DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2709 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1672 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Yazarlar Prof.Dr. Enver ÖZKALP (Ünite 1, 3, 4) Prof.Dr. M. Aytül KASAPO⁄LU (Ünite 2, 5) Doç.Dr. Feryal TURAN (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Z. Yonca ODABAfi (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. A. Çi¤dem KIREL Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö¤r.Gör. Orkun fien Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Mustafa Ever Grafikerler Ayflegül Dibek Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Davran›fl Bilimleri-I ISBN 978-975-06-1374-6 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 83.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Eylül 2012 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ ix Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi.................. ............................... 2 G‹R‹fi .............................................................................................................. SOSYOLOJ‹ NED‹R? ...................................................................................... SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI .......................................................................... Neden Sosyoloji Çal›flmal›y›z? ..................................................................... SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹ .............................. TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI .................................................................. Toplum Nedir? .............................................................................................. Toplumsal Yap› ............................................................................................. Toplumsal Yap›y› Oluflturan Parçalar ......................................................... Kültür ...................................................................................................... Toplumsal s›n›f........................................................................................ Statü ......................................................................................................... Rol ........................................................................................................... Grup......................................................................................................... Toplumsal Kurumlar ............................................................................... TOPLUM TÜRLER‹ ....................................................................................... B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI .......................................................... SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ .......................... Nicel Araflt›rma Teknikleri ............................................................................ Gözlem..................................................................................................... Saha Araflt›rmas› (Survey) ....................................................................... Görüflme .................................................................................................. Deney Tekni¤i......................................................................................... Nitel Araflt›rma Teknikleri ........................................................................... Derinlemesine Görüflme ......................................................................... Yaflam Öyküsü ........................................................................................ Doküman ‹ncelemesi .............................................................................. Vaka ‹ncelemesi ...................................................................................... ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ ........................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 3 4 5 7 8 9 10 10 10 10 11 11 12 12 13 15 18 19 19 20 20 20 21 21 21 21 22 22 23 24 25 25 26 26 1. ÜN‹TE iv ‹çindekiler 2. ÜN‹TE Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar .... 28 SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ .......................................................... Sosyolojinin Do¤uflu .................................................................................... Sosyolojinin Öncüleri ................................................................................... ‹bni Haldun ............................................................................................ Henri de Saint Simon ............................................................................ Auguste Comte ....................................................................................... Karl Marx ................................................................................................ Sosyolojin Kurucular› ................................................................................... Emile Durkheim ..................................................................................... Max Weber ............................................................................................. SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................... Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m..................................................................... ‹fllevselci / Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................ Çat›flmac› Yaklafl›m ....................................................................................... SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN YAKLAfiIMLAR .................................... Feminizm ....................................................................................................... Farkl› Feminist Yaklafl›mlar .................................................................... Post-modernizm............................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE 29 29 30 30 32 33 35 36 36 38 40 41 42 44 45 45 46 48 51 53 54 54 55 56 Kültür ve Kültürel De¤iflme ................................................... 58 KÜLTÜR NED‹R?............................................................................................ Kültür, Ulus ve Toplum ................................................................................ Kültürün Özellikleri....................................................................................... KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR: D‹L, NORM VE DE⁄ERLER ............ Dil ................................................................................................................. Normlar .......................................................................................................... De¤erler ......................................................................................................... KÜLTÜREL FARKLILIKLAR ........................................................................... Bask›n Kültür ............................................................................................... Alt Kültür ...................................................................................................... Karfl›t Kültür ................................................................................................. Yüksek Kültür ve Popüler Kültür ............................................................... KÜLTÜRÜN D‹⁄ER PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKU VE KÜLTÜR BOfiLU⁄U KAVRAMLARI ............................................................................ Kültür fioku .................................................................................................. Kültür Bofllu¤u veya Kültürel Gecikme ...................................................... 59 61 62 64 64 66 68 70 71 71 71 72 74 74 75 v ‹çindekiler ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜREL RÖLAT‹V‹ZM ......................................... Etnosantrizm .................................................................................................. Kültürel Rölativizm ...................................................................................... KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiME KAYNAKLARI ................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 75 75 76 78 80 81 82 82 83 83 Aile ve Toplumsal Gruplar ..................................................... 84 A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹R BAKIfi ..................................................... A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ ........................................................................ Çekirdek Aile ................................................................................................. Geleneksel Genifl Aile ................................................................................. ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹............................ A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN SOSYOLOJ‹K KURAMLAR....................... Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................... Çat›flma Kuram› ............................................................................................. Sembolik Etkileflim Kuram›........................................................................... Feminist Bak›fl Aç›s› ...................................................................................... EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ ................................................................. GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE FARKLILIKLAR....................................................... Tek Ebeveynli Aileler.................................................................................... Evlenmeden Birlikte Yaflama........................................................................ Boflanma ........................................................................................................ Bireysel Nedenler.................................................................................... Toplumsal Nedenler................................................................................ TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISI............................................................. K›rsal Aile ..................................................................................................... Gecekondu Ailesi .......................................................................................... Kentsel Aile .................................................................................................. TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TÜRLER‹ ............................................... Grup Nedir? ................................................................................................... GRUP TÜRLER‹ ............................................................................................ Birincil Gruplar.............................................................................................. ‹kincil Gruplar ............................................................................................... ‹ç ve D›fl Gruplar .......................................................................................... Referans Grubu ............................................................................................. Elektronik Etkileflim Gruplar› ....................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 85 88 88 89 91 92 92 94 95 95 96 98 98 99 99 101 101 101 102 103 104 105 105 107 107 108 109 109 110 112 114 115 115 4. ÜN‹TE vi ‹çindekiler S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 115 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 116 5. ÜN‹TE Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu....................................... 118 KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR .................................................. Küreselleflme Elefltirisi................................................................................... Küreselleflme Karfl›t› Yeni Toplumsal Hareketler........................................ TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR ............................................................. Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi.............................................................. Kapitalizm ................................................................................................ Sosyalizm ................................................................................................ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹ ............................................................... ‹fllevselcilere Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi ......................................... Çat›flmac›lara Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi ........................................ Kad›n ve Çal›flma Yaflam› ............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 6. ÜN‹TE 119 121 122 123 125 126 126 127 127 128 129 131 133 134 134 136 136 136 Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma .................................... 138 G‹R‹fi ............................................................................................................. TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU ...................................................... TOPLUMSAL TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹ ................................................. Kast Sistemi.................................................................................................... S›n›f Sistemi .................................................................................................. TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI ............................................... Çat›flma Kuram› ............................................................................................. K. Marx ve S›n›f Çat›flmas›...................................................................... R. Dahrendorf ve Çat›flman›n Kurumsallaflmas› ................................... ‹fllevselci Kuram ........................................................................................... T. Parsons ve Tabakalaflma ................................................................... K. Davis ve W. Moore ........................................................................... Tabakalaflma Kuramlar›n›n De¤erlendirilmesi ........................................... TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹ ................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 139 140 141 141 144 144 144 144 146 147 147 148 149 150 153 155 156 157 157 158 159 vii ‹çindekiler Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus .......... 160 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMI ............................................................... Kültürel Etkenler .......................................................................................... Fiziksel Etkenler ........................................................................................... Siyasal Örgütlenmeler .................................................................................. Nüfus ............................................................................................................ Teknoloji ....................................................................................................... NÜFUS VE DEMOGRAF‹ ............................................................................. Nüfus ‹le ‹lgili Sorunlar................................................................................. Nüfus, Göç, Toplumsal De¤iflme ve Kentleflme ........................................ KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJ‹K BAKIfi.......................................... Kent Sosyolojisi ............................................................................................ Kültürel Yaklafl›mlar .............................................................................. Yap›sal Yaklafl›mlar ................................................................................ Kent Sosyolojisinde Güncel Yaklafl›mlar .................................................... Kent Büyümesi Modelleri ...................................................................... Türkiye’de Kentleflme .................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden .......................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 161 162 162 162 162 163 164 164 167 168 173 173 174 175 176 178 180 182 183 183 184 184 185 Suç ve Sapk›n Davran›fllar .................................................................... 186 SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇ......................................................................... Sapk›n Davran›fl ........................................................................................... Suç ve Nitelikleri ........................................................................................... Kriminoloji ..................................................................................................... SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLAR ................................................................... Biyolojik Kuramlar ........................................................................................ Psikolojik Kuramlar ....................................................................................... Sosyolojik Kuramlar ...................................................................................... Fonksiyonalist Kuramlar ......................................................................... Etkileflimci Kuramlar ............................................................................... Çat›flma Kuramlar› ................................................................................... Kontrol Kuramlar› ................................................................................... SUÇ TÜRLER‹................................................................................................. Profesyonel Suçlar......................................................................................... Organize Suçlar ............................................................................................. Beyaz Yakal› Suçlar....................................................................................... Siber Suç ........................................................................................................ Özet................................................................................................................ 7. ÜN‹TE 187 187 188 190 193 193 195 195 196 201 203 205 206 207 208 208 208 211 8. ÜN‹TE viii ‹çindekiler Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 212 213 213 213 214 Sözlük ................................................................................... 217 Önsöz Önsöz Davran›fl Bilimleri-I adl› bu bas›l› çal›flma; Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanabilmesi amac›yla haz›rlanm›flt›r. Konular ve içeri¤in belirlenmesi sürecinde ö¤rencilerin ders programlar› dikkate al›nm›flt›r. Bu kitapta sosyolojinin temel konular› ele al›nmaktad›r. Kitab›m›z›n ö¤rencilerimize oldu¤u kadar, konuyla ilgili olan di¤er kiflilere de faydal› olabilece¤ine inan›yoruz. Bu ders kitab› haz›rlan›rken “Sosyoloji Bilimi ve Yöntemi”, “Kültür ve Kültürel De¤iflme” ve “Aile ve Toplumsal Gruplar” bafll›kl› üç ünite Prof.Dr. Enver ÖZKALP taraf›ndan kaleme al›nd›. Prof.Dr. M. Aytül KASAPO⁄LU ise “Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar” ve “Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu” bafll›kl› iki üniteyle kitaba katk›da bulundu. “Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma” isimli ünite Doç.Dr. Feryal TURAN, “Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus” isimli ünite Yrd.Doç.Dr. Z. Yonca ODABAfi, “Suç ve Sapk›n Davran›fl” bafll›kl› ünite de Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR taraf›ndan kaleme al›nd›. Bu kitab›n haz›rlanmas› sürecinde birçok kifli katk› sa¤lam›flt›r. Öncelikle Anadolu Üniversitesi yönetimine, Aç›kö¤retim, ‹ktisat ve ‹flletme Fakülteleri yönetimlerine, kitaba katk›da bulunan yazarlara, kitab›n elimize gelinceye kadar geçirdi¤i tüm aflamalar›nda eme¤i geçen Üniversitemiz çal›flanlar›na teflekkür ediyoruz. Kitab›m›z›n ö¤rencilerimize ve bu kitaba baflvuracaklara faydal› olmas›n› diliyoruz. Editörler Prof.Dr. A. Çi¤dem KIREL Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR ix 1 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sosyolojiyi tan›mlayarak ilgi alanlar›n› aç›klayabilecek, Sosyolojinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabilecek, Sosyolojinin di¤er sosyal bilimlerle olan iliflkisini de¤erlendirebilecek, Toplum ve toplumsal yap› kavramlar›n› aç›klayabilecek, Sosyolojide kullan›lan araflt›rma yöntem ve tekniklerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sosyoloji • Toplum • Toplumsal Yap› • Bilimsel Yöntem ve Teknik ‹çindekiler • • • • Davran›fl Bilimleri-I Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi • • • • • G‹R‹fi SOSYOLOJ‹ NED‹R? SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹ TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI TOPLUM TÜRLER‹ B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi G‹R‹fi Bu ünitede Davran›fl Bilimleri I dersi kapsam›nda Sosyoloji disiplini sizlere tan›t›lmaya çal›fl›lacakt›r. Böylece sosyolojinin ne oldu¤u, sosyolojik düflünmenin nas›l olmas› gerekti¤i hakk›nda bilgi verilerek, sosyolojik araflt›rmalarda kullan›lan bilimsel yöntem anlay›fl› aç›klanmaya çal›fl›lacakt›r. Sosyoloji en basit tan›m›yla toplumsal davran›fl›n ve insan gruplar›n›n bilimsel olarak incelenmesidir. SOSYOLOJ‹ NED‹R? Sosyoloji sosyal iliflkiler üzerinde odaklan›r ve sosyal iliflkilerin, bireylerin tutum ve davran›fllar› üzerindeki etkileri ve bu iliflkilerin toplam› olan toplumun oluflumu, geliflimi ve de¤iflimi üzerinde durur (Schaefer, 2010: 51). Sosyoloji böylece insan toplumlar›n› inceler. Toplum da onun içinde yaflayan insanlar›n davran›fllar›n›, inanç ve kifliliklerini flekillendirir. Toplumlar ise insanlar›n oluflturdu¤u aile, topluluk, s›n›f, ulus gibi gruplardan meydana gelir. Toplumlar ayn› zamanda çeflitli kurumlardan da oluflurlar. Toplumsal kurumlar insanlar›n çeflitli aktivitelerini organize ederler. Örne¤in e¤itim, sa¤l›k, siyaset, din, ekonomi gibi kurumlar toplumsal yaflam› biçimlendirirler. Toplumun içinde yaflayan insanlar ortak inanç, ideal ve gelenekleri paylaflarak kültür yarat›rlar. Bir toplumdan söz etti¤imiz zaman genellikle akl›m›za ilk gelen fleylerden biri kültürdür. Sosyologlar bir toplum içinde yaflayan insanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› de¤er, inanç, gelenek ve görenekleri kültür olarak tan›mlarlar. Sosyoloji içinde yaflad›¤›m›z dünyay› ve kendimizi anlamam›za yard›mc› olan bir disiplindir. Çünkü, bizler içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ürünleriyiz. Yani yaflad›¤›m›z dünya ve çevre bizi etkileyerek de¤ifltirmekte, bizler de içinde yaflad›¤›m›z dünyaya uyum sa¤layarak yaflam›m›z› sürdürmekteyiz. Sosyolojinin ayn› zamanda çevremizde yer alan önemli de¤iflmelerin üzerimizdeki etkilerini anlamam›zda da bir gücü vard›r. Örne¤in h›zla de¤iflen teknolojileri, yükselen küreselleflmeyi, artan nüfus ve kad›nlar›n toplum içinde farkl›laflan rollerini anlamam›zda katk›lar› vard›r. Bu de¤iflmeler yaflam›m›z› nas›l etkiliyor? Bugün de¤iflen teknolojiyle birlikte insanlarla yüz yüze görüflmek yerine ço¤u zaman cep telefonlar› ya da e-posta ile mesaj göndermeyi tercih ediyoruz. Bu daha m› kolay›m›za geliyor? Veya aile ve ifl yaflam›n›n bizden beklentilerini karfl›lamakta bu beklentileri dengede tutmakta zorlanabiliyoruz. Ayn› flekilde, geliflmifl ülkelerdeki teknolojilerin geliflmekte olan ülkelere kaymas›yla binlerce iflçinin geliflmekte olan ülkelere do¤ru gitti¤ini, bunun da bu ülkelerde ciddi iflsizlik sorununa yol açt›¤›n› Kültür, sonradan ö¤rendi¤imiz ve paylaflt›¤›m›z her fleyi kapsar. Sosyoloji toplumun insanlar›n yaflamlar›n› nas›l etkiledi¤ini ö¤retir ve bunlar›n sonuçlar›n›n neler olabilece¤ini gösterir. (Andersen and Taylor, 2006: 2). 