziyaretiyle
kurulan Çevre Paktı dâhilinde ikili işbirliği sürdürülmüştür. 1953’te Libya’da
büyükelçilik açılmış, ardından karşılıklı üst düzey ziyaretler gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde Lübnan’la da diplomatik temaslar artmış, Başbakan Menderes ve Cumhurbaşkanı Bayar 1955’te bu ülkeyi ziyaret etmiştir. Musaddık hükümeti dönemindeki kısa süreli gerginliğin ardından, Şah Muhammed
Rıza’nın iktidara geldiği 1953 darbesinden sonra İran’la ilişkilerde de gelişme
kaydedilmiştir.
Avrupalı devletlerin Orta Doğu’daki etkinliğinin azalmasına karşın, 1953 yılında General Eisenhower’ın başkan olmasıyla ABD’nin bölgedeki etkinliği
artmaya başlamıştır. Bölgenin yeniden şekillenen siyasi görünümünün bir değerlendirilmesi yapılmış ve “Kuzey Kuşağı (Northern Tier)” teması kapsamında; Orta Doğu savunmasının Türkiye, İran, Irak, Suriye ve Pakistan üzerinden gerçekleştirilmesi fikri ortaya atılmıştır.15 Bu inisiyatif çerçevesinde,
Türkiye ve Irak 1955 yılında Bağdat Paktı olarak bilinen Karşılıklı İşbirliği
Antlaşması’nı imzalamıştır. Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve İngiltere’nin taraf olduğu Pakt, Arap devletleri ve İsrail’in tepkisini çekmiştir. Mısır, Suriye
ve Suudi Arabistan doğrudan karşı çıkarken; Ürdün ve Lübnan büyük ölçüde
Mısır’ın etkisiyle uzak durmayı tercih etmiştir.16 İsrail ise Arapların kendisine
karşı olan hasmane tutumlarını teşvik edeceği ve Arap saldırganlığını artıracağı gerekçesiyle Bağdat Paktı’na tepki göstermiştir.
1950-60 döneminde Türkiye’nin Orta Doğu politikalarını Batı’nın yönlendirmesiyle şekillendirmesi ve bölge hassasiyetlerini yeterince dikkate almaması,
uygulanan politikalarla ulusal çıkarlar arasında çelişkiler oluşturmuş ve istenilen sonuçların alınmamasına neden olmuştur. Örneğin, Eisenhower doktrini
doğrultusunda uygulanan politikalar, Türkiye’nin önceki dönemde geliştirdiği
Orta Doğu’daki ihtilaf halindeki devletler arasında taraf tutmama politikası
ile çelişmiştir.17
4. 1960-1980 Dönemi
1960’lı yıllarda Türkiye’nin Orta Doğu vizyonunda bir önceki döneme göre
daha ihtiyatlı olma yönünde bir değişim gözlenmektedir. Önceki on yılki sü15 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” s.12; Melek Fırat ve Ömer
Kürkçüoğlu, “Arap Devletleriyle İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s. 620.
16 Fırat ve Kürkçüoğlu, “Arap Devletleriyle İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s. 626.
17 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” s. 13.
14
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
reçte, Türkiye iki kutuplu güç dengesi çerçevesinde şekillendirdiği ve kendi
ulusal çıkarlarıyla değil de Batı’nın gözlüğüyle tasvir ettiği Orta Doğu perspektifinin yan etkilerini tahlil etmiştir. Bu bağlamda, göze çarpan ilk farklı
uygulama Cezayir’in Fransa’ya karşı ulusal bağımsızlık mücadelesinin desteklenmesi ve hatta Fransa ile arabuluculuğun bile gündeme getirilmesidir.18
1960’larda ABD ile Sovyetler Birliği arasında yaşanan Küba füzeler krizi sonrasında; ABD’nin Türkiye’deki orta menzilli (IRBM) füzelerini Türkiye’ye
haber vermeden çekmeyi kararlaştırması, Türkiye’ye yaptığı askeri ve ekonomik yardımları önemli oranda kısması Türkiye’nin Orta Doğu politikasını etkilemiştir. ABD’nin, Kıbrıs sorununda Türkiye’nin politikalarına destek
vermemesi, tam tersine Yunanistan tezlerini desteklemesi Türkiye’nin ABD
ile ittifak ilişkilerini sorgulamasına neden olmuştur. Nitekim önce 1964’te
Johnson mektubu ve ardından 1974’teki Kıbrıs Barış Harekâtı neticesinde
Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinde pürüzler ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Batı
ile sorunlarını dengelemek, Arap ve İslam dünyasının desteğini alabilmek için
Orta Doğu ülkeleriyle sıkı ilişkiler kurulmaya çalışılmış, İslam Konferansı
Örgütü’nün oluşum sürecinde yer alınmış19 ve Sovyetler Birliği’yle diyalog
kurulmuştur.
Orta Doğu’daki bu açılımlarla birlikte Türkiye, Avrupa ile ilişkilerini de
önemsemiştir. Ankara, Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) 1958 yılında kurulmasından itibaren gelişmeleri yakından takip etmiş ve 1959’da bu
topluluğa üyelik için başvurmuştur. Karşılıklı müzakereler 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan Ankara Antlaşması ile sonuçlanmıştır. Hazırlık, geçiş ve
son dönem aşamalarını öngören Ankara Antlaşması ile Türkiye’nin AET’ye
tam üyeliği amaçlanmış ve gümrük birliği hedeflenmiştir.20 Hazırlık dönemi,
1973 yılında yürürlüğe giren Katma Protokol ile tamamlanmış ve geçiş dönemi başlamıştır. Gümrük Birliği, Türkiye-AB Ortaklık Konseyi’nin 6 Mart
1995 tarihli toplantısında kabul edilen 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı
uyarınca, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren tamamlanmıştır. Ankara Antlaşması, Türkiye’nin Avrupa ile entegrasyon sürecinde ortaklık ilişkisi kurması, ilişkinin genel esaslarını belirlemesi ve bu yönde etkin bir platform oluşturması
bakımından önem arz etmektedir.
Avrupa ile ilişkiler geliştirilirken Orta Doğu’ya yönelik açılımlar da ihmal
edilmemiştir. 1965 yılından itibaren uygulanan Orta Doğu’ya karşı çok yönlü
18 Türkmen, A.g.e.,s. 14.
19 Ramazan Gözen, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri,” Erişim: 25
Ocak 2016, https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=354821
20 Atilla Sandıklı, Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi ve Avrupa Birliği (İstanbul: Beta
Yayınları, 2008), s. 243.
15
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
açılım politikası doğrultusunda; Arap ülkeleriyle, kendi aralarındaki anlaşmazlıklarda taraf tutulmadan ve paktlarla bölünmeye mahal vermeden ikili
ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmiştir.21 Nitekim bu politikanın kazanımları
Mısır, Irak, Tunus ve Suudi Arabistan ile ekonomik, kültürel ve siyasi alanlarda ikili ilişkilerin geliştirilmesi şeklinde tezahür etmiştir. Burada altının
çizilmesi gereken husus; Orta Doğu politikasının eşitlik, denge ve karşılıklı
saygı prensiplerine uygun, Türkiye’nin kendine özgü çıkarları doğrultusunda
şekillendirildiğinde daha olumlu sonuçların alındığının ortaya çıkmasıdır. Bu
akılcı uygulamaların bölgenin istikrarına da katkısı olduğunu söylemek mümkündür.
Orta Doğu’ya karşı
çok yönlü açılım politikası doğrultusunda; Arap ülkeleriyle,
kendi aralarındaki
anlaşmazlıklarda
taraf tutulmadan ve
paktlarla bölünmeye
mahal vermeden ikili
ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmiştir.
1960-80 döneminde Türkiye’nin değişen Orta Doğu politikası, İsrail-Filistin
ihtilafındaki tutumuna da yansımış, Ankara hareket tarzını Arap devletlerinin
Kıbrıs meselesindeki tutumunu da göz önünde bulundurarak belirlemeye başlamıştır. Bu nedenle Ankara, 1967 ve 1973 Arap-İsrail savaşlarında Arap devletlerinden yana bir tutum sergilemiş, ABD’nin Türkiye’deki üsleri İsrail’e
destek vermek amacıyla kullanmasına izin vermemiştir. Türkiye 1967 savaşında Mısır, Suriye ve Ürdün’e Kızılay vasıtasıyla yiyecek yardımı yapmış,
1973 savaşında ise Arap devletlerine askeri malzeme taşıyan Sovyet uçaklarına hava sahasını açmıştır. Ankara 1976’da Filistin Kurtuluş Örgütü’nü (FKÖ)
Filistin halkının temsilcisi olarak tanımış ve 1979’da FKÖ’nün Ankara’da
temsilcilik açmasına müsaade etmiştir.
Bu dönemde Orta Doğu coğrafyasında güçler dengesindeki yeni oluşumlar,
Türkiye’nin ikili ilişkilerini de etkilemiştir. 1960’lı yıllarda Orta Doğu’da etkinliği artan ve sosyalizm ile Arap milliyetçiliği temeline dayanan Baas hareketi 1970’li yıllara gelindiğinde Irak ve Suriye’ye yayılmıştır.22 Bu ülkelerdeki
Baas iktidarlarının SSCB ile ilişkilerini geliştirmeye başlaması ve Mısır’daki
Enver Sedat yönetiminin öncekinden farklı olarak Sovyetler Birliği ile ilişkilerini sınırlandırması doğal olarak Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ilişkilerini
etkilemiştir. Bu kapsamda, Batı’ya yakınlaşan Mısır ile ilişkiler geliştirilirken,
Suriye ve Irak ile ilişkiler olumsuz yönde seyretmiştir.
1970’lerdeki petrol krizi ve sonrasındaki gelişmeler, Türkiye’nin bölgeyle
ilişkilerinde ekonomik boyutu ön plana çıkarmıştır. Türkiye, petrol ihtiyacını
karşılayabilmek için başta Irak olmak üzere petrol zengini ülkelerle ilişkilerini
geliştirmiş, bu dönemde Türkiye-Irak petrol boru hattı inşa edilmiştir. Ancak
Türkiye, yeterli finansal ve endüstriyel kapasitesi olmadığı için artan petrol
fiyatları sayesinde zenginleşen Orta Doğu’ya ihracatını yeterli oranda artıramamıştır.23
21 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” s. 15.
22 Oğuz Çelikkol, İçimizdeki Komşu Suriye (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2015), s. 34.
23 Gözen, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri,” Erişim: 25 Ocak 2016,
16
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
1979 yılında bölgedeki güç dengelerini etkileyecek önemli bir gelişme olarak “İran Devrimi” gerçekleşmiştir. İran’da Şii esaslara uygun yeni bir devlet
sistemi oluşturulmuş ve bu sistemin bölgeye ve hatta tüm İslam dünyasına
ihracı noktasında açıklamalar yapılmıştır. Türkiye-İran arasında rejim ihracı
noktasında karşılıklı olarak artan güvensizlik, Türkiye’nin İran’a doğrudan bir
tepki vermekten imtina etmesi sayesinde aşılmıştır. Tahran’da kurulan yeni
rejimi tanıyan Türkiye bu dönemde İran’a ambargo uygulayan ABD’nin tek
taraflı yaptırımlarını uygulamamış, İran’la ticari ilişkilerini sürdürmüştür.24
Bu gelişme, dış politika uygulamalarının çok boyutluluk ve denge prensipleri
doğrultusunda, milli menfaatlerle bağdaştırılarak ülkenin menfaatleri perspektifinde değerlendirildiğine işaret etmektedir.
5. 1980-2000 Dönemi
1979’daki İran Devrimi, Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgali ve 1980’lerde İran-Irak Savaşı; ABD, Batı dünyası ve Türkiye’nin Orta Doğu’yla daha
fazla ilgilenmesine neden oldu. Bu dönemde Türkiye’nin Orta Doğu politikasına ilişkin tutumu; PKK terör örgütü ile mücadelesinde güvenlik eksenli ve
Turgut Özal iktidarı boyunca ekonomik yaklaşımlar doğrultusunda şekillenmiştir.
1980 yılında başlayan ve sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı boyunca Türkiye,
“milli menfaatler” doğrultusunda değerlendirme yaparak tarafsızlığını ilan etmiş, doğrudan savaşın tarafı olmamaya özen göstermiştir. Türkiye’nin “aktif
tarafsızlık” olarak nitelendirilebilecek bu politikası; Körfez ülkeleriyle ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini, İran ve Irak’la siyasal ve ekonomik bağlantıların sürdürülmesini sağlamıştır. Bu bağlamda, İran-Irak Savaşı esnasında
İslam Konferansı Örgütü tarafından oluşturulan Arabuluculuk Heyeti’nde
Türkiye’nin üstlendiği rol dikkat çekicidir. İran’da Irak’ın ve Irak’ta İran’ın
çıkarlarının korunmasının Türkiye tarafından gerçekleştirilmesinin bu devletler tarafından istenmiş olması, Türkiye’nin Orta Doğu’da sürdürmüş olduğu
tarafsızlık politikasının gerçekçi ve akılcı yönlerini gözler önüne sermiştir.25
Bu dönemde, Sovyetlerin Afganistan’ı işgaliyle başlayan yayılmacı tutumuna karşı Batı’nın aktif caydırıcılık mücadelesinde; Türkiye NATO ittifakının
güneydoğu kanadı olarak yer almıştır. ABD Başkanı Carter, hem Sovyetler
Birliği’nin hem de İran’ın bölgeye yayılmasını önlemek amacıyla petrol zengini Körfez ülkelerine yapılacak herhangi bir saldırıya, gerekirse silah kullanmak dâhil her türlü karşılığı vereceğini ilan etmiş, bölge ülkelerinden de dahttps://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=354821.
24 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” s. 19.
25 Dış Politika ve Savunma Araştırmaları Grubu, “Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve
Türkiye (III).”
17
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
yanışma ve işbirliği içinde olmalarını istemiştir. Bu süreçte Türkiye jeopolitik
konumunun da etkisiyle, tehditlere karşı bölge ülkeleriyle daha sıkı ilişkiler
geliştirmiştir.26
Küresel gelişmelere ek olarak; Türkiye’de 1980 askeri müdahalesi sonrasında
istikrar ve güvenlik ortamının sağlanması ve Turgut Özal’ın iktidara gelmesi
Türkiye’nin Orta Doğu vizyonuna etki etmiştir. Özal’ın, Batılı değerlerle Orta
Doğu ile tarihi ve kültürel bağları sentezlemeyi amaçlayan politikaları Türkiye-Orta Doğu ilişkilerine ivme kazandırmıştır. Liberal bir vizyonla, bölge ülkeleri arasında barış ve istikrarın yerleştirilmesi amacıyla Avrupa’dakine benzer bir bölgesel ekonomik ve ticari işbirliğinin oluşturulması için gayret sarf
edilmiştir. Bu kapsamda Türkiye’nin İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) içindeki
katılımı üst düzeye çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanı Kenan Evren, İKÖ’nün Kazablanka Zirvesi’ne katılmış ve bu zirvede Türkiye İSEDAK’ın (İslam Konferansı Örgütü Ülkeleri Arası Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi’nin)
başkanlığını almıştır. Türkiye, bölgesel dengeleri de göz önünde bulundurarak bir yandan Irak’la iyi ilişkiler geliştirmiş, Suudi Arabistan ve Kuveyt ile
İran’ın devrim ihracı politikalarına karşı işbirliği yapmıştır. Öte yandan, bu
gelişmelere rağmen İran ile iyi ilişkiler zeminini muhafaza etmiştir.27
1980’li yıllardan başlayarak Türkiye’nin Orta Doğu vizyonunda güvenlik boyutunun ağırlığını artıran faktör PKK terör örgütü ile mücadelesi ve Sovyetler Birliği, İran, Suriye ve Irak’ın örgüte destek vermeleridir. 1984’ten PKK
elebaşı Abdullah Öcalan’ın yakalandığı 1999 yılına kadar devam eden aktif
mücadelede Türkiye, kuzey Irak’taki Kürt liderler ile ilişkilerini geliştirerek
PKK’ya karşı operasyonlarda işbirliği yapmıştır. Ayrıca ABD ile işbirliğini
ilerleterek süreç içinde bölgedeki etkinliğini artırmaya çalışmıştır.
Suriye, Irak, İran ve Sovyetler Birliği’nin örgüte lojistik ve mühimmat; bazı
Avrupa ülkelerinin kamuoyu desteği sağlamasına rağmen Türkiye, bu ülkelerle
ekonomik ve siyasi ilişkilerini zedelememeye özen göstermiştir. Türkiye’nin
izlediği bu politika; içeride terörle mücadeleyi ve Kuzey Irak’ta sınır ötesi
operasyonları; dış ilişkilerde ise ekonomi, diplomasi ve kültür ögelerini esas
alıyordu.28 Türkiye’nin izlediği bu iç-dış politika dengesinde dikkate değer
husus; bölgedeki hedef ve çıkarlarını belirlerken içinde bulunduğu ittifakların
da beklentilerine özen göstermesidir.
1990’lı yıllara gelindiğinde Soğuk Savaş’ın bitmesiyle uluslararası sistem bir
dönüşüm daha geçirmiştir. Oluşan kuvvetler denkleminde, SSCB’nin dağıl26 Gözen, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri”
27 Gözen, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri.”
28 Sanberk, “Türk Dış Politikasının Dayanakları,” s. 9.
18
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
masıyla iki kutuplu güçler dengesi yerini ABD’nin liderliğinde tek kutuplu
bir düzene bırakmıştır. İki kutuplu düzende bloklar arası politika oluşturma
zorunluluğu biçimsel olarak ortadan kalkınca, Türkiye’nin yeni oluşan bu küresel tabloda hareket alanının genişlediği ileri sürülebilir. Fakat 1990’lı yılların başından 2000’lerin ilk yıllarına kadar geçen zaman aralığında ülkede
yaşanan ekonomik krizler, siyasi istikrarsızlıklar ve koalisyon hükümetlerinin
kırılgan durumu gibi bazı iç politika gelişmeleri, dış politikada sürdürülebilir
bir etkinlik sağlanmasını engellemiştir.29
Bu dönemde, ABD’nin dış politika çerçevesinde Orta Doğu’ya ilgisinin arttığı
gözlenmektedir. ABD, gerek petrol kaygısı gerekse İsrail’in güvenlik tehdidi
algısıyla 1990’da Kuveyt’in Irak tarafından işgaline karşı aktif rol oynamış,
BM Güvenlik Konseyi’nin kararıyla Irak’a harekât başlatılmıştır. Kuveyt
Savaşı’nda Türkiye’nin tutumu ise “milli menfaat” perspektifinde, temkinli
ve savaşa fiili olarak katılmayı öngörmeyen bir politika olmuştur. BM Güvenlik Konseyi’nin Irak’a karşı aldığı kararlar; ABD’nin bölgeye en büyük askeri
yığınağını yapması; Sovyetler Birliği’nin açık desteği; Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan dâhil 13 Arap Devleti’nin ABD yanında yer alması Türkiye’nin
Körfez Savaşı politikasında çok önemli bir rol oynamıştır. Batı ile Doğu arasında köprü olarak değerlendirilen Türkiye, Körfez koalisyonuna destek vererek hem Batılı müttefiklerine hem de koalisyona katılan Arap devletlerine
güvenilir bir dost imajı vermeye çalışmıştır.30 Bu kapsamda, Birinci Körfez
Savaşı’nda İncirlik Üssü’nü müttefik uçaklarına savaş görevine katılmama
şartıyla açmış ve Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattını kapatmıştır.31
Türkiye’nin istikrarlı dış politikası Körfez Krizi sırasında kilit ülkelerden
biri olmasında etkin olmuş, aynı zamanda farklı siyasi rejim ve ideolojilere
sahip Arap ülkeleriyle ticaretine olumlu yansımıştır. Bu dönemden itibaren,
Türkiye diplomatik tercihini bölge ülkelerine yöneltmiş, bölgede barış ve
işbirliği kuşağı oluşturma önceliğini uygulamaya koymuştur.32 Birinci Körfez
Savaşı’ndan sonra Arap devletleri ile İsrail arasında başlayan barış sürecinde Türkiye, denge politikası gereği hem İsrail hem de Arap ülkeleriyle yakın
ilişki içinde bulunmaya özen göstermiştir. Bu kapsamda, İsrail ile diplomatik
ilişkiler büyükelçilik seviyesine yükseltilmiştir. Diğer taraftan Türkiye, Filistin Devleti’nin kurulmasına da destek vermiştir.
Türkiye’nin istikrarlı
dış politikası Körfez
Krizi sırasında kilit
ülkelerden biri olmasında etkin olmuş,
aynı zamanda farklı
siyasi rejim ve ideolojilere sahip Arap
ülkeleriyle ticaretine
olumlu yansımıştır.
1998 yılında Suriye’de bulunan PKK terör örgütünün elebaşı Abdullah Öcalan, Türkiye’nin askeri ve diplomatik baskıları neticesinde sınır dışı edilmiştir.
29 Sanberk, A.g.e., s. 12.
30 Gözen, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri.”
31 Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta Doğu Politikası,” s. 23.
32 Sanberk, “Türk Dış Politikasının Dayanakları,” s. 8-9.
19
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Öcalan’ın 1999 yılında yakalanmasından sonra terör olayları büyük oranda
sona ermiştir. Türkiye’nin bütünlüğünü ve güvenliğini doğrudan tehdit eden
teröre karşı uyguladığı yöntem; hak-kuvvet dengesi çerçevesinde gücün barışçıl yollarla kullanılarak, Suriye’nin PKK’ya verdiği desteğin kesilmesidir.
Bu yöntem sayesinde, Suriye ile herhangi bir çatışmaya neden olmadan PKK
terör örgütüne verilen destek engellenmiştir.
