KİTAP ELEŞTİRİSİ

K U R A M
V E
U Y G U L A M A D A
kış 1998
E Ğ İ T İ M
kış 2005
Y Ö N E T İ M İ
sayı: 41
ss. 133-140
KİTAP ELEŞTİRİSİ
Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN
Kitap Eleştiri Editörü
Hepimiz, özellikle ortaöğretimdeki öğrencilik hayatımızda,
öğretmenlerimizin önerdiği bazı kitapları okuyup özetlerini çıkartmış
ya da tanıtmışızdır. Bu çalışmalar, genelde Türkçe, Türk Dili ve
Edebiyatı ve kompozisyon derslerinde gerçekleştirilmektedir. Bunlar,
genelde edebi eserlerle sınırlı olup bir hikaye ya da romanın
özetlenmesi biçiminde olabilmekteydi. Bazen öğrenciler, bu tür
çalışmaları söz konusu roman ve hikayeyi okumadan, varsa piyasadaki
özetlerinden yararlanarak yapabilmekteydi. Roman özetlerini kapsayan
bazı Türkçe kitapların olduğu bilinmektedir. Bu yolu tercih eden
öğrenciler, kitabı okuyarak özetleme yerine aktarmacılık yolunu tercih
etmektedir. Çoğu kere bu da amaca hizmet etmemektedir. Kitap
incelemesi, bir eserin özetlenmesiyle sınırlı bir çalışma değildir.
Kompozisyon konusunda yazılmış bazı kitaplarda kitap incelemesiyle
ilgili olarak yazarların kendi tercihlerine göre oluşturdukları bazı
inceleme planları yer almaktadır. Bunlar, genel bir standarda
uymamakta, incelenecek eserin niteliğine göre de farklılaşabilmektedir.
Ayrıca kitap inceleme planlarıyla birlikte incelenecek kitapların niteliği
de okul kademelerine göre değişebilmektedir.
Üniversite yıllarında da kitap va makale incelemeyle ilgili bazı
çalışmalar yapılmaktadır. Öğrenciler, öğretim üyelerinin önereceği bazı
eserleri, önerilen planlara ya da kendi tercihlerine göre
inceleyebilmektedirler. Özellikle lisans üstü eğitimde kitap ve makale
incelemesi ve eleştirisi ayrı bir önem taşımaktadır. Bazı öğretim
üyeleri, dönem başında ders planını yaparken işlenecek konularla ilgili
olarak öğrenciler tarafından okunacak ve incelenecek makale ve
kitapların da bir listesini vermektedirler. Bu tür uygulamalar, özellikle
ABD’deki üniversitelerde lisans üstü eğitim çalışmalarında önemli bir
yer tutmaktadır. Bunların yanında öğrencilerin hazırlayacakları makale
ve bildiri denemeleri de önemlidir. Bunlar, akademik çalışmaların
vazgeçilmez gerekleri arasındadır.
Türkiye’de öğretmenlikten öğretim üyeliğine uzanan ve eğitim
sisteminin her kademesinde geçen otuz yıla yakın meslek hayatım
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
boyunca ve on yılı aşkın bir zamandan beri de çeşitli dergilerde ve
yayınevinde yaptığım hakemlik sürecinde incelediğim bazı kitaplar ve
yüzlerce makale denemesinde, öğrencilerimin olduğu kadar yazarların
da düşünsel ve mantıksal plan ve içeriği oluşturma yanında, yazı planı,
paragraf oluşturma, imla ve noktalama gibi şekilsel özellikler yönünden
de bazı sıkıntılar içinde olduklarını gözlemekteyim. Ayrıca,
üniversitelerdeki öğretim üyeliğim sırasında, gerek lisans düzeyinde,
gerekse lisans üstü eğitim programlarına devam eden öğrencilerimde,
kitap ve makale özeti ve eleştirisi, makale denemesi, tez ve proje
hazırlama çalışmaları sırasında oldukça sıkıntılar yaşadıklarına şahit
olmuşumdur. Yazmak, elbette zor bir uğraştır. Hele ki edebi, bilimsel
ve akademik bir yazı yazmak, çok daha zor bir iştir. Her konuda olduğu
gibi bu konuda da bir çıraklık döneminin yaşanması doğaldır. Dergiler
de bu süreçte birer araç olarak “yazarlık okulu” olmak durumundadır.