4 Davran›fl Bilimleri-I Sosyolojik bilinçlenme bireyin içinde bulundu¤u sosyal ortam›n bireyi nas›l etkiledi¤ini ve bu etkileflim sürecini incelemektedir (Mills [1959], 2000a). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M C. Wright Mills (1916-1962) S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET sosyolojik analizle inceleyebiliyoruz. ‹stanbul’da yaflayan bir kar› kocan›n birbirleriyle iliflkilerinin Hakkari’de veya Çin’de yaflayan bir kar› kocadan neden farkl› olabilece¤ini araflt›rabiliyoruz. Bütün bunlar bizlere rehberlik eden sosyolojik nitelikli sorulard›r. Sosyoloji yukar›da bir k›sm›na de¤inilen toplumsal de¤iflmelerin neden ve sonuçlar›n› aç›klamaya çal›fl›r. Toplum devaml› bir de¤iflim sürecini yaflarken ayn› zamanda bir istikrar ve düzen içinde de bulunur. Toplum içinde yaflayan insanlar genelde insan davran›fllar› konusunda al›flm›fl olduklar› belirli kurallara uyarak yaflamlar›n› sürdürürler ve biz, belirli durumlar alt›nda insanlar›n ne tür davran›fllar gösterebilece¤ini afla¤› yukar› kestirebiliriz (Andersen and Taylor, 2006). Bu olgu sosyologlar›n do¤ru olarak saptad›klar› ilginç bir durumdur. Toplum bir yandan sürekli olarak de¤iflirken bir yandan da düzenli kalmaya, de¤iflmemeye çal›fl›r. Örne¤in, bir yandan cep telefonlar›ndaki h›zl› de¤iflme temposundan, elektronik ve teknoloji kirlili¤inden söz ederken bir yandan da bu teknolojileri kullanmaya hatta yenileriyle de¤ifltirmeye, bunlar›n insanlara SIRA birçok S‹ZDE kolayl›k sa¤lamas› nedeniyle devam ediyoruz. Toplum da ayn› flekilde bir yandan belirli davran›fl kal›plar›na ba¤l› kalmaya ve onlar› korumaya çal›fl›rken di¤er yandan da de¤iflmenin önüne geçilemez olufluyla yeni duD Ü fi Üsa¤lamaya NEL‹M rumlara uyum çal›flmaktad›r. Bu iki olgu sosyolojik düflüncenin bir göstergesi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. S O R U SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI Sosyologlar sosyal davran›fl› anlayabilmek için düzenli olmayan yarat›c› bir düflünD‹KKAT ce üzerinde odaklan›r ve ona ba¤l› kal›rlar. C.Wright Mills, bu düflünceye sosyolojik hayal gücü (imgelem) veya sosyolojik düflünce der. Sosyolojik düflünmek buS‹ZDE kabul edilen inançlar› elefltirme, kesin oldu¤u kabul edilen güne kadarSIRA tart›flmas›z görüflleri çözümleme ve sorgulama al›flkanl›¤› kazanmakt›r (Bauman, 2004: 28). Bu düflünce, birey ile içinde yaflad›¤› toplum aras›ndaki iliflkilerin fark›nda olunmas›AMAÇLARIMIZ n› içerir. N N Konuyla ilgili K ‹ayr›nt›l› T A P bilgi için, C. Wright Mills’in “Toplumbilimsel Düflün” (Çev. Ünsal Oskay, Der Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007) kitab›n› okuyabilirsiniz. Buradaki bireyin kendi içinde yaflad›¤› toplumu, kendi öznel T E L temel E V ‹ Z Y Odüflünce N de¤erleri veya kendi kültürel yanl›l›¤› aç›s›ndan de¤il, mümkün oldu¤unca bunlar›n d›fl›nda kalarak bir yabanc› gibi görebilmesi veya izleyebilmesidir. Örne¤in, ülkemizde insanlar futbol maçlar›na giderek, tak›mlar›n› alk›fllayarak tezahürat ya‹ N T E Rülkelerinde NET parlar. Bu Bat› de böyledir. Bali ve Endonezya’da ise, bir y›¤›n seyirci iplerle çevrilmifl bir alanda dövüflen horozlar› alk›fllayarak, onlar üzerine bahislere girerek bu oyunun sonucundan bir kazanç elde etmeye çal›fl›rlar. Bu nedenle bir ülkede normal olarak görülen bu spor olay› baflka bir ülkede normal olarak nitelendirilmeyebilir. Endonezya’daki horoz dövüflleri veya Pakistan’daki köpek dövüflleri o ülkeler için normal bir spor olay› olarak görülürken bir baflka toplum için bir vahflet olarak de¤erlendirilebilir. ‹flte sosyolojik bak›fl aç›s› bizim deneyimlerimizin ve gözlemlerimizin d›fl›nda daha genifl konular› anlamam›za ve görmemize yard›mc› olur (Schaefer, 2010: 5). Örne¤in bir çiftin boflanmas› kiflisel bir sorundur ama bir toplumda yap›lan evliliklerin büyük bir k›sm› boflanma ile sonuçlan›yorsa bu toplumsal bir sorundur. Ayn› flekilde iflsizlik de ifli olmayan kad›n ve erkek üzerinde önemli etkileri ve zorluklar› olan toplumsal bir olgudur. ‹flsizlik, bireyin gelirini kaybetmesi yan›nda, onun aile içindeki statü ve sayg›nl›¤›n›n yitirilmesine de 5 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi neden oldu¤u için toplumsal sonuçlar› olan bir olgu olarak da nitelendirilebilir. Ayn› flekilde, Mills daha önce de belirtildi¤i gibi sosyolojik düflünme aç›s›ndan boflanmalar›n da kar› kocan›n bir flahsi sorunundan çok toplumsal bir sorun oldu¤unu vurgulamaktad›r. Çünkü, boflanmalar›n sonuçlar› evli çiftleri etkiledi¤i gibi toplumu da etkilemektedir. Özellikle boflanm›fl çiftlerin çocuklar› aç›s›ndan e¤itim sistemini, sosyal hizmet kurumlar›n›, ifl hayat›n› hatta din kurumlar›n› bile etkilemesi anlam›nda boflanman›n toplumsal boyutlar›n› gözden kaç›rmamak durumunday›z. Böylece sosyoloji özel olan›n içinde genel olan›; bireysel olan›n içinde toplumsal olan›, bir di¤er deyiflle kiflisel sorunlar›n arkas›ndaki toplumsal sorunlar› görmemize yard›mc› olur (Gönç fiavran, 2009: 4). Böylece sosyolojik düflünme, çevremizdeki olaylar› yeni bir bak›fl aç›s›yla görmemizi sa¤lamakta ve bizleri olanlar hakk›nda bilgili k›lmaktad›r. Sosyolojik hayal gücü (veya sosyolojik imgelem) toplumsal olaylar› anlamam›zda giderek güçlenen bir araç haline gelmektedir. Çünkü bizim s›n›rl› bir anlay›fl›n d›fl›nda, olaylar›n ard›ndaki gerçekleri genifl bir aç›dan görmemizi ve incelememizi sa¤lamaktad›r. Bu bak›fl aç›s› foto¤raf makinesinin genifl aç›l› merce¤inden çevremizi görmemize benzer. ‹çinde yaflad›¤›m›z ülkede insanlar›n giderek fliflmanlad›¤›n›, obez bir görünüme sahip olSIRA S‹ZDE du¤unu gözlemledi¤iniz zaman C. Wright Mills’in bak›fl aç›s›ndan bu durum nas›l aç›klanabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Görüldü¤ü gibi sosyoloji kendimizi anlamam›za yard›mc› olan bir disiplindir. Düflünce biçimimiz, hissettiklerimiz ve kimli¤imiz, içinde yaflad›¤›m›z S O R U toplum taraf›ndan etkilenir. Her birey toplumsallaflman›n ürünüdür. Bu süreçle birey içinde yaflad›¤› toplumun dilini ö¤renir, kültürünü içsellefltirir, kimlik oluflturur. BöylelikD‹KKAT le toplumun bir üyesi haline gelir. Toplumun insanlar› nas›l etkiledi¤i konusunda genifl bir anlay›fl getiren sosyoloji, insanlar›n kendilerini özgürlefltirmelerine de SIRA S‹ZDE yard›mc› olur (Fulcher and Scott, 2006: 5). Neden Sosyoloji Çal›flmal›y›z? AMAÇLARIMIZ 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bireyin içinde yaflad›¤› toplumun üyesi oldu¤u, onun bir parças›S haline O R U geldi¤i ve ona göre davrand›¤› sürece toplumsallaflma diyoruz. D‹KKAT N N Sosyoloji hakk›nda en önemli fleylerden biri içinde yaflad›¤›m›z ve son derece h›zl› bir biçimde de¤iflen dünyay› anlamam›za ve bu de¤iflimlere bir anlam vermemize yard›mc› olmas›d›r. ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyaya bir göz att›¤›m›z temel K ‹ T A zaman P de¤iflimlerin afla¤›daki olgulardan olufltu¤unu görmekteyiz: • Ekonomik de¤iflim sonucu, eski endüstrilerin ortadan kalkmas›, hizmet ve biliflim sektörünün geliflimi, TELEV‹ZYON • Kent merkezlerinin de¤iflimi sonucu, büyük al›flverifl merkezlerinin, hastanelerin, otel ve e¤lence merkezlerinin flehir d›fl›na tafl›nmas›, • Aile hayat›ndaki biçimsel de¤iflimler sonucu özellikle kentsel yap›da ailenin ‹ N Tçal›flma E R N E T yaflam›na küçülmesi, üyelerinin kendi bafllar›na yaflamalar›, kad›n›n giderek daha fazla girmesi ve boflanma oranlar›n›n giderek yükselmesi, • Çal›flma yaflam›n›n teknolojik geliflimlere paralel olarak farkl›laflmas›, daha az güvenli ancak daha esnek bir çal›flma, yar› zamanl› ve geçici çal›flma biçimlerinin giderek yayg›nlaflmas›, • Bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin geliflimiyle çok önemli miktarlarda bilgi ve paran›n an›nda dünyan›n en uzak bölgelerine transferinin mümkün olmas›, • Yoksulluk ve d›fllanman›n sonucu olarak eflitsizli¤in artmas›, zengin ve yoksul aras›ndaki gelir uçurumunun giderek aç›lmas›, SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 6 Sosyologlar›n yap› kavram› ile ifade ettikleri fley, insanlar aras›ndaki nispeten düzenli iliflkilerdir. Davran›fl Bilimleri-I • Cinayet, fliddet ve uluslararas› terörün boyutlar›n›n giderek genifllemesi hatta terörün dünyay› tehdit eden bir tehlike olarak ortaya ç›kmas›d›r. Bu sorunlardan her biri kendi içinde belirgin özellikleri ve ay›r›c› nitelikleri olan faktörler olmas›na karfl›l›k çeflitli süreçler aç›s›ndan aralar›nda ortak noktalar ve iliflkiler bulunmaktad›r. ‹flte sosyoloji bu olgular› ve aralar›ndaki ortak iliflkileri anlamam›zda bizlere yard›mc› olmaktad›r. Sosyoloji ayr›ca bu dünyadaki yerimizin anlafl›lmas›nda, bizleri bilgili k›lmaktad›r. Ancak yerimizin neresi oldu¤u ile ifade etti¤imiz fley nerede yaflad›¤›m›z de¤ildir. Her ne kadar bu önemli ise de, önemli olan sosyal yap›daki iflgal etti¤imiz yerdir. Her grup ve örgütün (örne¤in aile veya okulun) bir sosyal yap›s› vard›r. Bunun d›fl›nda daha genifl kapsamda olan s›n›f, cinsiyet hatta baz› ülkelerde etnik temelli bir sosyal yap› bütün toplumu kapsayabilir. Bu iliflkiler içerisinde sosyoloji bize içinde yaflad›¤›m›z toplumun haritas›n› ç›kararak bu harita içinde nerede oldu¤umuzu ve üzerimizde etkili olan sosyal güçleri anlamaya çal›fl›r (Fulcher and Scott, 2006: 5). “Sosyolojiye Davet” (1963) adl› kitab›nda Peter Berger insanlar›n kendi yaflant›lar› hakk›nda sorumluluk almalar›nda, toplumdaki durumlar›n›n fark›nda olmalar›nda ve bir güç yaratmalar›nda sosyolojinin yard›mc› oldu¤unu ileri sürmektedir. Di¤er bir deyiflle insanlar›n do¤an›n bir parças› olmalar› veya kaç›n›lmaz olarak yaflamda yer almalar› yerine toplumun insanlar› bir biçimde flekillendirdi¤ini ve insanlar›n bunun bilincinde olmalar›n› istemektedir. ‹nsanlar›n biyolojik olarak de¤il, genelde sosyal olarak belirli rolleri üstlendi¤ini savunan sosyoloji, toplum içinde yer alan birçok fonksiyonun bireyler taraf›ndan yerine getirilmesinde toplumsal kal›plar›n önemine de¤inir. Örne¤in sosyoloji kad›nlar›n pilot, erkeklerin ise hemflire olamayaca¤›n› bunun biyolojik olarak mümkün olmad›¤›n› savunan bir inançta biyolojinin de¤il, toplumsal kal›plar›n belirgin oldu¤u görüflünü savunur. Bu kal›plar da zamanla toplumsal yap›n›n farkl›laflmas›yla de¤iflmektedir. Nitekim günümüzdeki birçok kad›n, okullar›m›zda pilot olarak yetifltirilip uçarken birçok erkek de hastanelerde hemflire olarak görev yapabilmektedir. Böylece cinsiyete iliflkin roller de zamanla farkl› toplumsallaflma süreciyle de¤iflebilmektedir. Sosyoloji, toplumun nas›l iflledi¤i konusunda bizi ayd›nlat›p içinde yaflad›¤›m›z dünyay› tan›mam›za yard›mc› olurken hem teorik hem de uygulamal› çal›flmalar yapmaktad›r. Bu nedenle sosyolojik bilginin ifl dünyas›na da önemli katk›lar› olmaktad›r. Bu sosyolojinin insana bir meslek ö¤retti¤i veya yöneltti¤i anlam›na gelmez. Ancak, sosyoloji t›ptan, hukuka, ö¤retmenlikten mühendisli¤e kadar birçok mesle¤e yard›mc› olmakta ve katk› sa¤lamaktad›r. Sosyolojinin önemli katk›lar sa¤lad›¤› bir di¤er alan ise toplumsal sorunlar konusundad›r. Bu konuda çal›flanlara, araflt›rma yapanlara ve çözümler getirme çabas›nda olanlara yard›mc› olmaya çal›fl›r. Örne¤in uyuflturucu kullananlar, cinayet, suç, aile sorunlar›, endüstriyel çat›flmalar ve zihin sa¤l›¤› gibi konularda çeflitli araflt›rmalar yap›larak bilgi toplan›r. Bunlar›n arkas›ndaki temel nedenleri aç›klama, kaynaklar›na yönelme, kaynak da¤›l›m› ve örgütlerin yap›lar› ile ilgili çal›flmalar yap›l›r. Örne¤in alkol kullanma sosyal kabul gören bir eylem olarak görülürken buna karfl›n afyonu sigaraya sararak içmenin neden suç teflkil etti¤inin araflt›rmas› yap›l›r (Fulcher and Scott, 2006: 6). Sosyoloji, çal›flma yaflam›nda yöneticilerin yetifltirilmesi ve onlar›n e¤itimine de insan konusundaki bilgi yap›s›yla çeflitli katk›larda bulunmaktad›r. 7 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi Sosyolojinin en temel görevi insan hakk›ndaki bilgilerin toplanmas›, analizi ve aç›klamas›d›r. Sosyolojinin insan hakk›ndaki bilgisi ça¤›m›zda birçok mesle¤in, örne¤in pazarlama, halkla iliflkiler, medya, iletiflim, e¤itim, araflt›rma ve sosyal politikan›n temel bilgi yap›s›n› oluflturdu¤undan, son derece önem tafl›r. Böylece, sosyoloji hem kendimizi hem yaflad›¤›m›z dünyay› hem de onun içindeki yerimizi anlamada bizlere katk›da bulunan temel bir disiplindir. SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹ Sosyoloji bir bilim midir? Bilindi¤i gibi bilim bir bilgi yap›s›na sahip, bilginin sistematik gözleme dayanan bir yöntemle topland›¤› bir bütündür. Sosyoloji de di¤er disiplinler gibi inceledi¤i konular üzerinde, (buradaki anlam›yla insan davran›fllar›), organize olmufl, sistematik çal›flmalar yapan, olaylar aras›ndaki iliflkileri anlamaya ve aç›klamaya çal›flan bir bilimdir (Schaefer, 2006: 5). Bütün bilimler ne ile ilgili olursa olsunlar ister ›fl›k h›z›n›, ister atomu, isterse de katillerin davran›fllar›n› incelesinler objektif yöntemlerle, do¤ru bilgileri toplama çabas›ndad›rlar. Bu nedenle bilim adamlar› yapt›klar› gözlemleri do¤ru bir biçimde saklamak ve kaydetmek durumundad›rlar. Görüldü¤ü gibi bilimin iki temel ö¤esi bilgi ve yöntemdir. Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi üreten bir yöntemdir. Bilgiyle kastedilen, olay ve olgular aras›ndaki iliflkileri aç›klamak için gelifltirilen kuramlar; yöntemle kastedilen de bilgi edinmek için kullan›lan her türlü yoldur (Kaptan, 1973: 5). Elbette sosyoloji ile fizik, psikoloji ile astronomi aras›nda büyük farkl›l›klar vard›r. Bu nedenle bilimler do¤a bilimleri ve sosyal bilimler fleklinde ikiye ayr›l›r. Do¤a bilimleri fiziki olaylar›n do¤as›, etkileflimi ve de¤iflimi üzerinde dururlar. Biyoloji, kimya, astronomi, jeoloji ve fizik do¤a bilimleridir. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlar›n farkl› yönlerini ele al›r, insan iliflkilerinin etkileflim ve de¤iflimini inceler. Bunlar aras›nda sosyoloji, antropoloji, ekonomi, tarih, psikoloji ve politik bilimler yer al›r. Sosyal bilimlerin insanlar›n toplumsal davran›fllar›n› incelemek gibi ortak bir ilgi alanlar› olmas›na karfl›l›k her birinin olaylara bak›fl aç›s› farkl›l›k tafl›r. Baflka bir deyiflle toplumsal yaflam, toplumsal davran›fl ve toplumsal tabakalaflma konular›nda çal›flan tek disiplin sosyoloji de¤ildir. Psikoloji, siyaset bilimi ve ekonomi de toplumsal yaflamla ilgilenir. Sosyoloji ile di¤er disiplinler aras›ndaki fark konular›ndan de¤il, her disiplinin bak›fl aç›s›ndan kaynaklanmaktad›r (Gönç fiavran, 2009: 10). Örne¤in antropologlar geçmifl kültürleri, endüstri öncesi toplumlar› ve onlar›n devam›n› incelerken ayn› zamanda insan›n kökenini de araflt›r›rlar. Sosyologlar da kültürü incelemekle beraber sadece kültüre odaklanmazlar. Ekonomistler insan›n üretim, bölüflüm ve tüketim iliflkilerini incelerler, para ve di¤er kaynaklara odaklan›rlar. Tarihçiler; insanlar›, geçmifl olaylar› ve bu olaylar›n günümüze yans›malar›n› incelerler. Politik bilimciler uluslararas› iliflkiler, hükümetler, güç ve otorite konular› üzerine odaklan›rlar. Psikologlar kiflilik ve bireysel davran›fllar üzerinde dururlar. O halde sosyologlar›n ilgi oda¤› nedir? Sosyologlar toplumun insanlar›n davran›fl ve tutumlar› üzerine etkileri ve insanlar›n toplumu nas›l ve ne flekilde biçimlendirdi¤ini incelerler. ‹nsanlar›n sosyal canl›lar olmalar› nedeniyle, sosyologlar bizlerin di¤er canl›larla olan sosyal iliflkilerini bilimsel bir biçimde incelerler (Schaefer, 2010: 6). fiimdi güncel bir olay olmas› ve yaflad›¤›m›z toplumun çok büyük bir bölümünü etkilemesi aç›s›ndan 23 Ekim 2011 tarihinde Van Ercifl’te meydana gelen ortalama 7,2 büyüklü¤ündeki depremin farkl› sosyal bilimlerce nas›l ele al›nd›¤›n› görmeye çal›flal›m. Do¤a bilimleri aç›s›ndan bu olay oradan geçen fay hatlar›n›n durumu ve oluflan bask›n›n sonucunda meydana gelen k›r›lma ile ilgilidir. Jeologlar Bilim, sistematik bir yöntemle olaylar aras›ndaki iliflkilerin incelenmesi ve bilgi toplanmas›d›r. Sosyolojinin belirleyici özelli¤i, insan eylemlerinin genifl çapl› oluflumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde meydana geldi¤ini kabul etmesidir (Bauman, 2004: 16). 8 Davran›fl Bilimleri-I ve deprem bilimcileri olaya bu aç›dan bakarak, fay hatlar›n› bilimsel bir biçimde araflt›rmaktad›rlar. Tarihçiler, o bölgede olan di¤er depremlerle bu deprem aras›ndaki iliflkileri, zararlar› karfl›laflt›rmal› olarak incelemektedirler. Ekonomistler bu depremin o bölgenin ekonomik yaflam›na olan etkilerini ve o bölgenin refah düzeyine olan olumsuz sonuçlar›n› araflt›rmaktad›rlar. Bu olumsuzluklar sadece o bölgeyi de¤il, genelde toplumun bütününü hatta dünyay› bile etkileyebilmektedir. Çünkü dünyan›n birçok bölgesinden yard›m alma zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Psikologlar, o bölgede depremi yaflayan insanlar›n içinde bulunduklar› olumsuz duygular› ve bunlar›n insanlar üzerine olan yans›malar›n› incelemektedirler. Özellikle, “post-travmatik stres” bozukluklar› o bölge insan›n›n içinde bulundu¤u ruh halinin en önemli yans›malar›d›r. Politik bilimciler kendilerine oy veren nüfusun içinde bulundu¤u durum, gelecekteki oy potansiyelleri, devlet ve belediye aras›ndaki politik iliflkiler ve dayan›flmalar üzerinde odaklanabilmektedirler. Hatta hükümetlerin bu olaya getirdi¤i çözümler, yap›lan koordinasyon hatalar›, insanlara götürülen hizmetlerin nitelik ve niceli¤i konusunda da çal›flmaktad›rlar. O halde sosyologlar›n olaya yaklafl›m› nedir? Sosyologlar, depremin o bölgede yaflayan di¤er insanlara ve topluluklara etkisi, farkl› s›n›flar aç›s›ndan depremin yaratt›¤› sonuçlar, gelir durumlar›na göre insanlar›n bu felaketten etkilenme süreçlerini incelemifllerdir. Komfluluk iliflkileri ve yak›n yerlerde yaflayan insanlar aras›ndaki dayan›flma olgusu, bu dayan›flman›n artt›r›lmas› yolundaki çabalar, ülke bütünüyle, deprem bölgesindeki insanlar aras›ndaki dayan›flman›n gelifltirilmesine iliflkin gösterilen ve yap›lan etkinlik ve faaliyetler üzerinde durmaktad›rlar. Deprem bölgesinin ülkemiz aç›s›ndan ekonomik yönden geliflmifl bir bölge olmamas›, gelir düzeyinin düflüklü¤ü ve bölgedeki yaflam koflullar›, sosyologlar›n dikkatini çeken di¤er önemli konular aras›ndad›r. Çünkü bu faktörler bölgenin içinde bulundu¤u sosyal ve ekonomik sorunlar›, evsizlik, hastal›k, bebek ve çocuk ölümleri göç ve afl›r› k›fl ortam›n›n yaratt›¤› olumsuzluklar› daha da güçlendirmektedir. Görüldü¤ü gibi sosyoloji ile insanlar›n toplumsal yaflam›na iliflkin di¤er bilimler aras›ndaki iliflki sosyal bilimlerin bir bütünü oluflturdu¤unu göstermektedir. Sosyoloji hem sosyal bilimlerin di¤er disiplinlerinden faydalan›p hem de di¤er disiplinlerin incelemedi¤i konuya disiplinleraras› bir boyuta getirebilir. Günümüzde sosyal bilimlerdeki afl›r› uzmanlaflman›n giderek azalmakta oluflu, disiplinleraras› çal›flmalar›n önemini artt›rmaktad›r. Böylece, farkl› disiplinlerin güçlü yönlerinden faydalan›larak, sosyal olgular ve toplumsal olaylar daha sa¤l›kl› ve objektif bir biçimde incelenebilmektedir. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M SosyolojininSIRA di¤er disiplinlerden farkl› olan bak›fl aç›s›n› Türk aile yap›s›n› göz önüne S‹ZDE alarak tart›fl›n›z. Burada sosyolojinin aileye bak›fl aç›s› antropoloji ve ekonomiden nas›l farkl›lafl›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N ‹nsanlar›n yaflamda kalma stratejileri mikro sosyolojinin ilgi alan›d›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P fiimdiye kadar toplumla do¤rudan iliflkili oldu¤unu, toplum ve birey S O sosyolojinin R U aras›ndaki iliflkilerin yap›s› ve de¤iflimin sosyolojinin temel ilgi alan› oldu¤undan söz ettik. fiimdi, sosyolojiyi do¤rudan ilgilendiren bu iki kavram üzerinde dural›m. D‹KKAT Sosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlar makro ve mikro sosyolojik yaklafl›mlar veya analizlerdir. SIRA t›pk› S‹ZDE foto¤rafç›lar gibi toplumlar›n farkl› kesimlerini görmek ve inSosyologlar celemek için farkl› mercekler kullan›rlar. Baz› mercekler daha mikroskobik yani daha küçük ve görünen parçalar› incelememize yard›mc› olur. Örne¤in, iki insan›n AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 1. Ünite - Sosyolojiye ‹ M ve Yöntemi D Ü fi Ü N E LGirifl D Ü fi Ü N E L ‹ M9 birbirleriyle olan iletiflimleri gibi. Buna mikro düzeyde analiz diyoruz. Burada teS O R U mel olan fley sosyal etkileflimlerdir. Yani insanlar bir araya geldiklerinde neler yapmaktad›rlar. ‹nsanlar›n k›z arkadafllar›yla, aileleri ile olan iliflkileri, nerede vakit geD ‹ K K A Tbirbirlerinin çirdikleri, neler yapt›klar›, kulland›klar› dil, evlerini döfleme stilleri, dikkatlerini nas›l çektikleri, nas›l ilgi duyduklar› hep mikrososyolojik analizlerdir. Burada önemli olan fley insanlar›n yüz yüze olan etkileflimleridir (Henslin, 1997: SIRA S‹ZDE 93). Makro sosyolojik analizler ise genifl aç›l› merceklere benzer. Burada, gözlemlenen toplumun kendisi, nas›l organize oldu¤u ve nas›l de¤iflti¤idir. Bu tür analizAMAÇLARIMIZ lerde toplumsal etkileflimin daha genifl ve karmafl›k olan parçalar› incelenir. Örne¤in, toplumsal sorunlar, fakirlik, iflsizlik, evsizlik, kentsel suçlar ve aile içi fliddet gibi (Andersen and Taylor, 2006: 112). Çat›flma ve fonksiyonalist kuramc›lar analizK ‹ T A P lerinde daha çok makro sosyolojik yaklafl›m› tercih ederler. Esas›nda toplumu anlamak için bu iki yaklafl›ma da ihtiyaç vard›r. Ancak, sosyologlar genelde bu iki yaklafl›mdan birini kullanarak toplumsal olaylar› incelerler. Sosyologlar alm›fl olTELEV‹ZYON duklar› e¤itim ve alt yap›sal özellikleri nedeniyle bu yaklafl›mlardan birini tercih etmektedirler (Henslin, 1997: 93). S O R U D‹KKAT N N http://www.sosyolojidernegi.org.tr/ ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sosyoloji Derne¤i, 18.01.1990 tarihinde Ankara’da11 sosyolo¤un öncülü¤ünde kurulmufltur. ‹lk genel kurulunda 40 olan üye say›s›, bugün 400’ü aflm›flt›r. Merkezi Ankara’da olan dernek, Bakanlar Kurulunun 10.02.1999 tarih ve 99/12405 say›l› karar› ile “Kamu yarar›na çal›flan dernek” statüsü kazanm›flt›r. Derne¤in amac›, tüzü¤ünde; “Türkiye’de sosyolojinin anlafl›lmas›na, geliflmesine ve de yayg›nlaflmas›na katk› yapmak, bu alanda bilimsel etkinliklerde ve yay›nda bulunmak, toplumbilimciler aras›nda birlik ve dayan›flmay› sa¤lamak” olarak ifade edilmifltir. Toplum Nedir? Toplum sosyolojinin en temel kavramlar›ndan biridir. En genifl anlamda toplum insanlar› etkileyen iliflkiler bütünüdür. Ancak, toplum bireylerin toplam› demek de¤ildir. Yani toplum tek tek insanlar›n bireysel davran›fllar›ndan oluflmaz. Ünlü Frans›z sosyolog Durkheim’in de belirtti¤i gibi toplum sadece parçalar›n toplam› de¤ildir. Durkheim toplumu yaflayan bir organizma olarak görür. Nas›l organizmay› oluflturan parçalar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkilerin bütünü ile organizma yaflayabiliyorsa toplum da onu oluflturan birey, grup ve kurumlar›n toplam› de¤il, bunlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkilerin bir bütünüdür (Andersen and Taylor, 2006: 112). Nas›l bir foto¤rafç› bir manzara resmi çekerken resim tek tek parçalardan, dereler, da¤lar ve a¤açlardan meydana gelmiyor, resmi bütün olarak görüp manzaray› oluflturan parçalar›n bütününü ve bunlar›n birbirleriyle iliflkilerini görüp resmi canland›rabiliyorsa, toplum da ancak parça ve bütün iliflkisi görülerek bir anlam tafl›maktad›r. Böylece, toplum karfl›l›kl› olarak birbirine ba¤l› olan toplumsal iliflkiler bütünüdür. Toplum tek bafl›na de¤il kendini oluflturan parçalar›n bütünüdür. O halde bu parçalar nelerdir? Bunlardan birincisi ortak toprak parças›na sahip olmakt›r. Buna, ülke, vatan veya o anlama gelen herhangi bir kavram› verebiliriz. ‹kincisi belirli bir idare biçimini benimseyip ona uymakt›r. Yani ortak politik otoriteye sayg› göstermektir. Bu otoritenin ne oldu¤u önemli de¤il, ancak bu otoriteyi paylaflmak önemlidir. Üçüncüsü ise ortak bir kültüre ya da yaflam biçimine sahip olmakt›r. ‹nsan toplumu bir sosyal etkileflim sistemi olmas› nedeniyle, toplum üyeleri ortak ‹nsanlar›n bir toplum içinde varolmalar›n› sa¤layan birbirleriyle her tür ve biçimde kurmufl olduklar› iliflkilerin bütünü toplumdur. Toplum ortak bir toprak parças›na sahip olan, burada yaflayan, ortak bir kültürü paylaflan ve ayn› politik otoriteye uyan insanlar›n aralar›nda kurmufl olduklar› karfl›l›kl› iliflkilerin bir bütünü olarak tan›mlanabilir. 