1999 yılında Bülent Ecevit’in Başbakan ve İsmail Cem’in Dışişleri Bakanı
olduğu dönemde, Türk dış politika vizyonunda “bölge merkezli dış politika”
stratejisi benimsenmiştir. Bu stratejinin temeli; komşularla ve yakın bölgelerle iyi ilişkiler ve dayanışmaya öncelik vererek, bir barış ve güvenlik kuşağı oluşturmak, kendi konumundan güç alarak Batı’ya ve başka bölgelere
açılmaktır. Bunun yanı sıra, Türkiye’nin çok boyutlu jeopolitik konumuna
vurgu yapılarak, bu konumun avantajlarının dengeli bir platformda işlerlik
kazanması gerektiğinin altı çizilmiştir.33 Bu eksende, özellikle AB ile ilişkiler hızla gelişmiş; ülke içinde özgürlükler, demokrasi, hukukun üstünlüğü ve
serbest piyasa ekonomisi konularında ileriye dönük atılımlar yapılmıştır. Bölge merkezli perspektifle komşularla ekonomik ve ticari ilişkiler geliştirilerek
Türkiye’nin etrafında bir barış kuşağı oluşturulması için girişimlerde bulunulmuştur. Orta Asya ile var olan ilişkiler sürdürülürken, Orta Doğu, Afrika ve
Latin Amerika’ya yönelik açılımlar gerçekleştirilmiştir.
Bu dönemde Türkiye’nin Avrupa Birliği ile ilişkileri tam üyelik müzakerelerine giden yolda hızla derinlik kazanmıştır. Dönemin Dışişleri Bakanı İsmail
Cem’in Türkiye için öngördüğü “komşularına, bölgesine ve dünyaya katkı
verme potansiyeli olan aktif ve yapıcı dış politika vizyonunun” önemli katkılarıyla Türkiye-Avrupa Birliği ve Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde dönüm
noktaları yaşanmıştır. İsmail Cem’in “Avrupa’nın geleceğine katkı sağlama
potansiyeli yüksek ülke olma” misyonu, Türkiye-AB ilişkilerine yansımış ve
Avrupa ile bütünleşme sürecine olumlu etki etmiştir.34 1987 yılında Avrupa
Topluluğu’na tam üyelik müracaatında bulunan Türkiye’ye, 1999 Helsinki Zirvesi’nde Avrupa Birliği üyelerince adaylık statüsü verilmiştir. Helsinki Zirvesi’yle AB’nin genişleme stratejisine katılan Türkiye; insan hakları,
hukukun üstünlüğü ve demokratikleşme konularında “AB Uyum Paketleri” adı altında birtakım anayasal, yasal ve idari değişiklikler yapmıştır.35 İç
politikadaki Batılı değerler sistemiyle oluşan bu dinamizm, dış politika vizyon
33 Bülent Ecevit, “Bölge-Merkezli Dış Politika,” Yeni Türkiye Dergisi: Türk Dış Politikası
Özel Sayısı, Sayı: 3, Yıl: 1, (Ankara: Mart-Nisan 1995), s. 64.
34 Fuat Keyman, “İsmail Cem ve Türkiye’nin Dış Politika Vizyonu,” Radikal, 2 Şubat 2007,
Erişim: 15 Mart 2016, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=6001.
35 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt III içinde, ed. Baskın Oran, s. 347-348.
20
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
ve reflekslerini de doğrudan etkilemiştir. Türkiye’nin NATO dâhil olmak
üzere Batı’nın hemen tüm kurumlarına üye olması, aynı zamanda Orta Doğu
ülkelerinin içişlerine karışmaktan ve taraf tutmaktan kaçınmış olması bölgede
belirli bir ağırlık kazanmasını sağlamıştır.36
Bunun yanı sıra, AB süreci kapsamında gerçekleştirilen reformlarla devlet yapısının çağcıl değerler doğrultusunda yeniden yapılandırılması, özgürlükler,
insan hakları, hukukun üstünlüğü ve serbest piyasa ekonomisinin yerleşmesi
dış politika hedefleriyle örtüşmekteydi. Bölge merkezli dış politika stratejisi
çerçevesinde, Türkiye etrafında barış kuşağı oluşturulması için komşu ülkelerle ekonomik ve siyasi ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmekteydi. Bu kapsamda, Yunanistan ile güvenlik artırıcı tedbirlerle iki ülke arasında etkileşim
artırılarak diğer alanlardaki işbirliğine temel oluşturulmuştur.37
Çok boyutlu dış politika çerçevesinde, Orta Doğu bölgesinden başlamak üzere
Afrika ve Latin Amerika açılımları gerçekleştirilmiştir. Türk dış politikasına
Latin Amerika boyutu bu dönemde kazandırılmış ve bu konuda bir “Eylem
Planı” uygulamaya konmuştur.38 Aynı şekilde, Orta Asya açılımlarına devam
ederken, Doğu Asya ve özellikle Çin ile 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren resmi ziyaretlerde önceki dönemlere göre önemli artış görülmektedir.39
Türkiye-Afrika ilişkilerinde ise 1998 yılından itibaren bir dönüşüm yaşanmış,
İsmail Cem döneminde “Afrika’ya açılım” politikası dâhilinde bir Eylem Planı hazırlanarak ilişkilerin geliştirilmesi öngörülmüştür. Bu bağlamda, siyasi
ve ticari temasların artması ileriki dönemlerdeki Türkiye’nin Afrika politikalarına temel teşkil edecek niteliktedir.40
Çok yönlü dış politika stratejisinin bir diğer ayağı da, ekonomik açılımlarla
karşılıklı bağımlılık yaratmak suretiyle hem dış ödemeler dengesinin
sağlanması hem de siyasi ilişkilerin geliştirilmesiydi. Gerçekleştirilen yapısal
reformlarla ekonomik krizin olumsuz etkileri azaltılmış, ekonomik istikrar
sağlanmış ve kalkınmanın önü açılmıştır.41 Yakalanan iyileşme ve istikrarla
36 Dış Politika ve Savunma Araştırmaları Grubu, “Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve
Türkiye (III).”
37 Atilla Sandıklı ve Erdem Kaya, “Teoriler Işığında Türk Yunan İlişkilerinde Ege Sorunu,”
Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri içinde, ed. Atilla Sandıklı,
(İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2012).
38 Sami Kohen, “Dış Politikada Latin Rüzgârı,” AB Haber, 11 Şubat 2015, Erişim: 17 Mart
2016, http://www.abhaber.com/dis-politikada-latin-ruzgari/.
39 Selçuk Çolakoğlu, “Türkiye-Çin İlişkileri: Tek Taraflı Aşk mı?,” Ortadoğu Analiz, Sayı:
45, Cilt: 4 (Eylül 2012): s. 56.
40 İsa Afacan, “Türk Dış Politikasında Afrika Açılımı,” Ortadoğu Analiz, Ekim 2012,Cilt
4, Erişim: 18 Mart 2016, http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2012105_o.
analizekim.pdf.
41 Nuri Yeşilyurt, “Orta Doğu’yla İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne
21
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
kişi başı gelirin artması, AB ile entegrasyon sürecine olumlu yansımıştır. Bu
süreçte Orta Doğu ülkelerinin de Türkiye’ye bakışı değişmiş ve Türkiye’nin
bölgedeki saygınlığı artmaya başlamıştır.
Bu dönemde Suriye ile ilişkilerde karşılıklı üst düzey ziyaretler yapılmış, iki
ülke arasında diyalog ortamı gelişmiştir. Bu elverişli ortamda gerçekleştirilen protokollerle ikili ekonomik ilişkiler canlandırılmıştır. 1999 sonrasında
PKK’nın ateşkes ilan etmesiyle bölgede oluşan görece istikrarlı ortamda Türkiye, Irak’la da ticari ilişkilerini geliştirmiştir. “Komşu ve Çevre Ülkelerle
Ticareti Geliştirme Stratejisi” sayesinde Arap ülkeleriyle ticaret hacmi artmıştır.42
Batı bloku içinde yer alınması ve
Türkiye’nin Orta
Doğu vizyon ve politikasını bu normlara
uygun olarak geliştirirken; söz konusu
ülkelerle ilişkilerde
bu politikalara karşı
tutumlarının da dikkate alınması önem
arz etmektedir.
11 Eylül 2001’de İkiz Kuleler ve Pentagon’a yapılan saldırılar sonucu ABD,
dış politika söylemini ‘teröre karşı küresel savaş’ üzerine revize etmiştir. Küresel ve bölgesel dengeleri önemli ölçüde etkileyen bu retorik çerçevesinde
ABD, Ekim 2001’de Afganistan’a müdahale gerçekleştirmiş ve 2003’te ise
Irak’ı işgal etmiştir. Türkiye, ABD’nin Afganistan müdahalesi sırasında koalisyon güçleri içinde yer almış, hava sahasını ve iki askeri hava alanını ABD
nakliye uçaklarına açmıştır. Ancak Türkiye sıcak çatışmalara girmemeye özen
göstermiştir.
6. Analiz ve Değerlendirme
Tarihsel süreç içinde Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu incelendiğinde,
Türkiye’nin uluslararası ilişkiler vizyonunun, küresel ve bölgesel uluslararası
ilişkiler ortamının ve Türkiye’deki iç siyasal gelişmelerin etkili olduğu görülmektedir.
Türkiye’nin kuruluşundan itibaren Batı’ya atfettiği ‘çağdaşlaşma’ temelli politika önceliğinin Orta Doğu vizyonunda tarihsel açıdan belirleyici olduğunu
söylemek mümkündür. Türkiye’nin Orta Doğu’daki rolünü etkileyen bu birleştirici unsur bir yandan Batılı normları iç politikasına uyarlamasına ve dolayısıyla bölgede model bir ülke olarak etkinliğinin artmasına neden olmuştur.
Bu bağlamda, Türkiye’nin dış politika vizyonu çerçevesinde Batı bloku içinde
yer alması Türkiye’nin gücüne, güvenliğine ve Orta Doğu vizyonuna olumlu
katkılar sağlamaktadır.
Öte taraftan ise, Orta Doğu ülkelerinin bu ilişkileri ve bölgeye yönelik
geliştirilen politikaları nasıl algıladıkları ve değerlendirdikleri dikkate
alınmazsa olumsuz etki de yapabilmektedir. Dolayısıyla, Batı bloku içinde yer
alınması ve Türkiye’nin Orta Doğu vizyon ve politikasını bu normlara uygun
Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt III içinde, ed. Baskın Oran, s. 403.
42 Yeşilyurt, A.g.e., s. 401-403.
22
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
olarak geliştirirken; söz konusu ülkelerle ilişkilerde bu politikalara karşı
tutumlarının da dikkate alınması önem arz etmektedir. Bu hassas dengeler
İran, Irak,
Afganistan ve Türkiye arasında gerçekleştirilen ve Orta Doğu’da güvenlik ve
barışın devamlılığını amaçlayan Sadabat Paktı girişiminde olduğu gibi olumlu sonuçlar vermiştir. Bunun yanı sıra, bölge ülkeleri tarafından “sömürgeci Batı’yla işbirliği” imajı uyandırdığı gerekçesiyle kutuplaşmalara yol açan
Bağdat Paktı, beklentilerin tersine Türkiye’nin Orta Doğu’daki etkinliğine ve
bölgesel güç dengelerine olumsuz etki etmiştir.
Tüm bunlara ek olarak, ilk işaretlerini 1970’li yıllarda vermeye başlayan
Türk dış politikasında Orta Doğu yönünde “eksen kayması” tartışmaları,
Türkiye’nin uluslararası ilişkiler vizyonunda dengecilik ve çok boyutluluk
unsurlarının önemine işaret etmektedir. Türkiye’nin Batı bağlantısı, hem Orta
Doğu ülkelerinin hem Batılı müttefiklerinin algı ve beklentileriyle harmanlanan bir denklem içerisinde yer aldığında, Türkiye’nin milli menfaatlerine
optimum düzeyde hizmet edecektir.
Bu noktada, vurgulanması gereken bir husus da güç-politika-çıkar düzleminde gözetilmesi gereken dengelerdir. Nitekim, güç olduğundan fazla değerlendirildiğinde bölgesel ve küresel güçler tarafından ‘revizyonist’ eğilimli bir
tehdit algısı olarak betimlenebilmektedir. Dikkat çeken bir örnek ise; 1980’li
yıllarda iç ekonomik yapılanmadaki hız ve küresel ekonomiyle yakalanan entegrasyon, Türk dış politikasının önceliklerinde de değişime sebep olmuştur.
Oluşan özgüvenle “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar Türk Dünyası” gibi söylemler, revizyonist algı uyandırarak hem Batı ile hem de Orta Doğu bölgesindeki ülkelerle ilişkilere olumsuz etki yapmıştır.
Soğuk Savaş’taki
bloklaşmanın en
keskin olduğu sıkı
iki kutuplu sistemde
Orta Doğu’daki rekabetin parçası olmadan
ve taraf tutulmadan
izlenen politikalar;
Türkiye’yi sorunların
parçası değil çözüm
arayışında aranılan
aktör konumuna taşımıştır.
Küresel ve bölgesel uluslararası ilişkiler ortamındaki bir takım gelişmeler de
Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonuna şekil veren unsurlardandır. Bütünsel bir yaklaşımla değerlendirildiğinde, II. Dünya Savaşı, Soğuk Savaş ve
hatta Soğuk Savaşın belirli safhaları gibi kırılma noktalarının Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonuna dönüştürücü etki ettiği görülmektedir. II. Dünya
Savaşı’nda oluşan belirsiz ve istikrasız uluslararası ortamı barış ve istikrar
alanına dönüştürmek gayesiyle tercih edilen diplomatik yaklaşımlar, Soğuk
Savaş’taki bloklaşmanın en keskin olduğu sıkı iki kutuplu sistemde Orta Doğu’daki rekabetin parçası olmadan ve taraf tutulmadan izlenen politikalar;
Türkiye’yi sorunların parçası değil çözüm arayışında aranılan aktör konumuna taşımıştır.
Bununla beraber, 1960’lı yıllarda Batı ile yaşanan sorunlara, farklı açılımlarla
ve çok boyutlu bir dış politika anlayışla yaklaşılmıştır. Bu bağlamda, Orta
23
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Türkiye’de Batılı
normların ve değerlerin yerleşmesi demokratik ve çağcıl devlet
anlayışını kuvvetlendirmektedir.
Bu normlardan uzaklaşması halinde saygınlığının azalması
ve Türkiye’yi Orta
Doğu’daki sorunların
bir parçası haline getirmesi muhtemeldir.
Türkiye’nin Orta
Doğu politikalarını
tamamen Batılı müttefiklerinin beklentileri doğrultusunda
geliştirmesi de bölge
ülkelerinin hassasiyetleri nedeniyle olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.
24
Doğu ile ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda Türkiye, Batılı
ülkelerin bölgeyle olan ihtilaflarında ve Arap ülkelerinin aralarındaki sorunlarda tarafsız kalmaya özen göstermiştir. 1980-1988 İran-Irak Savaşı’ndaki
Türkiye’nin “aktif tarafsızlık” olarak nitelendirilebilecek tutumu, söz konusu
ülkelerin Türkiye’den arabuluculuğun ötesinde kendi çıkarlarını birbirlerine
karşı savunmasını isteyecek duruma getirmiştir.
Gerek petrol kaynakları gerekse güvenlik ağırlıklı stratejik konumu nedeniyle
Orta Doğu bölgede etkileşim halinde bulunan etkin küresel ve bölgesel aktörlerin çekim alanında yer almaktadır. Bölge dinamiklerine ve dengelerine yön
veren bu aktörlerin hedef ve beklentileri ile küresel güç dengelerindeki değişimler ihtiyatlı ve akılcı bir perspektifle takip edilmelidir. Örneğin, bağımsızlıklarını kazanmadan önce Irak ve Suriye ile ilişkiler mandası altında olduğu
İngiltere ve Fransa ile yürütülmüş fakat bağımsızlıklarını elde ettikten sonra
Bağdat ve Şam’la ilişkiler karşılıklı olarak geliştirilmiştir. Zaman içinde küresel güçlerin tek başına hareketle Orta Doğu’da etkinliklerini artıramayacağı
anlayışı diğer devletlerle işbirliğini zorunlu kılmıştır. ABD’nin Kuzey İttifakı
ve Körfez Savaşları sırasında Koalisyon Güçleri yaklaşımları ve Türkiye’nin
müttefikleriyle bölgedeki ittifakların dengelerini gözeten tutumu bu anlamda
örnek teşkil etmektedir. Türkiye’nin özellikle Birinci Körfez Savaşı’ndaki Batı-Doğu arasındaki köprü konumu, Körfez Koalisyonuna destek veren iki taraf
tarafından da güvenilir dost olarak algılanmasını sağlamıştır.
Türkiye’deki iç siyasal gelişmeler de iç politika-dış politika etkileşimi doğrultusunda Türkiye’nin Orta Doğu’ya yönelik politikalarını etkilemiştir.
Türkiye’de Batılı normların ve değerlerin yerleşmesi demokratik ve çağcıl
devlet anlayışını kuvvetlendirmektedir. Türkiye’yi Orta Doğu’da saygın bir
devlet haline getirerek bölgedeki etki alanını genişletmektedir. Bu normlardan uzaklaşması halinde saygınlığının azalması ve Türkiye’yi Orta Doğu’daki
sorunların bir parçası haline getirmesi muhtemeldir. Türkiye’nin Orta Doğu
politikalarını tamamen Batılı müttefiklerinin beklentileri doğrultusunda geliştirmesi de bölge ülkelerinin hassasiyetleri nedeniyle olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Bu nedenle iki yaklaşım arasında optimal bir denge kurulmalıdır.
Bu konuda verilebilecek anlamlı bir örnek, Türkiye’de 1980’li yılların sonlarında Batılı değerlerle Orta Doğu ile tarihsel ve kültürel etkileşimleri harmanlayan liberal bir yaklaşımla hem Batılı normların içselleştirilmesi hem de Orta
Doğu’da bölgesel dengelerin muhafaza edilmesi yönündeki politikalardır.
Benzer şekilde, 1999-2002 arası “bölge merkezli dış politika” çerçevesinde
uygulanan politikalarla, Orta Doğu bölgesinden başlamak üzere farklı bölge
ve ülkelerle gerçekleştirilen açılımlarla ekonomik ve siyasi ilişkiler geliştirilmiştir. Bu çok boyutlu dış politika kapsamında, ekonomik ilişkilerin derinleştirilmesi Türkiye’nin etrafında barış kuşağının oluşturulmasında etkin rol oy-
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
namıştır. Bu şekilde, AB sürecinin insan hakları, demokrasi ve serbest piyasa
ekonomisi yaklaşımları gibi kazanımları optimum şekilde değerlendirilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin özet olarak ifade edilmiş 2000’li yıllara kadarki
Orta Doğu dış politikasından esinlenerek, ileriye yönelik bazı çıkarımlar elde
edilebilir. Bunlar:
Avrupa Birliği ile ilişkiler kapsamında Türkiye’de Batılı norm ve değerlerin
yerleşmesi ve çağcıl devlet anlayışının gelişmesi, Orta Doğu ülkeleriyle ilişkilere olumlu yansımaktadır. Orta Doğu ülkeleri nezdinde Türkiye’nin saygınlığını artırmaktadır.
Orta Doğu politikaları oluşturulurken milli menfaatler doğrultusunda, Batılı
müttefiklerin beklentileriyle bölge ülkelerinin hassasiyetleri arasında konjonktüre uygun optimal bir denge oluşturulmalıdır.
Çok boyutlu dış politika doğrultusunda tüm Orta Doğu ülkeleri ile ilişkilerin
her alanda geliştirilmesi, Türkiye’nin ekonomik ve siyasi gücüne önemli
katkılar sağlamaktadır.
Bölge ülkelerinin egemenliklerine saygı duyulmalı ve içişlerine karışılmamalıdır. Orta Doğu devletlerinin kamu düzenini ve güvenliğini sarsmayı, mevcut
siyasi rejimleri devirmeyi hedef alan eylemleri engellemeye özen gösterilmelidir.
Orta Doğu ülkeleri arasındaki sorunlarda taraf tutulmaması, taraflar arasında
diyaloğun devam ettirilmesi ve gerektiğinde sorunların bir parçası olmadan,
sorunların çözümünde kolaylaştırıcı roller üstlenilmesi veya arabuluculuk yapılması Türkiye’nin Orta Doğu’daki konumunu güçlendirmektedir.
Orta Doğu’da barış ve istikrarı bozucu girişimlerden ve bölgeyi bölecek paktlar
veya anlaşmalardan uzak durulmasının faydalı olduğu mütalaa edilmektedir.
25
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
26
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
SON DÖNEM ORTA DOĞU VİZYONU VE STRATEJİSİ
1. Uluslararası İlişkilerdeki Gelişmeler
Uluslararası sistemde son 25 yılda çok önemli değişimler yaşanmıştır. Soğuk
Savaş ve iki kutuplu sistem sona ermiş, dünya ABD öncülüğünde tek kutuplu
bir sisteme doğru evirilmiştir. Bir süre sonra Rusya, Çin, AB, Hindistan ve
Brezilya gibi güçler sistemi çok kutuplu bir yapıya dönüştürmeye başlamıştır.
Günümüzde ABD öncülüğünde Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve Almanya’nın
dâhil olduğu çok önderli bir sistemden söz etmek mümkündür. Bu grup, meşruiyetini devam ettirmek için dünyanın değişik bölgelerinde yer alan gelişmekte olan devletleri G-20 ile sisteme dâhil etmektedir.
Uluslararası ilişkilerde sadece sistem düzeyinde değil, aktörler düzeyinde de
önemli değişim yaşanmıştır. Günümüzde aktör olarak devletler hala önemini
korurken, devlet dışı aktörler de uluslararası sistem içinde etkinliğini artırmaktadır. Devletlerin yanı sıra hükümetler arası örgütler, uluslararası hükümet
dışı örgütler, çok uluslu şirketler, medya, uluslararası baskı grupları ve küresel
elitler de aktör olarak uluslararası sistem içinde yer almaktadır.
Terör örgütleri küreselleşmenin yarattığı imkânlardan ve hassasiyetlerden istifade ederek gelişip, uluslararası sisteme ve meşru aktörleri olan devletlere
meydan okumaktadır. Küresel dengesizlikleri, dini, etnik ve ideolojik hassasiyetleri istismar eden küresel terör, zamanımızın en önemli tehditlerinden biri
haline evirilmiştir. Terörle mücadelede başarılı olunması için küresel işbirliğine ihtiyaç artmıştır.
Gelişen teknoloji ile birlikte ulaşım, haberleşme ve bilgi sistemlerindeki gelişmeler de uluslararası ilişkiler ortamını derinden etkilemektedir. Bu değişim aktörler arasında siyasi, ekonomik, ticari, sosyal etkileşimi artırmakta ve
karşılıklı bağımlılığı kuvvetlendirmektedir. Ayrıca uluslararası örgütlerin ve
uluslararası hukukun gelişmesine paralel olarak ulusal egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır.