Gelişmiş Batılı ülkelerde kitap inceleme, İngilizce “book review” adı
altında yapılmakta olup bu konuda öğrenciler ve yazarlar için, kişi ve
kurumlar (öğretmen, öğretim üyesi, okullar, kütüphaneler) tarafından
bazı rehberler ve planlar önerilmektedir. Bunların yanında, bu konuda
yazılmış onlarca kitap bulmak mümkündür. Ayrıca, sadece kitap
özetlerinden ve tanıtımlarından oluşan, geçmişi oldukça eskiye
dayanan süreli yayınlar bulunmaktadır. Bunlardan bazılarının yüzyıla
yakın bir geçmişi vardır. Ayrıca, kitap tanıtım ve eleştirilerinden oluşan
ve çeşitli bilim alanlarını kapsayan indeksler de yayımlanmaktadır.
Bunlar, araştırmacılar için söz konusu kitaplar hakkında önbilgiler
edinmek açısından vazgeçilmez kaynaklar arasında yer almaktadır.
Türkçe’de eski dilde “tenkid” ve şimdilerde “eleştiri” olarak kullanılan
bir kelime, kitap ve makale sözcükleriyle birlikte “makale eleştirisi” ya
da “kitap eleştirisi” olarak kullanıldığında, bazen ürkütücü
olabilmektedir. Ülkemizde bir “eleştiri kültürü” gelişemediği için
eleştiri yapma, çatışmaya (ileri düzeyde de kavgaya) ortam hazırlayan
bir girişim olarak algılanabilmektedir. Çoğu zaman bu ifadelerden
olumsuz anlamlar çıkarılmakta ve böylesi bir işe girişmek, biraz cesaret
ve risk üstlenmeyi gerektiren bir davranış olarak görülmektedir.
Halbuki eğitimin, bilimin ve bilimsel araştırma sürecinin temel ereği,
kişilerin eleştirel bir tutuma sahip olmasını da gerekli kılmaktadır.
Kitabiyata dayalı eğitimde ve doğrulamacı bilim anlayışında, hep
üstadların yazıp söyledikleri doğrulanmaya çalışılarak bilimsel bilgi
üretilmeye çalışılmaktır. Oysa Karl Popper’ın da ifade ettiği gibi
bilimde sahip olunması gereken tavır yanlışlamacılıktır. Yani, ileri
eğitim yönetimi
134
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
sürülen tez ve teorileri sürekli test etmek, yanlışlamaya çalışmaktır. Bu
girişim karşısında tez ya da teori, ne kadar direnç gösterirse doğruya da
o kadar yakın demektir. Doğrulamacı bilim anlayışı, öncekilerin, yani
“selefin” söylediklerini sürekli tekrar etmek suretiyle giderek bir
tekrarcılığa ve aktarmacılığa dönüşmekte, bilginin yeniden üretimi söz
konusu olmamaktadır. Öğretim üyeleri arasında, öğrenciler tarafından
yazılan raporların niteliğinden söz ederken bilgisayar dilinden
aktarılmış olan kes “cat” ve yapıştır “paste” ifadelerinin sıklıkla
kullanılması, bu sorunun varlığına dikkati çekmektedir. Özellikle,
bilgisayar ve internet kullanımının yaygınlaşmaya başlamasıyla birlikte,
böylesi işler çok daha da kolay hale gelmiştir. Hatta bazı internet
siteleri, bir takım konularla ilgili olarak öğrencilere hazır ödevler
sunabilmektedir. Böylesi kolaycı bir yaklaşım, bilginin özümsenmesini,
analizini, yeniden üretimini mümkün kılmamaktadır. Oysa bilimsel
bilgi, sürekli bir oluşum ve değişim halindedir. İngilizce “research”
sözcüğünün anlamı da “yeniden araştırma” demektir. Eğer önceki
yazılanlar ve kuramlar sorgulanmadan ve yeniden test edilmeden
değişmez bilimsel doğrular ve gerçekler olarak kabul edilirse, zamanla
meşrulaştırılarak bir ideolojiye dönüşür, “resmi bilim” anlayışı egemen
olmaya başlar, bilimsel bilgi üretimi, kısır bir döngüye dönüşür.