10 Davran›fl Bilimleri-I bir kültürü, bölgesel farkl›l›klara ra¤men paylafl›rlar. Kültürü oluflturan parçalar olan norm, de¤er, gelenek, inanç ve dil toplumun en önemli ortak özellikleridir. Toplumsal Yap› Toplumsal yap› toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bir bütünüdür. Sosyologlar toplumdan söz ederken onun yap›s› üzerinde dururlar. Yap›, birbirleriyle iliflkili olan birtak›m parçalar›n bir bütünüdür (Özkalp, 2008: 44). Her fleyin bir yap›s› vard›r. Örne¤in “otomobilin yap›s› nedir?” dedi¤imiz zaman akl›m›za onu oluflturan parçalar gelir. Yani; motoru, gövdesi, tekerlekleri, aktarma organlar›, elektrik sistemi ve süspansiyon sistemleri akl›m›za gelir. Bunlar›n tek tek çal›flmas› otomobili harekete geçirmez, her parçan›n birbiriyle anlaml› iliflkisi vard›r. Motoru olmayan bir araba çal›flmaz, motoru çal›flt›racak bir elektrik gücü veya aküsü olmaz ise motor çal›flmaz. Motorun içine ya¤ konulmaz ise motoru yine çal›flt›ramazs›n›z. Araban›n her fleyi tamam olsa da içine motora güç verecek yak›t koymazsan›z araba yine çal›flmaz. Görüldü¤ü gibi her parçan›n araban›n yürüyebilmesi için özel bir görevi vard›r. Bu parçalar›n birbiriyle anlaml› iliflkileri ile araba çal›fl›r hâle gelir. Bu organize iliflkiler toplumdan topluma farkl› olmakla beraber kendi aralar›nda bir bütündür. Toplumsal yap›lar, toplumsal yaflam› oluflturan ve toplumlar› birbirinden farkl›laflt›ran iliflkilerdir (Gönç fiavran, 2009: 6). Böylece toplumsal yap› toplumun bir çerçevesidir ve bu çerçeve bizler do¤madan önce, insanlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler ve kal›plar taraf›ndan tayin edilir. T›pk› kad›n ve erkekler aras›ndaki veya ö¤retmenler ve ö¤renciler aras›ndaki iliflkilerde oldu¤u gibi (Henslin, 1997: 94). Toplumsal Yap›y› Oluflturan Parçalar Toplumsal yap›y› oluflturan parçalar kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, grup ve toplumsal kurumlard›r. Bu kitab›n bütünü içerisinde bütün bu kavramlar yeterince incelenmesine ra¤men k›saca bu kavramlar› tan›tmakta fayda bulunmaktad›r. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Kültür Kültür toplumsallaflma sürecinde ve S O R ö¤rendi¤imiz U paylaflt›¤›m›z her fleydir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir toplum içinde yaflayan bireylerin ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› her fley kültürdür. Kültür bizim S O R U etraf›m›z› saran veya çevreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlar›n kültür olarak adland›rd›klar› fley, grubun kulland›¤› lisan, de¤erler, inançlar, davran›fllar hatta ifadelerdir. Di¤er bir deyiflle kültür, bizi saran insanlardan ö¤rendi¤iD‹KKAT miz toplumsal bir mirast›r. Kültür kal›plar› içerisinde bütün bu ö¤rendiklerimiz bizim gelecekte nas›l bir insan olaca¤›m›z› belirler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar, SIRA S‹ZDE Türkler taraf›ndan yetifltirilmemiz, orada do¤up büyümemiz bizi Eskimo, Japon, Rus veya Türk yapar. Böylece biz Japonca veya Türkçe veya Rusça konuflur, onlara benzer, AMAÇLARIMIZ onlar gibi davran›r, onlar›n de¤erlerini benimser ve onlardan biri hâline geliriz. Sadece d›flsal benzerli¤imiz de¤il, hissettiklerimizle de yetiflti¤imiz kültüre benzeriz. Yani Eskimo veya Türk gibi düflünür ve onlar›n hissettiklerini, duygular›n› paylafl›r›z 1997: 95). K ‹ (Henslin, T A P N N Toplumsal s›n›f insanlar›n toplumsal ve ekonomik pozisyonlar›na göre ister bu pozisyonun bilincinde olsun T E L olmas›n E V ‹ Z Y Obölünmeleridir. N ister ‹NTERNET Toplumsal yap› nas›l tan›mlayabiliriz? Çevrenizden yap› örneklerini görerek bu SIRAkavram›n› S‹ZDE yap›lar› oluflturan parçalar›n neler oldu¤unu irdeleyiniz. Toplumsal s›n›f ‹nsanlar›n Tbir E L Etoplum V ‹ Z Y O N içersinde bulunduklar› yer ve mevki de çok önemlidir. Çünkü, her toplumsal s›n›f kendine özgü gelir, yaflam biçimi, yerleflim yeri, e¤itim ‹NTERNET 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi 11 düzeyi ile belirginleflir. Günümüzde kalabal›k insan gruplar›, sahip olduklar› benzer gelir düzeyi, e¤itim, yapt›¤› iflin niteli¤i ile ilgili olarak karfl›laflt›r›labilir sayg›nl›k ölçüleriyle kendilerini s›n›f olarak tan›mlamaktad›rlar. ‹çinde bulundu¤umuz s›n›fsal yap› sadece davran›fl kal›plar›m›z› de¤il, fikir ve düflüncelerimizi de etkiler. Hangi s›n›f›n bir üyesi olarak kendimizi görüyorsak o s›n›fa ait düflünce, giyim, kuflam, nezaket, okuma yazma al›flkanl›¤›, meslek seçimi hatta politik tutumlara sahip olup bunlara özgü davran›fllar gelifltirmekteyiz. Statü Yaflad›¤›m›z toplumda birey farkl› konumlar› iflgal eder. Örne¤in Cumhurbaflkan›, k›z evlat veya erkek evlat, ö¤retmen, ö¤renci, difl teknisyeni gibi. Bireylerin statüleri, içinde yer ald›klar› kurumlardan oluflur. Örne¤in bir lise ö¤retmeninin statüsü e¤itim kurumu içinde anlam tafl›r. Ayn› kurum içinde ö¤renci, okul müdürü, müdür yard›mc›s› gibi çeflitli statüler de bulunur. Bireyler zamanla çeflitli statülere sahip olduklar› gibi, ayn› zamanda da bu statüleri benimserler. Birey evde anne, çal›flma yaflam›nda banka müdürü, bir müzik grubunda korist veya solist olarak çeflitli statülere sahip olabilir. Bireyin statüsü onun kim ve nereye uygun oldu¤unu ve kimlerle iliflki kuraca¤›n› belirler. Bireyler toplum içindeki statülerini iki flekilde elde ederler. Bunlar; • Edinilmifl ve • Kazan›lm›fl statülerdir. Edinilmifl statüyü birey bir çaba göstermeden do¤umuyla edinir. Bireyin yeteneklerinin, çabalar›n›n söz konusu olmad›¤› statüsüdür. Örne¤in ›rk, cinsiyet, yafl gibi faktörler onun edinilmifl statüsüdür. Asalet de bireyin çabas› olmadan babadan gelen bir edinilmifl statüdür. Yafll›, genç, kad›n, erkek, siyah, beyaz gibi statüler buna örnek verilebilir. Kazan›lm›fl statüde ise bireyin kendi çabalar› sonucu, gönüllü olarak elde etti¤i statüdür. Bilgisayar uzman›, doktor, avukat, eczac›, mühendis, sosyal hizmet uzman› gibi statüler buna örnek verilebilir. Bu statüye sahip olabilmek için bireylerin bir çaba içinde olmalar› gerekir. Örne¤in okula gitmek, bir beceri ö¤renmek, konservatuvara gitmek, bir fley icat etmek gibi. Ancak, unutmamak gerekir ki sahip oldu¤umuz edinilmifl statümüz, bizim kazan›lm›fl statümüzü etkileyebilir. E¤er erkek iseniz bu ilerideki sosyal yaflant›m›zda çocuk bak›m›yla daha az u¤raflaca¤›n›z›n göstergesi olabilir. Orta Ça¤da ve geleneksel toplumlarda edinilmifl statüler önemliyken günümüzde kazan›lm›fl statüler önem kazanmaktad›r. Statü bireyin toplum içinde yer ald›¤› sosyal konumu ifade eder. Rol Yaflam›m›z boyunca toplum bizlerden belirli roller üstlenmemizi bekler. Belirli statüleri iflgal eden bireylerden olan beklenti kal›plar›na rol diyoruz (Schaefer, 2010: 101). Bir taksi floförünün bizi istedi¤imiz adrese götürmesini, bir polisin bir h›rs›za müdahale etmesini, bir sekreterin gelen telefon mesajlar›n› uygun bir biçimde yöneticilere iletmesini ve telefonda konuflmay› bilmesini bekliyoruz. Her rolün bireyden beklentileri ve ona verdi¤i baz› imtiyazlar vard›r. Her rol bir statü ile iliflkilidir. ‹nsanlar belirli statüyü iflgal eder ve ona uygun rol davran›fllar› sergilerler. Örne¤in bir birey evde anne, iflyerinde difl hekimi, ailede k›z kardefl, kad›n platformunda aktif bir üye, apartman›nda ise yönetici olabilir. Bireyin tafl›d›¤› rollerinden biri bir di¤eriyle uyuflmad›¤› zaman rol çat›flmas› yaflanabilir. Bir statüyü iflgal eden bir bireyden olan farkl› beklentiler bu durumu ortaya ç›kar›r. Çal›flan bir kad›n›n çal›flma yaflam›nda çok iyi bir yönetici, evde ise ço- Rol grup veya toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlenmifl olarak oynad›klar› bir oyundur. 12 Davran›fl Bilimleri-I cuklar›yla ilgilenen fedakâr ve iyi bir anne olmas› isteniyorsa birey bu durumda çat›flmaya düflebilir. SIRA S‹ZDE 4 Rol çat›flmas›SIRA kavram›na S‹ZDE çevrenizden örnekler bularak çat›flman›n nedenlerini aç›klay›n›z. Roller toplumsal yap›n›n en önemli parçalar›ndan biridir. Bireylerin çeflitli rol fi Ü N E L ‹ M davran›fllar›D Üsergilemesi, bu rollerin bir araya gelip kaynaflmas›yla toplum oluflur. Rollerin bireyler için tafl›d›¤› sorumluluklar toplumsal kargaflay› önlerler. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Grup Belirli norm, de¤er ve D‹KKAT beklentileri olan bireylerin düzenli etkileflimleri ile ortaya ç›kan ve belirli say›da SIRA oluflan S‹ZDEbirleflmelere üyeden grup diyoruz. AMAÇLARIMIZ S O R U Grup, statü ve rolleri aras›nda belirli iliflkiler olan, herhangi bir büyüklükteki inD‹KKAT sanlardan oluflur. ‹nsanlar›n bir grubu oluflturabilmeleri için aralar›nda düzenli bir iliflkinin olmas› gerekir. Örne¤in günün belirli saatinde televizyon bafl›nda toplanaSIRATV S‹ZDE rak belirli bir dizisini seyreden insanlar grup de¤illerdir. Her ne kadar evlerinde belirli saatte bir yerde olsalar da aralar›nda bir iliflki olmad›¤› için grup olarak tan›mlanmazlar, sadece izleyici olarak tan›mlanabilirler. Ayr›ca gruptan söz edebilAMAÇLARIMIZ mek için insanlar›n kendilerini grup olarak veya “biz” olarak nitelendirmeleri gerekir. Ama ayn› izleyici kesimi bir stüdyoda bir araya getirilip birbirleriyle iliflki kuran ve kendilerinin “biz” olarak nitelerlerse bir grubu oluflturabilirler (Andersen K ‹ T A P and Taylor, 2010: 113). N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Toplumsal kurumlar, toplum içinde yaflayan insanlar›n gereksinimlerini karfl›layan organize olmufl kal›p ve ‹ N T E R N Ebütünüdür T davran›fllar (Schaefer, 2010: 103). Toplumsal Kurumlar TELEV‹ZYON Toplumlar, kültürel karakteristikleri ve onu oluflturan toplumsal kurumlar taraf›ndan tan›mlan›rlar. Örne¤in, toplumsal düzeni korumak (hükümetler), ölen üyelerin yerine yenilerini koymak, yeni do¤an çocuklar› topluma kazand›rmak (aile) ‹ N T E R kurumlar NET gibi. Toplumsal bir toplum içinde mevcut olan norm, de¤er ve davran›fllar›n temel dokusudur. Daha önce de belirtildi¤i gibi kurumlar toplum üyelerinin temel gereksinimlerini karfl›larlar. Örne¤in aile, çocuklar›n bak›l›p korunmas› ve kültürün gelecek nesillere aktar›lmas› fonksiyonunu üstlenirken, din kurumu insanlar›n dini inançlar›n› organize eder ve düzenler; e¤itim kurumu ise toplumun üyelerine yeni beceri ve meslekler kazand›r›r. Grup davran›fllar›nda oldu¤u gibi, kurumlar da do¤rudan gözlemlenemez ancak topluma yans›yan etkileri ve yap›s› görülebilir. Yani elle tutulup gözle görülemezler. Kurumlar ayn› zamanda insanlar aras›ndaki sosyal iliflkilerin kal›plar›n› olufltururlar ve düzen oluflumuna yard›mc› olurlar. Bir di¤er deyiflle, toplumda yaflayan insanlar›n nas›l davranmalar› gerekti¤i konusunda kurallar olufltururlar. Bizler de bu kurallara daha öncekiler gibi uyarak devam ettiririz. T›pk› büyüklere sayg›, küçüklere sevgi göstermek, trafik kurallar›na uymak gibi. Kurumlar kendilerini oluflturan üyeleri öldükten sonra da varl›klar›n› sürdürürler. T›pk› e¤itim kurumundaki ö¤rencilerin e¤itimlerini tamamlay›p hayata at›ld›klar›nda e¤itim kurumunun fonksiyonlar›n› onlar›n b›rakt›¤› yerden devam ettirmesi gibi. Görüldü¤ü gibi her toplumsal kurumun günlük yaflam›m›zda çok büyük etkileri vard›r. ‹nsanlar› ilgilendiren, toplumun içeri¤ini oluflturan ve flekillendiren toplumsal kurumlard›r. Toplumsal kurumlar farkl›laflt›kça onu oluflturan bizler de giderek farkl›lafl›r ona uygun hale geliriz. Çünkü hiçbir kurum ayn› özellikleriyle varl›¤›n› sürdüremez. Bu nedenle kurumlar sosyal dünyaya uyum sa¤lamam›z› kolaylaflt›rd›¤› gibi yaflama da uyum sa¤lamam›z› etkiler (Henslin, 1997: 100). Kurumlar de¤ifltikçe, yap›lar› farkl›laflt›kça bizler de farkl› insanlar oluruz. Genelde aile, e¤itim, ekonomi, politik, din, medya, askeri örgütler, bilim ve sa¤l›k gibi kurumlar en çok bilinen kurumlar olarak toplumda yer al›rlar. 13 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi TOPLUM TÜRLER‹ Sosyolog Gerhard Lenski toplum ve toplumsal yap› konusunda farkl› bir yaklafl›mla toplumlar›n s›n›flamas›n› yapar (Lenski, Lenski and Nolan, 1991: 361). Lenski’ye göre toplumlar devaml› bir de¤iflim sürecini yaflarlar ve bu de¤iflim sosyo-kültürel evrim olarak nitelendirilir. Lenski’ye göre toplumun içinde bulundu¤u teknoloji düzeyi onun organize olmas›nda çok önemli bir yer tutar. Teknolojinin geliflimine paralel olarak toplumlar endüstri öncesi bir yap›dan endüstriyel toplum ve endüstri sonras› toplumlar haline dönüflürler. Endüstri Öncesi Toplumlar yaflam› veya geçimleri topra¤a ba¤l› olup topra¤› sürerek veya iflleyerek kullan›rlar. Endüstri öncesi toplumlar: • Avc› ve toplay›c› (Hunters and gatherers) toplumlar, • Çobanl›kla geçinen (Pastoral) toplumlar, • ‹lkel tar›m toplumlar› (Horticultural), • Tar›m toplumlar (Agricultural) olmak üzere dörde ayr›l›r. Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar› insanl›k tarihinde ilk öne ç›kan toplum biçimidir. Yaflamlar›n›n büyük bir k›sm›n› vahfli hayvanlar› avlamak ve yiyecek bulmakla geçirirler. Burada teknoloji minimum düzeydedir. Kendi aralar›nda organize gruplar oluflturarak yiyecek bulmak amac›yla devaml› hareket içersindedirler. Çok az bir ifl bölümü mevcuttur. Akrabal›k ba¤lar› güçlüdür ve otoritenin kayna¤›d›r. Bu nedenle aile önemli bir role sahiptir. Üretim, koruma ve e¤itim aile içerisinde yerine getirilir. Kaynaklar›n nadir oluflu nedeniyle, mal ve hizmetler aç›s›ndan eflitsizli¤in en az oldu¤u toplum biçimidir. 20. yy. sonunda art›k bu toplumlar ortadan kalkm›fllard›r (Lenski, Nolan and Lenski, 2000). Orta Afrika’da yaflayan pigmeler ve Avusturalya’da yaflayan Aborijinler buna örnek verilebilir. Göçebe ve çobanl›k toplumlar› yaflamlar› hayvan yetifltirmeye ve evcillefltirmeye dayal› olan ilkel toplumlard›r. Bir di¤er deyiflle çobanl›k yaparak geçinirler. Bundan 10-12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Hayvanlar›na yeni otlaklar bulmak amac›yla göçebe bir yaflant›ya sahiptirler. Yetifltirdikleri hayvanlar›n et, süt ve derisinden yararlan›rlar. Ev araç gereçleri, çad›r yap›m› ve basit el aletleri yap›m›nda ileri gitmifllerdir. Materyal zenginlikleri, mal ve mülk sahipli¤i k›s›tl›d›r. Afrika ve Ortado¤u’da yaflayan Bedeviler buna örnek verilebilir. Tar›m öncesi toplumlar bahç›van kültürü özelli¤i tafl›rlar. Küçük bir toprak parças› üzerinde kendi gelifltirmifl olduklar› ilkel tar›m ve el aletleriyle topra¤› ifllerler. Nispeten yerleflik bir yaflama sahiptirler, her sene kulland›klar› topra¤› yeniden ifllerler, sürerler. Meksika’da Aztekler ve Peru’da yaflam›fl olan ‹nkalar bu toplumlara örnek verilebilir. Tar›m toplumlar› geçimleri tar›ma ba¤l› olan, saban kullanarak topra¤›n havalanmas›n› sa¤layan, ekip biçen; saban› çekmede hayvan gücünden yararlanan toplumlard›r. Bundan yaklafl›k 5000 y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Henüz mekanik tar›m›n geliflmedi¤i, ayn› tar›m arazisinin y›llarca sürülerek bir nesilden bir nesile aktar›l›p tar›m›n yap›ld›¤› toplumlard›r. Ayr›ca, tar›mda gübre kullan›m›yla ayn› topraktan uzun y›llar ürün elde etme olana¤› do¤mufltur. Nüfusun kalabal›klaflmas›yla, bir k›s›m nüfus tar›m d›fl› aktivitelerde yer alarak zamanla ihtisaslaflm›fl ve demircilik, seyislik, berberlik gibi meslekler ortaya ç›km›flt›r. Tar›m toplumlar›n›n bir baflka özelli¤i ilk defa s›n›flar›n belirginleflmesine yol açmas›d›r. Özellikle feodal ça¤da asiller s›n›f› ve topra¤a ba¤l› olarak yaflayan köleli¤in artmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. G. Lenski (1924-) Dört farkl› biçimi olan endüstri öncesi toplumlar yaflam› veya geçimleri topra¤a ba¤l› olan toplumlard›r. 14 Davran›fl Bilimleri-I Endüstriyel Toplumlar ilk olarak ‹ngiltere’de 1760-1830 y›llar› aras›nda yaflanan endüstriyel devrimin sonucunda, insan eme¤inin yerini mekanik güce b›rakt›¤› bir sürecin ard›ndan ortaya ç›km›fl bir yap›d›r. Art›k bu toplumda mal ve hizmetlerin üretiminde mekanizasyon öne ç›karak, üretimde canl› kuvvet kaynaklar›na olan ba¤›ml›l›k son derece azalm›fl hatta ortadan kalkm›flt›r. Endüstriyel toplum, geliflimini yeni keflif ve icatlara dayand›ran bu yeniliklerin tar›msal ve endüstriyel üretimi artt›rd›¤› ve yeni enerji kaynaklar›n›n (buhar gibi) kullan›ld›¤› bir toplum çeflididir. Bu toplumlar endüstri öncesi toplumlara k›yasla devaml› ve h›zl› bir de¤iflim temposu içinde yer al›rlar. Bu de¤iflimler sonucunda yeni bir toplumsal yap› biçimi ortaya ç›km›fl ve di¤er toplumlara da örnek oluflturmufltur. ‹fl bölümü ve ihtisaslaflma geliflmifl, yo¤un bir sermaye ve teknoloji kullan›m› görülmüfltür (Andersen and Taylor, 2006: 133). Topraklar›n› terk eden aileler, kentlere gelerek, endüstriyel bölgelerde kurulan fabrika tipi organizasyonlarda çal›flmaya bafllam›fllar ve geçmiflin köylü ve topra¤a ba¤l› aileleri endüstriyel toplumda iflçi statüsüne geçmifllerdir. Ayn› flekilde tren ve gemi ulafl›m› artm›fl, bölgeler ve insanlar aras›ndaki mal ve hizmet al›flverifli giderek h›zlanm›flt›r. Buna ba¤l› olarak e¤itim ailenin temelinden ç›karak resmi e¤itim kurumlar› olan okullara tafl›nm›fl ve ihtisaslaflm›fl bilginin önemi giderek yükselen bir de¤er haline gelmifltir. Endüstri Sonras› Toplumlar ve Bilgi Toplumlar› günümüzde yeni bir toplum biçimi ortaya ç›kmaktad›r. Yirminci yüzy›l toplumlar› materyal veya meta üretiminin artt›r›lmas› üzerinde dururlarken endüstri sonras› toplumlar; hizmet, bilgi ve bilimin üretimi ve da¤›t›m› üzerinde odaklanarak ekonomik anlamda bu sektörlere ba¤›ml› olmufllard›r (Bell, 1973). Bu toplumlar bilgi temelli toplumlar olup teknolojinin yaflamsal bir role sahip oldu¤u toplumsal organizasyonlard›r. Endüstri sonras› toplumlar›n ana ç›kt›lar› mamul maddelerin üretiminden çok hizmettir. Çok say›da insan e¤itim, bankac›l›k, yeni fikirler üretme ve yayma gibi mesleklere yönelerek bu alanda çal›flmaktad›rlar. Bu tür alanlarda reklamc›l›k, halkla iliflkiler, insan kaynaklar›, bilgi ifllem ve sistem analistli¤i gibi meslekler giderek popüler hâle gelmektedir. Ayn› flekilde bilgisayarlara dayal› olan robotik, genetik mühendisli¤i ve lazer teknolojisi gibi meslekler de bu tür toplumlar›n merkezi ekonomilerinin geliflmifl teknolojilere dayal› olmas› nedeniyle giderek önem kazanmaktad›r (Andersen and Taylor, 2006: 134). Endüstri sonras› topluma veya bilgi toplumlar›na geçifl, toplumsal kurumlar üzerine de büyük etkileri olan bir süreçtir. Özellikle e¤itim kurumlar›, bilim ve teorik araflt›rmalar en yüksek öneme sahiptirler. Ancak belirli teknik becerilere sahip olmayan insanlar› bekleyen en büyük tehlike ise iflten ç›kar›lma, iflsizlik veya çok düflük ücretle niteliksiz iflçi olarak çal›flmakt›r. 15 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi Toplum Biçimi Ortaya Ç›k›fl Karakteristikleri Avc› ve Toplay›c› Toplum ‹nsan yaflam›n›n bafllamas›yla Göçebe; yaflamlar› yiyecek bulmaya bitki toplamaya ve avc›l›¤a ba¤l›. Çobanl›k ve ‹lkel Tar›m Toplumlar› Yaklafl›k 12.000 y›l önce Daha yerleflik; tar›m›n geliflimine ve ilkel teknolojiye dayal›. Tar›m Toplumlar› Yaklafl›k 5.000 y›l önce Daha büyük, daha düzenli yerleflim biçimi; geliflmifl teknoloji ve artan tah›l üretimi. 1760-1850 Mekanik güce dayal›; yeni enerji kaynaklar› (buhar, elektrik); merkezi ifl yerleri; karfl›l›kl› ekonomik ba¤›ml›l›k; formal e¤itimin ortaya ç›k›fl›. Post Endüstriyel veya Endüstri Sonras› Toplum 1960’lar ve devam› Hizmet ekonomisine ba¤›ml›, özellikle bilgi teknolojileri ve süreçlerinin geliflmesi; orta s›n›f›n yayg›nlaflmas›. Post Modern veya Bilgi Toplumu 1970’lerden sonra ‹leri teknoloji; tüketimin afl›r› yükselifli; Medya imaji; kültürler aras› integrasyon. Endüstriyel Toplum Tablo 1.1 Sosyo Kültürel Evrim Sürecinin Aflamalar› Kaynak: Schaefer, 2010: 111. B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI Bir bilimin amac›na ulaflmas›n› her fleyden önce yöntemi sa¤lar. Hepimiz gibi sosyologlar da günümüzdeki temel birtak›m soru ve sorunlarla ilgilidirler; Türkiye’de artan suç oranlar›n›n nedenleri, nüfus art›fl› ve artan nüfusun yol açt›¤› sorunlar, yafll›l›k ve yafll› bak›m hizmetlerinde ortaya ç›kan kaynak sorunu gibi. Bilimsel yöntem sistematik ve organize bir seri basamaktan oluflan ve araflt›rma probleminin objektif ve tutarl› bir çözüme ulaflt›r›labilmesi için izlenen yollar› içerir (Schaefer, 2010: 29). ‹çinde yaflad›¤›m›z toplumu anlamada bilimsel araflt›rmalar›n ve yöntemin çok büyük bir önemi vard›r. Çünkü gün boyunca televizyon ve medya arac›l›¤› ile çeflitli konularda bir veri ve bilgi bombard›man›na u¤ruyoruz. Bir y›¤›n flirket yapt›¤› araflt›rmalar›n sonucunu bize göstererek ve üretti¤i g›da maddelerinin fayda ve üstünlüklerini yans›tarak bizleri bunlar› almaya güdülemektedir. E¤er bilimsel araflt›rma süreci konusuna yak›nsak, bu yap›lanlar› do¤ru bir flekilde analiz edebilme ve sonuçlar›n› do¤rulayabilme imkân›na sahip olabiliriz. Bu nedenle bilimsel araflt›rma iyi bir haz›rl›¤› ve planlamay› gerektirir. Bunun yap›lmamas› durumunda araflt›rma verileri do¤rular› göstermekten uzaklafl›r ve yanl›fl sonuçlar ç›kar. Bu nedenle araflt›rmac› ilgilendi¤i konuya yans›z ve objektif bir biçimde yaklaflmal›, kendi öznel düflünce ve kanaatlerini katmamal›d›r. Sosyologlar ve di¤er araflt›rmac›lar araflt›rmalar›nda birbirine ba¤l› olarak geliflen befl basamakl› bir bilimsel yöntem sürecinden geçerek sonuca ulafl›rlar. Bunlar: i. Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak, ii. Konu ile ilgili daha önceki bilgileri araflt›r›p toplamak, yani literatür taramas› yapmak, iii. Hipotezleri formüle etmek, iv. Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve verilerin analizini yapmak, v. Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve gelifltirmektir (fiekil 1.1’de bu basamaklar gösterilmektedir). Yöntem “nas›l” sorusuna cevap verir ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›d›r. 16 Davran›fl Bilimleri-I fiekil 1.1 Araflt›rma Süreci Kaynak: Schaefer, 2010: 29. Sorunu tan›mlamak Yeni araflt›rmalar için yeni fikirler oluflturmak Sonuçlara ulafl›p gelifltirmek Literatürü taramak Hipotezleri gelifltirmek Formüle etmek Hipotezler sorunu aç›klayabilmek, iliflkileri gösterebilmek ve teoriden ne tür ç›kar›mlar yap›labilece¤ini veya araflt›rmadan ne bekledi¤imizi ortaya koyan önermelerdir. Araflt›rma yöntem ve tekniklerinin seçimi ve analizi Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak: Araflt›rman›n ilk aflamas› konu seçmektir. Bir baflka deyiflle araflt›rma sorusunu ortaya koymakt›r. Birçok araflt›rma projesinde ilk yap›lacak fley neden bu konuyu araflt›rmak istedi¤inizi en aç›k bir biçimde dile getirmektir, yani sorunu tan›mlamakt›r. Örne¤in, neden evsiz insanlar›n toplumdaki yaflam biçimleri ile ilgili oldu¤umuz veya toplumumuzda da giderek artan kapkaç olaylar›n›n art›fl nedeni veya artan intihar giriflimleri, sosyologlar›n ilgilendikleri ilginç araflt›rma konular›d›r. Amaç, toplumun ilgisini çeken baz› konular›n oluflum nedenleri hakk›nda bilgi toplamak ve toplumsal sorunlar yaflayan bu insanlara yard›mc› olmakt›r. Araflt›rma yapman›n ikinci önemli nedeni geçmiflteki kuramlar ve yap›lan araflt›rmalard›r. Birçok nedenle sosyologlar araflt›rmalar›n bulgular›na itiraz edebilir veya ayn› fikirde olmayabilir. Bu nedenle daha detayl› bir elefltiri ortaya koymak amac›yla yeni araflt›rmalar planlayabilirler. ‹yi dizayn edilmifl araflt›rmalar birçok sosyologa ilham kayna¤› olabilir ve daha derinlemesine yap›lacak araflt›rmalara kaynak olabilirler. Örne¤in evsiz yaflayan kad›n ve erkeklerin geçmifl ifl tecrübelerini karfl›laflt›rmak veya insanlar›n neden ›rza geçti¤ini ve bunu azaltmak için neler yap›labilece¤ini sorgulamak gibi (Henslin, 2006: 122). Konu ile ilgili literatürü taramak: ‹kinci aflama o konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl olan araflt›rmalar› ve çal›flmalar› dikkatli bir biçimde incelemektir. Çünkü daha önce yap›lm›fl araflt›rmalar› incelemek bizi hem tekrarlardan hem de yapabilece¤imiz hatalardan uzak tutar. Hipotezleri formüle etmek: Üçüncü aflama hipotezler gelifltirmektir. Bir di¤er deyiflle de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerdir. Sosyologlar da di¤er bilim dallar›nda oldu¤u gibi olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini araflt›r›rken çeflitli de¤iflken- 17 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi ler kullan›rlar. Her hipotezde iki tür de¤iflken yer al›r. Bunlar ba¤›ms›z ve ba¤›ml› de¤iflkenlerdir. Örne¤in gelir, din, meslek veya cinsiyet birer de¤iflkendirler. De¤iflken, ölçülebilen bir özellik veya bir karakteristik olup farkl› koflul ve durumlarda de¤iflebilir. Araflt›rmac›lar hipotezleri formüle ederken genelde bir davran›fl veya faktörün, bir baflka faktör veya davran›fl üzerindeki etkisini incelerler. Örne¤in, iflsizlik faktörünün boflanmalar üzerindeki etkisini inceledi¤imiz bir araflt›rmada iflsizlik esas nedenimiz oldu¤u için ba¤›ms›z de¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken böylece belirleyici olan de¤iflkendir, diyebiliriz. ‹kinci de¤iflkenimiz olan ba¤›ml› de¤iflken ise belirleyici olan veya ba¤›ms›z de¤iflene ba¤l› olarak de¤iflen de¤iflken demektir. Bir baflka deyiflle araflt›rmac› ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflkeni etkileyen veya de¤iflime neden olan de¤iflken oldu¤una inan›r. Bir önceki örne¤imizde boflanma s›kl›¤› veya oran› bizim ba¤›ml› de¤iflkenimizdir. Çünkü, bireyin iflsizlik durumuna ba¤l› olarak de¤iflebilmektedir. Genelde ba¤›ms›z de¤iflken bir durum, ba¤›ml› de¤iflken ise bir davran›fl olarak ortaya ç›kar (Özkalp, 2009: 14). Ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkeni tan›mlamak neden sonuç iliflkilerinin belirlenmesinde kritik bir aflamad›r. Örne¤in toplumda izole olarak yaflayanlar›n veya toplumsal ba¤l›l›¤› düflük olan insanlar›n intihar girifliminde bulunmalar›n›n daha yüksek oldu¤unu ileri süren bir hipotezde, toplumsal ba¤l›l›k veya izole yaflam ba¤›ms›z, intihar giriflimi ise ba¤›ml› de¤iflkenimizdir. Çünkü, intiharlar›n nedeni olarak toplumsal izolasyon gösterilmektedir. Her hipotezde konu ile ilgili çeflitli kavramlar yer al›r; toplumsal ba¤l›l›k, sosyal izolasyon, intihar gibi. Bu kavramlar›n herkesin anlayabilece¤i bir biçimde tan›mlanmas› daha sonra ileri sürülecek kuramlar›n anlafl›lmas› aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›n›n kad›na fliddet üzerindeki etkisini inceledi¤iniz bir araflt›rmada SIRA S‹ZDE ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenleriniz nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve verileri analiz etmek: Araflt›rman›n bu aflamas›nda hipotezimizi test etmek için bilgiye veya verilere ihtiS O R U yaç vard›r. Bu nedenle bilgi toplama yöntemine araflt›rma metodolojisi denir. Sosyologlar araflt›rmalar›nda nicel ve nitel teknikler kullanarak sürdürürler. Nicel araflt›rma teknikleri aras›nda; D‹KKAT • Gözlem, • Saha araflt›rmas›, SIRA S‹ZDE • Anket, • Görüflme ve • Deney tekni¤i AMAÇLARIMIZ yer al›rken, nitel araflt›rma teknikleri aras›nda; • Derinlemesine görüflme, • Yaflam öyküsü, K ‹ T A P • Doküman incelemesi, • Vaka incelemesi veya çal›flmas› gibi teknikler yer al›r. Bu tekniklere bundan sonraki bölümde k›saca de¤inilecektir. TELEV‹ZYON Araflt›rma yönteminin tespitinden sonraki aflama bilgiyi toplamak ve analiz etmektir. Bilgi toplaman›n önemli bir aflamas› bir örneklem seçip bu örneklem üzerinde seçilen yöntemi kullanmakt›r. Bilimde incelenen konunun bütünü üzerinde arafl‹ N T E R Nbir E T k›sm›n› ele t›rma yapmak çok güç oldu¤u için sosyologlar incelenen konunun al›p inceleyerek vard›klar› sonuçlar› genellerler. ‹flte bu olaya örnekleme denir. Ba¤›ms›z de¤iflken bir di¤erini etkileyerek esas neden olan veya etkileyen de¤iflken demektir. Ba¤›ml› de¤iflken ise ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflen de¤iflkendir. 5 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA Bir araflt›rman›n bilgiS‹ZDE toplama yöntemine araflt›rma metolojisi ad› verilir ve araflt›rmalarda nicel ve nitelAMAÇLARIMIZ veriler kullan›l›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON Örnekleme, bir bütünün, ‹ N Tparçalar›yla ERNET içinden seçilmifl temsil edilmesidir. 18 Güvenirlik, bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir. Geçerlilik ise, ölçme arac›n›n konusuna uygun olmas›d›r. Davran›fl Bilimleri-I Birçok örneklem seçim tekni¤i olmas›na karfl›n sosyal bilimciler genelde basit tesadüfi örnekleme tekni¤ini kullan›rlar. Bu teknikte örnekleme giren her kiflinin eflit oranda seçilme flans› vard›r. Örne¤in, bir araflt›rmac› bir flehirde yaflayan insanlar›n fikirlerine ihtiyaç duyup bunlar› araflt›racaksa, telefon rehberinden bilgisayar yard›m›yla basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile bu isimleri ve adresleri seçebilir. Buna tesadüfi örnekleme denir (Schaefer, 2010: 30). E¤er araflt›rmac› ender veya zor tespit edilebilen insanlar üzerinde araflt›rma yap›yorsa, örne¤in uyuflturucu ilaç ba¤›ml›lar› veya sokak çeteleri gibi o zaman da buna uygun örnekleme tekniklerini kullan›rlar. Veri toplanmas› aflamas›nda bir di¤er önemli konu verilerin güvenirli¤i ve geçerlili¤idir. Güvenirlik, araflt›rman›n farkl› uygulamalarda kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir. Yani, bir flehirde yap›lan bir araflt›rma insanlar›n tacize u¤rama oranlar›n› % 1, bir baflka araflt›rma % 10 olarak gösteriyorsa bu araflt›rma güvenilir de¤ildir. Araflt›rmalar aras›nda tutars›zl›k var demektir. Tutars›z tan›mlamalar veya yanl›fl örneklem seçimi araflt›rman›n güvenirlili¤ini etkileyebilir. Geçerlik ise ölçme arac›n›n ölçmek istedi¤ini do¤ru olarak ölçmesi ve konusuna uygun olmas›d›r. Örne¤in metre uzunlu¤u ölçmek için geçerlidir ancak zaman› ölçmek için geçerli bir araç de¤ildir. Burada önemli olan hiç kimsenin neyin nas›l ölçüldü¤ü konusunda hiçbir flüphesinin olmamas› ve konudaki yeterlili¤imizdir. Bilgilerin analizi aflamas›nda çeflitli bilgisayar programlar› (SPSS vb.) ve teknikler kullan›l›r. Örne¤in korelasyon ve regresyon analizleri gibi (Burada bu tekniklere de¤inilmeyecektir. Bunlar istatistik derslerinde detayl› olarak incelenecektir). Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve ileri düzeyde araflt›rma gelifltirmek: Art›k araflt›rman›n son aflamas›na gelinmifltir. Burada toplad›¤›m›z bilgilerin öne sürdü¤ümüz hipotezimizi destekleyip desteklemedi¤ini gösterip bunu bilimsel bir toplulukla paylaflmak durumunday›z. E¤er elde etti¤imiz bilgiler hipotezimizi destekler nitelikte ise art›k kuramlar gelifltirebilir, aksine desteklemiyorsa hipotezimiz reddedilir ve kurama flüphe ile bak›l›r. Bazen de kuram›m›z yeniden formüle edilerek, yeni hipotezler gelifltirilir ve bunlar›n s›nanmas›na geçilir. Araflt›rman›n son aflamas› araflt›rma ile ilgili rapor haz›rlay›p bunu bilimsel ortamlarda sunmak, getirilen elefltirileri göz önüne almak ve araflt›rmay› bir makale veya kitap haline getirmektir. Araflt›rman›n bilimsel bir dergide yay›nlan›p kitap haline gelmesiyle o araflt›rma art›k bilimsel bir toplulu¤a ait olmufl demektir. Böylece bulunan sonuçlar di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan kullan›l›r hale gelir. Baflka araflt›rmac›lara araflt›rma konusu olur. SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ Araflt›rma, sosyologlar›n ilgilenmifl olduklar› birtak›m sorulara yan›tlar bulmak amac›yla kulland›klar› bir alettir. Sosyal bilimler alan›nda yürütülen araflt›rmalar›n temel amac› toplumsal olay ve olgulara iliflkin geçerli ve güvenilir bilgilere ulaflmakt›r (Gönç fiavran, 2009: 79). Sosyoloji de sosyal bilimlerden biri olmas› nedeniyle toplumsal dinamiklere iliflkin birçok soruya cevaplar bulmaya çal›fl›r. Bu nedenle araflt›rma yapar. Acaba insanlar bu araflt›rmalar› nas›l yapar? Kulland›¤› teknikler nelerdir? Bilimsel bir araflt›rma bilimin amaçlar›n› gerçeklefltirecek bilgilere ulaflmak üzere baflvurulan sistemli bir u¤raflt›r (‹çli, 2002: 41). Sosyologlar araflt›rma yaparken bir keflfetme sürecine dâhil olurlar. T›pk› laboratuvar koflullar›nda çal›flan bilim adamlar› gibi sosyologlar da araflt›rma sorular› organize ederek, sistematik bir biçimde sorgularlar. Ancak sosyologlar›n laboratuvar›, içinde yaflad›¤›m›z toplum veya sosyal dünyam›zd›r (Andersen and Taylor, 2006: 28). Sosyolojik araflt›rma, ünlü ‹ngiliz filozofu Sir Francis Bacon’un gelifltirdi¤i ve tan›mlad›¤› bilimsel yönteme da- 19 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi yal›d›r. Bilimsel yöntem araflt›rma sürecinde birbirini takip eden basamaklardan oluflur. Bunlar aras›nda gözlem, hipotezleri test etme, verileri analizi ve genelleme yer al›r. Sosyolojinin en önemli özelli¤i onun bir bilim olufludur. Bilim ise ampiriktir yani dikkatli bir biçimde yap›lm›fl sistematik gözleme dayal›d›r, birtak›m inançlar›n bir araya gelmesiyle oluflmaz. Sosyolojik araflt›rmalar her zaman ampirik bir temelde dayal›d›r. Bir baflka deyimle gözlemlerle test edilen, hipotezler gelifltirilerek elde edilen verileri gözleyerek kuramsal aç›klamalar yapmak anlam›ndad›r (Marshall, 1999: 20). Bilimsel araflt›rmalar iki grupta ele al›nabilir. Bunlar: • betimsel araflt›rmalar ve • aç›klay›c› araflt›rmalard›r. Betimsel araflt›rmalar genellikle olaylar›n özelliklerinin, s›kl›k derecelerinin say›lmas›na, k›saca durum saptanmas›na yönelik araflt›rmalard›r. Bunlar mevcut durumlar› ortaya koyar, neden sorusu üzerinde durmazlar (Gökçe, 1992: 65). Örne¤in, bebek ölüm oranlar›n› saptamaya çal›flan ya da iflsizlik oranlar›n› ortaya koyan araflt›rmalar buna örnek verilebilir. Aç›klay›c› araflt›rmalar ise olgular aras›ndaki nedensel iliflkileri hipotezler biçiminde formüle eden, hipotezlerin araflt›rma teknikleriyle s›nanmas› ve ispat›n› içeren de¤iflkenler aras›ndaki nedensel iliflkileri ortaya koymaya çal›flan araflt›rmalard›r (Gökçe, 1992: 66). Boflanmalar›n çocuklar üzerinde yol açt›¤› etkileri ve olumsuzluklar› inceleyen araflt›rmalar buna örnek verilebilir. Nicel Araflt›rma Teknikleri Daha öncede belirtildi¤i gibi araflt›rma sorusunu gelifltirip hipotezleri formüle ettikten sonra araflt›rmay› nas›l yürütece¤imiz ve nas›l bilgi toplayaca¤›m›z konusu önem tafl›r. Buna araflt›rma deseni de denilmektedir. Burada önemli olan araflt›rman›n genel mant›¤›n› ve stratejisini belirlemektir. Bu aflamada önemli bir di¤er nokta nicel mi yoksa nitel bir araflt›rma yöntemi mi kullanaca¤›m›zd›r. Nitel araflt›rmalar daha az yap›sallaflm›fl, araflt›rma sorusuna daha çok odaklanm›fl bir özellik tafl›r. Burada detayl› ve derinlemesine yap›lm›fl istatistiksel analizler yer almaz. Daha çok gözlemlenen grubun ne yapt›¤›, ne söyledi¤i ile ilgilenilir ve incelenen davran›fla daha derinlemesine bir bak›fl aç›s› getirilir. Buna karfl›n nicel araflt›rmalar daha çok istatistiksel yöntemler kullan›larak yap›l›r. Nicel araflt›rmalar›n sundu¤u veriler daha çok hesaplanabilir bir nitelik tafl›rken; örne¤in, ortalama gelir düzeyi, ifl gücü yüzdeleri gibi nitel araflt›rmalar›n sundu¤u veriler kolayca rakamlara indirgenemez. Daha çok aç›klay›c› ve tan›mlay›c›d›rlar. Örne¤in, bir ifl yerinde çal›flanlar›n; fabrika atmosferini çal›flma koflullar›n› nas›l alg›lad›klar› üzerinde çal›fl›yorsak nitel; e¤er çal›flanlar›n gelir düzeyleri, verimlilik oranlar› üzerinde odaklan›yorsak o zaman nicel bir araflt›rma tekni¤i daha uygun düflebilir (Andersen and Taylor, 2006: 31). fiimdi nicel araflt›rma tekniklerini k›saca inceleyelim. Gözlem Sosyologlar araflt›rmalar›nda ilgilendikleri olaylar› dikkatle gözleyerek ve kay›tlar tutarak gerçek dünyay› tan›maya ve onun hakk›nda fikirler gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Gözlem denetimli ve denetimsiz gözlem olmak üzere iki türlüdür. Denetimli gözlem standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›yla yap›lan bilgi toplama yolunun denetim alt›nda tutuldu¤u gözlem türüdür (Özkalp, 2011: 4). Ça¤›m›z sosyolojisinde kullan›lan gözlem araçlar› kesin ve ince ölçümlere elveriflli olan standart cetveller niteli¤indedir. Bu tür cetvellere dayanan gözlemin yüksek bir güvenirli¤i söz konusudur (Sencer ve Sencer, 1978: 121-122). Araflt›rma deseni araflt›rma sorular›n› cevaplamak ya da hipotezleri s›namak üzere araflt›rmac› taraf›ndan gelifltirilen bir plan veya stratejidir. Nicel araflt›rma teknikleri aras›nda gözlem, saha araflt›rmas›, görüflme ve deney tekni¤i say›labilir. Denetimli ve denetimsiz gözlem olmak üzere iki gözlem türü vard›r. 20 Davran›fl Bilimleri-I Denetimsiz gözlemin kat›l›ml› ve kat›l›ms›z olmak üzere iki biçimi vard›r. Denetimsiz gözlem ise standart bir tekni¤e dayanmayan yinelenmesi ancak rastlant›lara ba¤l› olan bir gözlemdir. Bu da kat›l›ml› ve kat›l›ms›z olmak üzere ikiye ayr›l›r. Sosyologlar›n en özgün ve ilginç gözlem türlerinden olan kat›l›ml› gözlemde araflt›rmac› inceledi¤i grubun içine dâhil olup onlardan birisiymifl gibi hareket ederek bilgi toplar. Bunun en klasik örne¤i 1930’lu y›llarda William F.Whyte taraf›ndan Amerika’n›n Boston kentinde düflük gelirli ‹talyan göçmenlerin yaflad›¤› mahallelere gidilerek onlarla birlikte dört y›l yaflanarak yap›lan araflt›rmad›r. Whyte “köfle bafl› çocuklar›” olarak adland›r›lan köfle bafl› çetelerini incelemifl, o gruptan biri olarak onlarla yaflam›fl ve hayatlar›n› incelemifltir. Daha sonra kitab›, “Köfle Bafl› Toplumu” (Street Corner Society) ad› ile yay›nlanm›flt›r. Whyte kendi kimli¤ini bu çocuklara aç›klayarak onlar›n konuflmalar›na ve oyunlar›na kat›lm›fl, bofl zaman aktivitelerinde onlarla birlikte olmufltur. Böylece, bu çocuklar›n toplumda oluflturduklar› sosyal iliflkiler hakk›nda genifl bir bilgi edinmifltir (Whyte, 1981: 303). Whyte bu flekilde görüflme yoluyla elde edilemeyecek ölçüde genifl bilgileri bu çocuklarla yaflayarak elde etmifl ve fakirlerin dünyas›na girerek o ça¤da normal kay›tlardan elde edilmesi imkâns›z bilgilere eriflmifl ve akademik dünyaya önemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Schaefer, 2010: 35). Saha Araflt›rmas› (Survey) Yaflam›m›z boyunca hepimiz bir veya birkaç kere saha araflt›rmas›na dâhil olup sorulan sorulara cevaplar vermiflizdir. Ne tür bir t›rafl kremi kulland›¤›m›zdan, kime neden oy verece¤imize veya en çok be¤endi¤iniz TV dizisinin hangisi oldu¤una kadar birçok soruyu cevaplam›fl›zd›r. Bir araflt›rman›n saha araflt›rmas› niteli¤ini kazanmas› için bir örnekleme yap›lmas›, standart bir veri toplama arac› kullan›lmas› (soru k⤛d› gözlem ya da görüflme çizelgesi) ve verilerin sistemli bir biçimde toplanmas› gereklidir (Gönç fiavran, 2009: 82). Saha araflt›rmas›, görüflme veya anket tekni¤i ya da bu iki tekni¤in birlikte kullan›lmas› ile yap›l›r. Görüflme Kapal› uçlu sorular cevaplay›c›ya çeflitli cevap seçenekleri sunarken, aç›k uçlu sorular sadece soru cümlesinden oluflur ve cevaplay›c›ya daha fazla özgürlük tan›r. Bu teknikte araflt›rmac›n›n yüz yüze konuflmas› veya telefonla görüflerek bilgi toplamas› söz konusudur. Görüflmenin en büyük avantaj› sizle konuflmak isteyen bir kifliyi reddetmenin zorlu¤undan dolay› cevap verme oran›n›n yüksekli¤idir. Hâlbuki evinize gelen bir anket formunu okumadan bile y›rt›p atabiliriz. Anket ise sorulacak sorular›n bas›l› veya yaz›l› bir biçimde haz›rlanarak düzenlenmesidir. Bu sorular cevaplay›c›lara ya posta ile ya da kiflilerin toplu hâlde bir araya getirilip sorular› yan›tlamas› veya internet üzerinden sorulmas› gibi yöntemlerden biri ile verilir. Anket formu görüflmeye k›yasla haz›rlanmas› daha kolay ve ucuz olmas› nedeniyle özellikle örneklemin büyük oldu¤u araflt›rmalarda daha yararl›d›r. Soru k⤛d›nda bulunan anket sorular› kapal› veya aç›k uçlu olabilir. Kapal› uçlu sorularda cevaplay›c›ya çeflitli seçenekler içinden birini seçme flans› verilir. Örne¤in, “E¤itim durumunuz nedir?” sorusuna cevaplay›c› seçeneklerden birini seçerek yan›tlar. Bu seçenekler; a) ‹lkokul b) Ortaokul c) Lise d) Üniversite e)Yüksek Lisans fleklinde verilebilir. Aç›k uçlu sorular ise bir tek soru cümlesinden oluflur. Örne¤in, “Gelece¤in Türk toplumu hakk›nda ne düflünüyorsunuz?” gibi. Bu tür sorular aç›k uçlu sorulard›r. Deney Tekni¤i Deney, araflt›rmac› taraf›ndan yapay olarak haz›rlanm›fl bir durumdur. Deney tekni¤inde bilim adam› olaylar›n birbiri üzerindeki etkilerini araflt›r›r. Bunu yaparken 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi baz› de¤iflkenleri de¤iflimler (manipüle eder), baz›lar›n› ise de¤iflimlemez. Yani, hipotezini s›namak amac›yla ba¤›ms›z de¤iflkenin, ba¤›ml› de¤iflken üzerindeki etkisini araflt›r›r. Kontrollü deney yönteminde neden ve sonuç iliflkilerini daha iyi görmek amac›yla iki grup kullan›larak bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Bunlar deney ve kontrol gruplar›d›r. Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartlar›n aynen muhafaza edildi¤i gruptur. Bu flekilde d›fl etkiler elimine edilerek her iki grubun da ayn› flartlarda olmas› veya eflitlenmesi sa¤lan›r. Daha sonra deney ve kontrol grubunun karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Deney grubunun davran›fllar›nda meydana gelen farkl›l›klar incelenerek ba¤›ms›z de¤iflkenin neden oldu¤u sonuçlar elde edilir. Örne¤in, televizyonda çocuklara gösterilen fliddet filmlerinin, çocuklarda sald›rgan davran›fllara neden oldu¤unu ileri süren bir hipotezde, kontrollü deney yöntemi kullan›labilir. Burada fliddet filmleri ba¤›ms›z, çocuklar›n sald›rgan davran›fllar› ise ba¤›ml› de¤iflkenimizdir. Burada bir grup çocu¤a içeri¤i fliddet dolu filmler gösterilir ve buna deney grubu denir. Kontrol grubuna ise içerisinde fliddet ve vahflet içermeyen filmler gösterilir. Böylece deney grubundaki çocuklar›n fliddet filmleri gösterilmeden önceki ve filmleri seyrettikten sonraki davran›fllar› kaydedilir ve bu davran›fllar kontrol grubundaki çocuklarla karfl›laflt›r›larak deney ve kontrol grubu aras›ndaki davran›fl farklar› ölçülmüfl olur (Andersen and Taylor, 2006: 39). 21 Deney yönteminde ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup deney grubudur., flartlar›n aynen korundu¤u grup ise kontrol grubudur. Nitel Araflt›rma Teknikleri Nitel araflt›rmalar insanlar›n sosyal dünyay› nas›l anlad›¤›n›, yorumlad›¤›n› ve üretti¤ini anlamay› amaçlayan ve sosyal olgular›n içinde bulunduklar› sosyal ba¤lam içinde de¤erlendirilip bu olgu ve olaylar›n ve aralar›ndaki karmafl›k iliflkinin kendi ba¤lam› içinde yorumland›¤› tekniklerdir. Bu nedenle araflt›rmalar hipotez cümlesiyle bafllamaz ve incelenen sorun nicel yöntemdeki kadar kesin bir biçimde oluflturulmaz (Gönç fiavran, 2009: 22). fiimdi bu teknikleri k›saca inceleyelim. Derinlemesine Görüflme Burada araflt›rma problemine iliflkin yüzeysel bilgilerden çok, kiflilerin düflünce, görüfl ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmas› istendi¤inde kullan›lan bir görüflme tekni¤i söz konusudur. Burada az say›da insanla detayl› olarak görüflülerek daha derinlemesine bilgi edinilir. Ancak standart bir görüflme yönergesine ba¤l› kal›nmaz. Görüflmeci konudan uzaklafl›rsa veya dolayl› cevaplar verirse araflt›rmac› kiflinin konuflma iste¤ini k›rmadan ona müdahale ederek esas konuya çekebilir (Kümbeto¤lu, 2005: 91-92). Burada en önemli nokta, görüflmecinin çok iyi bir dinleyici olmas›d›r. Yaflam Öyküsü Bu teknik araflt›rma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele al›nmas› ve yaflam süreçlerinin en ince ayr›nt›lar›na inilerek ilgilenilen olay›n somut bir içerik ve bir örnek olay üzerinde araflt›r›lmas›d›r (Sencer ve Sencer, 1978: 248). Kiflinin kendisi taraf›ndan anlat›lan yaflam öyküsünün araflt›rmac› taraf›ndan kaydedilerek ilgili verilerin toplanmas› sürecine yaflam öyküsü görüflmesi ad› verilir (Gönç fiavran, 2009: 89). Doküman ‹ncelemesi Bu teknik insanlar›n belirli olaylar hakk›nda duygular›n› yans›tt›¤› kiflisel günlükleri, mektuplar›, mülakat verileri, videolar›, foto¤raflar›, gazete kupürleri ve e-pos- Nitel araflt›rma teknikleri aras›nda derinlemesine görüflme, yaflam öyküsü, doküman incelemesi ve vaka incelemesi say›l›r. 22 Davran›fl Bilimleri-I talar›n›n doküman olarak ele al›n›p incelenmesi ve çözümleme teknikleriyle kullan›lmas›d›r. Yaz›l› dokümanlar›n, görüflme, film, video ve benzeri materyallerin incelenmesinde en çok kullan›lan teknik içerik analizidir. Burada çeflitli kategoriler oluflturularak, bu kategoriler (belirli sözcüklerin tekrar say›s›, gazetelerdeki haberlerde ayr›lan sütun say›s›, radyo ve televizyon programlar›nda konuya ne kadar zaman ayr›ld›¤› gibi) incelenir. Örne¤in, cinsel taciz konusunu araflt›r›yorsak; polis raporlar›n›, mahkeme dosyalar›n› ve kararlar›n› inceleyerek, ne kadar flikâyetin tutuklanmayla sonuçland›¤›n›, kaç erkek suçlunun hapse kondu¤unu veya flartl› sal›vermeyle b›rak›ld›¤›n› ö¤renebiliriz. E¤er bu tür sorunlar ilginizi çekiyorsa poliste tutulan istatistikler de konuyu aç›kl›¤a kavuflturmaya yard›mc› olabilir (Henslin, 1997: 130). Vaka ‹ncelemesi Vaka incelemeleri sosyolojik problemin daha genifl bir k›sm›na ›fl›k tutabilecek bir veya birkaç birey, grup, topluluk, örgüt veya olaylar›n detayl› araflt›rmas›n› içerir. Ayr›ca, yeni inceleme alanlar› keflfetmek ve sosyolojinin araflt›rma gündemine yeni konular eklemek için de kullan›l›r (Bilton v.d., 2009: 458). Vaka incelemesi genelde ampirik bir araflt›rma olup gerçek hayat›n içindeki olgular› araflt›r›r. ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ Sosyolojik araflt›rmalarda yöntem kadar önemli bir konu da etik ile ilgili davran›fl ve kurallard›r. Sosyologlar da do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi istedikleri her türlü araflt›rmay› istedikleri biçimde yapamazlar. Her araflt›rmada araflt›rmac›n›n etik aç›s›ndan uymas› gereken baz› kurallar bulunur. Örne¤in, t›p alan›nda bir biyokimyac› nas›l daha önceden testi yap›lmam›fl bir ilac› insan vücuduna onun izni olmadan uygulayamazsa, bunun hem etik olmayan hem de kanun d›fl› bir davran›fl oldu¤unun bilincinde ise, sosyologlar da belirli standartlara uymak zorundad›rlar ve buna “etik kod”lar ad› verilir (Schaefer, 2010: 37). Amerikan Sosyoloji Derne¤i (ASA) bu etik kurallar› önce 1971 y›l›nda, daha sonra ise 1997 y›l›nda tekrar gözden geçirerek yay›nlam›flt›r. Bu temel prensiplerin neler oldu¤u afla¤›da belirtilmektedir: • Araflt›rman›n objektifli¤ini ve bütünlü¤ünü korumak, • Araflt›r›lan veya incelenen objenin sayg›nl›¤›n› ve öznelli¤ini (privacy) korumak, • ‹ncelenen bireyi tehlikelere karfl› korumak, • Konunun ve incelenen bireyin s›rlar›na ve mahremiyetine sayg› göstermek, saklamak, • Araflt›rmaya kat›lan bireylerin izinlerini veya onaylar›n› almadan onlardan bilgi toplamamak ve yay›mlamamak, • Araflt›rmaya kat›lan ve yard›m eden di¤er araflt›rmac›lar›n katk›lar›n› kabul etmek, aç›klamak ve onlara sayg›l› olmak, • Her türlü finansal deste¤i aç›klamakt›r (American Sociological Association, 1997). Görüldü¤ü gibi etik standartlar hemen her araflt›rmac› taraf›ndan gayet aç›k olarak belirlenmifltir. Sosyologlar bu kriterleri çok ciddiye alarak uymak zorundad›rlar. Çünkü araflt›rmac›lar birlikte çal›flt›klar› ve bilgi ald›klar› insanlar› korumak ve onlar›n hak ve sorumluluklar›na sayg› göstermek durumundad›rlar. 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi 23 Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 N AM A Ç 3 Sosyolojiyi tan›mlayarak ilgi alanlar›n› aç›klamak. Sosyoloji en basit bir biçimde toplumsal davran›fl›n ve insan gruplar›n›n bilimsel bir incelemesidir. Sosyoloji insan toplumlar›n› ve toplum üyelerinin birbirleriyle olan iliflkileri üzerinde durur. Toplum da içinde yaflayan insanlar›n davran›fllar›n› inanç ve kifliliklerini flekillendirir. Sosyoloji içinde yaflad›¤›m›z dünyay› ve kendimizi anlamam›za yard›mc› olur. Çünkü bizler içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ürünleriyiz. Sosyolojinin ayn› zamanda çevremizde yer alan önemli de¤iflimlerin üzerimizdeki etkilerini anlamam›zda da etkili bir gücü vard›r. Örne¤in, teknolojinin, artan nüfusun, h›zl› göç olgusunun yol açt›¤› sorunlar› görmek gibi. Sosyolojinin bak›fl aç›s›n› aç›klamak. Sosyologlar sosyal davran›fl› anlayabilmek için düzenli olmayan yarat›c› bir düflünce üzerinde odaklan›rlar. C.W. Mills bu düflünceye sosyolojik hayal gücü (imgelem) veya sosyolojik düflünce ad›n› verir. Sosyolojik düflünce bugüne kadar tart›flmas›z kabul etti¤iniz görüflleri çözümleme, sorgulama ve elefltirme al›flkanl›¤› kazanmakt›r. Burada temel düflünce sosyologlar›n inceledikleri olay›n mümkün oldu¤unca d›fl›nda durarak, foto¤raf makinesinin genifl aç›l› merce¤inden bakar gibi olaylar› görebilmesi ve incelemesidir. Sosyolojinin di¤er sosyal bilimlerle olan iliflkisini de¤erlendirmek. Bilim, sistematik bir yöntemle olaylar aras›ndaki iliflkilerin incelenmesi ve bilgi toplanmas›d›r. Bütün bilimler hangi konuyla ilgili olursa olsun objektif yöntemlerle do¤ru bilgileri toplama çabas›ndad›rlar. Bilimler do¤a bilimleri ve sosyal bilimler fleklinde ikiye ayr›l›r. Do¤a bilimleri fiziki olaylar›n do¤as›, etkileflimi ve de¤iflimi üzerinde dururlar. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlar›n farkl› yönlerini ele al›r ve incelerler. Bunlar aras›nda, sosyoloji, antropoloji, psikoloji ve tarih gibi disiplinleri sayabiliriz. Ancak, her bilimin ayn› olaya bak›fl aç›s› farkl›l›k tafl›r. Sosyolojinin belirleyici özelli¤i insan eylem ve davran›fllar›n›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde meydana geldi¤ini kabul etmesidir. N A M A Ç 4 N AM A Ç 5 • • • • • Toplum ve toplumsal yap› kavramlar›n› aç›klamak. Sosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlar mikro ve makro analizlerdir. Mikro sosyoloji insanlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini inceler, örne¤in, evlerini nas›l döfledikleri gibi. Makro sosyolojide ise incelenen toplumun kendisi, nas›l organize oldu¤u ve de¤iflti¤idir. En genifl tan›m›yla toplum insanlar› etkileyen iliflkiler bütünüdür. Ancak toplum bireylerin toplam›ndan farkl› bir fleydir. Toplum tek bafl›na de¤il, birtak›m parçalardan oluflur. Bunlar; ortak bir toprak parças›, ortak bir politik otoriteye sayg› ve ortak bir kültürdür. Do¤adaki her varl›¤›n bir yap›s› oldu¤u gibi toplumun da kendine özgü bir yap›s› vard›r. Yap› birbiriyle iliflkili olan parçalar›n bir bütünüdür. Böylece toplumsal yap›, toplumun bir çerçevesidir. O halde toplumsal yap›y› oluflturan parçalar nelerdir? Bunlar; kültür, sosyal s›n›f, statü, rol, grup ve toplumsal kurumlard›r. Sosyolojide kullan›lan araflt›rma yöntem ve tekniklerini aç›klamak. Araflt›rma sosyologlar›n ilgilenmifl olduklar› birtak›m sorulara yan›tlar bulmak amac›yla kulland›klar› bir alettir. Sosyolojik araflt›rma Sir Francis Bacon’un gelifltirdi¤i bilimsel yönteme dayal›d›r. Bilimsel yöntem birbirini takip eden birtak›m basamaklardan oluflur. Bunlar: Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak, Konu ile ilgili literatür taramas› yapmak, Hipotezler gelifltirmek, Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve verilerin analizlerini yapmak, Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve gelifltirmektir. Sosyologlar araflt›rmalar›nda nicel ve nitel araflt›rma teknikleri kullanarak araflt›rmalar›nda veri toplarlar. 24 Davran›fl Bilimleri-I Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin ilgi alan›na giren konulardan biri de¤ildir? a. Aile b. Afliretler c. Ak›l sa¤l›¤› d. Kad›na fliddet e. D›fl göç 6. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal bilimlerden biri de¤ildir? a. Sosyoloji b. Ekonomi c. Tarih d. Antropoloji e. Biyoloji 2. Bir ölçme arac›n›n ölçmek istedi¤ini do¤ru olarak ölçme yetene¤ine ne ad verilir? a. Güvenirlik b. Yeterlilik c. Do¤ruluk d. Geçerlilik e. Etik 7. Afla¤›dakilerden hangisi makro sosyolojik yaklafl›m›n ilgi alan›d›r? a. Bireylerin yüzyüze iliflkileri b. Asansörde insanlar›n neden birbirlerinin ayaklar›na bakt›klar› c. Bir toplumda yaflayan evsizlerin sosyal s›n›flar içindeki yeri d. ‹nsanlar›n cumartesi geceleri e¤lence al›flkanl›klar› e. ‹ki niflanl› çiftin birbirleriyle kavga etmeleri 3. Sosyolojik bak›fl aç›s› veya hayal gücü (imgelem) afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. Simon b. Durkheim c. Bacon d. Mills e. Spencer 4. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi “Sosyolojiye Davet” adl› kitab›nda toplumun insanlar› bir biçimde flekillendirdi¤ini ileri sürer? a. P. Berger b. S. Simon c. E. Durkheim d. M. Weber e. A. Comte 5. Sistematik bir yöntemle olaylar aras›ndaki iliflkilerin incelenmesi ve bilgi toplanmas›na ne ad verilir? a. Bilim b. Yöntem c. Kuram d. Hipotez e. Önerme 8. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel yöntemin aflamalar›ndan biri de¤ildir? a. Veri toplamak b. Verilerin analizini yapmak c. Sorunu tan›mlamak d. Hipotezi formüle etmek e. Öznel de¤erlerden hareket etmek 9. Bir toplum içinde yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› herfleye ne ad verilir? a. Kültür b. Kurum c. Yap› d. Toplum e. S›n›f 10. Afla¤›dakilerden hangisi kazan›lm›fl bir statüye örnektir? a. Asalet b. Gençlik c. Yafll›l›k d. Etnik yap› e. Avukatl›k 1. Ünite - Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi “ 25 Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Irza geçen insanlar psikolojik olarak hasta m›d›r? Renee hayat›nda hiç bu kadar bir fleyden korkmam›flt›. Bu garip korku, do¤ru bir duygu de¤ildi. Topuklar›ndan bafllayarak bütün vücuduna yay›l›yor, yukar›ya ç›k›yor kafas›n›n içine sanki yumrukla vuruluyordu. Üniversite ö¤rencisi olan Renee hayat›nda hiçbir yere tan›mad›¤› insanlarla gitmemiflti. Ailesi daha çok küçükten bunu kendisine defalarca söylemifl ve kafas›nda yer etmiflti. fiimdi 19 yafl›ndayd›. Tan›mad›¤› bir adam›n arabas›nda bir yere gidiyordu. Bu kifliyle ilk tan›flt›¤›nda kendisine iyi biri gibi gelmiflti. Yani yolun karfl› taraf›nda duran hiç tan›mad›¤› birisi de¤ildi. Renee, George’la yak›n bir arkadafl›n›n verdi¤i partide karfl›laflm›flt›. Siyah gözleri vard›, onu dansa davet etti¤inde sanki bütün yüzü parlak bir hâl alm›flt›. Renee bu kifliden etkilenmiflti. Tan›d›¤› birçok erkekten biraz daha yafll› ve kendinden çok emin birine benziyordu. Bunlar, kendisine bir olgunluk belirtisi gibi geldi. Gece ilerledikçe iliflkileri de geliflmiflti. George, kendisini eve b›rakmay› teklif etti¤inde bunu do¤al karfl›lam›fl ve kabul etmiflti. fiimdi araban›n içine oturmufl giderken bir anda oturdu¤u yurdun soka¤›na girmeden yola devam etti¤inin fark›na varm›flt› ve nedenini sordu¤unda pek de anlayamad›¤› bir fleyler gevelemiflti. George, arabay› k›rsal bir bölgeye do¤ru sürmeye devam ederken, s›rt›n›n ürperdi¤ini ve t›rmanan bir korkuyu keflfetti. Par›ldayan gözleri flimdi çok so¤uktu ve ona her bak›fl›nda sanki karanl›¤› deliyordu.George: “Bebe¤im art›k zaman› geldi, flimdi bunu ödemelisin” dedi ve elleri Renee’nin bluzuna do¤ru uzand›. Renee, o gece hakk›nda hiç konuflmad›. Olanlar› hat›rlamak istemiyordu. ‹ki ünlü sosyolog olan Diana Scully ve Joseph Marolla ›rza geçen insanlar›n hasta ruhlu, psikolojik aç›dan rahats›z, normal insanlardan farkl› olduklar› tezine inanm›yorlard›. Bu sosyologlar›n ›rz düflmanlar›n›n bu davran›fl› di¤erleriyle olan etkileflim ve ö¤renme ile kazand›klar›na iliflkin hipotezleri vard›. Soru: Sizce bu tür bir araflt›rma nas›l yap›labilir? Gerçekten de Scully ve Marolla do¤ru bir hipotez ileri sürmüfller midir? Siz olsan›z bu tür bir hipotezi do¤rulamak için nas›l bir yöntem izlerdiniz? 1. c ” Kaynak: J. M. Henslin (2006). Sociology, 3rd Edition Allyn and Bacon, s. 120- 139. 2. d 3. d 4. a 5. a 6. e 7. c 8. e 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Bak›fl Aç›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neden Sosyoloji Çal›flmal›y›z?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Di¤er Sosyal Bilimlerle ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Di¤er Sosyal Bilimlerle ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum ve Toplumsal Yap›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri” bafll›kl› k›sm› tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum ve Toplumsal Yap›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap›y› Oluflturan Parçalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 26 Davran›fl Bilimleri-I S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 1 Sosyolojik düflünmek çevremizi yeni bir bak›fl aç›s›yla görmemizi sa¤lamak oldu¤una göre fliflman obez çocuklar›n di¤er çocuklarla ve aileleriyle olan iliflkilerine bak›p nas›l bir beslenme düzeni içinde olduklar›n›, bu çocuklar›n, topluma ve kendilerine olan zararlar›n› bir düflününüz. Andersen, M. L. and Taylor, H. F. (2006). Sociology: Understanding A Diverse Society, Thomson and Wadsworth. Bauman, Z. (2004). Sosyolojik Düflünmek, (Çev. Abdullah Y›lmaz) Ayr›nt› Yay›nlar›. Bell, D. (1973). Coming Crisis of Post Industrial Society, New York Basic Book. Fulcher, J. and J. Scott (2006). Sociology, 2 nd edi. Oxford University Press. Gökçe, B. (1989). Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma, Ankara: Savafl Yay›nlar›. Gönç fiavran, T. (2009). “Sosyolojide Nitel ve Nicel Araflt›rma Teknikleri”, Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri, içinde (Ed. Nadir Su¤ur), Eskiflehir: AÖF Yay›nlar› No: 1043. Gönç fiavran, T. (2009). “Toplum, Bilim ve Yöntem” Sosyolojiye Girifl, içinde (Ed. Nadir Su¤ur), Eskiflehir: AÖF Yay›nlar› No: 1031. Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3rd edition Allyn and Bacon. ‹çli, G. (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: An› Yay›nlar›. Kaptan, S. (1973). Bilimsel Araflt›rma ve ‹statistik Teknikleri, Ankara: Tek Ifl›k Matbaas›. Kümbeto¤lu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araflt›rma, ‹stanbul: Ba¤lam. Lenski, G. and Lenski J. and P. Nolan (1991). Human Societies Introduction to Macro Sociology, New York: McGraw Hill Book. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, (Çev. Osman Ak›nhay, Derya Kömürcü) Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Mills, C. W. (2007) Toplumbulumsel Düflün, (Çev. Ünsal Oskay) ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Özkalp, E. (2009). Davran›fl Bilimlerine Girifl, Eskiflehir: AÖF Yay›nlar› No: 722. Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Yay›nlar›. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition New York: McGraw Hill International Edi. Sencer, M. ve Sencer Yakut (1978). Toplumsal Araflt›rmalarda Yöntem Bilim, TODA‹ Yay›nlar›. Whyte, W. F. (1981). Street Corner Society, Social Structure of Italian Slum, 3rd edi. Chicago: Chicago University Press. Y›ld›r›m, A. ve fiimflek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Araflt›rma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yay›nevi. S›ra Sizde 2 Sosyoloji aileyi toplumun bir bütünü içinde ele al›p aile üyeleri aras›ndaki iliflkileri, ailenin geçirdi¤i aflamalar›, nerde yaflad›¤›, ne tür bir evde oturdu¤u gibi de¤iflim ve geliflim süreçleri içinde inceler. S›ra Sizde 3 Toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bütünü toplumsal yap›y› oluflturur. Örne¤in bir evin parçalar› nelerdir? Çat›s›, kap›s›, pencereleri, kolon ve kiriflleri, iç oturma düzeni, mutfa¤› bunlar›n hepsi ayr› ayr› parçalar› oluflturmakla birlikte ev bir bütündür. Bunlar›n bir araya gelmesiyle varl›k bulur ve ayakta kal›r. ‹flte toplum da böyledir. Onu oluflturan parçalar›n birbirleriyle olan uyumlu iliflkileri toplumu gerçek k›lar. S›ra Sizde 4 Bir polisin polis olarak asayifli kollamak, normlara uymayanlar› yakalamak gibi bir rolünün yan›nda, iyi bir baba olmak gibi toplumsal bir rolü de vard›r. E¤er o¤lu bir suç iflliyorsa hem onu yakalamak hem de baba olarak onu korumak görevlerini düflündü¤ünüzde nas›l bir rol çat›flmas› içine düfltü¤ünü görebilirsiniz. S›ra Sizde 5 Uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›, ba¤›ms›z; kad›na fliddet ise ba¤›ml› de¤iflkenimizi oluflturur. Çünkü esas neden uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›d›r, onun etkisi ise fliddet uygulamas›d›r, dolay›s›yla ba¤›ml› de¤iflkendir. 2 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sosyolojinin tarihsel olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek, Sosyolojinin öncüllerinin katk›lar›n› de¤erlendirebilecek, Sosyolojinin kurucular›n›n görüflleri aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek, Sosyolojideki farkl› yaklafl›mlar› karfl›laflt›rabilecek, Sosyolojiye elefltirel bakan yaklafl›mlar› tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sembolik Etkileflimcilik • ‹fllevselcilik • Çat›flmac›l›k • Feminizm • Postmodernizm ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar • SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ • SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR • SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN YAKLAfiIMLAR Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ Sosyolojinin Do¤uflu Sosyolojinin ilk nas›l ortaya ç›kt›¤› önemli oldu¤u kadar, birçok yönden yan›tlanmas› oldukça güç bir sorudur. Hatta Bat›l› tarihçiler Yunan ve Romal› düflünürlerin insan davran›fl› ile ilgili felsefi karmafl›k sistemler gelifltirdiklerini savunarak, sosyolojinin düflünsel temellerini Antik Ça¤a kadar götürürler. Daha ileri gidenler ise, okuma yazma bilmeyen insanlar›n bile savafllar›n neden ç›kt›¤›n›, neden baz›lar›n›n di¤erlerinden daha güçlü veya zengin oldu¤unu sorarak sosyal meselelerle ilgilendiklerini iddia etseler de, onlar›n aç›klamalar›n›n daha çok mit ve efsanelerle, y›ld›z hareketleriyle iliflkilendirilerek yap›ld›¤› ve dolay›s›yla bilimsel olmad›¤› aç›kt›r. Sistematik araflt›rmalarla test edilebilen kuramlar›n gelifltirilmesi ve aç›klamalar›n bunlara dayan›larak yap›lmas› tüm bilimlerin temelidir. Asl›nda bu ölçüt sosyolojinin kökeninin ne oldu¤u sorusunu yan›tlamam›z› kolaylaflt›r›r. Bu ba¤lamda sosyoloji yeni bir disiplin olarak 19. yüzy›lda Avrupa’da düflünürlerin toplumla ilgili düflüncelerinin bilimsel yöntemlerle test edilmesiyle bafllam›flt›r. Sosyolojinin gelifliminde dört faktör birlikte önemli rol oynam›flt›r (Henslin, 2001): 1. Endüstri Devrimi: 19. yüzy›l›n ortalar›nda Avrupa’da tar›m toplumundan üretimin fabrikalarda yap›lmaya bafllad›¤› döneme girilmesi ile birlikte insanlar›n yaflamlar›nda köklü de¤iflmeler olmufl; genifl kitlelerin ifl bulmak için topraklar›ndan koparak kentlere göç etmesine ba¤l› olarak yoksulluk, iflsizlik, kötü çal›flma koflullar›, sa¤l›k, e¤itim ve bar›nma gibi sosyal sorunlar artmaya bafllam›flt›r. 2. Amerikan ve Frans›z Devrimleri: Yeni fikir ak›mlar›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikte insanlar çevrelerindeki olaylar› yeniden düflünmeye ve yorumlamaya bafllam›flt›r. Monarfliler yerini daha demokratik sistemlere devrederken, art›k geleneksel ve dinsel aç›klamalar yetersiz kalm›flt›r. 3. Emperyalizm: Sosyolojinin geliflmesini etkileyen bir di¤er faktör de Avrupal›lar›n deniz afl›r› baflka ülkeleri fethederek onlar› sömürgelefltirmelerine ba¤l› olarak ortaya ç›kan emperyalizm olgusudur. Yeni sömürge imparatorluklar› kuran Avrupal›lar farkl› kültürlerle karfl›laflt›klar›nda onlara egemen olabilmek için araflt›rmalar yapmaya bafllam›flt›r. Sosyolojinin gelifliminde Endüstri Devrimi, Amerikan ve Frans›z devrimleri, emperyalizm ve do¤a bilimlerindeki geliflmeler önemli rol oynam›flt›r. 30 Davran›fl Bilimleri-I 4. Do¤a Bilimlerindeki Geliflmeler: Do¤a bilimlerinin parlak geliflimine olanak sa¤layan özellikle de fizik ve kimyada kuramlar›n nesnel ve sistematik gözlemlerle test edilmesi giriflimlerinin etkisi ile sosyal yaflamda da art›k bilimsel yöntemin uygulanmas›na yönelik ad›mlar at›lmaya bafllanarak sosyolojin do¤ufluna yol aç›lm›flt›r. Sosyolojinin Öncüleri Sosyolojinin öncüleri olarak ‹bni Haldun, Henri de Saint Simon, Auguste Comte ve Karl Marx s›ralanabilir. Sosyoloji konusundaki kitaplar›n ço¤unlu¤unun Bat› kaynakl› oluflu yüzünden sosyoloji tarihi yaz›l›rken sürekli Bat›l› düflünürlere yer verilmesi al›fl›ld›k bir tutum ve davran›flt›r. Ancak son y›llarda giderek Bat›l› olmayan sosyologlar taraf›ndan bir kiflinin ad› daha fazla an›l›r hâle gelmifltir. Bu kifli Arap as›ll› düflünür ‹bni Haldun’dur. Oysa sosyoloji tarihi kitaplar› incelendi¤inde birçok önemli ve güncel reform konusunda oldu¤u gibi sosyoloji hakk›nda da ilk habercinin Henri de Saint Simon oldu¤u ve daha sonra Karl Marx, Auguste Comte’un geldi¤i görülür. Bu nedenle ad› geçen tüm düflünürlerin temel görüfllerini bilmek gerekmektedir. ‹bni Haldun Tunus’ta bir posta pulunda ‹bni Haldun (1332-1406) ‹bni Haldun’un en önemli eseri Mukaddime’dir. Don Martindale (1982)’in de belirtti¤i gibi Ibni Haldun’u basit bir Arap düflünürü ya da tarihçisi olarak görmek yan›lt›c› bir bafllang›ca yol açabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaflad›¤› dönemi ve öncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe bak›ld›¤›nda M.S. 711’de Araplar›n bugün ‹spanya olarak bilinen ‹ber Yar›madas›’na Cebeli Tar›k Körfezi’ni geçerek geldikleri ve güneyde yaflayan Yahudi ve H›ristiyanlara ‹slamiyeti tan›tarak tarihte “Endülüs Uygarl›¤›” (756-1031) olarak geçen uygarl›¤› kurduklar› görülür. Ancak daha sonra ‹spanya Kraliçesi Kastilya’n›n iktidara geldi¤i dönemde ‹slam egemenli¤ine son verilerek önce 1492 y›l›nda Yahudiler (Sefaradlar) daha sonra da Araplar ülkeden sürülürler (1610). Nitekim Yahudiler/ Sefaradlar daha sonra Osmanl› Devleti taraf›ndan kabul edilmifller ve gemilerle ‹stanbul’a getirilmifllerdir. Bu nedenle halen Türkiye Cumhuriyeti vatandafl› olan Museviler, geçmiflteki cömert davran›fl› flükranla anmaktad›rlar. Buna karfl›l›k tekrar Afrika’ya dönen Müslümanlar çeflitli ülkelere da¤›lm›fllard›r. ‹flte Tunus’ta 1332 y›l›nda do¤an daha sonra ‹spanya’n›n Sevile kentine gelerek burada uzun y›llar yaflayan ‹bni Haldun’u bu kültür zenginli¤i içinde de¤erlendirmek gerekmektedir. ‹bni Haldun Endülüs Uygarl›¤›’n›n son dönemlerinde daha 21 yafl›nda iken Arap Sultan› Abu Einan’›n güvenini kazanarak onun özel sekreteri olarak çal›fl›rken kendisini çekemeyenlerin att›klar› iftira yüzünden ayn› sultan taraf›ndan iki y›l hapse mahkûm olur (1356-1358). Daha sonra sultan›n ölümünden sonra Vezir ‹bni Ömer onu özgürlü¤üne kavuflturarak görevine iade eder. Asl›nda onun yaflam›n›n iki bölümü oldu¤u, birinde kamu bürokrasisinin hizmetkâr› iken, di¤erinde bilimsel çal›flmalara kendini adam›fl bir kiflilik oldu¤u söylenir. Ancak ilk dönemdeki devlet tecrübelerinin onun daha sonra gelifltirdi¤i kuramlara katk›s› oldu¤u inkâr edilemez. ‹bni Haldun, ‹spanya’dan ayr›ld›ktan sonra M›s›r’›n Kahire kentinde 1402’de hayat›n› kaybetmifltir. ‹bni Haldun, evrimci ve determinist bir düflünürdür. En önemli eseri olan “Mukaddime” asl›nda çok kapsaml› bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Kolayl›kla anlafl›lmas› mümkün olmayan bu eserinde uygarl›klar›n geliflimini ortaya 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar 31 koyar. Özellikle Ümran bafll›¤› alt›nda bugün hars/kültür denilen konu hakk›nda düflüncelerini yazar. Ona göre iki türlü Ümran vard›r: • Bedevi Ümran: Bugünkü karfl›l›¤› köylülüktür. K›r ve göçebe kültürün özelliklerini tafl›r. • Hadari Ümran: Yerlefliklik ve kentlilik anlam›nda kullan›lm›flt›r. Ibni Haldun’a göre medeniyet bedevilerde de¤il, Hadarilerdedir ve Ümran’›n üç özelli¤i vard›r: • Do¤all›k: ‹nsan, do¤as› gere¤i tek bafl›na yaflayamaz. ‹nsan toplulu¤u bu nedenle do¤ald›r. • Organiklik: ‹nsan toplulu¤unun belirli bir flekilde geliflmesi zorunludur. • ‹fllevsellik: Bireyler iyi yapt›klar› ifllerde uzmanlafl›rlar. ‹bni Haldun’un sosyolojik aç›dan önemi, özellikle k›r ve kentler aras›nda farkl›laflma üzerinde durmas›d›r. Ona göre, göçebe-köy topluluklar› yerleflik-kentlerden önce ortaya ç›kar ve burada yaflayanlar henüz daha güvenilir ve sa¤lamd›r. Bunun temel nedeni k›rda ailenin daha istikrarl› olmas›d›r. Buna ba¤l› olarak da sosyal dayan›flma daha yüksektir. Ayr›ca büyüklere özellikle de kad›nlara çok fazla de¤er verilir ve sayg› duyulur. Ancak bedeviler ayn› zamanda inançs›z, isyankâr ve fliddet yanl›s›d›rlar. Hadarilerin yaflad›klar› yerler yani kentler de¤iflmeyi temsil eder; burada düflünceler derinleflebilir, bilgi artar ve düflünceler zenginleflir. Kent hayat› tüm bu kültürün geliflece¤i en uygun ortamd›r. ‹bni Haldun’un Ümran ile ba¤lant›l› di¤er kavram› Asabiyedir. Ona göre Ümran t›pk› bir a¤aca benzer. A¤ac›n gövdesi hadara/ kentlilik; özsuyu ise asabiyedir. Asabiye, herkesin asl›na/asabiyesine ba¤l› olmas› demektir. Di¤er bir deyimle, soyundan geldiklerine ba¤l›l›k göstermek ve onlarla dayan›flma içine girmektir. Psikologlar buna “ortak bilinç” de derler. Sosyolojik aç›dan ise, dayan›flma duygusu, sosyal ba¤l›l›k/tesanüt, yak›n akraba ba¤› anlam›na gelir. Asabiyenin özellikleri kabile, afliret veya topluluk üyeleri aras›nda kuvvetli bir birlik, güçlü bir dayan›flma, yard›mlaflma, do¤adan gelen bir koruma duygusu, bilinci ve inanc›n›n kuvvetli olmas›d›r. Asabiye ayn› zamanda davran›fl anlam›na da gelir. Güçlü ortak düflünce ve güçlü davran›fl birli¤ine dayan›r. Bedeviler aras›nda asabiye daha güçlüdür. Ancak bedeviler modernleflip yerleflikli¤e geçtikçe soy asabiyesi güçsüzleflirler. Bu nedenle ‹bni Haldun’un görüfllerinde sadece ekonomik de¤il, manevi bir motif, metafizik bir de¤erlendirme de söz konusudur. Bu düflünceler daha sonra ekonomi yerine ahlak› önemseyen Emile Durkheim’da daha ayr›nt›l› olarak görülür. ‹bni Haldun, Afrika’da çeflitli kabileleri dolaflarak yapt›¤› saha çal›flmalar› sonucunda toplumu canl› bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlar›n da do¤up büyüyüp geliflece¤ini ve sonlanaca¤›n› iddia eder. Ona göre do¤um ve geliflme dönemleri göçebe kültürünün sonucudur. Buna karfl› kent yaflam›na olumsuz bakar ve giderek kentleflen uygarl›klar›n gerileyerek yok oldu¤u düflüncesine ulafl›r. ‹bni Haldun hakk›ndaki bilgilere Bat›’n›n Gumplowicz ve Oppenheimer arac›l›¤›yla ulaflt›¤› belirtilmelidir. ‹bni Haldun’a göre kaç tür asabiye vard›r? SIRA S‹ZDE ‹bni Haldun, bedevi ve hadari olmak üzere iki ümran tan›mlar. Ümran’›n do¤all›k, organiklik ve ifllevsellik olmak üzere üç özelli¤i vard›r. ‹bni Haldun’a göre asabiye kavram› herkesin soyuna ba¤l› olmas› ve onlarla dayan›flma içinde olmas› anlam›na gelir. 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 32 Davran›fl Bilimleri-I Henri de Saint Simon Henri de Saint Simon (1760-1825) Ünlü Frans›z düflünürü St. Simon, daha 13 yafl›nda iken dinsel dogmalara koflulsuz itaati reddetmifl ve genç yafl›nda bir yak›n›n›n etkisiyle Yorktown’a giderek Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’na kat›lm›flt›r. Ülkesine dönmeden önce de Pasifik ile Atlas Okyanusunu birbirine ba¤layacak Panama Kanal› inflaat plan› için Meksika Genel Valisini temsil etmifltir (1783). Frans›z Devrimi s›ras›nda 11 ay hapishanede kalm›fl ve burada insanl›¤›n bilimsel ve sosyal reformu hakk›ndaki düflüncelerini formüle etmifltir. Her zaman coflkulu bir insan olarak ölüm yata¤›nda iken, kendisini mali aç›dan destekleyen Olinde Rodriquez’e flunlar› söylemifltir:”Yapt›¤›n büyük ifllerin seni heyecanland›rmas› gerekti¤ini unutma.” Nitekim Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’na heyecan duyarak kat›lmas› ve subay olarak dövüflmesi böyle bir heyecan sonucu olsa gerektir. Ayn› flekilde Frans›z Devrimi de kendisine yap›lanlara ra¤men onun deste¤ini kazanm›flt›r. Çünkü St. Simon flanss›z ve yoksul olmas›na karfl›l›k, yüksek soylu bir memurdu. Frans›z devrimi s›ras›nda yaflabilmek için ad›n› M. Bonhomme olarak de¤ifltirmek zorunda kalm›flt›. Buna ra¤men tepeden inmeci jakoben devrimciler onu geçmifline dayanarak hapse atm›fllard›. Ancak aristokrasiye karfl› olan devrimcilerin yard›m› ile hapishaneden kaçmay› baflarm›fl ve tekrar eski ismini alm›flt›. 17 Ekim 1760’da Paris’te yoksul fakat soylu bir ailenin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Gençli¤inde Ayd›nlanmac› filozoflardan etkilenmifltir. Özellikle d’Alambert gibi Ansiklopedistlerin etkisiyle Antik Ça¤ düflüncesinden beslenerek dinsel ve siyasal kurumlar›n modas›n›n geçti¤i düflüncesine ulaflm›flt›r. Art›k eskimifl olan monarflinin, aristokrasinin ve papazlar›n önceki dönemlerde önemli ifllevler görmelerine ra¤men, art›k sadece kendi imtiyazlar› için mücadele ettiklerini ve gelecek için yarars›z olduklar›n› düflünmüfltür. Durkheim’a göre, St. Simon 19. yy düflüncesinin tohumlar›n› atm›flt›r. F. Engels, “daha sonraki sosyalizm ile ilgili tüm düflünceleri St. Simon’da bulmak mümkündür” demifltir. Nitekim St. Simon, K. Marx ve F.,Engels’in Komünist Manifesto’yu yay›nlamalar›ndan 23 y›l önce ölmüfltür. St. Simon’un düflünceleri sosyal bilimlerde önemli yank›lar yaratm›flt›r. Toplum bilimin ayn› do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi benzer temeller üzerinde infla edilmesi gerekti¤ini savunmufltur. St. Simon, arkadafl› olan A.Comte’u büyük ölçüde etkilemifltir. Ayr›ca 19. yy. boyunca tüm Avrupa’da etkili olmufltur, denilebilir. Taraftarlar› aras›nda ünlü matematikçi Lagrange ve ‹mparator III. Napolyon bulunmaktad›r. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mühendis ve bilim insanlar› ile birlikte olabilece¤ini düflünmüfltür. Bu ba¤lamda laik bir dini savunarak geleneksel din adamlar›n› elefltirmifl, din adamlar› ile bilim insan› e¤itimcilerin yer de¤ifltirmesini önermifltir. St. Simon asl›nda kendi kendini e¤itmifl bir düflünür olsa da sosyolojinin, sosyalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklafl›m›n ve birleflik bir Avrupa kurulmas› fikrinin hep onun düflüncelerinden esinlendi¤i iddialar› bulunmaktad›r. O, toplum hakk›nda çal›flmay› içeren biçimde bilime dayal› olarak bilginin yeniden kurulmas›n›, zihinlerdeki karmafl›kl›¤› gidererek düzen kurmada anahtar olarak görmekteydi. Ancak böylelikle sosyal istikrar, Frans›z devrimi ve Napolyon Savafllar›ndan sonra kurulabilirdi. Tarihe dayal› analizler yaparak gelecekteki toplumun bilime ve sanayiye dayanaca¤›n› öngörmüfltü. Bu toplum herkesin yararl› ifller ya- 33 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar pabilece¤i bir atölye olacakt›. Modernitenin kapsaml› analizini yapan St. Simon tüm bu yönleriyle önemli bir miras b›rakm›flt›r. St. Simon, sosyolojinin en önde gelen düflünürü olmas›na ra¤men, onun ç›ra¤›, arkadafl›, birkaç eserinde ortak yazar› olan A. Comte, alt› ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri adl› eseriyle sosyolojinin babas› olarak an›lm›flt›r. Oysa düflünce anlam›nda sosyoloji fikrine ilk ve en büyük ilham kayna¤› olan kifli St. Simon’dur, demek yanl›fl olmayacakt›r. St. Simon “sanayileflme” kavram›n› ortaya atarak sosyal geliflme ve farkl›laflma konular›nda yazarak Comte ve Spencer’e iyi bir bafllang›ç sa¤lam›flt›r. Tarihte s›n›flar›n rolü hakk›nda yazarak ve refah›n yarat›lmas›nda emekçiler ve onlar› sömürenler üzerine düflüncelerini ifade ederek s›n›f mücadelesi konusunda K. Marx’›n daha keskin ve ayr›nt›l› bir doktrin oluflturmas›na yol açm›flt›r. Kuram ve uygulamada temel sosyal de¤erlerin özellikle de dinsel olanlar›n üzerinde durarak bunlar›n toplum aç›s›ndan sonuçlar›n› incelemifltir. Bu konu daha sonra Durkheim sosyolojisinin en önemli katk›s› olarak de¤erlendirilmifltir. St. Simon, istikrarl› ve istikrars›z yap›lar aras›ndaki farklara iflaret ederek sosyolojik ifllevselcilik ve de¤iflken sosyal yap›lar düflüncesinin ilk habercisi olmufltur. Hatta daha da ileri giderek, Avrupal› uluslar›n parlamenter cumhuriyetlere dönüflece¤ini de öngörmüfltür. Bir gün gelip Avrupa Parlamentosu kurulaca¤› fikrine inanm›flt›r. Engels’e göre St. Simon sosyalizmin temel flahsiyetidir. Onun temsil etti¤i sosyalizme Etikçi/Ethical Sosyalizm denilmekte ve ayn› zamanda Ütopyac› olarak da an›lmaktad›r. Toplumlar›n kooperatif modelinin oluflmas›n› savundu¤u için ütopyac› denildi¤i belirtilmelidir. Bu görüfl Avrupa’da modernizasyon hareketlerinin bafllad›¤› zamana denk düfler. Bu hareket, iflletmelerin, yerel toplulukta yeni hâkim kurulufllar haline dönüfltü¤ü döneme rastlar. Ev ve ifl yeri art›k birbirinden ayr›lmaktad›r. fiehirler ve onlar›n banliyöleri, önceden k›rsal kesimde yaflayanlar›n yeni yerleflim bölgeleri haline gelmektedir. Do¤ufltan veya sermaye ile yüksek s›n›flardan gelen kifliler daha iyi koflullarda yaflarken, sanayi kentlerindeki ço¤unluk ancak asgari geçim standartlar›n› çok daha fazla çal›flarak koruyabilmektedir. Etikçi Sosyalizm herkesin yeni oluflan kentlerdeki toplumda nezih bir yaflam standard› ve insan iliflkilerine sahip olma hakk› oldu¤unu savunmaktayd›. Bu görüfl daha sonra 19. yy. sonlar›nda bafll› bafl›na bir sosyal mesele haline gelmifltir. St. Simon ayr›ca refah devleti çözüm önerisini gelifltirmifltir. Herkesin yeteneklerine ve ihtiyaçlar›na göre ifl bulmas›n› istemifltir. O, politik yöntem olarak her zaman fliddete karfl› olmufltur. Ayr›ca, sosyal problemlere duyars›zl›¤› yüzünden liberalizme giderek daha fazla kuflku ile bakm›flt›r. Halk›n sosyal refah›n›n sa¤lamas›nda devlete anahtar rolü yüklemifltir. Comte, sosyolojinin babas› olarak an›lsa da, düflünce anlam›nda sosyoloji fikrine ilk ve en büyük ilham kayna¤› kifli St. Simon’dur. Auguste Comte Comte, Fransa’da küçük bir yerleflim olan Montpellier flehrinde muhafazakâr bir memur ailesinde do¤mufltur. Annesinin ve eflinin koyu birer Katolik olarak dindarl›¤›n›n daha sonraki yaflam›nda önemli etkileri olmufltur. Buna karfl›l›k fizik, matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kifli olmas›, onun do¤al bilimlere benzer bir sosyal bilim kurma düflüncesini beslemifltir, denilebilir. Asl›nda, zaman içinde görüfllerinde ortaya ç›kan de¤iflmeler onun bilimsellikten uzaklaflmas› yönünde olmuflsa da bunlar onun önce felsefeye daha sonra sosyolojiye katk›lar›n› gölgeleyememifltir. Auguste Comte (1798-1859) 34 Davran›fl Bilimleri-I A. Comte, sosyolojinin isim babas›d›r ve pozitivizmin de kurucusudur. A. Comte, Frans›z devrimi ve Ayd›nlanma düflüncesine tepki olarak gelifltirdi¤i düflünceleriyle tan›nan sosyolojinin isim babas› Frans›z sosyologudur. “Var olup olmad›¤›n› sorgulamaks›z›n, bilginin amac›n›, deneyimlenen/yaflanan olgular›n betimlenmesine dayand›ran felsefi düflünce sistemi” olarak basitçe tan›mlayabilece¤imiz Pozitivizmin kurucusudur. A. Comte (1958), ayn› zamanda do¤a bilimleriyle ilgilendi¤inden sosyolojinin de do¤a bilimlerin benzemesine çal›fl›r. O, do¤a bilimlerinde kullan›lan gözlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullan›labilece¤ini savunur. Ona göre pozitif bilimler aras›nda basitten karmafl›¤a do¤ru bir düzen vard›r. Bu düzen, bilimler aras›nda birlik sa¤lar ve bilimlerin geliflim s›ras›n› gösterir. Ayr›ca farkl› ampirik konu alanlar›n› birbirinden ay›rt edilmesine olanak sa¤layan yöntemlerin tarihsel olarak ortaya ç›k›fl›n› anlamam›za olanak sa¤lar. Tüm bilimler içinde en son ortaya ç›kan ve en karmafl›k olan sosyolojidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortaya koydu¤unda, sosyolojinin di¤er tüm bilimleri bir araya getirece¤ine inanm›flt›r. Comte, belirli hiyerarfli içinde bilimsel yöntemlerin kullan›lmas›n›n, anarfli baflta olmak üzere tüm sosyal problemleri çözece¤ine inanm›flt›r. O, her zaman bilimlerin kendinden önce gelen bilimlere dayanmas› gerekti¤ine, dolay›s›yla hem düzen (order) hem de geliflme/ilerleme (progress) fikirlerine birlikte inanm›flt›r. Nitekim mezar tafl›nda da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktad›r. ‹lerlemeye olumlu bakan bir filozoftur. Comte’un düflüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyal statik” olarak iki bölüm hâlinde incelemek mümkündür. Sosyal statik, düzenli ve istikrarl› sosyal iliflkiler ve toplumsal yap›d›r. Sosyal dinamik ise, sosyal de¤iflme demektir ve en iyi ifadesini Üç Hâl Yasas›nda bulur. Tüm insan düflüncesinin, bireysel veya tarihsel kültürel olsun üç ad›ml› yasay› izledi¤ini savunur. Bunlar: • Teolojik hâl/dönem: Bu dönem de kendi içinde do¤ac›l›k (animizm), tek ve çok tanr›c›l›k olarak üçe ayr›lmaktad›r. Teolojik döneme hayalî dönem de denilmektedir. • Metafizik hâl/dönem: Soyut hâl de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilenme anlam›nda kullan›lmaktad›r. • Pozitif hâl/dönem: De¤iflkenler aras›nda gözlenebilen iliflkilere dayan›r. Kesin ve yasalara ba¤l› bilgi demektir. Bu dönem bilimsel dönem olarak da an›l›r. A. Comte sosyolojinin arac›l›¤›yla insanl›¤›n uygarl›k düzeyinin geliflece¤ine inanm›flt›r. Pozitif felsefe ile insanl›¤›n içinde bulundu¤u kaotik durumun sonlanaca¤›n› ve dolay›s›yla ilerleyece¤ini savunmufltur. Comte, bencil duygular›n ele geçirdi¤i do¤al durumdan, sosyal duygulara geçilmesini veya yükselmeyi kendisine problem edinmifltir. Ona göre, dinsel ayin ve törenler, bilimsel düflünce taraf›ndan ahenkli bir hâle dönüfltürüldü¤ünde, duygular da e¤itilecektir. Bu düflünceleri âdeta “Yerçekimi Yasas›”n› de¤ifltirmekle bir tutulmufl ve imkâns›z bulunarak elefltirilmifltir. Ayr›ca, bireyler üzerinde önce ahlaki, daha sonra hukuki bask› kurmaya çal›flt›¤› için elefltirilmifltir. Comte, daha sonraki y›llarda mistisizme sapmakla da elefltirilmifltir. Pozitivizmin önceki bilimsellik iddialar› yerini daha çok dine b›rakm›flt›r. Hatta bu çabalar›n› “Sosyalatri” adl› bir insanl›k dini gelifltirmeye kadar vard›rm›flt›r. Son olarak en büyük elefltiri Üç Hâl Yasas› ile ilgili olarak yap›lm›flt›r. Onun iddias›n›n aksine insanlar›n bu dönemlerden zorunlu olarak ve birbirini izleyerek geçmedikleri bilinen bir gerçektir. Nitekim, günümüzde baz› insanlar teolojik aç›klamalara inan›rken, baz›lar› da bilimsel olanlar› kabul etmektedirler. En az›ndan günümüz modern toplumunda da teolojik ve metafizik aç›klamalara bafl- A. Comte, teolojik, metafizik ve pozitif olmak üzere üç aflamadan oluflan Üç Hâl Yasas›’n› ileri sürmüfltür. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 35 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M vurulmas› A. Comte’u do¤rulamamaktad›r. Ancak, evrimci düflüncelerle tarihi ilerS O R U leme olarak olumlu görmesi önemini korumaktad›r. Comte, ayr›ca alt› ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri’nin 47. alt-bölümüne sonra D ‹ K Kgeldikten AT “sosyal fizik” ad›n› sosyolojiye çevirerek sosyolojinin isim babas› olmufltur. Bu da bafll› bafl›na önemli bir katk› olarak de¤erlendirilmelidir. SIRA S‹ZDE Karl Marx S O R U D‹KKAT N N Karl Marx Avrupa’y› dönüfltüren Endüstri devrimini gözleyerek kuram›n› gelifltirAMAÇLARIMIZ mifltir. K›rdan göçen tar›m iflçilerinin kentlerde kar›n toklu¤una çal›flt›r›ld›¤›n› ve ortalama ömürlerinin 30 yafl oldu¤una tan›k olmufltur. Bu ac›mas›z çal›flma koflul‹ T A P lar›n› anlayabilmek için tarihsel olarak toplumlar› incelemeye Kbafllad›¤›nda ise, insanl›k tarihinin s›n›f çat›flmas›na dayand›¤›n› ve s›n›rl› say›da güçlünün (burjuvazi) üretim araçlar›na sahip oldu¤unu ve ço¤unlu¤u oluflturan iflçileri (proletarya) söTELEV‹ZYON mürdü¤ünü görmüfltür. Marx’›n felsefesi “Diyalektik Materyalizm” (Dialectical Materialism) olarak an›l›rken; sosyolojisine “Tarihsel Maddecilik” (Historical Materialism) denilir. Marx, Hegel’in bafl afla¤› durdu¤unu iddia etti¤i diyalektik anlay›fl›n› yerine oturt‹NTERNET mufltur. Çünkü, üç aflamal› tez, antitez ve sentez fleklindeki ilerlemede Hegel tez olarak manevi bir varl›k olan Geist’i (tanr›y›) görürken, Marx tez olarak temele ekonomiyi koymufltur. Asl›nda diyalektik düflüncenin temeli ‹lk Ça¤ filozofu Heraklit’e (‹.Ö. 5. yy.) dayan›r. Heraklit, “ayn› ›rmakta iki kez y›kan›lmaz” diyerek de¤iflimin her yerde oldu¤una ilk iflaret edendir. Daha sonra Alman filozofu Fichte (1762-1814) tez- antitez- sentez formülünü ortaya atm›flt›r. K›saca Hegel ve Marx’›n düflüncelerinin orijinalli¤i sadece tezin ne olaca¤› konusundad›r (Marx ve Engels, 1962). Marx tüm üretim biçimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini ortadan kald›racak potansiyele (iflçi s›n›f›) sahip oldu¤unu ve tarihin s›n›f mücadelesine dayand›¤›n› savunur. Kaynaklara sahip olan ve olmayan her iki grubun hacmi ve gruplara nas›l üye olundu¤u, içinde bulunduklar› toplumun ekonomik sistemiyle olan bireysel iliflkileri taraf›ndan belirlenir. Bu yüzden güç iliflkilerinin s›n›fsal de¤il, bireysel düzeyde analiz edildi¤ini unutmamak gerekir. Marx’›n iddias›na göre, “üretim iliflkileri” (iflçi-iflveren v.b.) ve “üretim biçimi” (kapitalist, sosyalist v.b) olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum için en önemli ve tek olgudur. Refah›n üretildi¤i ve da¤›t›ld›¤› düzenleme “alt yap›”y› (infra structure) oluflturur ve di¤er sosyal ve kültürel düzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukuk ve hatta sanatsal be¤enilerin tümü “üst yap›”y› (super structure) oluflturur ve ekonomik alt yap›n›n üst yap› üzerindeki etkilerini yans›t›rlar. Genifl anlamda bunlar›n nihai rolü, toplumun temel parametresi olan üretim biçimini korumak ve desteklemektir. Ona göre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money) üç belirleyicidir. ‹ngilizce karfl›l›klar› M harfi ile bafllad›¤› için bunlara “3M” der, onlar her fleyin temelidir ve alt-yap›y› olufltururlar. Marx hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir düflünürdür. Evrimcili¤i toplumlar›n belirli aflamalardan geçece¤i, önce “ilkel komünal”, “feodal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplum aflamalar›n›n birbirini izleyece¤i ve sonuçta s›n›fs›z topluma ulafl›laca¤›n› savunmas›ndan kaynaklan›r. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerin üretim biçimi taraf›ndan belirlenmesi görüflüdür. Bu bireysel durufllar›n da üretim biçimine göre düzenlenmesi demektir. Marx için temel ayr›m üretim arac›na sahip olanlar SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Karl Marx (18181883) ‹NTERNET Marx’›n felsefesi diyaletik materyalizm, sosyolojisi ise tarihsel maddecilik olarak an›l›r. Marx’a göre, insanl›k sosyal tarihi, kaynaklara sahip olanlarla olmayanlar›n birbirlerine karfl› s›n›f mücadelesinin tarihidir. Marx’a göre, refah›n üretildi¤i ve da¤›t›ld›¤› düzenleme alt yap›y›, di¤er sosyak ve kültürel düzenlemeler ise üst yap›y› oluflturur. Marx, alt yap›n›n üst yap›y› belirledi¤ini savunur. 36 Davran›fl Bilimleri-I ve olmayanlar aras›ndad›r. Çünkü üretim arac›na sahip olanlar, üretim biçimini dolay›s›yla politik, yasal ve di¤er tüm üst yap›y› kontrol ederler. Üretim arac›na sahip olmayanlar ise, eme¤ini satarak geçinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarak görmesini sa¤layan s›n›f alg›s› vard›r. Asl›nda bu alg›lar, gerçek s›n›flar›n geliflmesinde kritik rol oynarlar. Sonuçta kendini di¤erleriyle ayn› s›n›ftan görenlerin ortak ç›karlar›n› artt›rmak için örgütlenmeleriyle s›n›f bilinci geliflir. ‹flte bu noktada nesnel bir gerçeklik olan s›n›f, öznel bir fark›ndal›k olan s›n›f için mücadeleye dönüflür. Böylelikle insanlar yaflamak için tarihsel mücadeleye haz›rlanm›fl olurlar. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M K. Marx’a göre, sorunlar ancak özel mülkiyetin yerini ortak S Omülkiyet R U ald›¤›nda, di¤er ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm ald›¤›nda çözümlenebilir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K. Marx’a göre SIRAtemel S‹ZDEolarak toplumda kaç s›n›f vard›r ve bu s›n›flar ne zaman ortadan kalkacakt›r? D Ü fi Ü N modern EL‹M Marx’a göre, toplumda amaçlar› ve ç›karlar› aç›s›ndan her iki s›n›f (özel mülkiyete sahip güçlü burjuvazi ve güçsüz proletarya) do¤as›ndan uyuflmaz ve z›tt›r. Üretim arac›na S O R U sahip olarak burjuvazi, ekonomik yat›r›mlar›ndan elde etti¤i kâr› en fazlaya ç›karmak; proletarya da eme¤inin karfl›l›¤›n› en fazla almak isteyecektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da üretim biçiminde s›n›rl› arz içinde sonucu s›D‹KKAT f›r olan bir oyun (zero sum game) söz konusudur. Bu da asl›nda bir grubun kâr›, di¤er grubun zarar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Marx’a göre, burjuvazinin sahip olSIRA S‹ZDE du¤u ekonomik, siyasal ve yasal kaynaklar ona çok daha genifl bir grup olan emekçiler üzerinde çok büyük güç ve avantajlar sa¤lar. Yüksek kârlar ve güç farkl›l›klar› sonucunda, sözle ifade edilmese de, kapitalist toplumun ücretli köleleri AMAÇLARIMIZ olan iflçilerin yoksulluklar› artar. Bu çal›flanlar›n hakk› olan refah pay›na, özel mülkiyete sahip olan yönetici s›n›f taraf›ndan el konulur. Sonuç olarak yoksulluk, açl›k, hastal›k ve kötü bar›nma koflullar›n›n tümü, özel mülkiyet temelli ekonomik K ‹ T A P sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marx’a göre, modern toplumda karfl›laflt›¤›m›z sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem de¤iflmeden bu sorunlar çözülemez. TELEV‹ZYON Marx’›n kat› ekonomik determinist anlay›fl› çok elefltirilmifltir. Ayr›ca kendinden sonraki geliflmeler onun iddialar›n› do¤rulamam›flt›r. S›n›flar ortadan kalkmad›¤› gibi, yeni orta s›n›flar ortaya ç›km›fl, iflçiler en fazla sömürülen olmaktan ç›km›flt›r. ‹ N T sayesinde ERNET Emperyalizm sanayi toplumlar› d›fl talan› artt›rarak kendi iflçilerine baz› iyileflmeler sa¤layabilmifltir. Ayr›ca sanayinin en geliflmifl oldu¤u ‹ngiltere yerine, bir tar›m toplumu olarak yeterli iflçisi olmayan Sovyetlerde devrimin olmas› ekonomi kadar, bir üst yap› kurumu olan siyasetin de toplumsal de¤iflmede önemli oldu¤unu göstermifltir. Bu geliflmeler ve ortaya ç›kan yeni koflullar toplumlar›n onun önerdi¤i zorunlu aflamalardan geçmesini de engellemifltir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sosyolojin Kurucular› Sosyolojinin kurucular› olarak E. Durkheim ve M. Weber bu alt bölümde incelenmifltir. Emile Durkheim Emile Durkheim (1858-1917) Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheim’in çal›flmalar›yla bafllam›flt›r. Durkheim, sosyolojinin isim babas› A. Comte’un düflüncelerinin büyük bir k›sm›n› onaylamaz. Ancak, sosyolojinin yöntem ve ilkelerini yeniden tan›mlarken A. Comte gibi do¤a bilimleriyle devaml›l›k içinde nesnel, rasyonel ve olaylar aras›nda nedensellik iliflkisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlay›fl› oluflturur. Daha sonra bu görüfl sosyal bilimleri do¤a bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak elefltirilir. 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar Durkheim, Avrupa’da ilk sosyoloji bölümünü Bordo Üniversitesi’nde 1895 y›l›nda kurmufltur. Daha sonra en önemli yap›t› “Sosyoloji Yönteminin Kurallar›” adl› eserini yazm›flt›r (1898). Bu eserde sosyal olgular› tan›mlar, normal ve patolojik aras›nda ayr›m yapar. Sosyal olaylar›n nas›l aç›klanaca¤›n› anlat›r. Daha sonra yazd›¤› yöntem ilkelerini uygulayarak “‹ntihar” adl› monografik çal›flmas›n› yay›nlam›flt›r (1897). Bu çal›flmas›nda sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyece¤ini göstermek için intihar istatistiklerini mezhepler, yafl, e¤itim, medeni durum ya da çocuk sahip olup olmama gibi koflullar aç›s›ndan karfl›laflt›r›r. Örne¤in intihar›n bireysel bir olay olmad›¤›n› Katoliklerde Protestanlardan daha fazla intihar olmas›yla göstermeye çal›fl›r. Asl›nda Durkheim üç tür intihar aras›nda ayr›m yapm›flt›r: • Egoist ‹ntihar: Bireysel nedenlerle intihard›r. Toplumsal ba¤lar›n gevflek oldu¤u ve bireyin kendini yaln›z hissetti¤i durumlarda ortaya ç›kar. • Alturistik/ Elcil ‹ntihar: Japon pilotlar›n kamikaze/ intihar dal›fllar› veya toplum için kendini feda eden eylemciler gibi. Sosyal ba¤lar›n çok s›k› oldu¤u toplumlarda daha çok görülür. • Anomik ‹ntihar: Toplumda dayan›flman›n çözülmesine ba¤l› olarak her y›l belirli say›da insan›n intihar etmesidir. Anomi kurals›zl›k demektir. Durkheim’in burada göstermek istedi¤i, her toplumsal olay›n di¤er bir sosyal olay ile aç›klanmas› yönündeki yöntem ilkesidir. Ayn› flekilde toplumdaki ifl bölümünü de aç›klamaya çal›fl›r. Durkheim’e göre toplumlar›n evrimine bak›ld›¤›nda iki tür dayan›flma oldu¤u anlafl›l›r: • Mekanik dayan›flma: Geleneksel topluluklarda benzerliklere dayal› olarak ortaya ç›kan dayan›flmad›r. • Organik dayan›flma: Modern toplumlarda ifl bölümü sonucunda farkl›laflmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Durkheim, nedensel aç›klamalar›n› ifl bölümü konusunda da yapar. Modern toplumda ifl bölümü ve dolay›s›yla organik dayan›flman›n sebebi nüfus art›fl›d›r. K›r›n aksine kentlerde nüfus artmakta ve herkes farkl› alanlarda uzmanlaflmaktad›r. Art›k insanlar ekmeklerini kendileri yapmad›klar› için f›r›nc›lara, giysilerini diktirmek için terzilere ihtiyaç duyar hale gelirler. Buradan da Durkheim’in ifllevselci görüfllerine gelmek mümkündür. ‹fl bölümü ve organik dayan›flman›n hep toplumun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yönelik olarak ortaya ç›kt›¤›n› savundu¤u için onun görüfllerinin ifllevselci oldu¤u söylenir. Durkheim, toplumda normal ve hastal›kl›/ patolojik ayr›m› yapar. Toplum ortalamas›nda görülen olaylar normal iken, sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplumda kurallar›n çözülmesi hâli, normalden sapma ve negatif bir durumdur ve sosyal reformlar yaparak ortadan kald›r›lmal›d›r. Toplum giderek bireycileflmektedir. Birey ve devlet aras›nda büyük bir boflluk ve bu boflluklar› dolduracak sosyal organizasyonlara ihtiyaç vard›r. Sosyoloji, neyin normal neyin hastal›kl› oldu¤unu belirleyen, kurumlar›n ortaya ç›k›fl›n› ve ifllevlerini inceleyen bilimdir. Durkheim’in yöntem ilkeleri di¤er sosyal bilimler üzerinde de, baflta siyaset bilimi olmak üzere oldukça etkili olmufltur. Ancak, onun sosyal olgular› do¤a bilimleri gibi inceleyen pozitivist görüflü Comte’u aflamasa da, sosyoloji yönteminin kurallar›n› ortaya koymufl olmas› Durkheim’›n özgün yan›d›r. Öte yandan Durkheim’in çok elefltirilen “ortak bilinç” (collective consciousness) fikrinin de özgün olmad›¤› ve öncü filozoflardan ‹bni Haldun’a ve onun “asabiye” kavram›na kadar uzand›¤› belirtilmelidir. Durkheim, toplumda “biz” duygusunun ortak bilinç ile infla edildi¤ini savunurken ayn› zamanda metafizik bir kavrama ya da hiç istemedi¤i psikolojik aç›klamalara girmifltir. Durkheim’e göre ortak 37 Durkheim, “‹ntihar” isimli eserinde intihar›n bireysel bir olay olmad›¤›n›, aksine toplumsal bir olay oldu¤unu intihar istatistiklerini kullanarak göstermeye çal›flm›flt›r. 38 Davran›fl Bilimleri-I Durkheim pozitivist olmaktan çok ifllevselci bir sosyolog olarak tan›n›r. Onun antropoloji üzerinde de etkilerinden söz edilebilir. ‹lkel toplumlarda din ve büyünün ifllevini aç›klayan çal›flmalar› bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. bilinç, “Bir toplumun bireylerinin tafl›d›¤› ortak inanç ve duygular bütünüdür.” Ancak bu, bireysel bilinçlerin basit bir toplam› veya sonucu ortaya ç›kmaz. Uzun tarihsel ortak yaflam sonucunda oraya ç›kan inançlar, de¤erler bizi di¤er gruplardan ay›racak bir bilince ulafl›nca ortaya toplum ç›kar. Bu insanlar taraf›ndan oluflturulan gerçeklik daha sonra bize bask› yapar ve kurallar›na uymaya zorlar. Örne¤in; dil, yaz› ve para gibi. Dil bilmeden anlaflamaz, para vermeden mal› alamazs›n›z. Bu art›k bizim d›fl›m›zda, bize bask› yapan gerçekliktir ve nesnel olarak incelenebilir. Olaylar, aralar›nda neden-sonuç iliflkileri kurularak aç›klanabilir. Ayr›ca, onlar›n ifllevsel olup olmad›klar› da gösterilebilir. Ayr›ca pozitivizmin kurucusu A. Comte’un tarihsel çal›flmalarda bulunmas›na ra¤men, Durkheim tarihe fazlaca önem vermez gibi görünür. Ancak, toplumlar›n en basit (horde) hâlden, klan ve yerleflik hâle geçiflini inceleyen çal›flmalar›nda tarihsel yönler bulunur. Bununla birlikte bunlar› antropologlar gibi, bugün hâlen bu flekilde ve henüz de¤iflmeden yaflayan ilkel kabileler üzerinden araflt›rd›¤› için tarihsel çal›flma olarak görmemifl olabilir. Öte yandan Durkheim’in Marx’a karfl› bir düflünür olarak, ekonomik determinizmi reddetti¤ini ve daha çok ahlakç› bir düflünür oldu¤unu belirtmek gerekir. O hiçbir zaman kapitalizmi elefltirmemifl, modern toplumda mevcut koflullarda düzeni de¤ifltirmeden reformlar yaparak iyilefltirme önerilerinde bulunmufltur. Bu yönden devrimci de¤il, statükocu bir gelene¤i temsil eder. Ayr›ca, tüm olay ve olgular›n ayn› zamanda ifllevselli¤ini de gösteren Durkheim’in neden intihar›n ifllevi üzerinde durmad›¤› da ayr› bir sorudur ve elefltirilere aç›kt›r. Sonuç olarak “fert yok, cemiyet var” ya da “önce toplum, sonra birey” görüflünün sahibi Emile Durkheim, ›slahatç› /reformcu, determinist, ifllevselci, indirgemeci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra özellikle ABD’de etkili olmufltur. Ünlü Amerikal› sosyolog T. Parsons, “Sosyal Sistem Kuram›”n› gelifltirerek, yap›sal ifllevselcili¤i ABD’de hakim paradigma haline getirmifltir. Max Weber Max Weber (18641920) Max Weber, Alman bir iktisatç› düflünürdür. O da Durkheim gibi Marx’a karfl› bir konumda saf tutmufltur. Onun Almanya’da Bismark döneminde güçlü bir ulusal devlet kurulana kadar toplumda yaflanan çalkant›lar üzerinde yapt›¤› gözlemler ve tarihsel çal›flmalar, kültüre önem vermesine yol açm›flt›r. Toplumdaki çat›flmay› reddetmemifl ancak çat›flmay› ekonomi yerine din gibi kültürel farkl›l›klara ba¤lam›flt›r. Asl›nda Weber’in bürokrasi ve otorite aras›nda kurdu¤u ba¤lant› önemlidir. Onun güç (power) ve otorite (authority) aras›nda ayr›m yapt›¤› bilinmektedir. Weber’e göre güç, “direnmelere ra¤men birinin di¤erlerine dediklerini yapt›rabilmesidir ve bunun kayna¤› önemli de¤ildir.” Buradan hareketle, meflru olan güce de otorite denilir. Çünkü, itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunan›n taleplerini meflru olarak görmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba güç (force) ve fliddet/ zorbal›k olur. Örne¤in, bir yönetimde amir, memurlar›ndan baz› taleplerde bulunur ve memurlar onun bu istemlerde bulunmas›n› meflru görerek ona itaat ederler. Weber’e göre üç tip otorite aras›nda ayr›m yapmak gerekir: • Yasal/ussal otorite: Bu tip otorite, kayna¤›n› yasalardan al›r. • Geleneksel otorite: Toplumdaki gelenek ve göreneklere dayan›r. Büyüklerin, erkeklerin, yafll›lar›n dedikleri yap›l›r. • Karizmatik otorite: Ola¤anüstü koflullarda bazen kiflilere baz› üstün özellikler atfedilir. Kiflinin gerçekte bu özellikleri tafl›y›p tafl›mamas› önemli de¤ildir. Genelde bafllang›çtaki karizmatik otorite, giderek geleneksel veya ussal otoriteye dönüflebilir. 