Terör örgütleri küreselleşmenin yarattığı
imkânlardan ve hassasiyetlerden istifade
ederek gelişip, uluslararası sisteme ve
meşru aktörleri olan
devletlere meydan
okumaktadır.
Uluslararası sistem devletlerin işbirliğine dayanmakta, işbirliği maksadıyla
oluşturulan kurum ve kurallar devletlerin karar alma ve uygulama esaslarını
derinden etkilemektedir. Bu çerçevede devletler ulusal hukuk kuralları ve evrensel normlara aynı anda uymak durumunda kalmaktadır. Bunun bir sonucu
olarak da iç ve dış politika ayrımı artık önemini yitirmektedir.
Uluslararası ilişkiler ortamında yaşanan değişimleri tanımlamak, anlamlandırmak, açıklamak, yorumlamak, geleceğe ait öngörülerde bulunmak ve politika
önerileri geliştirmek için birçok teori geliştirilmiştir. Son yıllarda geliştirilen
teoriler; uluslararası ilişkilerin sadece rasyonel yaklaşımlarla açıklanamaya-
27
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
cağı, kimlik, kültür, söylem, korku, şöhret, onur, adalet gibi normatif kavramların da dikkate alınması gerektiğini vurgulamaktadır.
Yeni yaklaşımlar çerçevesinde geliştirilen insani müdahale kavramı ve bu
kapsamda icra edilen askeri operasyonlar devletlerin iç işlerine müdahale
edilmemesi ilkesini tartışılabilir duruma getirmiştir. Ancak bu müdahaleler
devlet otoritesini ortadan kaldırmakta ve terör örgütlerinin hızla gelişmesine
uygun ortam yaratmaktadır. Tartışmalar insani müdahale kavramını, koruma
sorumluluğu kavramına dönüştürmektedir.
Günümüzde; barış
ve savaş algılamalarının muğlaklaştığı,
savaşan aktörlerin
tespitinin güçleştiği,
devlet dışı aktörlerin
de kullanıldığı, devletler arasındaki ve
devletlerin içindeki
hassasiyetlerin istismar edildiği Vekâlet
Savaşları ön plana
çıkmaktadır.
Uluslararası hukuk kurallarındaki gelişmeler ve savaşların siyasi, ekonomik
ve sosyal maliyetlerinin kabul edilemez boyutlara ulaşması, Soğuk Savaş
sonrası dönemde post-modern savaş yöntemlerinin ortaya çıkmasına neden
olmuştur. Bu savaşların temel özelliği asimetrik unsurların kullanılmasıdır.
Terör örgütleri, mafyalar, gizli servisler ve özel kuvvetlerin kullanıldığı, terörizm ve yumuşak güç savaşlarını ihtiva eden gayrinizami savaşlar; siber
savaş ve yıldız savaşları gibi ileri teknoloji savaşları; düşman, dost ve tarafsız
ülkeler üzerinde psikolojik etki yaratarak davranışlarını değiştirmek için milli
güç unsurlarının sinerji sağlayacak şekilde kullanılmasını öngören etki odaklı
harekat (effect-based operations) post-modern savaş yöntemleri içinde yerini
almıştır.43
Günümüzde; barış ve savaş algılamalarının muğlaklaştığı, savaşan aktörlerin
tespitinin güçleştiği, devlet dışı aktörlerin de kullanıldığı, devletler arasındaki
ve devletlerin içindeki hassasiyetlerin istismar edildiği Vekâlet Savaşları ön
plana çıkmaktadır. Vekâlet Savaşları; devletlerin, özellikle küresel ve bölgesel
güçlerin kendi çıkarlarını elde etmek ve nüfuz alanlarını genişletmek maksadıyla; kendi askeri unsurlarını kullanmaktan ziyade, müttefiklerini, edilgen
ülkeleri, hedef ülkedeki parçalanmış yapıları ve yandaşlarını cepheye sürmek
suretiyle gerçekleştirdikleri savaşlardır.44
Soğuk Savaş döneminde bloklar arasında nükleer savaşların yaratacağı tahribat nedeniyle uygulamaya konan Vekâlet Savaşları, Soğuk Savaş sonrasında
daha da geliştirilerek yaygınlaşmıştır. Sert ve yumuşak güçlerin farklı birleşenlerinin kullanıldığı bölgesel savaşlar, terörizm ve Yumuşak Güç Savaşları
şeklinde uygulanmaya başlanmıştır.
43 Hasan Hüseyin Ecik, “Etki Odaklı Harekât Konseptinin Tarihi Gelişimi, Kavramsal
Çerçevesi ve Türk Silahlı Kuvvetlerindeki Yeri,” Güvenlik Stratejileri Dergisi, Sayı: 3,
2006, Erişim: 15 Mayıs 2016, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/guvenlikstrtj/article/viewFile/5000098948/5000092204.
44 Atilla Sandıklı, “Vekâlet savaşları: Orta Doğu ve Türkiye,” Yeni Yüzyıl, 19 Ocak 2016,
Erişim: 21 Şubat 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/veklet-savaslari-ortadoguve-turkiye-982.
28
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
2. Küresel Güvenlik Ortamındaki Gelişmeler
Soğuk Savaş sonrasında dört önemli gelişme uluslararası sistemi derinden etkilemiştir. Bunlardan birincisi 11 Eylül’de ABD’nin kalbinde meydana gelen
terör saldırılarıdır. Uluslararası terörizm, ABD’nin tehdit algısını değiştirmiş
ve “Önleyici Müdahale/Preemptive Intervention” kapsamında Afganistan ve
Irak savaşlarının çıkmasına neden olmuştur.
İkincisi 2008’de yaşanan finansal krizdir. Bu kriz ABD ekonomisinin
gücü konusunda soru işaretleri oluşturmuştur. Çin’in % 10’lara yaklaşan
oranlarda hızlı bir şekilde büyümesi uzun vadede ABD’nin, uluslararası
sistem üzerindeki baskın etkisini tehlikeye sokacak bir gelişmeydi. Bu
nedenle ABD, Asya’daki güç dengesini kendi lehine dönüştürmek için Çin’i
çevreleme stratejisi uygulamaya başladı. Bu stratejinin ilk uygulaması Pasifik
politikasında gerçekleştirildi. Filipinler, Japonya ve Avustralya ile askeri
anlaşmalar; Vietnam ve Hindistan ile güvenlik anlaşmaları yapıldı. 2020’ye
kadar ABD donanmasının %60’nın Pasifik Okyanusu’nda konuşlandırılması
planlanmıştır.45
Üçüncüsü Arap Baharı kapsamında; Tunus, Mısır, Libya, Irak, Suriye, Bahreyn
ve Yemen’de büyük çapta; Cezayir, Ürdün, Suudi Arabistan, Umman ve
Lübnan’da küçük çapta olmak üzere tüm Orta Doğu’da mitingler, protestolar,
halk ayaklanmaları ve silahlı çatışmalar meydana gelmesidir. Demokrasi ve
özgürlük hedefleri etkisiyle Arap Baharı olarak adlandırılmasına rağmen Orta
Doğu; küresel, bölgesel ve ülke içi rekabetlerin yaşandığı bir savaş alanına
dönüşmüştür.
Demokrasi ve özgürlük hedefleri etkisiyle
Arap Baharı olarak
adlandırılmasına
rağmen Orta Doğu;
küresel, bölgesel ve
ülke içi rekabetlerin
yaşandığı bir savaş
alanına dönüştü.
Dördüncüsü ise Rusya’nın tekrar hegemonya peşinde koşması ve başta yakın
çevresinde olmak üzere Orta Doğu’da siyasi ve askeri varlığını artırmasıdır.
Petrol ve doğalgaz fiyatlarının artması Hazar Havzası enerji kaynaklarını ve
batıya ulaşım hatlarını kontrol eden Rusya’nın, ekonomik açıdan hızla kendini toparlamasına ve gelişmesine neden olmuştur. Aşırı güç ve şiddet kullanımı
yoluyla Çeçenistan, Dağıstan ve Kuzey Kafkasya’daki ayaklanmaları bastırmıştır.
Rusya güçlendikçe tarihsel yayılmacılık güdüsü tekrar harekete geçmiştir. Rusya, Sovyetler Birliği’nden ayrılan devletlerde “Turuncu Devrimler” ile Batı
yanlısı iktidarların yönetime gelmesine tepki göstermiştir. Güney Osetya’ya
Gürcistan’ın operasyon yapmasını gerekçe göstererek, askeri bir müdahale ile
2008 yılında bölgeyi Gürcistan’dan koparmış, Abhazya da Gürcistan’dan ta45 Leon Panetta, “Shangri La Güvenlik Diyaloğu Konuşması,” 2 Haziran 2012, Erişim: 16
Şubat 2016, http://archive.defense.gov/Speeches/Speech.aspx?SpeechID=1681.
29
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
mamen ayrılmıştır. Rus-Gürcü savaşında Batı’nın Gürcistan’da destek yerine
hemen barış görüşmelerine başvurması Rusya’yı daha da cesaretlendirmiştir.46
Rusya ve Çin’in öncülük ettiği; Kazakistan,
Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın
da üye olduğu Şangay
İşbirliği Örgütü; 2016
yılında Pakistan ve
Hindistan’ın katılımıyla daha da güçlenmektedir.
ABD ve Batı karşısında adeta yeni bir kutup oluşmaktadır.
Rusya Federasyonu, Ukrayna’nın da Batı sistemine dâhil olma girişimine
tepki vermiş, Kırım’ı bir gecede işgal etmiştir. Müteakiben tartışmalı bir referandum ile Kırım’ı ilhak etmiştir. Savaşı göze alamayan Batı, Rusya’ya
ekonomik yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. Düşen petrol fiyatları ve Batı
tarafından uygulanan yaptırımlar nedeniyle ekonomik açıdan zor duruma düşen Rusya, geri adım atmamış, Ukrayna’nın Luhansk ve Donetsk bölgelerinde
halk ayaklanmalarını teşvik etmiş ve silahlı gruplara destek vermiştir. GüneyOsetya, Abhazya ve Kırım’da yaptığı gibi Luhansk ve Donetsk’te de halka
Rus pasaportları vermiştir.47
Son olarak Rusya, Esed ile anlaşarak Suriye’ye önemli bir askeri güç konuşlandırmış, ABD’nin tesis ettiği IŞİD karşıtı koalisyona destek verme görüntüsü ile bölgeyi kendi çıkarları doğrultusunda şekillendirmeye başlamıştır. İran,
Irak ve Hizbullah ile işbirliğini geliştiren Moskova, benzer şekilde PKK ve
PYD ile de bağlantılarını arttırmaktadır.
Rusya, Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü ile Belarus, Ermenistan Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan üzerinde askeri etkisini sürdürmektedir. Ayrıca
Avrasya Ekonomik Birliği vasıtasıyla bu ülkeler üzerindeki nüfuzunu artırmaya çalışmaktadır. Bu gelişmelere paralel olarak Rusya ve Çin’in öncülük ettiği; Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın da üye olduğu Şangay İşbirliği Örgütü; 2016 yılında Pakistan ve Hindistan’ın katılımıyla daha
da güçlenmektedir. ABD ve Batı karşısında adeta yeni bir kutup oluşmaktadır.
Neo-Avrasyacılık yaklaşımı doğrultusunda Rusya’nın bu dış politika atakları, küresel güç olma peşinde koştuğunun açık göstergeleridir. Kremlin, farklı
ittifaklar ve işbirlikleri ile Pasifik’ten Akdeniz’e kadar etki alanını genişletmektedir. Rusya önümüzdeki dönemde Azerbaycan ve Gürcistan üzerindeki
baskısını artırabilir ve Orta Doğu’daki hedefleri kapsamında PKK’yı destekleyebilir.48
3. Orta Doğu’daki Gelişmeler
İnsani müdahale söylemleriyle Afganistan ve Irak Savaşları; Arap Baharı
kapsamında halk ayaklanmaları, iç savaşlar ve müdahaleler Orta Doğu’yu
46 Atilla Sandıklı, Elnur İsmayılov ve Orhan Gafarlı, Kafkasya’daki Gelişmeler ve Türkiye
(İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2014), Rapor No: 60, s. 31.
47 Atilla Sandıklı, “Rusya’nın Küresel Hegemonya Hayali,” Yeni Yüzyıl, 1 Ocak 2016, Erişim: 21 Şubat 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/rusyanin-kuresel-hegemonyahayali-733.
48 Sandıklı, “Rusya’nın Küresel Hegemonya Hayali,” Yeni Yüzyıl, 1 Ocak 2016.
30
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
adeta bir bataklığa dönüştürmüştür. Ülkelerin içlerindeki iktidar mücadeleleri,
bölgesel güçlerin rekabetleri ve küresel güçlerin hegemonya savaşları farklı
amaçlarla farklı ittifakların oluşmasına neden olmaktadır.
Orta Doğu’daki gelişmeleri, nedenleri ve ittifakları anlayabilmek için devletlerin hedeflerini bilmek faydalı olacaktır. Orta Doğu’da siyasi ve/veya ekonomik nüfuz mücadelesinin tarafları ABD, İngiltere, Rusya, Fransa ve Almanya;
bölgesel nüfuz alanlarını ve etkilerini genişletmeye çalışan bölgesel güçler
Türkiye, İran, Mısır, Suudi Arabistan ve İsrail’dir.
ABD’nin Orta Doğu politikasının hedefleri; enerji kaynakları ve ulaşım yollarını kontrol etmek, Batı yanlısı yönetimlerin ve değerlerin bölgeye yerleşmesini sağlamak, bölge dışı veya bölgeden bir devletin hâkim bir güç olarak
bölgede nüfuzunu geliştirmesine engel olmak, Araplar arasında birliğe mani
olmak ve İsrail’in güvenliğini sağlamaktır.49
Rusya’nın tarihsel hedefi sıcak denizlere inmektir. Rusya Çarlık döneminden
bu yana yayılmacı bir siyaset izlemektedir. Gürcistan ve Ukrayna krizleri ile
Karadeniz’de etki alanını geliştiren Rusya, 2015 yılında Suriye’deki askeri
varlığını artırmış ve Doğu Akdeniz’e yerleşmiştir. Ayrıca İran ile işbirliğini
geliştirerek Irak ve Lübnan üzerinde nüfuz sahibi olmuştur. Bu gelişme Şangay İşbirliği Örgütü ile birlikte düşünüldüğünde, Rusya’nın Pasifik’ten Doğu
Akdeniz’e kadar uzanan bir bölgede ABD ve Batı karşıtı bir blok oluşturmaya
çalıştığı görülmektedir.50
Fransa tarihsel nüfuz alanı olan Suriye ve Lübnan’da etkinliğini devam ettirmeyi istemektedir. Almanya ise geçmişteki hayalleri doğrultusunda bölgede
nüfuz kurabilecek yapılar oluşturmaya çalışmaktadır.
İsrail Arap dünyasının birlik oluşturmasını engellemek ve parçalanmış bir
durumda kalmasını sağlamak, bölgede kendisini hedef alan devletler ve terör
örgütlerinin gelişmesini, nükleer, kimyasal ve biyolojik silahlar elde etmesini
önlemek istemektedir.
İran, Şii Hilali olarak adlandırılan Şii nüfusun yoğun olarak yaşadığı bölgede
nüfuzunu artırmaya çalışmaktadır. Tahran ayrıca Batı ve İsrail karşıtı politikalar uygulamaktadır. Suudi Arabistan ise petrol gelirlerinden istifade ederek
Vehhabilik hareketi vasıtasıyla bölgedeki nüfuzunu geliştirmektedir. Riyad
özellikle İran’ın, Basra Körfez’i bölgesindeki etkinliğini zayıflatmak için çaba
göstermektedir.
49 Atilla Sandıklı, “Orta Doğu Bataklığında İnsanlar Ölüyor,” Yeni Yüzyıl, 18 Aralık 2015,
Erişim: 22 Şubat 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/orta-dogu-batakliginda-insanlar-oluyor-519.
50 Sandıklı, “Orta Doğu Bataklığında İnsanlar Ölüyor.”
31
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Türkiye ise 2000’li
yılların başlarından
itibaren bölgeye özgü
entegrasyon girişimlerinde bulunmuştur,
Türkiye ise 2000’li yılların başlarından itibaren bölgeye özgü entegrasyon
girişimlerinde bulunmuş, ancak Arap Baharı ile birlikte bu girişimler sonuçsuz kalmıştır. Arap Baharıyla birlikte bu politikalar revize edilerek Orta Doğu’daki gelişmelere paralel ve ağırlıklı olarak mezhep çatışmalarının etkisinde, Müslüman Kardeşler ve HAMAS gibi örgütlere sempati ile yaklaşan bir
politika izlenmiştir. Bu uygulamalar Orta Doğu’daki cepheleşmelerin dolaylı
olarak içine girilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu çerçevede Suriye ve Irak’taki gelişmeler başta olmak üzere; İran’la örtülü, Mısır’la askeri müdahale nedeniyle açık, İsrail ile Gazze ve Mavi Marmara olayı nedeniyle bariz, Suriye
ile sınırımıza bitişik etnik ve mezhepsel iç savaş nedeniyle hasmane bir tutum
içine girilmiştir.
4. 2000’li Yıllar
2000’li yılların başından itibaren Türkiye, Orta Doğu’nun değişen siyasi konjonktürü çerçevesinde “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ilkesinin başka bir ifadesi
olarak değerlendirilebilecek komşularla sıfır sorun, yüksek düzeyli işbirliği
konseyleri ve diplomaside ılımlı bir üslupla bölgedeki etkinliğini artırmıştır.
Bunlara ilaveten; özgürlük, demokrasi, hukukun üstünlüğü ve serbest piyasa
gibi Batı dünyasınca önemsenen ve benimsenen temel prensiplere uygun politikalarla, Batı dünyası ve müttefikleri nezdinde de prestij kazanmıştır.
2000’li yılların başından itibaren Türkiye,
Orta Doğu’nun değişen siyasi konjonktürü çerçevesinde
“Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ilkesinin
başka bir ifadesi olarak değerlendirilebilecek komşularla sıfır
sorun, yüksek düzeyli
işbirliği konseyleri ve
diplomaside ılımlı bir
üslupla bölgedeki etkinliğini artırmıştır.
Türkiye, AB ve ABD ile ilişkilerini geliştirmiş ve aynı zamanda Rusya ile de
yakınlaşmıştır. Asya, Afrika ve Latin Amerika açılımları ile dünyaya açılmış;
Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Orta Doğu bölgelerinde komşularla ilişkilerini derinleştirmiştir. Stratejik işbirlikleri tesis ederek Orta Doğu’ya özgü
entegrasyon çalışmaları yapan Türkiye, bölgesel sorunların çözümünde etkin
rol almaya başlamıştır.
Köklü sorunların bulunduğu bölgede önemli görüş farklılıklarına sahip birçok ülkenin nadir ortak paydalarından birisi, Türkiye’ye duydukları güven
olmuştur. Türkiye’nin ekonomik kalkınma ve demokrasi alanında kaydettiği
ilerleme, dış ilişkilerindeki hareket sahasını ve etki gücünü artırmıştır. Vizyoner yaklaşım ile Dışişleri Bakanlığı bürokrasisinin tecrübesi olumlu bir sinerji
yaratmış, çıkarlar ve değerler gerçekçi değerlendirmeler ile pragmatik uygulamalara dönüştürülmüştür. Vizyon ve reel politika optimali, Türkiye’nin yakın
çevresinde sorunları tamamen çözemese de barış ve istikrar kuşağı oluşturulmasına katkı sağlamıştır.
Yunanistan’la 1999’da başlatılan diyalog süreci, Ege sorunlarına ilişkin istikşafi görüşmeler, güven artırıcı önlemler, Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi ve
üst düzey temaslar aracılığıyla işbirliğine dönüştürülmüştür. Bulgaristan ve
Romanya’yla ilişkiler ileri bir seviyeye taşınmış, sorunlar çözülmüş ve eko-
32
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
nomik ilişkiler geliştirilmiş, bu ülkelerin NATO üyeliğine destek verilmiştir.
Ukrayna ile ilişkilerde bir sıçrama yaşanmış ve ticaret hacmi son 10 yılda beş
kat artmıştır. İki ülke arasında vizeler kaldırılmış ve Yüksek Düzeyli Stratejik
İşbirliği Konseyi kurulmuştur. Rusya Federasyonu’yla ilişkiler 1990’lı yılların başından itibaren ivme kazanmış, işbirliğinde “çok boyutlu güçlendirilmiş
ortaklık” seviyesine ulaşılmıştır. Rusya ile 2010 yılında Üst Düzeyli İşbirliği
Konseyi oluşturulmuş, vizelerin karşılıklı olarak kaldırılması ikili ilişkilerin
gelişmesi için önemli bir fırsat ve potansiyel yaratmıştır.51
Kafkasya ülkelerinin toprak bütünlüklerinin korunması, bölgedeki sorunların
barışçıl yollardan çözüme kavuşturulması ve bölgesel işbirliğinin geliştirilmesi için politikalar uygulanmıştır. Bu kapsamda Türkiye, Kafkasya İstikrar ve
İşbirliği Platformu girişiminde bulunmuş, bölgede bir diyalog ve güven ortamı oluşturmaya çalışmıştır. Tarihi ve kültürel yakınlık bulunan Azerbaycan’la
ilişkiler kuvvetlendirilmiştir. Gürcistan’ın toprak bütünlüğünün korunması yönünde söylemler sürdürülürken, Abhazya ile Güney Osetya ihtilaflarına çözüm
bulunmasına yönelik politikalar geliştirilmiştir. Güney Kafkasya’da sürdürülebilir bir barış ortamının sağlanması amacıyla, 2009 yılında Ermenistan’la
zorlu görüşmelerden sonra iki önemli Protokol imzalanmıştır.52 Protokollerin
onay sürecinde ilerleme sağlanamasa da geleceğe yönelik umutlar artmıştır.
Orta Doğu politikasını bağımsızlık, Batı karşıtlığı ve bölgesel liderlik hedef ve prensipleri doğrultusunda geliştiren İran ile siyasi, ekonomik ve ticari ilişkiler karşılıklı fayda sağlayacak şekilde hızla geliştirilmiştir. İki ülke
arasındaki ticaret hacmi 2000 yılında 1 milyar dolarken 2005 yılında 4 milyar
dolara, 2011 yılında ise 14,9 milyar dolara yükselmiştir.53 İran’ın uluslararası
toplumda endişe yaratan nükleer programı yakından izlenmiş ve meselenin
diplomatik ve barışçıl yollardan çözümüne yönelik girişimler aralıksız sürdürülmüştür.