Yurt dışında ve Türkiye’de yayımlanan bazı akademik dergiler, her
sayıda son sayfalarını kitap eleştirilerine ayırmakta, düzenli olarak
derginin konu alanıyla ilgili kitap eleştirilerine yer vermektedir. Bu
durum, tanıtımı ve eleştirisi yapılan kitap hakkında okuyucu ve
araştırmacıları genel bilgi sahibi kılmak kadar söz konusu kitabı
okumaya teşvik etmek, kitabın güçlü ve zayıf yanlarını belirlemek,
gelecekte bu konuda yapılacak araştırmalara yol göstermek gibi
yönlerden yarar sağlayabilir. Kitap okuma oranın oldukça düşük
olduğu ve egemen popüler kültürün etkisinin yoğun bir biçimde
yaşandığı, gerçeğin yerine imajın ön plana çıktığı ülkemizde,
dergimizde de böylesi bir girişim, bir gereklilik olarak görülmüştür.
Bu derginin geçen sayılarından itibaren editörler kuruluna “kitap
eleştiri editörü” olarak bir editörlük de eklenmiştir. Her ne kadar bu
zaman kadar bu konuda okuyucu, araştırmacı ve yazarlara bir plan
önerilmemiş ise de bu güne kadar derginin yazı işleri müdürlüğüne bir
çalışma da ulaşmamıştır. Bu sayıdan itibaren kitap eleştirisi konusunda,
ilgililere yol göstermek ve uygulamada bir bütünlük ve standartlık
sağlamak amacıyla bir inceleme planı bulacaksınız. Bu konuda
yazarlardan gelecek katkılar bu planın olgunlaşmasını sağlayacaktır.
eğitim yönetimi
135
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
Dergimizde tanıtımı yapılacak kitaplar, teorik ya da araştırmaya dayalı
basılmış eserler olabilir. Söz konusu kitaplar, genel olarak, doğrudan
eğitim bilimleriyle ilgili olduğu gibi eğitim bilimleriyle ilişkili diğer
alanlarla da ilgili olabilir. Ancak, dergimizin niteliği göz önüne
alındığında, genelde eğitim bilimleriyle özelde ise eğitim yönetimiyle
ilgili kitaplar tercih edilmelidir. Edebi tür ve konularla ilgili (roman,
hikaye, şiir vb.) kitapların kapsam dışında düşünülmesi gerekir.
Kitap tanıtımında, yaygın olarak bilinen “betimsel” ve “eleştirel” olmak
üzere iki tür yaklaşım vardır: Betimsel yaklaşımda, tanıtımı yapan
yazar, kendi tercih ve görüşlerini işe katmadan incelediği kitap
hakkında tanıtıcı temel bilgiler verir. Bu, bütünüyle açıklama ve tanıtım
amaçlı bir çalışma olup kitaptan alınan bazı pasajlara dayalı olarak
kitabın ve yazarının amacının, tanıtan tarafından anlaşıldığı biçimiyle
açıklanmasına dönüktür. Tanıtım yazısını okuyan okuyucu, söz konusu
kitap hakkında genel bir fikir sahibi olur. Yazılı basında, bazı kişi ve
yayıncıların internet sitelerinde bu tür tanıtımlara sıkça rastlanabilir.
Ancak bir kitabı tanıtmak, sadece özetlemek değildir. Eleştirel
yaklaşımda ise tanıtımı yapan yazar, kitabı tanıttığı gibi aynı zamanda
değerlendirir ve bazı yargılarda bulunur. Bu değerlendirme ve
yargılamada, inceleyen kişinin, kitabın ve yazarının amacından ne
anladığını, yazarın bunu ne ölçüde başarabildiğini, kitabın bilimsel
kalitesini ve önemini ortaya koyması beklenir. Dergimizde yapılması
beklenen kitap tanıtımlarının ikincisine uygun olması beklenmektedir.