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar Weber üç tip otoriteye karfl› iki tip bürokrasi s›n›flar: • Yasal bürokrasi: Bu tür bürokrasi en ussal yönetim biçimidir. • Geleneksel bürokrasi: Geleneksel aile ve hemflerilik dayan›flmas› içinde yönetim anlay›fl›d›r. Weber’e göre, bunlar›n gerçeklik düzleminde bire bir karfl›l›klar›n›n bulunmas› gerekmez. Bunlar “ideal tipler”dir. Burada ideal tip demek, olmas› gereken anlam›nda kullan›lmaz. Daha çok zihinsel olarak oluflturuldu¤unu, fikir olarak bulunduklar›n› söyler. Sosyolojinin yapaca¤› en önemli ifl, tarihin zengin hazinesine baflvurarak ideal tip kavramlaflt›rmalar›na gitmektir. Daha sonra ikinci ad›mda yap›lacak ifllem ise, gerçekte gözlenen ile zihinsel olarak kurgulanan aras›nda ne kadar fark bulundu¤unu ortaya koymakt›r. Weber ayr›ca Eylem Kuramc›s› olarak an›lmas›na yol açan üç tip eylem s›n›flamas› da yapm›flt›r: • Amaca yönelik ussal eylem, • De¤ere yönelik ussal eylem, • Duygusal eylem. Amaca ve de¤ere yönelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vard›r. Ancak ilkinde hukuk kurallar› ve yasalar gere¤i eylemde bulunulurken, di¤erinde de¤erler rol oynar. Örne¤in, Hint kültüründe kad›nlar ölen kocalar› ile birlikte yak›l›rlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Baflka bir örnek de aristokratlar›n düelloda onurlar› yüzünden ölmeyi göze almas›d›r. Weber’in metodoloji konusundaki görüfllerini “Kapitalizmin Ruhu ve Protestan Eti¤i” (1958) adl› ünlü eserinde bulmak mümkündür. O tarihte ça¤lar boyunca yapt›¤› incelemeler sonucunda Avrupa’n›n baz› yerlerinde kapitalizme geçildi¤i hâlde dünyan›n di¤er yerlerinde bunun neden gerçekleflemedi¤ini sorgular. Bu dünyada çok çal›fl›p hiç tüketmeden biriktirmek ve dünya zevklerinden vazgeçmek olarak çileci yaflam biçiminin (asketizm) Protestanl›k’ta yayg›n oldu¤u ve dolay›s›yla kapitalizmin bu ülkelerde ortaya ç›kt›¤› sonucuna var›r. Ona göre Katolikler geleneksel muhafazakârl›¤› temsil ederken, Protestanlar de¤iflmeyi seçmifllerdir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini güven içinde hisseder ve cennete gitmeyi garantilerken, Protestanlar bu inanc› paylaflmayarak tanr›n›n iste¤inin çal›flmak ve daha çok kazanmak oldu¤una inan›rlar. Bu amaçla harcamayarak, kapital birikiminin do¤mas›na da yol açarlar. Bu aç›klama birkaç yönden de¤erlendirilebilir. ‹lki kapitalizm ile Protestan ahlak› aras›nda nedensel iliflki kurulmaya çal›fl›lmaktad›r. ‹kincisi ekonomik bir sonuç, kültürel ya da dinsel bir nedene ba¤lanmaktad›r. Oysa Weber’in bizzat kendisi aç›klamalar›n yeterli olmas› koflulunu arar. Bunlar›n ilki olgusal olarak, ikincisi mant›ken tatmin edici olmas›d›r. Weber insanlar›n neden çok çal›fl›p harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir aç›klama getirememifl ve sadece Protestanl›¤a ba¤lam›flt›r. Weber, ça¤dafllar› aras›nda ampirizm ile realizm aras›ndaki uçurumda köprü olmaya çal›flm›fl bir düflünürdür. Ona göre sosyal olaylar› sadece anlamak yetmez; ayn› zamanda aç›klamak gerekir. Örne¤in, uzaktan asilzadelerden birinin av s›ras›nda vuruldu¤u anlafl›labilir. Ayn› flekilde al›nan bir ilac›n bafl a¤r›s›na iyi geldi¤i anlafl›labilir. Ancak sadece anlama yeterli de¤ildir. Asilzadenin kazara m› yoksa kas›tl› olarak m› vuruldu¤unun aç›klanmas› gerekir. Ayn› flekilde ilac›n neden bafl a¤r›s›n› giderdi¤ini de aç›klamak gerekir. Anlaman›n aç›klama ile desteklenmesi konusunda ilk örne¤e dönülecek olursa, kiflinin afl›¤›na yaklaflt›¤› için di¤erini vura- 39 Weber, yasal, geleneksel ve karizmatik olmak üzere üç otorite tipi tan›mlarken, yasal ve geleneksel bürokrasi ayr›m›n› yapm›flt›r. Weber, üç eylem tipi s›n›flar: amaca ve de¤ere yönelik ussal eylem, duygusal eylem. 40 Davran›fl Bilimleri-I M. Weber, anlama kadar aç›klama üzerinde durmas›, insan eylemlerini s›n›flamas› ve en önemlisi de bürokrasi konusunda bir kuram gelifltirmifl olmas› yüzünden bugün de önemini korumaktad›r. rak kas›tl› bir eylemde bulunmas› ve olaya kaza süsü vermesi bir seçenektir. Olay›n gerçekten kaza olmas› da olas›d›r. Bu durumda aç›klaman›n tatmin edici olmas› için “de¤ere yönelik ussal eylem” kavram›na baflvurur ve o dönemde onur için insanlar›n birbirini öldürebilece¤i nedenini tatmin edici bulur. Asl›nda Weber’in söylemek istedi¤i olas›l›klar›n göz önünde bulundurulmas›d›r. Nitekim tarihsel olarak geriye bakt›¤›nda, e¤er Maraton Savafl›’n› Yunanl›lar yerine Persler kazansayd›, dünyan›n geliflimi nas›l olurdu diyerek sorgular. Bu takdirde Helen Uygarl›¤› dünyaya egemen olamazd› sonucuna var›r. Bu durum onun görüfllerindeki “olas›l›kl› yasalar” yönünün a¤›rl›¤›n› ortaya koyar. Ancak bir yandan Protestan eti¤i ile kapitalizm aras›nda kat› nedensellik iliflkisi kurarken, öte yanda olas›l›klar üzerine dikkat çekmeye çal›flmas› çeliflkili olarak alg›lanmas›na yol açar. Weber’in en temel katk›s›n›n Bürokrasi Kuram› oldu¤u aç›kt›r. Ancak neden üç tip otorite tan›mlarken iki tip bürokrasi s›n›flad›¤› konusunda da elefltiriler al›r. Ayr›ca Marx’›n ekonomik temelli indirgemeci aç›klamas›n›n benzerini yapmas› ve tek nedenli (din) aç›klama olarak Protestan eti¤ini kapitalizmin nedeni olarak ileri sürmesi çok elefltirilir. Weber’in Türkiye’de son y›llara kadar fazla önemsenmemesi, Durkheim sosyolojisinin egemenli¤ine ba¤lanabilir. Ancak yorumlay›c› ve hermeneutik çal›flmalar yapan sosyologlar onu tekrar keflfetmektedirler, denilebilir. SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Sosyolojideki temel kuramsal yaklafl›mlar sembolik etkileflimcilik. ifllevselcilik, çat›flmac›l›k, feminist ve post-modernist yaklafl›mlard›r. Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllang›çtan bu yana birbiriyle yar›flan görüfl ve modeller söz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nas›l gördüklerine, daha do¤rusu onlar hakk›ndaki kabullerine göre farkl›laflan çeflitli yaklafl›mlar vard›r. Bunlar genelde “Metodolojik Yaklafl›mlar” (Pozitivist, Anti-pozitivist / Yorumlay›c› ve Elefltirel gibi) ve “Kuramsal Yaklafl›mlar” olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklafl›mlar›n, modernist çerçevede “Sembolik Etkileflimcilik” gibi daha mikro yaklafl›mlardan, “‹fllevselcilik” ve “Çat›flmac›l›k” gibi daha makro yap›sal yaklafl›mlara do¤ru geniflledi¤i ve hatta son y›llarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-modernist yaklafl›mlarla da zenginleflti¤i söylenebilir. Burada önemli olan sosyolojik araflt›rmalarda birbirinden oldukça farkl› çok say›da kuramsal ve metodolojik yaklafl›m›n kullan›ld›¤›n›n bilinmesidir. Araflt›rmac›lar›n mikro öznelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan genifl bir alanda araflt›rma yapmas› meflru oldu¤u gibi, ayn› araflt›rman›n de¤iflik aflamalar›nda da bunlar›n baz›lar›ndan yararlanmalar› mümkündür. Önemli olan kuram ve uygulama bütünlü¤üne sahip bir araflt›rma planlamak ve yürütebilmektir. Ayr›ca bu kuramsal yaklafl›mlar›n insan ve topluma iliflkin olarak daha bafltan say›lt› olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik özelliklere ba¤l› olarak baz›lar›n›n nitel, baz›lar›n›n ise nicel araflt›rma tekniklerinin kullan›lmas›na uygun oldu¤u veya bunlar› gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle bu bölümde belli bafll› sosyolojik yaklafl›mlar karfl›laflt›rmal› olarak incelenmifltir. Afla¤›daki tablo sosyolojideki temel kuramsal yaklafl›mlar› genel analiz düzeyi, analiz oda¤› ve anahtar kavramlar temelinde karfl›laflt›rmal› olarak göstermektedir. 41 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar Yaklafl›mlar Genel analiz düzeyi Analiz oda¤› Anahtar kavramlar Sembolik Etkileflimcilik /Symbolic Interactionism Sosyal etkileflimin mikro-sosyolojik incelemeleri Yüz yüze etkileflim ve insanlar›n toplum yaflam› oluflturmak için sembolleri nas›l kulland›klar› Semboller Etkileflim Anlamlar Tan›mlar Fonksiyonel/ ‹fllevselci Analiz Toplumun makro-sosyolojik incelemesi Toplumu oluflturan parçalar›n birbirleriyle olan olumlu (ifllevsel) ve olumsuz (ifllevsel olmayan iliflkileri) Yap› ‹fllevler (gizil veya aç›k) ‹fllevsel olmayan Denge/tarafs›zl›k Toplumun makro-sosyolojik incelemesi Toplumda k›t olan kaynaklar için mücadele ve güçlü egemenlerin güçsüzleri nas›l kontrol ettikleri Eflitsizlik Güç/iktidar Çat›flma Rekabet Sömürü/istismar (Yap›sal ‹fllevselcilik /Uyma/ Consensus da denilmektedir) Çat›flmac›l›k /Conflict Perspective (Çat›flmac› yap›salc›l›k da denilmektedir) Tablo 2.1 Sosyolojideki Temel Kuramsal Yaklafl›mlar Kaynak: Henslin, 2001: 24. Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m Modernist çerçevede mikro öznel düzeyde sosyolojik çal›flmalarda pek çok kuramdan söz edilse de bunlar›n genel bir flemsiye alt›nda toplanmas› mümkündür. ‹flte Sembolik Etkileflimcilik böylesine genel bir kapsay›c›l›¤a sahiptir. Bu yaklafl›m›n 18 yy. ‹ngiliz ahlak felsefecilerine kadar izlerinin sürülebildi¤i ve William James (1842-1910) ve John Duvey (1859-1952) gibi 20. yüzy›l e¤itimci ve psikologlar› taraf›ndan gelifltirildi¤i belirtilmelidir. Bu yaklafl›m› sosyolojiye tafl›yan en önemli savunucular›n bafl›nda George Herbert Mead (1863-1931) ve onun ö¤rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayr›ca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve William Thomas (1863-1947) da bulunmaktad›r. Sembolik Etkileflimin Pragmatizme dayanan üç temel ilkesi flunlard›r: • ‹nsanlar kendileri taraf›ndan anlam/önem atfedilen (yüklenilen) davran›fllarda bulunurlar. • ‹nsanlar›n davran›fllar› toplumdaki di¤er insanlarla girifltikleri sosyal etkileflimden kaynaklan›r. • ‹nsanlar karfl›laflt›klar› durumlar› yorumlarlar ve ulaflt›klar› sonuca ba¤l› olarak da davran›fllar›n› de¤ifltirirler. Herbert Mead’in izleyicisi olarak Blumer (1962)’in temel iddias›, insanlar›n öncelikle karfl›lar›ndakinin davran›fl›n› yorumlad›klar› ve daha sonra eyleme karar verdikleri yönündedir. Mead’e göre, insanlar araya yorum süreci girmeden do¤rudan eyleme geçmezler. Bu yorumlama ve anlamland›rma sürecinde ise, kuflkusuz semboller ve iflaretler önem kazan›r. Bu yüzden bu yaklafl›ma Sembolik Etkileflimcilik denilmifltir. Bu görüflün, klasik Davran›fl/ Behaviorizm Kuram›ndaki “uyarantepki” iliflkisini ret ederek araya yorumlama sürecini koymas› önemlidir. Çünkü, insanlar her uyarana basitçe tepki veren robotlar de¤ildir. Örne¤in, bir genç kad›n kendisine gelen her teklifi sonuçlar› itibariyle yorumlamadan evet demez. Teklifin masum bir yard›m amaçl› m› yoksa daha ileri bir iliflki için bir ilk ad›m m› oldu¤unu anlamland›rmaya çal›fl›r ve olas›l›klar› gözden geçirdikten sonra evet veya ha- Psikolojik gelenek çerçevesinde geliflen bir sosyoloji ekolü olarak da adland›r›lan bu kuramsal yaklafl›m›n tarihsel analizi onun epistemolojik olarak Amerika’da yayg›n kabul gören pragmatizm içinde geliflti¤ini göstermektedir. 42 Davran›fl Bilimleri-I y›r der. ‹flte Sembolik Etkileflimcilik bu anlamland›rma ve yorumlama sürecinin nas›l infla edildi¤ini, insanlar›n kendilerini ve karfl›lar›ndakini nas›l konumland›rd›klar›n› inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaflam›n dinamik oldu¤unu ve diyalektik olarak karfl›l›kl› iliflki içinde bir bütün olarak sürekli de¤iflti¤ini kabul ederler. Bu gelenek içinde yer alan sosyologlar çok say›da farkl› konularda ve de¤iflik araflt›rma teknikleri kullanarak çal›flmaktad›rlar. Ancak, ço¤unlu¤un sosyal etkileflimi daha iyi çal›flabilmek için kat›larak gözlem gibi nitel teknikleri kulland›klar› söylenebilir. Özellikle son y›llarda çal›fl›lan konular aras›nda duygusal emek (Arlie Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve yönetme, ortam tan›mlama gibi konular gelmektedir. Ayr›ca klasik yap›salc›l›¤›n “dil kurallar›”na (language) vurgu yapan semiotik/ göstergebilimsel incelemeleri yerine, daha dinamik ve etkileflimsel olan “konuflma” (parole) üzerine vurgu yapan semiotik çal›flmalar yap›ld›¤› söylenebilir. Sembolik etkileflimcilik insan› sosyal bir fenomen olarak anlamak için öznelci yaklafl›m› tercih eder. Bu yaklafl›ma göre, insanlar›n sosyal davran›fl ve inançlar›n› belirleyen yaflam›n sosyal koflullar› fazla nesnel de¤ildir. Onlar asl›nda insanlar›n bu koflullar hakk›ndaki öznel alg›lamalar› ve yorumlamalar›d›r. Örnek olarak ayn› koflullarda olan iki insan› ile alal›m. Koflullardaki herhangi bir de¤iflmenin her ikisinde de farkl› tepkilere yol açaca¤› düflünülmelidir. Söz gelimi ölümcül bir hastal›k birinde intihara di¤erinde yaflama daha fazla sar›lmaya yol açabilir. Sosyal etkileflimciler yaflamdaki baz› nesnel bileflenleri kullanabilirler. Ancak, onlara göre bu nesnel tav›r yeterli de¤ildir. Kiflilerin olaylara yükledi¤i, etraf›nda ördü¤ü öznel anlam›n da bilinmesi gerekir. Sembolik etkileflimci yaklafl›m ile kad›n, erkek, çocuk, yafll›, hasta, çal›flan, iflsiz, iflçi veya iflveren her türden sosyal statünün toplumdaki konumuna iliflkin çal›flma yapabilece¤i unutulmamal›d›r. Her fleyden önce de¤iflen sembollerle ilgili olarak ortaya ç›kan yeni yaflam biçimleri, tek eflli, eflcinsel veya lezbiyen çiftler veya yafll›lar hakk›nda çok zengin bir literatür bulundu¤u belirtilmelidir. Özellikle son y›llarda evsizler üzerine araflt›rmalar yayg›nlaflm›flt›r. Evsizlerin iletiflim tarzlar›yla özellikle de sözel/ konuflma ve sözel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kalmaya (silence) yönelik araflt›rmalarla ilgilenirler. Sembolik etkileflimciler, araflt›rmac›n›n kendini, inceledi¤i kifli veya grubun yerine koyarak, onlar›n aç›s›ndan olaylara bakmas›n› önemser. Buna “içe bak›fll› anlama” denilir ve bu yönden hem psikolojik hem de halk bilim ve sosyal antropolojik olarak da “emik” yaklafl›m› da ça¤r›flt›r›r. Ayr›ca nitel veri analizlerini, nicel ve ileri istatistik tekniklerle çözümlemelere tercih ederler. ‹fllevselci / Fonksiyonalist Yaklafl›m T. Parsons (19021979) Genel olarak sosyolojide modernist çerçevede en yayg›n olarak kullan›lan makro yaklafl›m “Yap›sal ‹fllevselcilik” olarak da an›lan yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m toplumu birbiri ile iliflkili parçalar›n görev yapt›¤› bir sistem olarak görür. Örne¤in, Amerikal› ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”, “bütünlefltirici”, “yönlendirici” ve “uygulay›c›” alt sistemlerden olufltu¤unu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun bütünlü¤ünü sa¤layan, siyasal kurumlar yönlendiren, ekonomik kurumlar da uygulay›c› konumundad›r. ‹fllevselci¤in tarihsel olarak kökeni, sosyolojinin kurucular›ndan Auguste Comte ve onun pozitivist felsefesine kadar uzan›r. ‹lk olarak Frans›z devrimi sonras› da¤›lma konumuna gelen toplumda birlik sa¤lamak amac›yla A.Comte ve daha sonra sanayileflmenin yaratt›¤› “kurals›zl›k /anomi” ve ahlaki bunal›mlar›n çözümü için “or- 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar 43 ganik dayan›flmay›” artt›rmak denge ve istikrar› yeniden tesis etmek üzere E. Durkheim taraf›ndan gelifltirilen görüfllere dayan›r. Durkehim’ e göre, toplumu oluflturan parçalar ifllevlerini gördüklerinde toplum normal konumdad›r. Buna karfl›l›k organlar görevlerini yapamaz durumda iseler bu “anormal” veya “hastal›kl› /patolojik” durumdur. ‹fllevselcilik aç›s›ndan hem bir organizma olarak yap›ya hem de onu oluflturan parçalar›n iflleyifline bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de toplumu bir tür yaflayan organizma gibi görürler. Bir organizma gibi toplumun da sa¤l›kl› olmas›, onu oluflturan organlar›n uyum ve ahenk içinde olmas›na ba¤l›d›r. ‹fllevselci Yaklafl›m epistemolojik olarak bilginin kayna¤›n› deneyde gören ampirizmden ve sosyal dünyan›n da fizik dünya gibi d›fltan göründü¤ü gibi do¤rudan incelenece¤ini savunan pozitivizmden temel al›r. Ancak tüm ifllevselcilerin böyle olmad›¤› ve daha sonraki birçok ifllevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) anti-pozitivist olduklar› bilinmelidir. Asl›nda ifllevselcili¤in de¤iflme yerine mevcut durumun savunuculu¤unu yapan muhafazakâr bir ideolojiyi temsil etti¤i yönünde görüfller de yok de¤ildir. Çat›flmac› yaklafl›m›n sosyal problemler ve eflitsizlikler üzerinde durmas›n›n tam aksine ‹fllevselciler toplumda istikrar, ahenk ve bütünlü¤ü esas olarak gördüklerinden bu tür elefltirilerle karfl›laflmalar› ola¤and›r. Klasik ifllevselcili¤in biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuram›na sahip oldu¤unu da belirtmek gerekir. Çünkü, A. Comte ve onun ünlü “Üç Hâl Yasas›” dâhil, baz› sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin biyoloji oldu¤unu düflünmüfllerdir. Sistem içinde yap› ve ifllevleri anlat›rken biyolojik benzetmeler kolayl›k sa¤lam›flt›r. Örne¤in, toplum bir insan bedenine, onun parçalar› olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmifltir. Bedenin parçalar›n›n ifllevlerine benzeyen flekilde toplumsal kurumlar›n uyum mekanizmalar› ve ifllevleri incelenmifltir. Asl›nda “Organizmac›” olarak adland›r›lan bu modelin temeli, toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›layacak organlar ve onlar›n iflleyiflidir. Toplumu do¤al bilimler modelini örnek alarak çözümlemeye çal›flan bu indirgemeci ve ampirik temelli yaklafl›m, di¤er varl›klar gibi toplumu da birbiri ile karfl›l›kl› iliflkilerden oluflan bir sistem olarak görür (sosyal yap›) ve bu parçalar›n her biri organizman›n yaflam›n› sürdürmesinde sonuçlara (ifllevlere) sahiptir. Bu sonuçlar›n baz›lar› sistemin yaflam›n› sürdürmesine katk›da bulunurken, yani fonksiyonel olurken baz›lar› da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir. ‹fllevselci Yaklafl›m›n önemli isimlerinden biri de R. Merton’dur. O, organik benzetmeler üzerinde fazla durmaz ve onun yerine ifllevler ve çeflitleri üzerinde çal›fl›r. Merton, ifllevselli¤i toplumun dengede kalmas›na hizmet etme kofluluna ba¤lar. Sistemin dengede bulunmas›na hizmet etmeyen ifllevler de bulundu¤unu belirleyen Merton, bunlara “ifllevsel olmayan” (dysfunctions) sonuçlar ad›n› verir. Öte yandan gizil/latent ve aç›k/manifest ifllevler aras›nda da ayr›m yapar. Örne¤in, ABD’de azalan do¤umlar›n artmas› için ailelere para deste¤inde bulunulmufltur. Burada paran›n aç›k ifllevi çocuk say›s›n›n artmas›na katk›da bulunmakt›r. Ancak, do¤um say›s›n›n patlamas› bebek bezi, bebek yata¤› gibi birçok sanayinin de ifl kapasitesini artt›rm›fl; bu bafltan niyetlenilmemifl gizil bir ifllev olarak baz› sektörlerin geliflimine katk› yapm›flt›r. Buna karfl›l›k niyetlenilmeyen olumsuz gizli ifllevlerden de söz edilebilir. Örne¤in hükümet zaman›nda teflvikleri sona erdirmedi¤i için, ileriki y›llarda ailelerin geniflledi¤i, artan çocuk say›s›n›n yoksullu¤a ve iflsizli¤e yol açt›¤›, para deste¤inin ayn› zamanda uzun dönem için gizil ve fakat negatif bir ifllevi oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Baflka bir örnek de haflhafl üretimine getirilen k›s›tlamalar hakk›nda verilebilir. Haflhafl üretilmemesi bir yerde ekonomik iflsizli¤e yol açar- Sembolik Etkileflimci yaklafl›m›n birey üzerinde odaklaflmas›n›n aksine ‹fllevselcilikteki vurgu daha çok yap› ve onun iflleyifli üzerindedir. Yap›y› oluflturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir. R. K. Merton (19102003) 44 Davran›fl Bilimleri-I ken baflka bir bölgede sa¤l›¤›n korunmas›na hizmet edebilir. K›saca pozitif ve negatif ifllevlerin herkes için ayn› olmad›¤› söylenmek istenir. Oysa Çat›flmac› Yaklafl›m için ölçüt, bu karar›n kimlerin ç›kar›na hizmet etti¤i taraf›ndan belirlenir. Örne¤in, aile planlamas›n›n nüfusun denetlenmesine mi yoksa sa¤l›¤a m› hizmet etti¤i böyle bir sorudur. ‹fllevselcilere göre insanlar sosyal denilen ortak yaflam› olanakl› k›lan zekâya sahip olan amaç yönelimli varl›klard›r. Ayr›ca bu görüfl, insanlar›n baz› ortak inanç ve de¤erleri de paylaflt›¤›n› kabul eder. Örgütlü toplumsal yaflam› olanakl› k›lan birlik ve dayan›flma duygusunun kayna¤› da budur. ‹fllevselcilikte insanlardan ba¤›ms›z, bir sistem olarak toplumun, uzun süreli devaml›l›¤› esast›r. Bu yüzden iyi infla edilmifl evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar önemsenir. Çünkü, insanlar yaflas›nlar veya ölsünler toplumlar›n devaml›l›¤›n› bu kurumlar sa¤layacakt›r. Çat›flmac› sosyologlar›n en bafl›nda K. Marx gelir. O’na göre insanl›k tarihi ayn› zamanda s›n›f çat›flmas› tarihidir. Ancak günümüzde Marxist olmayan çat›flma kuramc›lar› da bulunmaktad›r. R. Dahrendorf (1929-2009) Çat›flmac› Yaklafl›m Sosyal bilimlerde çat›flmac› yaklafl›m ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve s›n›flar aras›ndaki sosyal, siyasi ve maddi eflitsizlikler üzerine vurgu yaparak mevcut sosyo-politik sistemi elefltirirler. Çat›flmac›lar, özellikle s›n›flar aras›ndaki güç mücadelesi ve birbirine tarihsel olarak karfl›t olan hâkim ideolojiler üzerinde dururlar. Bu çal›flmalar› güncel “bar›fl ve çat›flma çözümleme” (peace and conflic resolution) analizleriyle kar›flt›rmamak gerekir. ‹fllevselcilerin toplumu ahenk içinde bir bütün olarak görmelerinin aksine çat›flmac›lar, toplumun birbiriyle k›t kaynaklar için çat›flan gruplardan olufltu¤unu kabul ederler. D›fltan bak›ld›¤›nda birlik ve beraberlik içinde görülen iliflkilerin ard›nda bir güç mücadelesi oldu¤unu savunurlar. Çat›flmac› Yaklafl›m da modernist kuramlara ve daha çok makro düzeyde yap›sal analizlere dayan›r. Örne¤in, bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf çat›flman›n “otorite” içeren her iliflkide söz konusu olabilece¤ini savunur. Meflru olan güç (power) olarak tan›mlanan otorite (Weber,1964) toplumun her kesiminde, ister küçük bir grup ister bir organizasyon ya da genifl toplum olsun her düzeyde bulunur. Otorite konumunda bulunanlar›n di¤erlerinde kendisine uymay› beklemesine karfl›l›k di¤erleri buna direnirler. Sonuç olarak toplumda her iki taraf aras›nda otorite ad›na sürekli çat›flma yaflan›r. Örne¤in bir ifl yerinde farkl› birimler aras›nda, okulda ö¤retmenler ve ö¤renciler aras›nda, hastanede hekim ve hekim-d›fl› personel aras›nda, ailede kar›-koca veya ana-baba ve çocuklar aras›nda sürekli otorite çat›flmas› yaflanabilir. Ayn› flekilde Lewis Coser da Marx’tan farkl› olarak, çat›flman›n aralar›nda yak›n iliflki bulunan herkes için söz konusu oldu¤unu savunur. Çünkü birbirleriyle yak›n iliflki içinde olanlar aras›nda sorumluluk, güç ve ödüllerin paylafl›m› s›ras›nda ortaya ç›kabilecek her türlü de¤ifliklik di¤erlerinde hayal k›r›kl›¤› yaratabilir. Bu durum aile içindeki mahrem iliflkilerde de söz konusudur. Efl ve/ veya çocuklar aras›nda her an ya ev ifllerinin paylafl›m›nda ya da önemli kararlar›n al›nmas›nda anlaflmazl›k ç›kabilir. Coser, ayr›ca çat›flman›n sosyal sistem aç›s›ndan bütünlefltirici ve uyum sa¤lay›c› ifllevleri üzerinde durmas›yla da tan›n›r. Ona göre çat›flma yoluyla grup normlar›n›n yeniden gözden geçirilmesine ve uyarlanmas›na olanak sa¤lan›r. Örne¤in, bir ifl yerinde çal›flanlar aras›ndaki ifl bölümü çat›flma yarat›yorsa, taraflar tutum ve davran›fllar›n› gözden geçirerek yeni sorumluluklar üstlenebilirler. 