Bu dönemde en önemli bölgesel gelişme 2003 yılında Irak’ta yaşanmıştır.
ABD, Orta Doğu’da yeni bir düzen oluşturmak maksadıyla, BM’nin uyguladığı silah denetimine uymadığı ve gizli bir şekilde kitle imha silahları ürettiği
gerekçesiyle, askeri bir harekâtla Irak’ta Saddam Hüseyin rejimini devirmeyi
hedeflemiştir. Türkiye bu harekâtın olumsuz etkilerini en aza indirmek için
gönülsüz de olsa ABD ile işbirliği yapmak zorunda kalmıştır. Türkiye’de savaşa destek verilmesi konusunda kararsızlık yaşanması nedeniyle ABD’nin
Vizyoner yaklaşım
ile Dışişleri Bakanlığı
bürokrasisinin tecrübesi olumlu bir sinerji
yaratmış, çıkarlar
ve değerler gerçekçi
değerlendirmeler ile
pragmatik uygulamalara dönüştürülmüştür.
Vizyon ve reel politika
optimali, Türkiye’nin
yakın çevresinde
sorunları tamamen
çözemese de barış ve
istikrar kuşağı oluşturulmasında önemli
katkılar sağladı.
51 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Komşularla Sıfır Sorun Politikamız,” Erişim: 17
Ocak 2016, http://www.mfa.gov.tr/komsularla-sifir-sorun-politikamiz.tr.mfa.
52 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Komşularla Sıfır Sorun Politikamız.”
53 Fatma Sarıarslan, “2000’li Yıllarda Türkiye-İran Ekonomik İlişkileri,” Akademik Ortadoğu, Erişim: 22 Şubat 2016, http://www.akademikortadogu.com/belge/ortadogu14makale/
fatma_sariaslan.pdf.
33
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Türkiye üzerinden kuzey cephesi açmasını ve Türk askerinin de Irak’a girmesini öngören tezkere TBMM’de kabul edilmemiştir.
Türkiye’nin ananevi
dış politika prensiplerinden tutarlılık ve
güvenirlilik prensibine uyulmadığı için
müttefiklerle birlikte
hareket edilmemesinin maliyeti ise daha
sonra ortaya çıkmıştır.
Müttefiklerle beraber hareket edilmediği takdirde düzen
kurmak bir yana
Türkiye’nin bölgedeki gelişmeleri dahi
yönlendiremediği gözlemlenmiştir. Ankara
bu nedenle ABD ile
ilişkilerini düzeltmeye
çalışmıştır.
34
Türkiye, ABD tarafından belirlenen senaryonun oyuncusu olmak istememiş,
bunun sonucu olarak ABD ile ilişkilerde kriz yaşanmaya başlanmıştır. Krizin
derinleşmesini önlemek için Türk hava sahasının ABD uçaklarına açılmasını
ve Türk askerinin Irak’a gönderilmesini öngören ikinci tezkere TBMM’de kabul edilmiştir. Fakat ABD askeri harekâtı sadece güneyden gerçekleştirmiş ve
Türk askerleri Irak’a girmemiştir. Müttefiklerle birlikte hareket edilmemesinin
maliyeti ise daha sonra ortaya çıkmıştır. ABD yetkilileri Irak’ta karşılaşılan uzun süreli direnişi Türkiye üzerinden cephe açılmamasına bağlamış ve
Türkiye’yi suçlamış, ABD-Türkiye gerilimi Süleymaniye’de 10 Türk askerinin başına çuval geçirilmesi ve gözaltına alınması boyutuna kadar ulaşmıştır.
Irak’ın kuzeyindeki otorite boşluğunu değerlendiren PKK terör örgütü bu dönemde yeniden silahlı eylemlere başlamış ve Kürdistan Topluluklar Birliği’ni
(KCK) teşkil ederek bölgede devletleşmeye yönelik örgütlenmiştir.
Türkiye, Irak’ın işgali sürecinde gücünü olduğundan büyük değerlendirmiş, düzen kurucu ülke olarak gelişmeleri kendisinin yönlendirebileceğine
inanmış, ancak tam tersi bir sonuçla karşı karşıya kalmıştır. Müttefiklerle beraber hareket edilmediği takdirde düzen kurmak bir yana Türkiye’nin bölgedeki
gelişmeleri dahi yönlendiremediği gözlemlenmiştir. Ankara bu nedenle ABD
ile ilişkilerini düzeltmeye çalışmıştır. ABD’nin terörizmin ideolojik kaynağını
kurutmak, Orta Doğu’da ekonomik, sosyal, siyasal, güvenlik, hukuk vb. alanlarda reformlar yaparak sorunları çözmek ve demokrasinin gelişmesini sağlamak maksadıyla uygulamaya koyduğunu belirttiği Büyük Orta Doğu Projesi,
Türkiye’nin bu girişimi için uygun ortamı sağlamıştır. Türkiye bu projede eş
başkan olarak önemli sorumluluklar almıştır. Türkiye ayrıca Batı ile İslam
dünyası arasındaki gerilimleri azaltmak ve farklı medeniyetlerin benimsediği
ortak değerlere dikkat çekmek maksadıyla İspanya ile birlikte Medeniyetler
İttifakı Projesi’ne eş başkanlık yapmıştır. Bu dönemde AB ile müzakere süreci başlatılarak reformlara ağırlık verilmiş, Türk siyasal ve hukuk sisteminin
Batılı normlara uygun hale getirilmesine yönelik adımlar atılmıştır. Neticede
bu projeler ve adımlarla Türkiye’nin ABD ve Batı ile ilişkileri düzelmeye ve
Orta Doğu’daki etkinliği artmaya başlamıştır.
Bu dönemde Irak’taki tüm siyasi gruplarla iyi ilişkiler kurulmuştur. Türkiye,
Irak’ın, siyasi birliği ve toprak bütünlüğü konusunda yoğun çaba harcamış,
etnik ve mezhepsel gerilimlerin çatışmaya dönüşmemesi için taraflar arasında uzlaştırıcı bir rol oynamıştır. Irak’ın kuzeyindeki özerk bölge yönetimiyle
zaman zaman sorunlar yaşansa da sonunda uzlaşma sağlanmış ve kültürel,
ekonomik ve ticari ilişkiler geliştirilmiştir. Türkiye’nin girişimiyle başlatılmış
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
olan “Irak’a Komşu Ülkeler Süreci” ile ilk etapta Irak’ın komşularının, ardından ilgili ülke ve uluslararası kuruluşların Irak’a yönelik çabalarının eşgüdümü sağlanmış, Irak’ta istikrarın tesisine katkı yapılmıştır. Irak merkezi yönetimiyle 2008 yılında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi oluşturulmuş
ve ilişkiler çok boyutlu olarak geliştirilmiştir.54
Adana Anlaşması ile 1998’de düzelmeye başlayan Türkiye-Suriye ilişkilerinde, 2000’li yıllarda uygulamaya konan dış politika sayesinde yakınlaşma
başlamıştır. ABD’nin Irak’ı işgali sonrasında kendini tehdit altında hisseden
Suriye ile Türkiye arasında sorunlar hızla çözülmüş ve siyasi ilişkiler geliştirilmiştir. Siyasi ilişkilerde yakınlaşma ekonomik ilişkilerin de gelişmesine
katkı yapmıştır. İki ülke arasında hızla gelişen ekonomik ilişkiler, kültürel münasebetlerin de gelişmesini kolaylaştırmış ve adeta iki ülke arasında sınırların
önemi ortadan kalkmıştır.55 Yaratılan güven ortamı askeri işbirliğinin başlatılması konusunda dahi adımlar atılmasını sağlamıştır. Türkiye, Suriye’nin
dünyaya açılan kapısı konumuna gelmiştir. Türkiye, İsrail-Suriye arasında arabuluculuk yapmış, Lübnan devlet başkanlığı krizinin çözümünde ve
Suriye’nin koruması altında bulunan HAMAS odaklı İsrail-Filistin sorununun
çözümünde önemli rol oynamıştır.
Diğer tarafta Türkiye, milli bir dava olarak addettiği Kıbrıs konusunda sorunun çözümü yönünde de esnek ve yapıcı bir tutum benimsemiştir. Türkiye,
Kıbrıs sorununun, yerleşmiş BM parametrelerine dayanan, adil, kalıcı ve
kapsamlı bir çözüme kavuşturulması yönündeki tüm diyalog ve görüşmeleri
desteklemiştir. BM Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu çerçevesinde
gerçekleştirdiği girişimlerin başarıya ulaştırılması için gayret sarf etmiştir.
Uzun süren müzakerelerden sonra hazırlanan Annan Planı, içerdiği çeşitli
olumsuzluklara rağmen geç de olsa Kıbrıs Türk tarafından kabul edilmiştir.
Ancak plan Rum tarafının kabul etmemesi nedeniyle hayata geçirilememiştir.
Bu durum çözüm yolunda zorluk çıkaran tarafın Türk değil Rum tarafı olduğunu tüm dünyaya göstermiştir.56
Bu yıllarda Türkiye bölgede “sürdürülebilir barış ve istikrarın sağlanması”
için gayret etmiştir. Bu kapsamda; İran’ın nükleer silahlanma faaliyetlerini
durdurmasının yanı sıra İsrail’in de elindeki mevcut nükleer silahları imha
etmesi gerektiği ifade edilmiştir. HAMAS liderlerinden Şeyh Ahmet Yasin ve
Abdülaziz Rantisi’nin 2004’te öldürülmesi üzerine İsrail’in bölgede devlet
54 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye-Irak Siyasi İlişkileri,” Erişim: 17 Şubat
2016, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irak-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
55 Yeşilyurt, “Orta Doğu’yla İlişkiler,” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt III içinde, ed. Baskın Oran, s. 401-402.
56 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Komşularla Sıfır Sorun Politikamız.”
35
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
terörü uyguladığı şeklindeki açıklama, Tel Aviv’de rahatsızlık ve tedirginlik
meydana getirmiştir. Ancak PKK’nın Kuzey Irak’ta faaliyetlerine yeniden
başlaması, ABD ile 1 Mart Tezkeresi’nden dolayı bozulan ilişkilerin düzeltilmesi ve Ermeni iddialarıyla ilgili yasa tasarıları karşısında uluslararası destek
ihtiyacı İsrail’le ilişkilerde yumuşamaya neden olmuştur.57
Ortaya çıkan risklerle
mücadele edebilmek
için Türkiye’nin bazı
jeopolitik üstünlüklere sahip olduğu
değerlendirilmiştir.
Bu değerlendirmeler
ışığında Türkiye politika oluşturma ilkelerine düzen kurucu
aktör ilkesini dâhil
etmiş ve bu ilkeyi öncelemiştir.
İzlenen çok yönlü ve çok boyutlu dış politika, Türkiye’nin Orta Doğu
Barış Süreci’nde aktif ve yapıcı bir rol alabileceğine yönelik beklentileri
artırmıştır. Bu çerçevede Türkiye’nin İsrail ile Suriye arasında sürdürülecek
müzakerelerde arabulucu ülke olması iki ülke tarafından da kabul görmüştür. Ancak İsrail’in izlediği politikalar Türkiye’nin tarafsız bir şekilde politika üretmesini imkânsız hale getirmiştir. Bu anlamda ilk büyük kriz 2006’da
İsrail’in Güney Lübnan’ı işgal etmesiyle ortaya çıkmıştır. İkincisi 2008’de
Gazze’ye “Dökme Kurşun” operasyonu ile yaşanmıştır.58 Saldırı süresinin
uzaması, şiddet yoğunluğunun artması üzerine İsrail, Türkiye tarafından
“devlet terörü işlemek” le itham edilmiştir. İki devlet arasındaki kriz Davos
diplomatik kriziyle daha da derinleşmiş ancak buna rağmen İsrail ile ilişkiler
koparılmamıştır.
5. 2010 Sonrası Vizyon
2010 yılından itibaren Orta Doğu’da Arap Baharı olarak adlandırılan köklü bir değişim süreci başlamıştır. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, bu süreçte Orta Doğu bölgesinde yaşanan gelişmeleri ve Türkiye’nin uyguladığı
politikaları, “Türk Dış Politikasının İlkeleri ve Bölgesel Siyasal Yapılanma”
başlığı altında şu şekilde özetlemektedir: Türkiye, bu değişim sürecini kendi
ulusal çıkarları doğrultusunda şekillendirmeye çalışmıştır. Bu kapsamda değişime ilişkin doğru bir anlayış geliştirmeye ve değişimlere uygun stratejiler
oluşturmaya gayret etmiştir. Ortaya çıkan risklerle mücadele edebilmek için
Türkiye’nin bazı jeopolitik üstünlüklere sahip olduğu değerlendirilmiştir. Bu
değerlendirmeler ışığında Türkiye politika oluşturma ilkelerine düzen kurucu
aktör ilkesini dâhil etmiş ve bu ilkeyi öncelemiştir. Ayrıca farklı paradigmalar,
açıklanan ilkelerin uygulamaya dönüşmesini önemli ölçüde etkilemiştir.
Bunlardan birincisi; ulusal çıkarlarla birlikte değer odaklı bir dış politika takip
edilmesidir. Bu çerçevede Türkiye’nin küresel bir aktör ve akil bir ülke olduğu
vurgulanmıştır. Akil ülkelerin ekonomik kriz ve siyasal dönüşüm sürecinde;
çatışmaların önlenmesi, arabuluculuk, çatışma çözümü ve kalkınma yardımı
konularında katkı yapması gerektiği belirtilmiştir. Küresel hedeflere ulaşmak
57 “Türkiye-İsrail İlişkileri,” SDE Analiz, Ekim 2011, Erişim: 20 Ocak 2016, s.13, http://
www.sde.org.tr/userfiles/file/TURKIYE%20ISRAIL%20ILISKILERI.pdf.
58 A.g.e., s.14.
36
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
için evrensel değerlerin kararlı bir savunucusu olurken, aynı zamanda yerel
değerlerle birleştirilmesi amaçlanmıştır. Adalet ve eşitlik ilkeleri gereği bölge
halklarının; özellikle insan hakları, demokrasi, iyi yönetişim, şeffaflık ve hukukun üstünlüğü gibi normlara sahip olması arzu edilmiştir. Bölgede demokratikleşme deneyimi yaşanırken, demokratik değerleri destekleme ve ulusal
çıkarları savunma arasındaki denge korunmaya çalışılmıştır.59
İkincisi; küresel aktör ve akil bir devlet olarak dönüşüm sürecinde zorlukların
üstesinden gelmek için özgüvenle hareket edilmelidir. Sorumlulukların
karşılanması için gerekli araçlar ve dışişleri bakanlığının yetenekleri
geliştirilmiştir. Üçüncüsü; dış politikanın özerk bir şekilde belirlenmesi ve
yürütülmesidir. Bu politikalar çıkarlar ve değerler perspektifinde Batılı
ülkelerle koordine edilebilir, ancak önemli olan dış güçlerin belirlediği politikalarda roller alınması değil, Türkiye’nin kendi belirlediği politikaları uygulamasıdır. Dördüncüsü ise vizyon temelli politikaların takip edilmesidir. Akil
ülke rolü ve kriz yönetimi ile vizyon yönetimi arasında sağlıklı denge kurulmalıdır.60
Davutoğlu, bu esaslar doğrultusunda Türkiye’nin küresel düzeyde vizyonunu;
“uluslararası toplumun genelini kapsayan katılımcı bir uluslararası düzenin
kurulması” olarak belirtmiştir. Küresel düzenin üç boyutu bulunmaktadır: diyalog ve çok taraflılığa dayalı bir siyasal düzen, adalet ve eşitliğe dayalı bir
ekonomik düzen, kapsayıcılık ve uzlaşmaya dayalı bir kültürel düzen.61 Bölgesel düzeyde vizyonu ise; bölge devletlerinin demokrasi ve gerçek anlamda
ekonomik karşılıklı bağımlılık kapsamında birbirleriyle tamamen bütünleştiği; halkların meşru taleplerini yansıtan, temsili siyasal sistemler üzerine inşa
edilmiş bölgesel bir düzendir.62
Davutoğlu’nun belirlediği bu vizyon Türkiye’nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki halk hareketlerine yönelik politikalarını şekillendirmiştir. Türkiye’nin
değer odaklı yaklaşımı, demokrasi ve genel meşruiyete olan vurgusu Orta
Doğu’daki ayaklanmalara ilişkin politikalarına yön vermiştir. Tunus’taki devrimle birlikte uygulanması gereken politikaların temel ilkeleri belirlenmiştir.
İlk olarak ifade özgürlüğü ve diğer siyasal reformlar talep eden halkların des-
Bölgesel düzeyde vizyonu ise; bölge devletlerinin demokrasi ve
gerçek anlamda ekonomik karşılıklı bağımlılık kapsamında
birbirleriyle tamamen
bütünleştiği; halkların meşru taleplerini
yansıtan, temsili siyasal sistemler üzerine
inşa edilmiş bölgesel
bir düzendir.
59 Ahmet Davutoğlu, “Türk Dış Politikasının İlkeleri ve Bölgesel Siyasal Yapılanma,” SDE,
2012, Erişim: 19 Ocak 2016, s. 3-4, http://sam.gov.tr/tr/wp-content/uploads/2012/08/vision_paper_turkce_031.pdf.
60 Davutoğlu, “Türk Dış Politikasının İlkeleri ve Bölgesel Siyasal Yapılanma,” s. 5-7.
61 Ahmet Davutoğlu, “Küresel Yönetişim,” SAM Vision Papers, No.2, (Ankara: Mart 2012),
8-14, Erişim: 22 Şubat 2016, http://sam.gov.tr/tr/wp-content/uploads/2012/05/vision_Paper_02_Turkce.pdf.
62 Ahmet Davutoğlu, “Geleceğe Yönelik Bir Balkan Vizyonu,” SAM Vision Papers, No.1,
(Ankara: Ekim 2011), 5-11. http://sam.gov.tr/tr/wp-content/uploads/2012/05/Vision_Paper_
No1_Turkce.pdf.
37
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
teklenmesine karar verilmiştir. Geçici güç dengesi hesapları dikkate alınarak
halklarla derin ve değerli dostluğu sürdürme amacından vazgeçilmeyeceğine
karar verilmiştir. İkincisi, istikrarlı ve meşru demokratik siyasal yapılara geçişin; güvenlik ve özgürlük arasında oluşturulacak bir dengeyle sağlanabileceği
vurgulanmıştır. Üçüncüsü, demokratik taleplere atfedilen önem ile komşularla
sıfır sorun ilkesi arasında bir çelişki yoktur. Bu nedenle baskıcı rejimlere karşı
durulmalıdır. Dördüncüsü, bölgenin geleceğini bölge halkları belirlemeli, bu
nedenle de dış müdahaleye karşı durulmalıdır. Beşincisi, bölgedeki tüm halklar ebedi kardeş olarak kabul edilmiş ve mezhepsel gerilimleri azaltmanın bir
görev olduğu vurgulanmıştır.63
Halkların desteklenmesi ve devletlerin
tamamen ihmal edilmesi durumunda,
Suriye’de olduğu gibi
demokratik olmayan
diğer küresel ve bölgesel güçlerin rejimi
ayakta tutabilmek
için müdahale edecekleri ve bunun sonucunda iç savaş çıkacağı ve özgürlüklerin
tamamen ortadan
kalkacağı değerlendirilememiştir.
Davutoğlu’na göre Orta Doğu’daki halk ayaklanmalarında talep edilen değerler, Türk halkının sahip olduğu değerlerle aynıydı. Halkların bunları talep etmeye hakları vardı. Halkların demokrasi mücadelesinde tarihin doğru tarafında yer alınmalıydı. Ülkeyi kendi şahsi mülkü gibi gören, evrensel değerler ve
temel insan haklarını, bilhassa hayat hakkını, tamamıyla hiçe sayan rejimlere
müsamaha gösterilemezdi. Nitekim Türkiye de Arap halklarının taleplerine
“nerede olurlarsa olsunlar ve taleplerinin içeriği ne olursa olsun” koşulsuz
destek vermeye karar vermiştir.64 Ancak tarihsel deneyimlerden elde edilen,
Arap ülkelerinin kendi aralarındaki ve içlerindeki anlaşmazlıklara karışılmaması ve taraf tutulmaması ilkesi göz ardı edilmiştir. Devletlerin değil sokaklarda gösteri yapan halkların yanında yer alınması riskli bir karar olmuş, bu
yaklaşım uygulamada devletlerin iç işlerine karışılması yolunu açmıştır. Otoriter yönetimler ile halklar arasındaki çatışmaların derinleşmesi Türkiye’nin
Orta Doğu’daki sorunlara daha fazla müdahil olması sonucunu doğurmuştur.
Böylece, dış politika, mevcut koşulların ötesine geçerek fazla ideolojik bir
özellik kazanmıştır.
Davutoğlu’nun belirlediği esaslar doğrultusunda Orta Doğu’daki rejimlere
halklarının demokrasi arayışını göz ardı etmemeleri tavsiye edilmiş, bu rejimlerden özgürlük ve güvenlik arasındaki dengeyi kurmaları istenmiştir. Güvenliğin özgürlük için feda edilmesi durumunda kargaşa, özgürlüğün güvenlik
için feda edilmesi durumunda diktatörlük rejimlerinin ortaya çıktığı vurgulanmıştır. Güvenliği riske atmadan azami derecede özgürlük ve özgürlükleri
sınırlamadan azami derecede güvenlik sağlanması konusunda liderler teşvik
edilmiştir.65 Ancak halkların desteklenmesi ve devletlerin tamamen ihmal
edilmesi durumunda, Suriye’de olduğu gibi demokratik olmayan diğer küresel
ve bölgesel güçlerin rejimi ayakta tutabilmek için müdahale edecekleri ve bu63 Davutoğlu, “Türk Dış Politikasının İlkeleri ve Bölgesel Siyasal Yapılanma,” s. 8.