Bu nedenle de “kitap tanıtımı” yerine “kitap eleştirisi” ifadesi tercih
edilmiştir. Şimdiden katkılarınız ve göndereceğiniz kitap eleştirileri için
teşekkür eder, çalışmalarınızda başarılar dilerim. Aşağıda, yazarlara
yardımcı olmak amacıyla bir “kitap eleştirisi taslak planı” yer
almaktadır.
eğitim yönetimi
136
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
KİTAP ELEŞTİRİ PLANI
Kitabın Kimliği
Tanıtımı, eleştirisi ve değerlendirmesi yapılacak kitapla ilgili olarak
ilkin kimlik bilgileri verilmelidir. Bu amaçla, yapılacak tanıtımda şunlar
yer almalıdır:
Kitabı tanıtan ve eleştiren yazarın adı ve soyadı
Çalıştığı kurumun adı
Tarih
KİTAP ELEŞTİRİSİ
Kitabın Adı (temel başlık ve alt başlıklar)
Yazar/ların adı ve varsa editör/leri
Yayın yeri ve yayıncı
Yayımlanma tarihi
Kaçıncı baskı olduğu
Sayfa sayısı (giriş, esas metin, indeks ve kaynaları)
Fiyatı
ISBN
Kitap Eleştirisinin Kapsamı
Tanıtımı ve eleştirisi yapılacak kitap, önceden dikkatli ve eleştirel
bir biçimde okunmalı, önemli kısımları not edilmelidir. İnceleyen kişi,
okunanlar hakkındaki kendi algı ve yorumlarını da not etmelidir.
Kitabın içeriği, inceleyen tarafından tam olarak özümsenmelidir.
Aşağıda bu okumada üzerinde durulabilecek temel noktalar verilmiştir.
Yazarlar, kendilerini kitapla ilgili bu soruların hepsine cevap bulmak
eğitim yönetimi
137
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
zorunluluğunda hissetmemelidir. Kitap eleştirisinin değişmez bir yolu
yoktur. Kitap eleştirisinin, kitap hakkında yazılmış bir rapor ve özet
olmayıp eleştirenin bireysel algı, görüş ve tercihlerini yansıtan bir
girişim olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.
Amaç:
Kitabın amacı, genelde önsözde ve giriş kısmında yer alır. Amaç,
sorulacak bazı sorularla ortaya çıkarılabilir:
•
Yazar, bu kitabı niçin yazmıştır?
•
Kitabın hedef kitlesi kimdir?
•
Yazar, amacına ne ölçüde ulaşmıştır?
İçerik:
Kitabın “içindekiler” kısmı incelenerek içerik hakkında bilgi sahibi
olunabilir. İçerik sunumu, kitabın özeti değil, içeriğin tanıtımıdır. Bu
kısımda üzerinde durulması gereken bazı sorular şunlar olabilir:
•
Kitap hangi alana aittir ve bu alan içindeki yeri nedir?
•
Kitap hangi bakış (paradigma) açısından yazılmıştır?
•
Yazarın etkilendiği sosyal, politik, ekonomik değişkenler
nelerdir?
•
Kitabın içeriği, olgusal veya teorik midir?
•
Yazarın konuya yaklaşımı, betimsel veya analitik midir?
•
Kitabın bölümleri nelerdir?
•
Yazarın savunduğu temel fikir ya da fikirler nedir?
•
Yazar, görüşlerini ne ölçüde birbiriyle uyumlu olarak ortaya
koymuştur?
•
Kitabın güçlü ve zayıf yanlarıyla sınırlılıkları nelerdir?
•
Yazarın yaklaşımı, hedef kitlenin (popüler, akademik,
uygulamacı vb.) beklentilerini karşılayıcı nitelikte midir?
•
Kitapta indeks var mıdır?
•
Yazarın kullandığı kaynakların niteliği ve içerikle ilişkisi nedir?
eğitim yönetimi
138
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
Dil ve Üslup:
Kitabın, dil yapısı ve anlatım yönünden değerlendirilmesinde şu
sorular üzerinde durulmalıdır:
•
Kitabın dili, (akademik, formal, informal) nasıldır?
•
Yazar, anahtar sözcükleri, temel kavramları ve terimleri ne
ölçüde açıklamıştır?
•
Yazarın üslubu, hedef kitleye uygun mudur?
•
Yazar, metin içinde bazı tablo, çizelge, grafik vb. kullanmış
mıdır?
•
Bunlar, ne ölçüde anlaşılırdır?
•
Yazar, dili ne ölçüde etkili kullanmıştır?
Değerlendirme:
Burada kitabı inceleyen ve değerlendiren kişi, kitap hakkındaki
izlenimlerini ve yargılarını ortaya koymalıdır. Mümkünse yazarın
biyografisi, diğer çalışmaları incelenmelidir. Konuyla ilgili yazdığı diğer
makalelere bakılabilir. Bu amaçla şu sorular üzerinde durulabilir:
•
Kitabın alana en önemli katkısı nedir?
•
Kitabın, yazarın
nedir?
•
Kitabın, yazarın ya da başka yazarların aynı konudaki kitapları
arasındaki yeri nedir?
•
Geleceğe dönük olarak bu konuda ne tür çalışmalar yapılabilir?
diğer kitapları ve yazdıkları arasındaki yeri
Kısaca belirtmek gerekirse, amaç, söylenmek isteneni; içerik, kitapta
söyleneni; dil ve üslup, nasıl söylendiğini; değerlendirme de söylenenler
üzerinde eleştirmenin görüşlerini ifade etmektedir.
Eleştiri Yazısının Oluşturulması
Kitap eleştiri yazısında, kitapla ilgili kimlik bilgilerinden sonra esas
metinde üç bölüm yer almalıdır. Bunlar, giriş, analiz ve değerlendirme;
tartışma ve sonuç bölümleridir.
eğitim yönetimi
139
kış 2005
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
Giriş: Bu bölümde kitabın anafikri, tezi ve yazarın amacı
açıklanmalıdır. Burada okuyucunun dikkatini kitap üzerine çekecek bir
giriş yapılmalıdır. Bununla ilgili olarak kitap ve yazarıyla ilgili ilgi
çekecek kısa bir anektotla giriş yapılabilir. Kitabın ilgili alana katkısı ve
önemi belirtilebilir. İlgi çekici bir kaç soru yöneltilerek giriş yapılabilir.
Analiz ve Değerlendirme: Bu bölümde yazar ve çalışmaları hakkında
tanıtıcı, kısa bilgiler vererek, yukarıda tanıtımın kapsamında belirtilen
noktaları göz önüne almak suretiyle kitabın amacını, içeriğinin kısa
özetini, önemini, alandaki yerini belirterek kendi tezini ortaya
koymalıdır. Kitapla ilgili tanıtıcı bilgiler verildikten sonra
değerlendirmeye geçilmelidir.
Tartışma ve Sonuç: Bu bölümde, yukarıda belirtilen hususların ve
tanıtıcının tezinin özetlenmesi gerekir.
Yazıyla İlgili Bazı Öneriler
Eleştiri yazısını yazmaya başlamadan önce taslak yazı planı
oluşturulmalıdır.
•
Kitabı okurken ve değerlendirirken kısa notlar alınmalıdır.
•
Kitapla ilgili temel eleştiri noktaları belirlenmelidir.
•
Mümkünse çalışmanın tarihsel arka planı verilmelidir.
•
Mümkünse yazarın diğer çalışmaları ve özgeçmişi hakkında
bilgi toplanmalıdır.
•
Kitabın önemine ilişkin yargılar oluşturulmalıdır.
•
En uygun düzenleme için karar verilmelidir.
•
İlk taslak geniş (tercihen iki) satır aralığında yazılmalıdır.
•
Taslak yazı oluşturulduktan belirli bir zaman sonra tekrar
gözden geçirilmelidir.
•
Mantıksal plan
düzenlenmelidir.
•
Mevcut yazım ve noktalama hataları düzeltilmelidir.
•
Yazıya son şekli verilmelidir.
•
Yazı, 4-5 sayfayı ya da 1500 kelimeyi geçmemelidir.
gözden
eğitim yönetimi
140
geçirilerek
kış 2005
gerekirse
yeniden
D
A
KİTAP ELEŞTİRİSİ
H A B İ R fatma özmen
mehmet şişman
•
Burada yer almayan hususlarla ilgili olarak derginin genel
yayım ilkelerine uyulmalıdır.
eğitim yönetimi
141
kış 2005