64 Davutoğlu, A.g.e., s. 8.
65 Davutoğlu, A.g.e., s. 9.
38
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
nun sonucunda iç savaş çıkacağı ve özgürlüklerin tamamen ortadan kalkacağı
değerlendirilememiştir. Uzun vadeli vizyoner politikanın gerekli koşulu olan
esneklik gösterilemediği için de çoğu zaman başarılı sonuçlar alınamamıştır.
Arap Baharı sürecinde rejimler ve halklar arasında arabuluculuk yapmak için
diplomasinin tüm araçları kullanılmıştır. Türkiye, rejimler vatandaşlarına
karşı kaba kuvvet kullandıklarında, kan dökülmemesi ve katliamların sona
erdirilmesi için diplomatik çözümler aramıştır. Yıkıcı etkileri nedeniyle askeri dış müdahaleler engellenmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda liderlerin zulümlerine karşı sessiz kalınmamış ve zulmü sona erdirmek için uluslararası
toplumla birlikte hareket edilmiştir.66 Ancak uluslararası toplum Mısır’daki
darbede olduğu gibi esneklik göstererek farklı uygulamalara gidince Türk dış
politikasında benzer bir esneklik sağlanamamış, idealist politikalar sahadaki
gerçeklerden uzaklaşmaya başlamıştır.
Bölgede sınırsız işbirliği ve ekonomik entegrasyon arzulandığı için geçiş sürecinin yeni bölünmelere mahal vermemesine dikkat edilmiştir. Özellikle,
mezhepler arası bölünmeleri – mesela Şii siyasal rejimlere karşı Sünni siyasal
rejimler, eski rejimlere karşı yeni demokratik rejimlerin savunucuları – önlemek için gerekli girişimlerde bulunulması hedeflenmiştir.67 Ancak Türkiye
Arap halklarının demokrasi arayışını, Sünni İslam anlayışı ve Ankara merkezli olarak değerlendirmek durumunda kalmıştır. Özellikle İran’ın Suriye’de
Esed rejimini ayakta tutma konusundaki kararlılığı, Irak’ta merkezi hükümeti
desteklemesi ve Yemen’de Husileri kullanma yönündeki tutumu farklı mezheplerin etkili olduğu devletler arasındaki ayrışmayı derinleştirmiştir. Bu nedenle Suriye’de ve bölgede mezhepsel gerilim tırmanmış, rejimler arasındaki
çatışmalar artmıştır.
Dış politikada açıklanan vizyon, belirlenen hedef ve prensipler doğrultusunda hareket edilmesi öngörülmesine rağmen başarılı sonuçlar alınamamıştır.
AB ile müzakerelerin yavaşlaması ve ilişkilerin bozulması, Rusya ile ilişkilerin gelişmesi ve Şangay İşbirliği Örgütü’ne üye olunması yönündeki söylemler bu olumsuzlukları derinleştirmiş, dış politikada Batıyla ters düşüldüğü
yönündeki algılar güçlenmiştir. Batıdan uzaklaştıkça insan hakları, demokrasi, kuvvetler ayrılığı, hukukun üstünlüğü gibi kavramlardan da uzaklaşıldığı
yönündeki eleştiriler de artmıştır.
6. 2010 Sonrası Gelişmeler
Uluslararası toplum
Mısır’daki darbede
olduğu gibi esneklik
göstererek farklı uygulamalara gidince
Türk dış politikasında
benzer bir esneklik
sağlanamamış, idealist politikalar sahadaki gerçeklerden
uzaklaşmaya başlamıştır.
AB ile müzakerelerin yavaşlaması ve
ilişkilerin bozulması,
Rusya ile ilişkilerin
gelişmesi ve Şangay
İşbirliği Örgütü’ne
üye olunması yönündeki söylemler bu
olumsuzlukları derinleştirmiştir,
2000’li yılların başlarındaki vizyon, hedef ve prensipler doğrultusunda gerçekleştirilen politika ve uygulamalar, Orta Doğu’da yaşanan hızlı değişim ve
66 Davutoğlu, A.g.e., s. 9.
67 Davutoğlu, A.g.e., s. 9.
39
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Gücün olduğundan
büyük değerlendirilmesi ve bu doğrultuda
söylem, hedef ve politikaların geliştirilmesi; olumsuz sonuçlar
doğurabilirdi.
“Türkiye eksen mi
değiştiriyor, Batı’dan
ayrılıyor mu?” yönündeki algıları kuvvetlendirmiştir.
gelişmeler sonrasında her geçen gün sahadaki gerçeklerden uzaklaşmaya başlamıştır. İdealist yaklaşımlar çerçevesinde ahlaki, adil ve değerler çizgisinde
kurulması arzu edilen küresel ve bölgesel sistemler üzerine yoğunlaşılmıştır.
Türkiye başlangıçta bölgesel bir güç, daha sonra küresel bir aktör ve müteakiben küresel bir güç olarak değerlendirilmiş, bu doğrultuda söylem, hedef
ve politikalar gündeme gelmeye başlamıştır. Söylemler, özellikle Avrupa ve
ABD medyalarında “Türkiye eksen mi değiştiriyor, Batı’dan ayrılıyor mu?”
yönündeki algıları kuvvetlendirmiştir. Bu görüş doğrultusunda hareket eden
müttefik ve müttefik olmayan devletler, güvenlikleri ve bazı önemli çıkarlarının tehdit edildiği izlenimine kapılarak Türkiye’nin bölgedeki etkisini engelleme çabası içine girmiştir. Bu ihtimal dikkate alınmadığı için Türkiye yıpratılması gereken hedef ülke durumuna gelmiştir.
Bu kapsamda Türkiye, Brezilya ve İran arasında geliştirilen “Tahran Anlaşması” ilk hayal kırıklığının yaşanmasına neden olmuştur. Mayıs 2010’da Türkiye, İran ve Brezilya arasında uranyum takası konusunda mutabakat metni
imzalanmıştır. Düzen kurucu ülke olarak proaktif bir anlayışla gerçekleştirilen
bu anlaşma BM Güvenlik Konseyi’nden destek alamamıştır. ABD’nin girişimiyle İran’a ağır yaptırımlar uygulanmasını öngören 1929 sayılı karar Haziran
2010’da Türkiye ve Brezilya’nın ret oyuna rağmen BM Güvenlik Konseyi’nde
kabul edilmiştir.68 Ayrıca bu gelişme ABD’nin büyük tepkisine neden olmuş
ve Türkiye’nin Batı bloku içindeki yeri sorgulanmaya başlamıştır.
Türk dış politikasının Batı ile ters düşme süreci Mavi Marmara olayı ile hızlanmıştır. Türkiye, İsrail’in Gazze’ye uyguladığı ambargo konusuna uluslararası kamuoyunun dikkatini çekerken, İnsani Yardım Vakfı’nın organizasyonu
ile Mavi Marmara adlı gemi, Gazze’ye yardım malzemeleri götürmek üzere
bir grup gemi ile birlikte yola çıkmıştır. 31 Mayıs 2010 tarihinde Gazze’ye
yakın uluslararası sularda İsrail Ordusu’nun gemiye asker çıkarması üzerine
organizasyon amacına ulaşamamış ve İsrail komandoları tarafından 9 Türk
öldürülmüş, 30 kişi ise yaralanmıştır.69 Bu noktada, Türkiye-İsrail ilişkileri
derin yara almıştır. Türkiye her platformda İsrail’e karşı ağır eleştirilerde bulunmuş ve İran’ın nükleer silah elde etmeye çalıştığı konusunda yapılan eleştiriye her zaman İsrail’in nükleer silahları konusunu gündeme getirerek cevap
vermiştir. Bu durum Tahran Anlaşması’yla başlayan olumsuz süreci daha da
kötü hale getirmiştir.
68 Atilla Sandıklı ve Bilgehan Emeklier, Kaos Senaryolarının Merkezinde İran (İstanbul:
BİLGESAM Yayınları, 2012), s.12.
69 “İsrail Mavi Marmara’ya saldırdı: 9 ölü 30 yaralı,” T24, 31 Mayıs 2010, Erişim: 13 Aralık
2015, http://t24.com.tr/haber/israil-mavi-marmaraya-saldirdi-9-olu-30-yarali,79210.
40
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Büyük Orta Doğu Projesi ve Medeniyetler İttifak’ı ile Orta Doğu’da cazibe
merkezi haline gelen Türkiye, Arap Baharı sürecinin başlangıcında bölgedeki etkinliğini artırmaya çalışmıştır. Sıcak çatışmaların tarafı olmadan, daha
çok insani yardım ve Libya’da olduğu gibi tahliye harekâtı ile gündemde yer
almıştır. Türkiye gelişen özgürlükçü yaklaşımı, demokrasisi, ekonomisi ve
artan refahı ile Orta Doğu halkları için örnek bir ülke konumuna gelmiştir.
TESEV tarafından 2011’de Orta Doğu ülkelerinde yapılan bir araştırmada
“Türkiye, Orta Doğu ülkeleri için başarılı bir model olabilir mi?” sorusuna
katılanların % 61’i “Evet” demiştir.70 Nüfusunun çoğunluğunun Müslüman
olması ve Batı dünyası içindeki yeri Türkiye’yi ayrıcalıklı bir ülke konumuna
yükseltmiştir. Tunus ve Mısır’da devrimler sonrası iktidara gelen yönetimler
yüzünü Türkiye’ye dönmüştür. Bu durum Türkiye’nin özgüvenini artırmış,
Ankara küresel bir güç gibi özerk politikalar uygulamaya ve Orta Doğu’da
düzen kurucu bir ülke olarak hareket etmeye başlamıştır. Bu kapsamda Müslüman Kardeşler ile ilişkilerini hızla geliştirmiş ve HAMAS ile daha da yakınlaşmıştır. Bu sayede Orta Doğu’daki etki alanını eski Osmanlı coğrafyasına
genişletebileceğini değerlendirmiştir.
Türkiye, Suriye’de halk hareketleri ayaklanmaya dönüşünce, kısa bir süre
Esed rejimini reformlar yapmaya teşvik etmiştir. Bunda başarılı olamayınca,
Esed’le ilişkiyi kesmiş ve halkın yanında yer almıştır. Düzen kurucu bir ülke
olarak Suriye’de muhalefeti teşkilatlandırmaya çalışmış, Suudi Arabistan ve
Katar’la birlikte muhaliflere her türlü yardımı yapmıştır. İran ise gelişmeleri
Nusayri Esed yönetimine karşı Sünnilerin bir savaşı olarak değerlendirmiş ve
kendi çıkarlarına tehdit olarak görmüştür. Tahran ayrıca Irak’ta Şii yönetimin
Sünniler üzerindeki hâkimiyetini de geliştirmesini desteklemiştir. Bahreyn,
Yemen, Katar ve Suudi Arabistan’da Şii ayaklanmalarına karşı yapılan operasyonlara tepki göstermiştir. Orta Doğu’da Şii-Sünni gerilimi ve İran-Türkiye, İran-Suudi Arabistan rekabeti artmaya başlamıştır.
Türkiye’nin dış politikasında yaşanan en
olumsuz gelişmeler,
küresel ve bölgesel
aktörlerin etkisiyle
Arap Baharı’nın tersine dönme sürecinde
yaşanmıştır.
Türkiye’nin dış politikasında yaşanan en olumsuz gelişmeler, küresel ve bölgesel aktörlerin etkisiyle Arap Baharı’nın tersine dönme sürecinde yaşanmıştır. Libya’da Eylül 2012’de ABD Büyükelçiliği’nin basılması, Büyükelçi ve
3 elçilik personelinin öldürülmesi sonrasında Arap Baharı’nda süreç tersine
dönmüştür. Arap Baharı ile Batı değerlerinin bölgeye yerleşmesinin kendi çıkarlarına uygun olduğunu değerlendiren ABD, gelişmelerin kendi çıkarlarına
hizmet etmediğini görünce farklı bir politika uygulamaya başlamıştır. ABD
için Orta Doğu’da en büyük tehdit bölge içinden bir gücün gelişerek nüfuzunu
artırması ve hâkim bir duruma gelmesidir. Türkiye’nin Müslüman Kardeşler
70 “Orta Doğu’da Türkiye Algısı,” TESEV, 2 Şubat 2011, Erişim: 23 Şubat 2016, http://tesev.
org.tr/wp-content/uploads/2015/11/Ortadoguda_Turkiye_Algisi_2010.pdf.
41
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
ve HAMAS ile ilişkilerini geliştirerek bölgede nüfuzunu artırması, bölgede
oyun kurucu ülke olduğunu ileri sürmesi ve bu doğrultuda hareket etmesi; hem
ABD hem de İran’da rahatsızlık yaratmıştır. Hatta Müslüman Kardeşler’le
ilişkisi nedeniyle Suudi Arabistan’da dahi rahatsızlık meydana getirmiştir.71
Bu dönemde Müslüman Kardeşler’in merkezi Mısır’da, Suudi Arabistan destekli selefi gruplar Cumhurbaşkanı Mursi yönetiminden desteğini çekmiştir.
Cumhurbaşkanı Mursi, Mısır’ı yönetmekte sorunlar yaşamış ve olaylar çıkmıştır. Halkın tepkisini öne süren Sisi 3 Temmuz 2013’de silahlı kuvvetleri
arkasına alarak Mursi yönetimine karşı darbe yapmıştır. “Mursi halk desteğini
kaybetti” gerekçesiyle darbe ABD ve Batı tarafından desteklenmiştir. Türkiye
darbeyi kınamış ve darbe sonrasında kurulan hükümeti meşru bir yönetim olarak tanımamıştır. Bu gelişmelerden sonra, Mısır’la ilişkiler kopmuş ve Orta
Doğu politikaları konusunda ABD ve Batı ile ayrışma derinleşmiştir.
Gelişmelerin PKK ve
Kürt dinamiğinin çıkarları doğrultusunda
önemli fırsatlar yaratabileceği öngörülememiştir.
Yine 2013 yılında Suriye ile kimyasal silahların imhasına yönelik anlaşma
imzalandıktan sonra, öncelikli tehdit ortadan kalktığı için ABD ve Batılı
güçler Suriye’de ılımlı muhalif güçlere yaptığı yardımı kesmiştir. Türkiye,
Suriye’deki gelişmeler karşısında yalnız bırakılmış ve uygulamaya çalıştığı
bütün politikalar bir bir başarısızlığa uğramıştır. Bu süreçte içerideki çözüm
sürecini istismar eden PKK terör örgütü Suriye’deki uzantısı PYD ve YPG
örgütlenmesine ağırlık vermiş, PYD IŞİD karşısındaki konumu sayesinde giderek dış destek alan bir unsur haline gelmiştir. Sonuçta Suriye’nin kuzeyinde Irak’ın kuzeyindekine benzer özerk bir Kürt devletinin temelleri atılmaya
başlamıştır.72 Irak’taki iç savaşla merkezi yönetimin dış desteklerle güçlendirilmesi yönündeki gelişme, bölgesel güçler arasındaki bölünmeleri derinleştirmiştir. Rusya’nın Suriye’de Esed rejimini güçlendirme politikası, Türkiye ile
Rusya’nın politikalarının ters düşme sürecini başlatmıştır.
Küresel ve bölgesel güçler tarafından görmezden gelinen IŞİD hızla gelişmiş, Irak ve Suriye’de önemli bir bölgeyi işgal etmiştir. IŞİD’in insanlık dışı
eylemleri ve katliamları, uluslararası medyadaki kasıtlı haberler marifetiyle
Sünni İslam anlayışıyla ilişkilendirilmeye çalışılmıştır. Özellikle ABD ve diğer Batılı devletlerin İran’a yaklaşma girişimleri, Batı-Suudi Arabistan ilişkilerinin girdiği süreç bölgede İran lehine bir görüntü ortaya çıkarmıştır.
Rusya’nın Suriye’deki askeri varlığını artırması, Esed rejiminin bölgedeki
pozisyonunu kuvvetlendirmiştir. Türkiye’nin Suriye’deki gelişmeleri
yönlendirebilme kabiliyeti büyük oranda azalmıştır. Uluslararası ilişkiler
71 Atilla Sandıklı, “Türk Dış Politikasının Analizi II,” Yeni Yüzyıl, 24 Kasım 2015, Erişim: 12
Aralık 2015, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/turk-dis-politikasinin-analizi-ii-192.
72 Sandıklı, “Türk Dış Politikasının Analizi II.”
42
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
ve güvenlik ortamı Türkiye’nin aleyhine dönmüştür. Gelişmelerin PKK ve
Kürt dinamiğinin çıkarları doğrultusunda önemli fırsatlar yaratabileceği
öngörülememiştir. Suriye’nin kuzeyinde PKK uzantısı PYD’nin özerk bir Kürt
devleti kurma ve petrol sahalarını kontrol etme girişimi; Irak’ın kuzeyinde
Özerk Kürt Yönetiminin bağımsızlığını ilan etmesi; PKK’nın Türkiye’de
özerklik taleplerinin kitlesel halk hareketlerine dönüşmesi risklerine
karşı bütüncül politikalar geliştirilememiş ve gerekli tedbirler zamanında
alınamamıştır.
Bu gelişmelerle eş zamanlı olarak yurt içinde de potansiyel gerilimler artmıştır. Bu bağlamda gerilimler, Gezi Olayları ve 6-8 Ekim Kobani Kalkışması ile
çatışmaya dönüşmüştür. Çözüm süreci çökmüş ve PKK terör örgütünün eylemleri artmıştır. Diyarbakır’ın Sur, Şırnak’ın Cizre, Silopi ve İdil, Mardin’in
Dargeçit ve Nusaybin, Hakkâri’nin Yüksekova ilçelerinde hendek ve barikatlar kurulup “kurtarılmış bölgeler” oluşturulmuştur. Ayrıca Ankara’da sivillere
yönelik iki büyük terör saldırısı gerçekleştirilmiştir.
PKK’nın fiili özerk (kurtarılmış) bölgeler kurarak kitlesel halk hareketi ile
sonuç alma stratejisi; devletin gösterdiği kuvvetli mücadele iradesi, TSK’nın
ve diğer güvenlik güçlerinin kararlı operasyonları, bölge halkının terör örgütlerine destek vermemesi ve hatta direnç göstermesi sayesinde başarısızlığa
uğratılmıştır. PKK terör örgütü eylemlerini tekrar kırsala ve büyük şehirlere
kaydırmaya başlamıştır. Bölgede kalıcı bir barışın sağlanması için kapsamlı
bir siyaset henüz geliştirilememiştir.
Türkiye’nin, Suriye’de IŞİD karşıtı koalisyona aktif olarak katılması sonrasında, IŞİD terör örgütü iç çatışmayı körüklemek maksadıyla Silvan, Diyarbakır, Ankara ve İstanbul’da büyük terör eylemleri gerçekleştirmiştir. Özellikle
Kilis bölgesi olmak üzere sınır bölgelerimizdeki kentleri Katyuşa roketleriyle
vurmaya başlamıştır. Buna karşılık Türkiye de uzun menzilli topçu ateşi ve
koalisyon güçlerinin hava taarruzlarıyla Suriye’deki IŞİD mevzilerini vurmaktadır.
Orta Doğu’da meydana gelen kaosun
ve uygulanan olumsuz politikaların
Türkiye’ye yüklediği
en büyük sorunlardan birisi, 3 milyona
yakın Suriyelinin
Türkiye’ye sığınmasıdır.
Orta Doğu’da meydana gelen kaosun ve uygulanan olumsuz politikaların
Türkiye’ye yüklediği en büyük sorunlardan birisi, 3 milyona yakın Suriyelinin Türkiye’ye sığınmasıdır. Bu sorun, Türkiye’de bugün ve gelecekte önemli
siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel ve güvenlik problemleri yaratacak potansiyeldedir. Ayrıca AB ile ilişkileri de etkilemektedir.
Gelinen noktada Türkiye uluslararası prestijini hızla kaybetmeye başlamıştır.
BM Güvenlik Konseyi geçici üyeliği için 2008’de yapılan seçimlerde 153
oy alan ve üyeliğe seçilen Türkiye, 2014’te yapılan seçimlerde sadece 73 oy
43
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
almış ve üyeliğe seçilememiştir.73 TESEV’in Türkiye’nin Orta Doğu’daki rolü
ile ilgili yaptığı anket çalışmalarında Orta Doğu halklarının Türkiye’ye olumlu bakışının, 2010 ile 2013 yılları arasında %19 civarında bir düşüş yaşadığı
görülmektedir.74 Herkesin güvenilir bir ülke olarak gördüğü ve bütün devletlerle iletişim ve etkileşim kurabilen arabulucu vasıflarına sahip Türkiye, küresel, bölgesel ve ülkesel sorunlar yaşayan bir ülke konumuna gelmiştir. Batı
ülkeleri Türkiye’nin Orta Doğu politikalarını daha fazla sorgulamaya başlamış ve Orta Doğu’da İsrail, Mısır, Suriye, Irak ve İran’la ilişkiler kötüleşmiştir. Suudi Arabistan ile ilişkiler iyi olarak görülmesine rağmen ilişkilerde
güven azaldığı için rekabete dayalı şüpheli yaklaşım devam etmektedir. Yine
bölgede etkin olan Rusya ile uçak düşürme olayından sonra ilişkiler kopmuş,
düşmanca yaklaşımlar ön plana çıkmıştır. ABD ile güvene dayanan ilişkilerin
yerini güvensizlik almış, karşılıklı niyet ve politikalar konusunda şüpheler ön
plana çıkmıştır.
Herkesin güvenilir bir
ülke olarak gördüğü
ve bütün devletlerle
iletişim ve etkileşim
kurabilen arabulucu
vasıflarına sahip Türkiye, küresel, bölgesel
ve ülkesel sorunlar
yaşayan bir ülke konumuna gelmiştir.
Suriye’nin Türkiye’nin güney sınırına yakın bölgelerinde PKK terör örgütü ve
Suriye’deki kolu PYD’nin etkinliği artmıştır. PYD, Ankara’nın tepki göstermesine rağmen Türkiye’nin müttefikleriyle bile ilişkiler geliştirebilmektedir.
PKK ve YPG, IŞİD, DHKP-C ve MLKP son zamanlarda Türkiye’de eylemlerini yoğunlaştırmıştır. Suriye ve Irak’taki gelişmelerin Türkiye aleyhine şekillenmesi, Türkiye’nin iç güvenlik risklerini daha da yükseltmiştir.
Türkiye, Orta Doğu vizyonunu ve politikalarını tekrar gözden geçirmek durumundadır. Bu vizyon ve politikaların oluşturulmasına ve uygulanmasına etki
edecek olan iç politika ortamı ile bölgesel ve küresel ilişkiler ortamı yeniden
şekillendirilmeye çalışılmalıdır. Son aylarda AB ile ilişkiler ortamında tekrar
yakalanan olumlu zemin hızla geliştirilmelidir. İsrail ile ilişkilerin normalleşmesine yönelik olumlu gelişmeler sonuçlandırılmalıdır. 2016 yılı içinde
Başbakan Davutoğlu’nun İran ve İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in Ankara
ziyaretleri faydalı olmuştur. Ayrıca İstanbul’da yapılan İslam İşbirliği Teşkilatı toplantısında Türkiye Cumhurbaşkanı R. Tayyip Erdoğan ile İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ve müteakiben Suudi Arabistan Kralı Selman Bin
Abdülaziz ile yapılan görüşmeler önemli girişimlerdir. İran ile başlayan bu
diyalog süreci karşılıklı ziyaretlerle sürdürülmeli ve genişletilmelidir.
73 “Türkiye BM Güvenlik Konseyi’ne giremedi,” BBC Türkçe, 17 Ekim 2014, Erişim: 22
Ocak 2016, http://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/10/141016_turkiye_bm.
74“Orta Doğu’da Türkiye Algısı 2010,”http://tesev.org.tr/wpcontent/uploads/2015/11/Ortadoguda_Turkiye_Algisi_2010.pdf, “Orta Doğu’da Türkiye Algısı 2011,” http://www.aciktoplumvakfi.org.tr/pdf/Ortadogu_Turkiye_Algisi_2011.pdf, “Orta Doğu’da Türkiye Algısı 2012,”
http://bit.ly/1qZPVEw, “Orta Doğu’da Türkiye Algısı 2013,” http://tesev.org.tr/wp-content/
uploads/2015/11/Ortadoguda_Turkiye_Algisi_2013.pdf.
44
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Mısır’daki darbe yönetimine rağmen uluslararası toplumun Sisi yönetimi ile
ilişkilerindeki gelişmeler dikkate alındığında, Mısır ile ilişkilerin normalleşme sürecine girmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin girişimleri ile
Mısır ile ilişkiler çok kısa sürede düzeltilebilir. Bölge halklarının beklentisi
Türkiye, İran, Mısır ve Suudi Arabistan arasında bölgenin geleceği yönünde
bir uzlaşma zemininin oluşturulmasıdır. İran ve Suudi Arabistan arasındaki
güç mücadelesi, Türkiye’nin tüm bölge ülkeleriyle ilişkilerini normalleştirmesini ve bölgede daha fazla dengeleyici rol oynamasını zorunlu kılmaktadır. Bu
ivme yakalanabilirse küresel güçler de uzlaşma zeminine katkı sağlayabilir.
45
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
46
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
SONUÇ VE ÖNERİLER
Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonu incelendiğinde, 2000’li yılların başında politika oluşum süreçleri ve uygulamalarının kuruluş hedef ve prensipleri ile tarihsel deneyimlere büyük ölçüde uygun olduğu görülmektedir. Bu
dönemdeki politikalar ve uygulamalar başarılı sonuçlar vermiş, Türkiye hem
Batı hem de Orta Doğu ülkeleri arasında takdir edilen saygın bir ülke konumuna gelmiştir.
Ancak daha sonraki yıllarda Orta Doğu vizyonu ve uygulamaları, tarihsel süreçteki deneyim ve pratiklerden uzaklaşmıştır. Bunun nedenleri; vizyon temelli dış politika arayışı kapsamında sahadaki gerçeklerden ve reel politikten
uzaklaşılması; güç, çıkar ve politika ilişkisinin yanlış kurgulanması; hedeflerin belirlenmesinde ve prensiplerin uygulanmasında önemli hatalar yapılması;
ve gerçekler, söylemler ve uygulamalar arasında farklar oluşmasıdır.
Türkiye’nin kuruluşundaki dış politika hedef ve prensipleri ile yaşanan tarihsel deneyimlerden alınan derslere uygun olarak Türkiye’nin Orta Doğu vizyonu; ulusal çıkarları hedefleyen; küresel ve bölgesel güçlerin beklentileri ve
politikalarını dikkate alan; Batılı müttefiklerimizin beklentileri ile bölge ülkelerinin algılarını dengeleyen; bölgesel barış, istikrar ve refahı öngören; ekonomik entegrasyonu önceleyen; bölgedeki farklılıkları dikkate alarak çoğulcu
bir anlayışı benimseyen; eşitlik temelinde uzlaşmaya önem veren; sorunların
bir parçası olmamaya özen gösteren; gerçekçilik ve esneklik prensiplerine uygun politikalar üzerine inşa edilmelidir.
Türkiye’nin Orta Doğu’daki konumunu pekiştirecek en tutarlı uygulama; sorunların bir parçası olmadan, sorunlara çözüm bulabilecek ve arabuluculuk
icra edebilecek bir politika üretmektir. Bu politika gereği ittifaklar, kuruluş
dönemi dış politika hedef ve vizyonunda olduğu gibi milli menfaatler dikkate
alınarak gerçekçilik ve dengecilik prensiplerine uygun olarak oluşturulmalıdır. Daha net bir deyişle; Batı’nın ittifak sisteminin parçası olarak gerekenler
yerine getirilirken, Orta Doğu devletlerinin hassasiyetleri ile tarihi ve kültürel
etkileşimler göz ardı edilmemelidir. Bu iki etken arasında konjonktürel durum
da dikkate alınarak optimal bir denge sağlanmalıdır.
Ancak daha sonraki
yıllarda Orta
Doğu vizyonu ve
uygulamaları, tarihsel
süreçteki deneyim
ve pratiklerden
uzaklaşmıştır.
Tarihsel deneyimler
çerçevesinde;
geçmişte belirlenen
hedefler, prensipler
ve uygulamalar; yeni
oluşturulacak vizyon
ve politikalarda
dikkate alınmalıdır.
Tarihsel deneyimler çerçevesinde; geçmişte belirlenen hedefler, prensipler ve
uygulamalar; yeni oluşturulacak vizyon ve politikalarda dikkate alınmalıdır.
Uluslararası hukuk kurallarına uyulması konusunda yeterli hassasiyet gösterilmelidir.
47
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Dış politikanın halkın büyük çoğunluğunun desteğine sahip bir devlet politikası olması için gerek vizyon oluşturma gerekse politika geliştirme ve uygulama sürecinde; başta bürokrasinin, muhalefet partilerinin, farklı görüşlere sahip düşünce kuruluşlarının, sivil toplum örgütleri ve akademisyenlerin görüş
ve eleştirileri daha fazla dikkate alınmalıdır.
Ulusal çıkarlar doğrultusunda oluşturulan Orta Doğu vizyonu ve politikaları;
güç, çıkar ve politika
dengesi içinde Batılı
ve bölgesel müttefiklerle, daha uyumlu
bir şekilde geliştirilmelidir.
Ulusal çıkarlar doğrultusunda oluşturulan Orta Doğu vizyonu ve politikaları;
güç, çıkar ve politika dengesi içinde Batılı ve bölgesel müttefiklerle, daha
uyumlu bir şekilde geliştirilmelidir. Bu nedenle küresel ve bölgesel güçlerin
Orta Doğu’daki çıkarları, hedef ve politikaları göz önünde bulundurulmalıdır.
Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı riskleri de dikkate alarak devletlerin egemenlik haklarına saygı gösterilmeli ve içişlerine müdahaleden kaçınılmalıdır.
Devletler veya devlet yönetimleri ile halklar arasındaki anlaşmazlıklarda
mümkün mertebe uzlaştırıcı politikalarda ısrar edilmeli, bu mümkün olmuyorsa tarafsız ve uzak kalınmalıdır.
Batılı müttefikler dâhil diğer bölge ülkeleriyle ilişkilerde istişare mekanizmalarına daha fazla önem verilmeli ve çıkar dengeleri karşılıklı diyaloglarla kurulmaya çalışılmalıdır. Karşılıklı diyaloglarda diplomatik nezaket kurallarına
uyulmalıdır.
Yeni Osmanlıcılık algısını oluşturacak revizyonizm izlenimi veren söylem ve
uygulamalardan kaçınılmalıdır.
Batı ülkelerince uluslararası meşruiyeti sorgulanan örgütlerle ve bazı devletler
tarafından terör örgütü olarak değerlendirilen gruplarla ilişki kurulmamalıdır.
Devletler veya devlet
yönetimleri ile halklar
arasındaki anlaşmazlıklarda mümkün
mertebe uzlaştırıcı
politikalarda ısrar
edilmeli, bu mümkün
olmuyorsa tarafsız ve
uzak kalınmalıdır.
Orta Doğu’da değişen dış politika ortamı gerçekçi olarak değerlendirilerek,
esneklik prensibi doğrultusunda küresel ve bölgesel ilişkiler gözden geçirilmelidir.
Bu kapsamda AB ve İsrail ile ilişkilerdeki olumlu gelişmeler memnuniyet vericidir. İsrail ile ilişkilerin düzeltilme süreci hızlandırılmalıdır. Benzer şekilde
uluslararası toplumun tutumu da dikkate alınarak Mısır ile ilişkiler yeniden
canlandırılmalıdır.
Suriye politikası bölgede meydana gelen yeni gelişmeler ışığında yeniden şekillendirilmeli, Türkiye’nin çıkarları çerçevesinde ABD, Rusya, İran ve Suudi
Arabistan arasında bir uzlaşma arayışına girilmelidir.
Suudi Arabistan ve İran arasındaki güç mücadeleleri ve bu mücadelede mezhep farkının kullanılmasına rağmen, Türkiye mezhebe dayalı politikalardan
uzak durmalıdır.
48
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
İran ile bölgesel sorunların çözümüne yönelik diyalog geliştirilmeli ve belirli
bir uzlaşma zemini oluşturulmalıdır.
Suriye politikaları nedeniyle Rusya ile zaten gergin olan ilişkileri daha fazla
tırmandırmamak için askeri ve siyasi alanlarda gerginliği artıracak söylem ve
eylemlerden kaçınılmalıdır.
Rusya ile ilişkilerin onarılması maksadıyla Karadeniz’e kıyıdaş ülkelerle bir
araya gelerek, bu güne kadar elde edilmiş olan Karadeniz Donanma İşbirliği
Görev Grubu (BLACKSEAFOR) ve Karadeniz Uyum Harekâtı (BLACKSEA
HARMONY) gibi kazanımların devam ettirilmesi ve geliştirilmesi yönünde
girişimler yapılmalıdır.
Suriye politikaları
nedeniyle Rusya ile
zaten gergin olan
ilişkileri daha fazla
tırmandırmamak
için askeri ve siyasi
alanlarda gerginliği
artıracak söylem ve
eylemlerden kaçınılmalıdır.
49
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
50
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
KAYNAKÇA
Afacan, İsa. “Türk Dış Politikasında Afrika Açılımı.” Ortadoğu Analiz, Ekim
2012, Cilt 4, Erişim:18 Mart 2016, http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2012105_o.analizekim.pdf.
Balta, Evren. ed. Küresel Siyasete Giriş: Uluslararası İlişkilerde Kavramlar,
Teoriler, Süreçler. İstanbul: İletişim, 2014.
Baylis, J., S. Smith ve P. Owens. The Globalization of World Politics. New
York: Oxford University Press, 2011.
Beeson, Mark ve Nick Bisley. Issues in 21st Century World Politics. New
York: Palgrave Macmillan, 2013.
Atilla Sandıklı, Ali Semin ve Tuğçe Ersoy Öztürk. 2.Körfez Savaşı’nın 10.
Yılında Irak. Rapor No: 55, İstanbul: Mart 2013.
Fatih Özbay. Türk-Rus İlişkileri. Rapor No: 58, Haziran 2013, İstanbul.
Atilla Sandıklı, Elnur İsmayılov ve Orhan Gafarlı. Kafkasya’daki Gelişmeler
ve Türkiye. Rapor No: 60, Nisan 2014.
Atilla Sandıklı ve Bilgehan Emeklier. Kaos Senaryolarının Merkezinde İran.
Rapor No: 40, İstanbul, 2012.
Buzan, Barry, Ole Weaver ve Jaap de Wilde. Security: A New Framework for
Analysis. Colorado: Lynne Riener Publishers, 1998.
Çolakoğlu, Selçuk. “Türkiye-Çin İlişkileri: Tek Taraflı Aşk mı?.” Orta Doğu
Analiz, Sayı: 45, Cilt: 4 (Eylül 2012): 53-66.
“Davos’ta Kriz.” CNN Türk, 29 Ocak 2009, Erişim: 12 Mart 2016, http://
www.cnnturk.com/2009/dunya/01/29/davosta.kriz/511241.0/.
Davutoğlu, Ahmet. Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu.
İstanbul: Küre Yayınları, 2001.
Davutoğlu, Ahmet. “Turkey’s Foreign Policy Vision.” Insight Turkey,
Vol.10, No.1 (Winter 2008): 79-84, Erişim: 18 Şubat 2016, http://file.insightturkey.com/Files/Pdf/insight_turkey_vol_10_no_1_2008_davutoglu.pdf.
Davutoğlu, Ahmet. “Küresel Yönetişim.” SAM Vision Papers, No.2, (Ankara: Mart 2012), 8-14, Erişim: 22 Şubat 2016, http://sam.gov.tr/tr/wp-content/
uploads/2012/05/vision_Paper_02_Turkce.pdf.
Davutoğlu, Ahmet, “Türk Dış Politikası’nın İlkeleri ve Bölgesel Siyasal Yapılanma.” Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ağustos 2012, http://sam.gov.tr/tr/
wp-content/uploads/2012/08/vision_paper_turkce_031.pdf.
51
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Jackson, R. ve G. Sorensen. Introduction to International Relations. New
York: Oxford University Press, 2003.
Keyman, Fuat. “İsmail Cem ve Türkiye’nin Dış Politika Vizyonu.” Radikal,
2 Şubat2007, Erişim:15 Mart 2016, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.
php?ek=ktp&haberno=6001.
Kohen, Sami. “Dış Politikada Latin Rüzgârı.” AB Haber, 11 Şubat 2015,
Erişim: 17 Mart 2016, http://www.abhaber.com/dis-politikada-latin-ruzgari/.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı,“Komşularla Sıfır Sorun Politikamız.” Erişim: 17 Ocak 2016, http://www.mfa.gov.tr/komsularla-sifir-sorunpolitikamiz.tr.mfa.
Oran, Baskın. ed. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar Cilt I. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Oran, Baskın. ed. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar Cilt II. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Oran, Baskın. ed. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar Cilt III. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
“Orta Doğu’da Türkiye Algısı.” TESEV, 2 Şubat 2011, Erişim: 23 Şubat
2016, http://tesev.org.tr/wp-content/uploads/2015/11/Ortadoguda_Turkiye_Algisi_2010.pdf.
Sander, Oral. Türkiye’nin Dış Politikası. Ankara: İmge Kitapevi, 2006.
Sandıklı, Atilla. Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri. İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2012.
Sandıklı, Atilla ve Erdem Kaya. ed. Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye. İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2014.
Sandıklı, Atilla. Türkiye’nin Jeopolitiği: Yumuşak Güç Savaşları ve Terörizm. İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2015.
Sandıklı, Atilla. Türkiye’nin Vizyonu: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri.
İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2008.
Sandıklı, Atilla. “Orta Doğu Bataklığında İnsanlar Ölüyor.” Yeni Yüzyıl, 18
Aralık 2015, Erişim: 22 Aralık 2015, gazeteyeniyuzyil.com/makale/orta-dogu-batakliginda-insanlar-oluyor-519.
Sandıklı, Atilla. “Türk Dış Politikasının Analizi I.” Yeni Yüzyıl, 22 Kasım
2015, Erişim: 12 Ocak 2016, http://www.tumkoseyazilari.com/yazar/atillasandikli/22-11-2015-turk-dis-politikasinin-analizi-i.html.
52
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Sandıklı, Atilla. “Türk Dış Politikasının Analizi II.” Yeni Yüzyıl, 24 Kasım
2015, Erişim: 20 Ocak 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/turkdis-politikasinin-analizi-ii-192.
Sandıklı, Atilla. “Rusya’nın Küresel Hegemonya Hayali.” Yeni Yüzyıl, 1
Ocak 2016, Erişim: 21 Şubat 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/rusyanin-kuresel-hegemonya-hayali-733.
Sandıklı, Atilla. “Vekâlet savaşları: Orta Doğu ve Türkiye.” Yeni Yüzyıl, 19
Ocak 2016, Erişim: 21 Şubat 2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/veklet-savaslari-ortadogu-ve-turkiye-982.
Sarıarslan, Fatma. “2000’li Yıllarda Türkiye-İran Ekonomik İlişkileri.” Akademik Orta Doğu, Erişim: 22 Şubat 2016, www.akademikortadogu.com/
belge/ortadogu14makale/fatma_sariaslan.pdf.
Schweller, Jillian ve Deborah Gerner. Understanding the Contemporary
Middle East. Lyenne Reiner Publishers, 2008.
Leon Panetta. “Shangri La Güvenlik Diyaloğu Konuşması.” 2 Haziran
2012, Erişim: 16 Şubat 2016, http://archive.defense.gov/Speeches/Speech.
aspx?SpeechID=1681.
Sönmezoğlu, Faruk, Nurcan Özgür Baklacıoğlu ve Özlem Terzi. XXI. Yüzyılda Türk Dış Politikasının Analizi. İstanbul: DER Yayınları, 2012.
Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı. “Ankara Anlaşması.” Erişim
tarihi: 25 Nisan 2016, http://www.ab.gov.tr/?p=117&l=1.
“Türkiye-İsrail İlişkileri.” SDE Analiz, Ekim, 2011, Erişim: 16 Ocak 2016,
http://www.sde.org.tr/userfiles/file/TURKIYE%20ISRAIL%20ILISKILERI.
pdf.
“Türkiye BM Güvenlik Konseyi’ne giremedi.” BBC Türkçe, 17 Ekim
2014, Erişim: 22 Ocak 2016, http://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/10/141016_turkiye_bm.
Yenigün, Cüneyt ve Ertan Efegil. Türkiye’nin Değişen Dış Politikası. Ankara: Nobel Yayın, 2010.
Yeşiltaş, Murat ve Ali Balcı. “AK Parti Dönemi Türk Dış Politikası Sözlüğü:
Kavramsal Bir Harita.” Bilgi (23), 2011, s. 24, Erişim: 7 Mart 2016. http://
bilgidergi.com/uploads/AKPvedispolitika.pdf.
53
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
BİLGESAM YAYINLARI
Kitaplar
Çin Yeni Süper Güç Olabilecek mi? Güç, Enerji ve Güvenlik Boyutları
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Değişen Dünyada Türkiye’nin Stratejisi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Türkiye’nin Bugünü ve Yarını
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN
Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN
Türkiye’nin Vizyonu: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Bildiri Kitabı
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Özgür, Demokratik ve Güvenli Seçim
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Terörle Mücadele Stratejisi
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Hazırlayan: Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Türkiye’de Kürtler ve Toplumsal Algılar
Dr. Mehmet Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
55
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Asya’da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları
(Ed.) Doç. Dr. R. Kutay KARACA
Sivil-Asker İlişkileri ve Ordu-Toplum Mesafesi
Dr. Salih AKYÜREK, Serap KOYDEMİR, Esra ATALAY, Adnan BIÇAKSIZ
Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
İçimizdeki Komşu Suriye
Dr. A. Oğuz ÇELİKKOL
Dünden Bugüne Kürt Sorunu ve PKK
Dr. M. Sadi BİLGİÇ
Dünden Bugüne Türk-Yunan İlişkilerine Bir Bakış
Dr. A. Oğuz ÇELİKKOL
Bölgesel Sorunlar ve Türkiye
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Raporlar
Rapor 1: Küresel Gelişmeler ve Uluslararası Sistemin Özellikleri
Prof. Dr. Ali KARAOSMANOĞLU
Rapor 2: Değişen Güvenlik Anlayışları ve Türkiye’nin Güvenlik Stratejisi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 3: Avrupa Birliği ve Türkiye
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 4: Yakın Dönem Türk-Amerikan İlişkileri
Prof. Dr. Ersin ONULDURAN
Rapor 5: Türk-Rus İlişkileri Sorunlar-Fırsatlar
Prof. Dr. İlter TURAN
56
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 6: Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri
E. Büyükelçi Sönmez KÖKSAL
Rapor 7: Küreselleşen Dünyada Türkiye ve Demokratikleşme
Prof. Dr. Fuat KEYMAN
Rapor 8: Türkiye’de Bağımsızlık ve Milliyetçilik Anlayışı
Doç. Dr. Ayşegül AYDINGÜN
Rapor 9: Laiklik, Türkiye’deki Uygulamaları Avrupa ile Kıyaslamalar Politika Önerileri
Prof. Dr. Hakan YILMAZ
Rapor 10: Yargının İyileştirilmesi/Düzeltilmesi
Prof. Dr. Sami SELÇUK
Rapor 11: Yeni Anayasa Türkiye’nin Bitmeyen Senfonisi
Prof. Dr. Zühtü ARSLAN
Rapor 12: Türkiye’nin 2013 Yılı Teknik Vizyonu
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Rapor 13: Türkiye-Ortadoğu İlişkileri
E. Büyükelçi Güner ÖZTEK
Rapor 14: Balkanlarda Siyasi İstikrar ve Geleceği
Prof. Dr. Hasret ÇOMAK, Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER
Rapor 15: Uluslararası Politikalar Ekseninde Kafkasya
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 16: Afrika Vizyon Belgesi
Hasan ÖZTÜRK
Rapor 17: Terör ve Terörle Mücadele
M. Sadi BİLGİÇ
Rapor 18: Küresel Isınma ve Türkiye’ye Etkileri
Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER
57
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 19: Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Analizi
M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK, Doç. Dr. Mazhar BAĞLI,
Müstecep DİLBER, Onur OKYAR
Rapor 20: Kürt Sorununun Çözümü İçin Demokratikleşme, Siyasi ve Sosyal Dayanışma
Açılımı
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 21: Türk Dış Politikasının Bölgeselleşmesi
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 22: Alevi Açılımı, Türkiye’de Demokrasinin Derinleşmesi
Doç. Dr. Bekir GÜNAY, Gökhan TÜRK
Rapor 23: Cumhuriyet, Çağcıl Demokrasi ve Türkiye’nin Dönüşümü
Prof. Dr. Sami SELÇUK
Rapor 24: Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 25: Türkiye-Ermenistan İlişkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 26: Kürtler ve Zazalar Ne Düşünüyor? Ortak Değer ve Sembollere Bakış
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 27: Jeopolitik ve Türkiye: Riskler ve Fırsatlar
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 28: Mısır’da Türkiye ve Türk Algısı
M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 29: ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve Türkiye’ye Etkileri
Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Fadime Gözde ÇOLAK
Rapor 30: Demokratik Açılım ve Toplumsal Algılar
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Dr. Salih AKYÜREK
58
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 31: Ortadoğu’da Devrimler ve Türkiye
Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Mustafa YETİM, Fadime Gözde ÇOLAK
Rapor 32: Güvenli Seçim: Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Rapor 33: Silahlı Kuvvetler ve Demokrasi
Prof. Dr. Ali L. KARAOSMANOĞLU
Rapor 34: Terör Önleme Birimleri
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Rapor 35: İran, Şii Hilali ve Arap Baharı
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Emin SALİHİ
Rapor 36: Yeni Anayasadan Toplumsal Beklentiler
BİLGESAM
Rapor 37: Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu
Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ, Elnur İSMAYILOV
Rapor 38: Çağcıl Hukuk Sistemlerinde ve Türkiye’de Tutuklama
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Rapor 39: Afrika’da Türkiye ve Türk Algısı
BİLGESAM
Rapor 40: Kaos Senaryolarının Merkezinde İran
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER
Rapor 41: Ermenistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 42: Yasa dışı Göç ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Emine AKÇADAĞ
Rapor 43: Kırgızistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
59
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 44: Kazakistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 45: Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt Meselesi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Rapor 46: Afganistan’ da Sivil Ölümleri
Dr. Salih AKYÜREK, Nursema KIBRIS, Dilara ÜNAL
Rapor 47: İran Nükleer Krizinin Türkiye’ye Olası Etkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER
Rapor 48: Çağcıl Hukuk Sistemleri ve Türkiye’de İşkence
Erkam MALBELEĞİ
Rapor 49: Balkanlarda Türkiye ve Türk Algısı
Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 50: Suriye Sorunu ve Türk Dış Politikasına Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Prof. Dr. Cengiz YILMAZ
Rapor 51: Terörle Mücadelede Toplumsal Algılar
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ
Rapor 52: Bütün Boyutlarıyla Suriye Krizi ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN
Rapor 53: İnsansız Hava Araçları: Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede
Devrimsel Dönüşüm
Dr. Salih Akyürek, Mehmet Ali Yılmaz & Mustafa Taşkıran
Rapor 54: Türkiye’nin Dış Yardım Stratejisi Sorunlar ve Öneriler
Hasan ÖZTÜRK, Sevinç ÖZTÜRK
Rapor 55: 2. Körfez Savaşı’nın 10. Yılında Irak
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN, Tuğçe ERSOY ÖZTÜRK
60
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 56: Türk Silahlı Kuvvetlerine Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ
Rapor 57: Çözüm Sürecine Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ, Esra ATALAY, Fatma Serap KOYDEMİR
Rapor 58: Türk-Rus İlişkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 59: Doğu Akdeniz’de Enerji Keşifleri ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Türkan BUDAK, Bekir ÜNAL
Rapor 60: Kafkasya’daki Gelişmeler ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Elnur İSMAYILOV, Orhan GAFARLI
Rapor 61: Türkiye’de Etnik, Dini ve Siyasi Kutuplaşma
Dr. Salih AKYÜREK, Fatma Serap KOYDEMİR
Rapor 62: Karadeniz’deki Gelişmeler ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Elnur İSMAYILOV, Erdem KAYA
Rapor 63: Avrupa’nın İçinde Bulunduğu Sosyo-Ekonomik Kriz ve Türkiye ile İlişkiler
Dr. Can BAYDAROL, Aslıhan P. TURAN
Rapor 64: Balkanlar ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Orhan DEDE
Rapor 65: Irak ve Suriye’deki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN, Bekir ÜNAL
Rapor 66: Türkiye’de Değerler ve Tutumlar
Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK, F. Serap KOYDEMİR
61
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Rapor 67: Terörün Geldiği Yeni Boyut: IŞİD Örneği
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 68: Denizlerin Önemi ve Türk Deniz Kuvvetleri
Dr. Emine AKÇADAĞ
Rapor 69: Türkiye’de Yargıya Toplumsal Bakış
Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK, F. Serap KOYDEMİR
Rapor 70: Gelecek Vaadeden Kıta Afrika
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Hasan ÖZTÜRK
Rapor 71: Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm:
İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Prof. Dr. Cenap ÇAKMAK, Cansu ATILGAN, Esra EROĞUZ
Demokratikleşme ve Sosyal Dayanışma Açılımı
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Sonuç Raporu
BİLGESAM
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2011) Sonuç Raporu
BİLGESAM
Dergiler
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 3, Güz 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 5, Güz 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012
Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 7, Güz 2012
Bilge Strateji Dergisi Cilt 5, Sayı 8, Bahar 2013
Bilge Strateji Dergisi Cilt 5, Sayı 9, Güz 2013
Bilge Strateji Dergisi Cilt 6, Sayı 10, Bahar 2014
62
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Bilge Strateji Dergisi Cilt 6, Sayı 11, Güz 2014
Bilge Strateji Dergisi Cilt 7, Sayı 12, Bahar 2015
Bilge Strateji Dergisi Cilt 7, Sayı 13, Güz 2015
Bilge Strateji Dergisi Cilt 8, Sayı 14, Bahar 2016
Söyleşiler
Bilge Söyleşi-1: Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Elif KUTSAL
Bilge Söyleşi-2: Nabucco Projesi
Arzu Yorkan ile Söyleşi
Elif KUTSAL-Eren OKUR
Bilge Söyleşi-3: Nükleer İran
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN ile Söyleşi
Elif KUTSAL
Bilge Söyleşi-4: Avrupa Birliği
Dr. Can BAYDAROL ile Söyleşi
Eren OKUR
Bilge Söyleşi-5: Anayasa Değişikliği
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ
Bilge Söyleşi-6: Son Dönem Türkiye-İsrail İlişkileri
E. Büyükelçi Özdem SANBERK ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ
Bilge Söyleşi-7: BM Yaptırımları ve İran
Doç. Dr. Abbas KARAAĞAÇLI ile Söyleşi
Sina KISACIK
Bilge Söyleşi-8: Füze Savunma Sistemleri ve Türkiye
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Eren OKUR
63
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Bilge Söyleşi-9: Gelişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
E. Oramiral Salim DERVİŞOĞLU ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-10: Soru ve Cevaplarla Yeni Anayasa
Kasım ESEN ile Söyleşi
Özdemir AKBAL
Bilge Söyleşi-11: Türk Hava Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
E. Hv. Korgeneral Şadi ERGÜVENÇ ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-12: Arap Baharı Süreci, Mısır Seçimleri, Türkiye-Suriye Krizi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Ali SEMİN
Bilge Söyleşi-13: Esed Sonrası Suriye
Halit Hoca ile Söyleşi
Ali SEMİN & Tuğçe ERSOY ÖZTÜRK
Bilge Söyleşi-14: Türk Kara Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
Orgeneral (E) Oktar ATAMAN ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-15: Nükleer Enerji ve Nükleer Silahlanma
Prof. Dr. Nurşin ATEŞOĞLU GÜNEY ile Söyleşi
Hasan ÖZTÜRK, Ömer Faruk TÜRK
Bilge Söyleşi-16: Türkiye’de Seçim Güvenliği
Kasım ESEN ile Söyleşi
Fatma Serap KOYDEMİR
Bilge Söyleşi-17: Avrupa’ya Mülteci Akını ve Türkiye
Prof. Dr. Ayhan KAYA ile Söyleşi
Şafak Beren YILDIRIM, Türkan BUDAK
64
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
BİLGE ADAMLAR KURULU ÜYELERİ
ÖZGEÇMİŞLERİ
Salim DERVİŞOĞLU, Oramiral (E), Deniz Kuvvetleri Eski Komutanı
Bilge Adamlar Kurulu Başkanı
Salim Dervişoğlu, 1936’da İzmit’te doğdu. 1957 yılında Deniz Harp Okulu’ndan asteğmen rütbesi ile mezun oldu. Deniz Kuvvetlerinin çeşitli deniz ve kara hizmetlerinde bulundu. 1965-1967
yıllarında Deniz Harp Akademisi öğreniminden sonra Kurmay Binbaşı olarak Sultanhisar Gemisi
ve bilahare Gayret Muhribi Komutanlığı yaptı. 1972-1973 yıllarında ABD’de İşletme alanında
yüksek lisans yaparak yüksek işletme mühendisi oldu. 1974-1977 yıllarında Brüksel’deki NATO
karargâhında görev yaptı. 1977- 1979 yıllarında 3. Muhrip Filotillası komodorluğundan sonra
çeşitli kara görevlerinde bulundu.
30 Ağustos 1981 yılında tuğamiral oldu. Deniz Kuvvetleri Personel ve Lojistik başkanlığı, Çıkarma Filosu, Hücumbot Filosu, Harp Filosu komutanlıkları yaptı. Dervişoğlu ayrıca Deniz
Harp Akademisi Komutanlığı ve Genelkurmay İstihbarat Daire Başkanlığı görevlerini yürüttü.
İtalya’da (Napoli) da 2 yıl boyunca NATO görevlerinde bulundu. Dervişoğlu, Koramiral olarak
Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreter Yardımcılığı, Deniz Kuvvetleri Kurmay Başkanlığı, Kuzey
Deniz Saha Komutanlığı görevlerini yürüttü. Oramiral olarak 1995-1997 yıllarında Donanma
Komutanlığı yaptı ve 1997-1999 yıllarında Deniz Kuvvetleri Komutanlığı yaparak emekli oldu.
Bayan Türkan Dervişoğlu ile evli olan Dervişoğlu’nun Mehmet ve Ahmet adlarında 2 oğlu vardır.
Dervişoğlu, İngilizce ve Fransızca bilmektedir.
İlter TÜRKMEN, Dışişleri Eski Bakanı
Bilge Adamlar Kurulu Başkan Yardımcısı
İlter Türkmen 1927 yılında İstanbul’da doğdu. Galatasaray Lisesi’ni bitirdi ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu. Türkmen, 1949 yılında Dışişleri Bakanlığı’na
girdi.
İlter Türkmen, 1961-64 yılları arasında Washington Büyükelçiliğinde Müsteşar, 1964-68 yılları
arasında Dışişleri Bakanlığında Genel Müdür ve Genel Sekreter Yardımcısı olarak görev yapmıştır. 1968-72 yıllarında Atina Büyükelçiliği görevini yürüten Türkmen, 1972-75 yılları arasında
Türkiye’nin Birleşmiş Milletler nezdindeki Daimî Temsilcisi olmuştur. 1979-80 yıllarında Birleşmiş Milletler Teşkilatında Genel Sekreter Yardımcısı, 1980-83 yıllarında ise Dışişleri Bakanı olmuştur. 1984-88 yılları arasında tekrar Birleşmiş Milletler nezdinde Daimî Temsilci olarak görev
alan Türkmen, 1988-91 yıllarında Paris Büyükelçiliğine getirilmiştir. Türkmen, 1991-96 yılları
arasında Birleşmiş Milletler teşkilatında Genel Sekreter Yardımcısı ve Filistin Mültecilerine Yardım Örgütü Genel Komiseri görevlerini yürütmüştür.
65
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
İlter Türkmen, Bilge Adamlar Kurulu Başkan Yardımcılığının yanında OBİV Dış ve Savunma
Politikası Grubu Başkanlığını da yürütmektedir.
Sami SELÇUK, Prof. Dr., Yargıtay Eski Başkanı
Bilge Adamlar Kurulu Başkan Yardımcısı
1937’de Konya-Taşkent’te doğmuştur. 1955’te Konya Lisesi’ni ve 1959’da Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesini bitirmiştir. Ankara yargıç adayı olarak mesleğe başlayan Selçuk, sırasıyla Sütçüler, Akşehir, Yenice ve 1972’den sonra Yargıtay Cumhuriyet Savcılığı görevlerinde bulunmuştur. 21.09.1982 tarihinde Yargıtay Üyeliğine seçilen Selçuk, Yargıtay Büyük Genel Kurulunca,
10.07.1990 tarihinde ilk kez, 13.07.1994 tarihinde ikinci kez, 13.07.1998 tarihinde üçüncü kez
Yargıtay Dördüncü Ceza Dairesi Başkanlığına seçilmiştir.
Fransızca ve İtalyanca bilen Selçuk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde doktora yapmış,
1986 yılında doçent olmuştur. Selçuk’un kitap ve çeviri çalışmalarının yanında yerli ve yabancı
dergiler ile günlük basında yayımlanmış Türkçe ve yabancı dilde; hukuk, dil, laiklik ve Atatürkçülük konularında makale ve denemeleri vardır.
Yargıtay Büyük Genel Kurulunca 07.07.1999 tarihinde Yargıtay Birinci Başkanlığına seçilen Doç.
Dr. Sami Selçuk bu görevden 15.06.2002 tarihinde yasal yaş sınırı nedeniyle emekliye ayrılmıştır.
Emekliye ayrıldıktan sonra Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesinin öğretim üyeleri kadrosuna
dâhil olmuştur ve Ceza Hukuku Anabilim Dalı Başkanlığına seçilmiştir. Selçuk, Fakültede Ceza
Hukuku ve Ceza Usul Hukuku dersleri vermektedir.
Kutlu AKTAŞ, İçişleri Eski Bakanı, Vali (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Kutlu Aktaş, 1962 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun olmuştur.
Mezuniyetini müteakip 30 Temmuz 1962 tarihinde atandığı Çankırı Maiyet Memurluğunda Yumurtalık ve Küre Kaymakam Vekilliklerinde görevlendirilip staj süresini doldurmuş, Kaymakamlık kursu ile Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü’ünü (TODAİE) bitirdikten sonra
1964’te Darende Kaymakamlığına atanmıştır.
30 Eylül 1967 tarihinde Yahyalı, 30 Nisan 1970 tarihinde Çüngüş, 31 Temmuz 1972 tarihinde Bozcaada, 1976 tarihinde Simav Kaymakamlıklarına atanan Aktaş, 3 Ağustos 1976 tarihinde
Mülkiye Müfettişliğine, 20 Ağustos 1976 tarihinde 1. sınıf Mülkiye Müfettişliğine, 4 Şubat 1977
tarihinde Mülkiye Başmüfettişliğine, 28 Mart 1979 tarihinde de Mülkiye Müşavirliğine atanmıştır. Kutlu Aktaş, 26 Haziran 1981 tarihinde Ağrı Valiliğine, 22 Aralık 1986 tarihinde Malatya
Valiliğine, 21 Nisan 1990 tarihinde İzmir Valiliğine ve 15 Temmuz 1997›de ise İstanbul Valiliğine
atanmıştır. Aktaş, 5 Ağustos 1998-11 Ocak 1999 tarihleri arasında İçişleri Bakanı olarak görev
yapmıştır.
66
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Özdem SANBERK, Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Galatasaray Lisesi ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi mezunu olan Özdem Sanberk, Dışişleri Bakanlığı memuru olarak Madrid, Amman, Bonn ve Paris Büyükelçiliklerinde ve İktisadi
İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı (OECD) ve Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü
(UNESCO) Daimi Temsilciliklerinde çeşitli derecelerde görevde bulunduktan sonra, 1985-1987
yılları arasında dönemin Başbakanı Turgut Özal’ın dış politika danışmanlığını yapmıştır.
1987-1991 yılları arasında Avrupa Topluluğu nezdinde Büyükelçi Daimi Temsilci, 1991-1995
yıllarında arasında Dışişleri Müsteşarı ve 1995-2000 yılları arasında da Londra Büyükelçisi olarak görev yapmıştır. 2000 yılında emekliye ayrılan Sanberk, 2003 Eylül ayına kadar Türkiye
Ekonomik Sosyal Etütler Vakfı (TESEV) Direktörlüğü görevinde bulunmuştur. Sanberk 2011’de,
İsrail’in Mavi Marmara gemisine yaptığı saldırıyı müteakiben Birleşmiş Milletler’in yürüttüğü
soruşturma sürecinde oluşturulan Palmer Komisyonu’nda Türkiye’yi temsilen yer almıştır. Sanberk, Kadir Has Üniversitesi Mütevelli Heyeti üyesidir.
Özdem Sanberk, Sumru Sanberk ile evli olup Nazlı Sanberk’in babasıdır.
Sönmez KÖKSAL, Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Sönmez Köksal, 8 Mart 1940 İzmir’de doğdu. Köksal, Saint Joseph Lisesi ve Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu. Köksal, 1963 yılında Dışişleri Bakanlığı’na girdi.
Birleşmiş Milletler Cenevre Ofisi nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliğinde, Dışişleri Bakanlığı
Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dairesinde Şube Müdürü, Burgaz’da Başkonsolos, Paris Büyükelçiliğinde Müsteşar, Siyaset Planlama Dairesi ve Orta Doğu ve Afrika Dairelerinde Başkanlık
görevlerinde bulundu.
1980’de Avrupa Ekonomik Topluluğu nezdindeki Türkiye Daimi Temsilci yardımcılığına atandı.
1983’de Çok Taraflı Ekonomik İlişkiler Genel Müdür Yardımcılığını üstlendi. 1986 yılında Bağdat Büyükelçiliği’ne atandı. 1990’da Avrupa Konseyi nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliği görevini üstlendi. Türkiye’nin dönem başkanlığına rastlayan 1992 Nisan-Eylül ayları arasında 6 ay
süre ile Avrupa Konseyi Bakan Delegeleri Komitesi’ne başkanlık yaptı. Köksal, 1992 Ekim ayında Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarı oldu. 1998 Şubat ayında Paris Büyükelçiliği’ne atandı. 1
Ağustos 2002 tarihinde kendi isteği üzerine emekli oldu. Sönmez Köksal, 2002-2006 döneminde
Işık Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak bulundu ve İstanbul Ticaret Üniversitesi Mütevelli
Heyeti Başkanı görevini üstlendi.
67
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Güner ÖZTEK, Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Güner Öztek 1935 yılında Çankırı’da doğdu. 1955 yılında St. Joseph Lisesi’nden mezun oldu.
1959 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu.
Güner Öztek, 1959-1960 tarihleri arasında Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreterliği Özel Kaleminde
Ataşe, 1961-1963 tarihleri arasında Dışişleri Bakanlığı Özel Kalem Müdürlüğünde 3’ncü Kâtip,
1963-1966 tarihleri arasında Paris Büyükelçiliğinde 3’ncü ve 2’nci Kâtip ve 1966-1969 tarihleri
arasında Dakar Büyükelçiliğinde 2’nci Kâtip ve Başkâtip olarak görev yapmıştır. Öztek, 19691971 tarihleri arasında Dışişleri Bakanlığı Özel Kalem Müdürlüğünde Başkâtip, 1971-1972 tarihleri arasında Başbakanlık Özel Kalem Müdürü, 1972-1976 tarihleri arasında Londra Büyükelçiliği
Müsteşarı, 1976-1978 tarihleri arasında Uluslararası Kuruluşlar Genel Müdür Yardımcılığı, Elçi,
Genel Müdür Yardımcısı, 1978-1982 tarihleri arasında Moskova Büyükelçiliği Birinci Müsteşarı
ve 1982-1986 tarihleri arasında İkili Siyasi İşler Genel Müdür Yardımcısı görevlerinde bulunmuştur.
Güner Öztek, 1986-1991 tarihleri arasında Kuveyt Büyükelçisi, 1992-1995 tarihleri arasında Dışişleri Müsteşar İdari İşler Yardımcısı, 1995-1999 tarihleri arasında Belçika Krallığı nezdinde T.C.
Büyükelçisi ve Batı Avrupa Birliği nezdinde Daimi Temsilci olarak görev yapmıştır. Güner Öztek, 1 Ocak 2001’den itibaren Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı
ve Direktörü olarak görev yapmaktadır. Öztek, Fransızca ve İngilizce bilmektedir.
Ümit PAMİR, Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
1942 yılında İstanbul’da doğdu. Saint-Joseph Lisesi ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi’nden mezun oldu. 1965 yılında Dışişleri Bakanlığı’na girdi. Gümülcine Konsolosluğu
ve Cumhurbaşkanlığı döneminde Fahri Korutürk’ün Özel Kalem Müdürlüğünü yaptı.
Pamir, 1990 yılında Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü’nün daimi temsilciliğini yaptı. 1991 yılında Türkiye’nin Cezayir Büyükelçisi oldu. 1995-1997 yılları arasında Yunanistan Büyükelçiliği
görevinde bulundu. Başbakan Bülent Ecevit ve Mesut Yılmaz’ın başdanışmanlığını yaptı.
2000’de Türkiye’nin BM nezdindeki daimi temsilciliğine getirildi. Kıbrıs’ın ele alındığı Bürgenstock görüşmelerinde Dışişleri Bakanı Abdullah Gül ile beraber çalıştı.
2004- 2006 yılları arasında NATO Daimi Temsilciliği yaptı. 2007 yılında Dışişleri Bakanlığı Müşavirliği görevine getirildi ve aynı yıl yaş haddinden emekli oldu. Dilek Pamir’le evli ve iki çocuk
babasıdır.
68
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Oğuz ÇELİKKOL, Dr., Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Dr. Oğuz Çelikkol, ilköğrenimine Ağrı’da başladı, İstanbul’da tamamladı. İstanbul Vefa Lisesi’ni
bitirdikten sonra, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu. ABD’de Güney Kaliforniya Üniversitesi’nde (USC) master, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde doktora yaptı.
37 yıl Dışişleri Bakanlığında çalıştı. Türkiye’nin New York Birleşmiş Milletler Daimi
Temsilciliği’nde, Beyrut ve Washington Büyükelçiliklerinde görev gördü. 1993-1997 yıllarında
Los Angeles Başkonsolosu oldu.
Ankara’da Orta Doğu Genel Müdür Yardımcılığı, Orta Doğu Genel Müdürlüğü ve Irak Özel
Temsilciliği görevlerinde bulundu. 2000-2004 yıllarında Şam’da, 2008-2009 yıllarında Atina’da,
2009-2010 yıllarında Tel Aviv’de ve 2010-2013 yıllarında Bangkok’da Türkiye’yi Büyükelçi olarak temsil etti.
Halen İstanbul Kültür Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır. “ One Minute’ten
Mavi Marmara’ya, Türkiye-İsrail Çatışması, İçimizdeki Komşu Suriye, Dünden Bugüne TürkYunan İlişkileri’ne Bir Bakış “ adlı kitapları ve çeşitli dergilerde yayınlanan makaleleri bulunmaktadır.
Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ, Büyükelçi (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Ünal Çeviköz, 1952 yılında İstanbul’da doğdu. Lise eğitimini Kadıköy Maarif Koleji’nde tamamladıktan sonra Boğaziçi Üniversitesi’nin İngiliz Dili ve Edebiyatı bölümünden 1974, Siyaset Bilimi bölümünden ise 1978 yılında mezun oldu. Aynı yıl Dışişleri Bakanlığı’nda göreve başladı ve
merkez görevini müteakip Moskova Büyükelçiliği’nde ikinci katip, Bregenz Başkonsolosluğu’nda
Konsolos olarak görev yaptı.
Ankara’da Doğu Dairesi’nde şube müdürü olarak yaptığı görevi tamamladıktan sonra Sofya Büyükelçiliği Müsteşarlığı’na tayin edildi. 1989 yılında Dışişleri Bakanlığı’ndan izinli olarak ayrılarak NATO Uluslararası Yazmanlığı’nda göreve başladı ve önce Ekonomi Direktörlüğü’nde sonra
Siyasi Direktörlük’te çalıştı. 1993 yılında Brüksel Üniversitesi’nden Uluslararası İlişkiler Yüksek
Lisans derecesini aldı. 1994 yılında NATO’nun Moskova’daki Enformasyon Bürosu’nu açmakla
görevlendirildi. Bunu müteakip NATO-Rusya Kurucu Senedi’ni hazırladı ve 1997 yılında yeniden Dışişleri Bakanlığı’ndaki görevine döndü. Balkan Dairesi Başkanı ve Kafkasya-Orta Asya
Genel Müdür Yardımcısı olarak merkez görevlerini tamamladıktan sonra 2001-2004 yıllarında
Türkiye’nin Azerbaycan nezdinde, 2004-2006 yılları arasında da Irak nezdinde Büyükelçisi olarak görev yaptı. 2007-2010 yılları arasında Dışişleri Bakanlığı Müsteşar İkili Siyasi İşler Yardımcısı olarak Ankara’da bulundu. Bu sırada 2009 yılında Türkiye ile Ermenistan arasında imzalanan
69
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
protokolleri hazırladı. 2010 yılında Londra’ya Büyükelçi olarak tayin oldu. 2014 yazında bu
görevini tamamlayarak Türkiye’ye döndü.
Ünal Çeviköz 2013 yılında Uluslararası Denizcilik Örgütü 28. Dönem (2013-2015) Genel Kurul
Başkanlığı’na seçildi.
İngilizce, Fransızca, Rusça, Almanca ve İtalyanca bilmektedir.
Necdet TİMUR, Orgeneral (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
1937 yılında Şanlıurfa’nın Siverek ilçesinde doğmuştur. 1958 yılında Kara Harp Okulu’ndan, 1960
yılında Muhabere Okulu’ndan mezun olmuştur. Timur, 1968 yılında Kara Harp Akademisi’nden
mezun olmuş, ardından Kurmay Subay olarak, 1’nci Ordu Muhabere İşletme Bölük Komutanlığı,
2’nci Zırhlı Tugay Harekât Eğitim Şube Müdürlüğü, Kara Harp Akademisi Öğretim Üyeliği,
1’nci Ordu Genel Sekreterliği Harekât Subaylığı, Kıbrıs Türk Barış Kuvvetleri Harekât Eğitim
Şube Müdürlüğü, Paris Kara Ataşeliği, 3’ncü Ordu Plan ve Harekât Şube Müdürlüğü ve Işıklar
Askeri Lisesi Komutanlığı görevlerini yürütmüştür.
Necdet Timur, 1983 yılında tuğgeneralliğe, 1987 yılında tümgeneralliğe terfi etmiştir. Timur,
tümgeneral rütbesi ile Genelkurmay Muhabere Elektronik ve Bilgi Sistemleri Başkanlığı, Zırhlı
Birlikler Okulu ve Eğitim Tümen Komutanlığı görevlerini yürütmüştür.
1991 yılında korgeneralliğe terfi ederek Genelkurmay Muhabere Elektronik ve Bilgi Sistemleri
Başkanlığı, 2’nci Kolordu Komutanlığı ve Harp Akademileri Komutan Yardımcılığı ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Başyardımcılığı görevlerinde bulunduktan sonra 1997 yılında
orgeneralliğe terfi etmiştir. Bu rütbede Kara Kuvvetleri Kurmay Başkanlığı görevini müteakip
1’nci Ordu Komutanlığı’na atanmıştır. Fransızca bilen emekli Orgeneral Necdet Yılmaz Timur,
Bayan Nezih Timur ile evlidir ve 1 çocuk sahibidir.
Oktar ATAMAN, Orgeneral (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Oktar Ataman 1939’da İstanbul’da doğmuştur. 1961 yılında Kara Harp Okulu’ndan topçu subayı
olarak mezun olmuş, 1966-1968 yılları arasında Kore Cumhuriyeti’nde Askeri Ataşe Yardımcısı
ve Birleşmiş Milletler nezdinde İrtibat Subayı görevlerinde bulunmuş ve 1975 yılında Kara Harp
Akademisi’ni bitirerek Genelkurmay Plan Harekât Daire Başkanlığı’na proje subayı olarak atanmıştır. 1977’de İngiliz Kraliyet Kara Kurmay Koleji’ne seçilen Ataman, mezuniyetini müteakip
Kara Harp Akademisi’nde üç yıl öğretim üyesi olarak, 1980-1983 yıllarında ise Belçika’da SHAPE Karargâhı Plan ve Prensipler Başkanlığı’nda karargâh subayı olarak görev yapmıştır. 1988’de
70
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
tuğgeneral rütbesine terfi eden ve Genelkurmay Başkanlığı Plan Harekât Daire Başkanı olarak
görev yapmaya başlayan Ataman 1992’de tümgeneralliğe terfi ederek Genelkurmay Başkanlığı
Strateji ve Kuvvet Planlama Daire Başkanlığı’na atanmıştır.
Orgeneral Ataman, 1997’de korgeneral rütbesine terfi etmiş ve Genelkurmay Başkanlığı Harekât
Başkanlığı’na atanmıştır. Eylül 1998’den itibaren NATO Askeri Komitesi nezdinde Türk Askeri
Temsil Heyeti Başkanı olarak görev yapan Orgeneral Ataman, 2000-2001 yıllarında 6’ncı Kolordu Komutanı olarak görev yapmıştır. 2001’de NATO Güneydoğu Avrupa Müşterek Kuvvetler
Komutanlığı görevini devralan Ataman aynı yıl içinde orgeneralliğe terfi etmiştir. Türk Silahlı
Kuvvetleri Üstün Hizmet Madalyası ile taltif edilen Orgeneral Ataman, Bayan Nedret Ataman ile
evli olup bir kız ve bir erkek çocuğu babasıdır.
Emin Murat BİLGEL, Oramiral (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Oramiral Emin Murat Bilgel 1952 yılında İstanbul’da doğdu.1970 yılında Deniz Harp Okulu’ndan
mezun olan Bilgel, 2 yıl subay olaraköğrenimine devam ettikten sonra 1972 yılında Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’ndafiilen göreve başladı. 1978 yılına kadar deniz kuvvetlerine bağlı çeşitligemilerde branş subaylığı yapan Bilgel, 1980 yılında Deniz Harp Akademisi’ndenmezun oldu,
ardından kurmay subay olarak TCG Karayel Komutanlığı, TCGPiyalepaşa Seyir Harekât Subaylığı, Deniz Kuvvetleri Harekât Başkanlığı Plan veTeşkilat Daire Başkanlığı, NATO Plan Subaylığı, TCG Doğan Komutanlığı,İtalya’nın Napoli kentinde bulunan Güney Avrupa Müttefik
Kuvvetleri Karargâhı(AFSOUTH) İstihbarat Başkanlığı Plan Harekât Tatbikat ve Eğitim Şube
Denizİstihbarat Subaylığı, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Özel Sekreterliği, TCGYıldırım 2. Komutanlığı, TCG Yıldırım Komutanlığı, TCG Yavuz Komutanlığı, DenizKuvvetleri Harekât Başkanlığında Eğitim Yönetim ve Kıymetlendirme ŞubeMüdürlüğü, Tatbikat Eğitim Plan Program
Şube Müdürlüğü ile 1. HücumbotFilotillası Komodorluğu görevlerini yürüttü.
Bilgel, 1997 yılında tuğamiralliğe terfi etti. Tuğamiral rütbesiile Millî Savunma Bakanlığı Genel Plan Prensipler Daire Başkanlığı, İtalya’nınNapoli kentindeki Güney Bölge Müttefik Deniz
Kuvvetleri Komutanlığı (NAVSOUTH)Plan Daire Başkanlığı ve Kuzey Görev Grup Komutanlığı
görevlerinde bulundu.2001 yılında tümamiralliğe terfi eden Bilgel, tümamiral rütbesi ile İstanbulBoğaz Komutanlığı, Hücumbot Filosu Komutanlığı ve Donanma Komutanlığı KurmayBaşkanlığı görevlerini yürüttü. Bilgel, 2005 yılında koramiralliğe terfietmesinin ardından deniz Eğitim ve Öğretim Komutanlığı ve Deniz KuvvetleriKomutanlığı Kurmay Başkanlığı görevlerinde
bulunduktan sonra, 30 Ağustos 2009tarihinden oramiralliğe terfi ederek Donanma Komutanlığı
görevine atandı. 2011yılında Deniz Kuvvetleri Komutanı olarak atanan Oramiral Bilgel, Ağustos
2013yılına kadar bu görevi sürdürdü ve aynı tarihte emekliye ayrıldı.
71
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Sabahattin ERGİN, Koramiral (E)
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Emekli Koramiral Sabahattin Ergin 1926’da İstanbul’da doğmuştur. 1935 yılında İstanbul Belediye Konservatuarı piyano bölümüne devam ederek başladığı müzik yaşamını çeşitlendirerek sürdürmüştür. Sabahattin Ergin, 1983 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Müziği
Devlet Konservatuarı’nda sanatçı ve öğretim üyesi olmuştur. Ergin, İ.T.Ü. Türk Müziği Devlet
Konservatuarı’nda lisans, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yüksek lisans, sanatta yeterlik ve doktora programlarında Müzik Pedagojisi, Müzik Eğitimi Felsefesi, Çağdaş Müzik Eğitimi Yöntemleri
ve Mukayeseli Müzik Tarihi gibi dersleri Türkçe ve İngilizce olarak vermiştir.
İ.T.Ü. dışında, Türk Mûsıkîsi Vakfı, Anadolu Bilim ve Teknoloji Stratejileri Araştırma Enstitüsü
ve diğer bazı kültürel ve bilimsel dernek ve kurumlarda, kurucu, yönetim kurulu başkanlığı ve
kurucu üyelikler de yapmıştır.
42 yıl süren bir askerlik hizmetinde bulunan Ergin, Atatürkçülük ve jeopolitik konuları üzerinde
çalışmalar yapmakta olup, meşgul olduğu çeşitli alanlarda ulusal ve uluslararası bilimsel etkinliklere; konuşmacı, bildiri sunucu ve panelist olarak katılmaktadır. İlgilendiği konular üzerine
kaleme aldığı bazı çalışmaları kitap, makale ve tebliğ olarak basılmıştır.
Nur VERGİN, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Nur Vergin, 1941’de İstanbul’da doğdu. Çocukluğunu ve gençliğini yurt dışında geçirdi. ParisSorbonne Üniversitesi’nde Sosyoloji lisans ve yüksek programlarını tamamladıktan sonra aynı
üniversitede Sosyoloji Doktoru unvanını aldı. 1973’te Türkiye’ye dönüp İstanbul Üniversitesi’nde
göreve başladı.
Nur Vergin Bilkent Üniversitesi ve Marmara Üniversitesi’nde öğretim üyeliği görevinde bulundu.
Vergin, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden emekli olmuştur.
Çeşitli uluslararası Sosyal Bilimler Derneklerine üye olan ve siyaset, kimlik ve din sosyolojisi üzerine çalışan Vergin’in, Industrialisation et Changement Social en Milieu Rural (1976),
Türkiye’ye Tanık Olmak (1998), Din, Toplum ve Siyasal Sistem (2000) ve Siyaset Sosyolojisi:
Kavramlar, Tanımlar ve Yaklaşımlar (2008) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Orhan GÜVENEN, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
1973 yılında OECD İstatistik Danışmanı olarak iş hayatına başlayan Prof. Dr. Orhan Güvenen,
1976 yılında Paris-Sorbonne Üniversitesi (EPHE) Öğretim Üyesi, 1977-1984 yıllarında Ecole des
72
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Hautes Etudes en Sciences Sociales’de Öğretim Üyesi, 1979-1988 yıllarında Paris Üniversitesi
Araştırma Direktörü ve Ekonometri Profesörü olarak çalışmıştır. Prof. Dr. Güvenen, 1988-1994
yıllarında T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı görevine atanmıştır.
1995-1997 yıllarında Büyükelçi olarak İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı (OECD) Nezdinde Türkiye Daimi Temsilcisi olarak görev yapan Prof. Dr. Güvenen, 1996 yılında ABD, Case
Western Reserve Univ., “Systems Engineering Department” bölümünde Misafir Profesör olarak
görev yapmıştır. 1997-1999 yıllarında T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarı ve
1997-2000 yıllarında Büyükelçi ve Başbakan Başmüşavirliği görevlerine getirilmiştir. Güvenen,
2002 yılında UNESCO Yönetim Kurulu Türkiye Temsilcisi ve Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası Yönetim Kurulu Başkanlığı görevini üstlenmiştir.
Milli Güvenlik Akademisi’nde Uluslararası Ekonomi Profesörü ve Paris Üniversitesi’nde Misafir
Profesör olarak görev yapan Güvenen, 1988 yılında “Dünya Sistemleri, Ekonomileri ve Stratejik
Araştırmalar Enstitüsü”nü kurmuş ve halen adı geçen Enstitü’de Ekonometri ve Uluslararası Ekonomi Profesörü ve Başkan olarak görevine devam etmektedir. Ayrıca, Ağustos 2000’den itibaren,
Bilkent Üniversitesi Uygulamalı Yabancı Diller Muhasebe Bilgi Sistemleri Bölüm Başkanlığı
görevini sürdürmektedir.
Ali KARAOSMANOĞLU, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Uluslararası Hukuk doktorasını Lozan Üniversitesi’nden almış olan Prof. Karaosmanoğlu, Stanford Üniversitesi Hoover Institution’da, NATO’da, Lahey Uluslararası Hukuk Akademisi’nde ve
Princeton Üniversitesi’nde araştırma bursları kazanmış ve misafir öğretim üyesi olarak bulunmuştur. Bilkent Üniversitesi’ne katılmadan önce Boğaziçi Üniversitesi ve ODTÜ’de öğretim üyeliği yapan Prof. Karaosmanoğlu, Türk dış politikası, strateji ve güvenlik politikaları konularında
çalışmalar yapmaktadır.
Yayınları arasında Les actions Militaires coercitives et non coercitives des Nations Unies (Droz);
İç Çatışmaların Çözümü ve Uluslararası Örgütler (Boğaziçi Üniversitesi); Middle East, Turkey and the Atlantic Alliance (Dış Politika Enstitüsü, Editör); The Europeanization of Turkey’s
Security Policy (Dış Politika Enstitüsü, editör) başlıklı kitapları ve Foreign Affairs, Politique
Etrangère, International Defense Review, Europa Archiv, Security Dialogue ve Journal of International Affairs gibi dergilerde basılmış makaleleri bulunmaktadır. Prof. Karaosmanoğlu, Avrupa
Bilim ve Sanat Akademisi üyesidir.
Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden 2010 yılında emekli olan Karaosmanoğlu,
İhsan Doğramacı Vakfı’na bağlı Dış Politika ve Barış Araştırmaları Merkezi’nin başkanıdır.
73
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
İlter TURAN, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
1941 yılında İstanbul’da doğmuştur. Orta öğrenimini Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri’nde
tamamlamıştır. 1962 yılında Oberlin Koleji’nden (ABD) Siyasal Bilimler Lisansı, 1964 yılında
Columbia Üniversitesi’nden Siyasal Bilimler Yüksek Lisansı almıştır. Aynı yıl İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Siyaset İlmi Kürsüsü’ne asistan olarak girmiştir. Aynı kürsüde 1966 yılında
Doktor, 1970 yılında Doçent, 1976 yılında da Profesör olmuştur.
1984 yılında İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne intisap etmiş, 1991 yılında aynı
fakültede yeni kurulan Uluslararası İlişkiler Kürsüsü Başkanlığı’nı üstlenmiştir. 1993 yılında
İstanbul Üniversitesi’ndeki görevinden ayrılmış ve Koç Üniversitesi İdari Bilimler ve İktisat
Fakültesi’nde Siyasal Bilimler Profesörü olarak görev almıştır. Ekim 1998-2001 yılları arasında
İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin Rektörlük görevini üstlenmiştir. Hâlihazırda aynı üniversitenin
Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir.
Prof. Dr. İlter Turan’ın Mukayeseli Siyaset, Türk Siyasal Hayatı, Siyasal Davranış, Siyasal Kültür, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika konularında yayımlanmış İngilizce ve Türkçe kitap ve
makaleleri bulunmaktadır. Akademik mesleğine ek olarak muhtelif şirket ve vakıf yönetim kurullarında görev yapmakta, Dünya Gazetesi’nde haftalık yazılar yazmaktadır.
Ahmet Çelik KURTOĞLU, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Ahmet Çelik Kurtoğlu 1942’de Ankara’da doğdu. Kurtoğlu, 1965 yılında Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu. İngiltere’de Cambridge Üniversitesi’nden lisansüstü
derecesini alan Kurtoğlu, ABD’de Yale Üniversitesi’nde doktora sonrası çalışmalar yaptı. Kurtoğlu, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde İktisat Profesörlüğü görevinden 1995 yılında
emekliliğe ayrıldı ve 1997-2006 yıları arasında Galatasaray Üniversitesi’nde
ders verdi.
Çelik Kurtoğlu, öğretim üyeliği yanında 1978-82 yılları arasında Dışişleri Bakanlığı’na uluslararası ekonomi politikaları konusunda Danışmanlık yapmıştır. 1987-1995 yılları arasında
İstanbul’da bulunan Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu’nun (DEİK) Direktörü olarak görev yapan
Çelik Kurtoğlu, 1998 yılında Kurdoğlu Danışmanlık A.Ş.’yi 2002 yılında ise “iyi şirket” Danışmanlık A.Ş.’yi kurmuştur. Kurtoğlu, halen bu iki şirket kanalı ile yatırım bankacılığı ve kurumsal
yönetim konularında bilgi ve tecrübelerini paylaşmaktadır.
Çelik Kurtoğlu, DEİK Yönetim Kurulu Üyesi, Karadeniz Ekonomik İşbirliği İş Konseyi Yönetim
Kurulu Üyesi, TEMA Yönetim Kurulu Başkanı, Tekfenbank Yönetim Kurulu Üyesi, Avrupa Sanayiciler Yuvarlak Masası (ERT) “Asosiye Üyesi” dir.
74
Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye’nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi
Ersin ONULDURAN, Prof. Dr.
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
Ersin Onulduran, 1945 yılında Bandırma’da doğdu. Lisans eğitimini Claremont Men’s College’de
Siyaset Bilimi dalında, Yüksek Lisans eğitimini California State University’de Uluslararası İlişkiler bilimi dalında tamamladı. Doktora eğitimini University of Southern California’da Siyaset
Bilimi alanında yaptı. 1973 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde araştırma
görevlisi olarak göreve başladı. Aynı fakültede 1983’de Doçent, 1989’da Profesör oldu.
Onulduran, Ankara Üniversitesi’nde Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyeliği ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Başkanlığı görevlerini yürüttü. Aynı zamanda Üniversitede Yabancı Diller
Yüksekokulu Müdürü olarak görev yaptı. Ersin Onulduran 1986-2010 yılları arasında TürkiyeABD Kültürel Mübadele Komisyonu (Fulbright Eğitim Komisyonu) Genel Sekreteri görevini yürüttü. Prof. Dr. Ersin Onulduran 2012 yılında Ankara Üniversitesi’nden emekli oldu. Onulduran,
evli ve bir çocuk babasıdır.
Sami KOHEN
Bilge Adamlar Kurulu Üyesi
1928 yılında İstanbul’da doğmuştur. İstanbul Üniversitesi’nin Gazetecilik bölümünü bitirmiştir. Gazeteci Albert Kohen’in oğludur. Sami Kohen babasının 1939-1949 yılları arasında Ladino
ve Fransızca dillerinde çıkarttığı “La Boz de Türkiye” (Türkiye’nin Sesi) gazetesini, babasının
vefatından sonra Türkçe olarak önce “Türkiye’nin Sesi” ve sonra “Haftanın Sesi” adları altında
yayınlamıştır.
Tan, Yeni İstanbul ve İstanbul Ekspres gazetelerinde çalışmıştır. 1954’de kurulan Milliyet’e Dış
Haberler Şefi olarak girmiştir. 1958 yılında ABD’de birçok gazetede konuk gazeteci olarak çalışmıştır. 1960’larda ve 1970’lerde kısa ve uzun süreli olarak birçok dış merkezde görev yapmıştır.
Önemli uluslararası olayları yerinde izlemiştir. 1980-84 yıllarında Uluslararası Basın Enstitüsü
(IPI) Yönetim Kurulu Üyeliği yaptı. Akabinde Türkiye Basın Enstitüsü Derneği Başkanlığı görevini yürütmüştür.
Milliyet gazetesindeki köşe yazarlığının yanı sıra Christian Science Monitor, NewsWeek, The
Guardian ve The Economist gazete ve dergilerinde yazı ve makaleler yayımlamıştır. 1954 yılından bu yana aralıksız olarak Milliyet gazetesinde yazarlık yapmakta ve özellikle dış politika
konularında yazmaktadır.
75