45 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar Sosyolog G. Lenski (1966)’ye göre, bir toplumda varl›¤› kabul edilen alt gruplar› birbirinden ay›ran her özellik, Marx taraf›ndan betimlenen s›n›f çat›flmalar›na temel oluflturma potansiyeline sahiptir. Örne¤in, yafl ve cinsiyet, mülkiyet ve otorite hatlar›n› çaprazlamas›na keser ve nüfusu toplumsal eflitsizlik olarak de¤erlendirilen gruplara böler. Ekonomik konumlar›na bak›lmaks›z›n ça¤dafl toplumda birçok yerde erkelere göre kad›nlar, toplumsal ödüllerden daha düflük pay al›rlar. Gençlere daha fazla önem verilen sosyo-kültürel sistemlerde toplumun yafll›lar›, gençlere göre daha az de¤erli bulunabilir. Yafl S›n›flar› (Age Classes) kavram›n› ortaya atan Lenski’ye göre, bu ayr›mlar modern toplumda giderek artmakta ve aralar›ndaki mücadele giderek sertleflmektedir. Lenski’ye göre e¤er toplumdaki mevcut gruplar düzenlemelerin kendi ç›karlar›na hizmet etmedi¤ini düflünmeye bafllarlarsa toplumdaki kar›fl›kl›k alevlenir. Yap›sal ifllevselcilik gibi Çat›flmac› Yaklafl›mda modern ve makro bir yaklafl›m olarak benzer baz› özelliklere sahiptir. Çünkü, çat›flmac› yaklafl›ma temel oluflturan Marksizm de yap›salc› bir kuramd›r. Örne¤in, aile konusunda önemli çal›flmalar yapan D. Abbott (2010)’a göre, Marksizm, çekirdek ailenin, kapitalist ifl yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu düflürmede bir subap olarak modern toplum için daha uygun bir form oldu¤unu kabul eder. Marksistlerin toplum hakk›ndaki görüflleri ifllevselcilerden son derece farkl›d›r. Onlara göre modern toplumu karakterize eden özellik sadece sanayileflme de¤il, kapitalizmdir. Sonuç olarak Çat›flmac› Yaklafl›m makro düzeyde ve ço¤u zaman tarihsel karfl›laflt›rmalar yaparak incelemelerde bulunur. Problem edindikleri konular›n bafl›nda s›n›f mücadelesi ve güçlü s›n›flar›n iflsizli¤e ve evsizli¤e nas›l bakt›¤› gelir. Örne¤in, Amerika’da Afrika kökenlilerin neden daha fazla iflsiz oldu¤unu sorgular, hükümet politikalar›n› elefltirirler. Günümüzdeki çat›flmac› sosyologlar aras›nda en önemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, G. Lenski, Eitzen ve Baca Zinn, Eric Olin Wright’t›r. Bu kuramc›lar toplumu birbiriyle dayan›flma içinde olan gruplar›n oluflturdu¤u bir bütün olarak görmezler. Aksine toplumu birbiriyle çat›flan ç›karlara sahip gruplar›n zor ve güç kullanarak kendi refahlar›n› artt›rmak için mücadele ettikleri bir arena olarak görürler. Onlara göre, farkl› gruplar kendi ç›karlar›n› artt›rmak için toplumu denetlemeye giriflirler. ‹ktidara gelen grup ise art›k politik, ekonomik ve sosyal kararlar› kendi lehine ve di¤er gruplar›n aleyhine al›r. G. Lenski (1924-) SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN YAKLAfiIMLAR Klasik sosyolojik yaklafl›mlara temel elefltirilerden biri Feminizmden di¤eri ise Post-modernizmden gelmektedir. Sosyolojinin elefltirilerini bilmenin onun daha iyi anlafl›lmas›na hizmet edece¤i kuflkusuzdur. Bu amaçla bu alt bölümde her iki yaklafl›ma da yer verilmifltir. Feminizm Farkl›l›klar›na ra¤men, genel hatlar›yla Feminist kuramlar ortak baz› özelliklere de sahiptirler: • Feminizm genel anlamda sosyolojiye elefltirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaflam hakk›nda yanl›/tarafgil görüfllere sahip oldu¤unu savunur. Klasik anadamar sosyolojinin asl›nda erkek egemen görüfllere sahip oldu¤unu iddia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin de¤erlerden ar›nm›fl bir bilim olup olmad›¤›d›r. Ancak günümüzde art›k nesnellik konusundaki kesin ›srarlardan vazgeçildi¤i belirtilmelidir. Çünkü sosyolojide araflt›rmaya bafllarken problemin seçimi de¤erlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan Feminist olarak adland›r›lan pek çok kuram oldu¤u veya birbirinden farkl› çok say›da feminizm bulundu¤u belirtilmelidir. 46 Davran›fl Bilimleri-I • • • • • M.Weber araflt›rmac›n›n bu öznel bafllang›ca ra¤men nesnel bir araflt›rma yürütmesinin olanakl›l›¤›n› savunmuflsa da art›k büyük ölçüde bu tür iddialardan vazgeçilmifl bulunulmaktad›r. ‹kinci olarak Feminizm hem ‹fllevselcilerin hem de Çat›flmac›lar›n görüfllerine elefltirel bakar. Bu elefltirinin alt›nda tek fakat önemli bir neden yatar ki o da erkek egemenli¤i demek olan “ataerkillik”tir. Tüm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak görürler, bu konuda aralar›nda oldukça önemsiz farklar bulunur. Aileyi ataerkil olarak görmek ise oldukça kapsaml›d›r. Örne¤in, Feministler, ‹fllevselcileri ailenin tüm üyelerine sa¤lad›¤› olanaklar›n ya da ç›karlar›n eflit oldu¤unu iddia ettikleri için elefltirirler. Onlara göre bu yaklafl›m toplumsal cinsiyet farkl›l›klar›n› görmezden gelmektedir. Oysa tüm ev iflleri ve çocuklar›n yetiflmesinden sorumlu olan kifli kad›nd›r. Kad›n›n temel rolü üreme ve çocuk yetifltirmedir. Her ne kadar art›k birçok ülkede kad›n ev d›fl›nda çal›flmaya bafllasa da Feministlere göre, bu, kad›n›n iki kez sömürülmesi ve bask›lanmas›d›r. Çünkü, kad›n meslek sahibi de olsa ev iflleri ve çocuklar›n yetifltirilmesi sorumlulu¤u hâlen onun üzerindedir. Feministler ayr›ca ‹fllevselci Yaklafl›m›n toplumsal cinsiyet (gender) farklar›na iliflkin görüfllerinde çeliflki ve belirsizlik oldu¤unu iddia ederler. ‹fllevselcilerin toplumsal cinsiyet rollerini do¤al ve de¤iflmez olarak görmelerini sorgularlar. Feministlere göre toplumsal cinsiyet rolleri kültürel olarak ö¤renilerek aktar›l›r ve bu yüzden de¤ifltirilebilir. Feministler, Marksist aile görüfllerini de toplumsal cinsiyete kapal› ya da görmezden gelen tutumlar› yüzünden elefltirirler. Marksistler sadece bir s›n›f›n di¤er s›n›f üzerindeki güç mücadelesini sorun edinerek sermaye ve emek üzerinde odaklanarak toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feministlere göre aile sadece kapitalizmin ihtiyac› olan eme¤i üreterek onu destekleyen birim olman›n ötesinde ataerkilli¤i de yeniden üreten birimdir. Di¤er bir ifade ile aile hem kapitalizmin hem de ataerkilli¤in emniyet subab›d›r. Kapitalist sistemde kad›n hem yedek emek gücünü üretir hem de piyasan›n ucuz emek ihtiyac›n› karfl›lar. Bu durum ayn› ifli yapan kad›na erkekten daha az ücret ödenmesine olanak tan›r. Farkl› Feminist Yaklafl›mlar Feminist Yaklafl›mlar olarak Marksist, Radikal, liberal ve sosyalist feminizm say›labilir. Ataerkillik, kad›n rollerini do¤al ve karma olarak görerek aile arac›l›¤›yla kültürel olarak aktar›lmas›na yard›mc› olmak demektir. Feminist Yaklafl›m içinde en önemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Bunlar hakk›nda k›saca tan›t›c› bilgiler verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Marksist Feminizm: Ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere bu kuram hem Feminist hem de Marksist görüfllerin bir kar›fl›m›d›r. Feministler erkek egemenli¤inin kapitalizmin bir sonucu veya özel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açt›¤› bir durum olarak görseler de bu konu son derece tart›flmal›d›r. Çünkü, bu durumda özel mülkiyet ortadan kalkt›¤›nda ataerkilli¤in de kalkmas› gerekecektir. Oysa baflta eski Sovyetler Birli¤i, Çin ve Küba olmak üzere kapitalizm y›k›ld›¤› halde ataerkillik yok olmam›fl, kad›nlara yap›lan bask› ve sömürü aynen kapitalist ülkelerde oldu¤u gibi devam etmifltir. ‹slam ülkelerinde de, baz›lar› kapitalist baz›lar› de¤ilken, ataerkillik son derece yayg›nd›r. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkilli¤i, kapitalizme mi yoksa kültürel yap›ya, yani dine mi ba¤lamak gerekece¤i sorular›n›n yan›tlar› oldukça tuzakl› ve tart›flmal›d›r. Marksistler taraf›ndan aile yaflam› ve evlilikte kad›n›n sömürüldü¤ü kabul edilmekle birlikte, bunun ailenin kad›n üzerinde etkisinden çok, aile ile kapitalizm ara- 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar s›ndaki iliflkiden kaynakland›¤›n›n ileri sürülmesi önemlidir. Marksist feministler, Marksist kavramlar› kullanmakla birlikte kad›n›n sömürüsünü aile yaflam›n›n anahtar özelli¤i olarak görmektedirler. Öte yandan Marksist feministlere göre ev kad›n› rolündeki kad›nlar, efllerinin ücretli iflçi olarak rollerini en iyi flekilde yerine getirmek için duyduklar› gereksinmeleri de karfl›lamaya çal›fl›rlar. Ansley’e göre kad›nlar, geleneksel rollerini oynarken, kocalar›n›n meflru k›zg›nl›klar›n›, güçsüzlüklerinden kaynaklanan hayal k›rg›nl›klar›n› ve bask›y› sineye çekerler. Hatta birçok kocan›n aileleri ve kar›s› üzerinde kurdu¤u diktatörlük, onlara sisteme hiç meydan okumaks›z›n k›zg›nl›klar›n› ifade etme olana¤› sa¤lad›¤› için aile kapitalizm için vazgeçilmezdir. Radikal Feminizm: Radikal Feministler ataerkilli¤i kültürün bir sonucu olarak görürler. Ataerkil ideoloji, kad›n› ikincil ve zay›f cins olarak görerek ev ifli ve çocuk yetifltirme rolüne indirger. Ataerkillik farkl› toplumsal yap›larda kültürel de¤erler ve inançlar›n bir sonucu olarak görülebilir. Kültür toplumsal yap›n›n bir parças›d›r; ancak, Marksistlerden farkl› olarak sadece ekonomik ihtiyaçlarla belirlenemez. Ataerkillik bu nedenle farkl› toplumsal yap›larda farkl› biçimlerde ortaya ç›kabilir. Örne¤in kapitalist, komünist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mümkündür. Ancak kültür de¤iflti¤inde ataerkillik de de¤iflebilir. Sonuç olarak çok say›da feminizm olmas›na ra¤men radikal feministleri di¤er feminizmlerden ay›ran iki temel özellik vard›r. Bunlardan ilki, kad›nlar taraf›ndan kad›nlar için gelifltirilmifl olmas›d›r. Bu yüzden mevcut yaklafl›mlar ve gündem ile uzlaflmaya gereksinim duymazlar. Di¤er kuramlar örne¤in Marksizmin uyarlamas›n›n yerine, yenilikçi olma e¤ilimindedirler. ‹kinci temel özellikleri, kad›nlar›n bask› görmesini, hükmetmenin en evrensel ve en temel biçimi olarak görmeleridir. Toplum kapitalist olmaktan çok ataerkil veya erkek egemen olarak görülür. Ayr›ca kad›n› erkeklerden farkl› ç›karlara sahip olarak görürler. Üzerinde fikir birli¤ine varmam›fl olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi baz›lar› erkek egemenli¤inin sürmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak ekonomik bir sistem olarak görürler. Bu sistemde erkek ço¤u kez kazançl› iken kad›n ve çocuklar kaybedenler taraf›ndad›r. Çünkü tüm aile fertleri aile reisi için çal›fl›rlar. Kad›n›n u¤rad›¤› bask› onun yapt›¤› iflten ve bedeninin kullan›m›ndan gelmektedir. Bu yüzden de kad›n›n pasif olarak yetifltirilmesi gibi ideolojik gerekçelerle de¤il, kad›n›n aile içinde çal›flt›r›lmas› uygun oldu¤u için kad›n bask›lanmaktad›r görüflündedirler. Liberal Feminizm: Liberal Feminizmin iki temel sav›ndan biri “erkekle eflitlik” di¤eri ise, “kad›n›n özgürlü¤ü” dür. Onlar için kamusal alanda çal›flmak çok önemlidir. Çal›flma yaflam›nda eflitlik, aile yaflam›nda eflitlik ve son olarak sosyal hayatta eflitlik sa¤lanmal›d›r. Aile içindeki geleneksel ifl bölümü kad›n›n çal›flmas›n›n en büyük engelidir. Kapitalizmin geliflmesi ve yeterli istihdam olana¤›n›n sa¤lanmas› ile aile dönüflüme u¤rayacakt›r. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi köklü biçimde dönüfltürme taleplerine elefltirel bakarlar. Liberal Feminizm asl›nda bilimsel bir yaklafl›mdan çok politik özellikler tafl›r. Ataerkil yap›n›n nas›l ortaya ç›kt›¤› veya ne oldu¤uyla ilgilenmek yerine nas›l olmas› gerekti¤ini sorgular. Liberal Feministler yasal de¤ifliklik ailede ve toplumda kad›n›n konumun iyileflebilece¤ini savunur. 1970’lerin eflit ifle eflit ücret getiren Eflit F›rsatlar Yasas›’n› savunurlar. Ancak baz› iyileflmeler sa¤lanm›fl olsa bile temel eflitsizliklerin hala mevcut oldu¤unu görmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, f›rsatlar ve seçeneklerin artmas›n›n toplumsal yap›n›n esnek ve de¤iflebilir olarak görülmesine hizmet etmesine ra¤men gerçekte daha güçlü olanlar (zenginler ve erkekler) taraf›ndan bunun bir yol bulunarak engellendi¤ini görürler. 47 48 Davran›fl Bilimleri-I Sosyalist Feminizm: Kamusal ve özel alan kavramlar›n› özellikle vurgulayan sosyalist Feministler, radikal Feministlerden farkl› olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara göre kapitalizm kad›n› “özel” erke¤i de “kamusal alana” yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kad›n› özgürlefltiriyor gibi görünürken asl›nda bunun tam aksini yapt›¤› için, kad›n›n özgürleflmesi ve kurtuluflu ancak sosyalizm ile mümkündür. Ailenin y›k›lmas› ancak sosyalist bir toplumda gerçekleflebilir. Üretimin toplumsallaflmas›, ailedeki yeniden üretime gereksinim b›rakmayacak ve ailenin önemi azalacakt›r. Sosyalist Feministlere göre özel alan siyasald›r. Bu söyleme göre, özel bir kurum olan aile içindeki kifliliklerin, özel iliflkilerin, di¤er bir ifade ile mahrem say›labilecek konular›n tümü politik boyutlara sahiptir. Özel alan yani aile, kad›n›n ezilmiflli¤inin, ikincilli¤inin ortam›n› haz›rlayan bir kurumdur. Önerilen ise, aile iliflkilerinin de siyasal alan içinde görülmesidir. Siyasal alan›n, kamusal alan ile s›n›rland›r›lm›fl olmas› da böylece tart›fl›l›r hâle gelmifl bulunmaktad›r. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Post-modernizm k›ta Avrupas› ve özellikle de Fransa ve Almanya’da S Oç›km›flt›r. R U ortaya Bu görüfle fikir babal›¤› edenler Alman filozoflar› Nietzsche ve Heiddeger’dir. D ‹ K K A T Nihilizm ve Anarflizmden beslenir. Asl›nda post-modernizmin en sert elefltirisi de yine SIRA S‹ZDE Almanya’dan gelmifltir. Jurgen Habermas akla ve bilime tekrar dönmeyi fliddetle savunmufltur. AMAÇLARIMIZ Feminist kuram›n çal›flma alanlar›n› araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE Post-modernizm D Ü fi Ü N E L ‹ M Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide bugün en büyük elefltiri post-modernizmden gelmektedir. Post-yap›salc›l›k ile oldukça yak›n elefltiriler S O Rher U ikisi aras›nda büyük benzerlikler olmas›ndan kaynaklan›r. Çogetirmeleri ise, ¤u zaman da birbirleri yerine kullan›l›rlar. Kelime olarak anlam› ise, modernizmin ve yap›salc›l›¤›n sonu demektir. D‹KKAT Post-modern elefltiriler psikoloji ve iktisat d›fl›ndaki alanlarda; örne¤in, baflta sosyoloji, co¤rafya, hukuk, flehir planlama olmak üzere baz› alanlarda daha fazla SIRA S‹ZDE etkili olmufltur. Çok say›da çal›flma yap›larak yay›nlanmas› konuya ilginin yüksek oldu¤unu göstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kayna¤› modernizmi reddetmesi, yetersiz bulmas› ve kendini modernite d›fl›nda kurmaya çal›flmas›d›r. ModerAMAÇLARIMIZ nizmi “yap›söküme” u¤ratma (deconstruction) çabas› bile moderniteden beklentilerini bulamayanlara bafll› bafl›na ilgi kayna¤› olmaktad›r. ‹ki dünya savafl›ndan baflka, yoksulluk, fliddet ve zorunlu göç, çevresel kirlilik gibi küresel probK ‹ T A iflsizlik, P lemler tüm bilimsel geliflmelere ra¤men giderek artm›flt›r. Bu yüzden onlara göre kentleflme, sanayileflme, bürokrasi, liberal demokrasi, hümanizma ve her fleyden önce insanT Eakl›na ve rasyonalite de¤erini yitirmifltir. Rasyonalite ve bilimler L E V ‹ Z Ygüven ON insanlar› özgürlefltirmeye yetmeyen; aksine, bask›layan araçlar olarak elefltirilir. Bu yüzden post-modernizm, her türden büyük kuram veya üst-anlat› olarak gördü¤ü, di¤er bir ifade ile, her fleyin cevab›n› önceden veren Marksizm, liberalizm gibi ide‹ N T E R N E T ‹slamiyet gibi tüm dinleri ve hatta feminizmi bile özcü ve moolojileri, Hristiyanl›k, dernist bularak elefltirir. Bunlar›n tezlerinin büyücülük veya astroloji kadar bile kesinli¤i yoktur. Asl›nda post-modernizm bunlara alternatif üst- anlat›lar gelifltirmek amac›nda de¤ildir. O, sadece aç›klamalara temel veya öz oluflturacak dayanaklar›n olamayaca¤›n› iddia eder. Onlar aç›klamaya niyetlenmeksizin, göreli yorumlar yapmay› daha uygun bulurlar. Ayr›ca bugün ve burada olan› daha fazla önemserler. Modernin kendinden önceki gelenekselden üstün oldu¤unu da kabul etmezler. Ak›l d›fl›, tikel ve modern olmayana, geleneksele, coflkuya, metafizik olana, büyü, mit, efsaneye, modernli¤in elefltirdi¤i ne varsa sahip ç›karak de¤er verirler. Popüler kültürü de bu arada önemserler. Post-modernistler, sosyal bilimler ile do¤a bilimleri, sanat ve edebiyat aras›nda bilimsel olan ve olmayan aras›nda bir fark gözetmezler. Onlar her türden kat› s›- N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar n›rlamalar getirilmesine karfl›d›rlar bu ba¤lamda akademik disiplinler aras›ndaki ayr›m› da reddederler. Günümüzde özellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim, müzik ve foto¤rafç›l›k alan›nda oldukça etkilidirler. Disiplinler aras› çal›flmalar› de¤erli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimli olandan çok, görünüfl ve estetik her zaman ön plandad›r. K›flk›rt›c› söylemi, akademik ve ciddi olanlardan daha çok kullan›rlar. Her alan› bir metin olarak görür ve onu bir çerçeveye oturtarak anlamaya çal›fl›rlar. Hiçbir fleyi kabul veya reddetmezler. Bunun yerine belirsizli¤i tercih ederler. Post-modern bir çal›flma daha çok amaçlar, seçimler, davran›fllar, tutumlar ve kiflilik üzerinde de¤il, alternatif söylemler ve anlam üzerinde odaklan›r. Unutulmufl, ak›l d›fl›, önemsiz, bast›r›lm›fl, s›n›rdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayr›k duran, boyun e¤dirilmifl, reddedilmifl, özsel/özcü olmayan, marjinal ya da çevrede olan, d›fllanm›fl, yerleflmemifl, susturulmufl, geçici, niteliksiz, ertelenmifl ve parçalanm›fl olaylar üzerinde durur. Tikel ayr›nt›lar›, küçük olaylar› önemser. Toplumsal olaylar›n yal›n hâli yerine karmafl›kl›¤›n›; determinizm/ belirlenme yerine belirsizli¤i, birlik yerine çeflitlili¤i, sentez yerine farkl›l›¤› araflt›r›r. Genellemelere varmak yerine tek ve biricik olaylar› araflt›rmay› önerir. Nedensel iliflkiler aramak yerine metinleraras›l›¤› (intertextuality)savunur. Tekrar eden rutin olaylar yerine, bir daha tekrarlanmayan olaylara bakmay› önemser. Sosyoloji için genel geçer bilimsel gerçekler yerine daha gelip geçici fleylerle u¤raflmak gibi daha mütevazi bir misyon önerir. Nesnellik peflinde koflmak yerine duygular›n arkas›ndan gitmeyi önerir. Sonuç olarak görececilik/ rölativizm, nesnellikten üstün tutulur ve parçalara ay›rma tercih edilir. Bütünlefltirme önemsenmez. Sosyolojiyi bir do¤a bilimi gibi gören tüm görüfllere karfl› ç›karak bunu tekno-bilimsel kültür olarak elefltirirler. Alternatif bir bak›fl aç›s› hiçbir zaman aramaks›z›n sadece elefltirmeyi misyon edinirler. Post-modern görüfl sahipleri de araflt›rmalar yaparlar. Post-modernist bir araflt›rman›n genelde paylafl›lan özellikleri olarak baz› saptamalarda bulunmak mümkündür (Neuman,1995): • Tüm ideolojilerin, örgütlü inanç sistemlerini, tüm toplumsal kuramlar da dâhil olmak üzere hepsini reddederek ifle bafllamak, • Kiflisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere çok güvenmek, • Anlams›zl›k ve kötümserlik duygusu tafl›yarak, dünyan›n hiç ilerlemeyece¤ine ve düzelmeyece¤ine kuvvetle inanmak, • Afl›r› öznellik, d›fl dünya ile ak›l aras›nda hiçbir ayr›m yapmamak, • Afl›r› görececilik/ relativizm, birbirine üstün olmayan sonsuz say›da yorumlar yapmak, • Farkl›l›k, kaos ve karmafl›kl›¤› benimsemek, sürekli de¤iflmeyi kabul etmek, • fiimdi ve burada olan›n önemsenmesine ba¤l› olarak, geçmifli ve farkl› yerlerle ilgili çal›flmalar› küçümsemek ve reddetmek, • Yaflam›n çok karmafl›k olmas›na ba¤l› olarak nedensel iliflkilerin kurulamayaca¤›n› kabul etmek; Modernizm ve Ayd›nlanmay› reddetmek, • Araflt›rman›n hiçbir zaman gerçek dünyada olup biteni yans›tamayaca¤›n› iddia etmek. Toplumun bilimi olmayaca¤›na ve sosyal bilimlerin kökten dönüflümü fikrine inanmak, • Yüzeydeki görüntüler yerine gizli yap›lar› ortaya ç›karmak, • Post-modern araflt›rma raporu bir sanatsal çal›flmad›r. Bu nedenle tiyatro gibi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset üretmek. 49 50 Davran›fl Bilimleri-I SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 Post-modernSIRA araflt›rmalarda “yap›söküm”ün hangi ad›mlardan geçerek yap›ld›¤›n› araflt›S‹ZDE r›n›z. NEL‹M D Ü fi Üelefltiren Sosyolojiyi post-modernizmin kendisi de büyük elefltiriler al›r. Bunlar k›saca flöyle özetlenebilir: • Modernizmin S O R U yaratt›¤› hayal k›r›kl›¤›ndan beslenen kötümser bir görüfl olmas› en fazla elefltirilir. Ekonomik s›k›nt› içindeki bilim insanlar›n›n kendi iç de¤iflimlerini de bir ölçüde yans›tt›¤›; iflsiz ve umutsuzlar›n görüflü oldu¤u D‹KKAT ileri sürülür. ‹yimserli¤in, umutlar›n bofla ç›kmas›n›n gerginli¤i içindeki bilim insanlar›n›n bir kurgusu olarak görülür. S‹ZDEiddialar›na ra¤men önceki birçok düflünceden örne¤in Nihi• TümSIRA yenilik lizm, Fenomenoloji, Frans›z Yap›salc›l›¤›, Romantizm, Marksizm, Kritisizm ve Varoluflçuluk, Ethnometodoloji ve Hermeneutik’ ten derin izler tafl›r. AMAÇLARIMIZ • Yap›söküm konusundaki ›srarlar› ile sosyolojiye meydan okurlar. Oysa sosyoloji anlams›zlaflt›rma ya da bozuma u¤ratma yerine olgu ya da eylemi anlamaK ve‹ Tyorumlama peflinde bir bilimdir. A P • Hakikat, ak›l ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heidegger vurgusu onlar› zay›flat›r. En önemli savunucusu Frans›z Jacques Derrida bile art›k fazla anlam ifade etmez hale gelmeye bafllam›flt›r. TELEV‹ZYON • Birçok zaman çeliflki içindedirler. Metinleraras›l›k, ayn› konu ve kavramlar›n birçok yerde kullan›lmas› yüzünden özgünlük olamayaca¤›n› kabul etmek demektir. Bu durum bile bir neden sonuç iliflkisi oldu¤u kadar devaml›l›k ya ‹ N T E R N E Tiflaretidir. Oysa onlar bütün yerine parçay› önemserler. da bütünlük • Sadece bugün ve burada olan ile ilgilenmesi, her fleyin göreceli oldu¤unu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlar›n baz›lar›na cazip gelse de önemli ço¤unlu¤una son derece s›n›rlama getirici bir görüfl gibi görünmektedir. • Son bir nokta ise, Modernizmin sonunun gelmeyip daha ileri bir aflamaya geçildi¤i yönündedir. Örne¤in A. Giddens modernitenin bu aflamas›n› ileri veya geç- modernite (late-modernizm) olarak anar. N N 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar 51 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Sosyolojinin tarihsel olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak. Sosyolojinin gelifliminde dört faktör birlikte önemli rol oynam›flt›r: Bunlar›n bafl›nda Endüstri devrimi gelir. 19. yüzy›l›n ortalar›nda Avrupa’da tar›m toplumundan üretimin fabrikalarda yap›lmaya bafllad›¤› döneme girilmesi ile birlikte insanlar›n yaflamlar›nda köklü de¤iflmeler olmufl; genifl kitlelerin ifl bulmak için topraklar›ndan koparak kentlere göç etmesine ba¤l› olarak yoksulluk, iflsizlik, kötü çal›flma koflullar›, sa¤l›k, e¤itim ve bar›nma gibi sosyal sorunlar artmaya bafllam›flt›r. ‹kinci olarak Amerikan ve Frans›z devrimleri önemli rol oynar. Yeni fikir ak›mlar›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikte insanlar çevrelerindeki olaylar› yeniden düflünmeye ve yorumlamaya bafllarlar. Monarfliler yerini daha demokratik sistemlere terk etmeye bafllad›¤›nda ise art›k geleneksel ve dinsel aç›klamalar yetersiz kal›r. Üçüncü faktör ise emperyalizm olgusudur. Avrupal›lar›n deniz afl›r› baflka ülkeleri fethederek onlar› sömürgelefltirmelerine ba¤l› olarak ortaya ç›kan emperyalizm olmufltur. Yeni sömürge imparatorluklar› kuran Avrupal›lar farkl› kültürlerle karfl›laflt›klar›nda onlar› egemen olabilmek için araflt›rmalar yapmaya bafllarlar. Son olarak do¤a bilimlerindeki geliflmelerden söz edilebilir. Do¤a bilimlerinin parlak geliflimine olanak sa¤layan özellikle de fizik ve kimyada kuramlar›n nesnel ve sistematik gözlemlerle test edilmesi giriflimlerinin etkisi ile sosyal yaflamda da art›k bilimsel yöntemin uygulanmas›na yönelik ad›mlar at›lmaya bafllanarak sosyolojin do¤ufluna yol aç›lm›fl olur. Sosyolojinin öncüllerinin katk›lar›n› de¤erlendirmek. Bu bölümde sosyolojinin öncüleri olarak ‹bni Haldun, August Comte, St. Simon ve Karl Marx k›saca incelenmifltir. ‹bni Haldun’u basit bir Arap düflünürü ya da tarihçisi olarak görmek yan›lt›c› bir bafllang›ca yol açabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaflad›¤› dönemi ve öncesini bilmek gerekir. ‹bni Haldun, evrimci ve determinist bir düflünürdür. En önemli eseri olan Mukaddime asl›nda çok kapsaml› bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. O bu eserinde uygarl›klar›n geliflimini ortaya koyar. St. Simon’un düflünceleri sosyal bilimlerde önemli yank›lar yaratm›flt›r. Toplum bilimin ayn› do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi benzer temeller üzerinde infla edilmesi gerekti¤ini savunmufltur. St. Simon arkadafl› olan A. Comte’u büyük ölçüde etkilemifltir. Ayr›ca 19. yy boyunca tüm Av- rupa’da etkili olmufltur. St. Simon 19. yy düflüncesinin tohumlar›n› atm›flt›r. A.Comte, ayn› zamanda do¤a bilimleriyle ilgilendi¤inden sosyolojinin de do¤a bilimlere benzemesine çal›fl›r. O, do¤a bilimlerinde kullan›lan gözlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullan›labilece¤ini savunur. Onun düflüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyal statik” olarak iki bölüm halinde incelemek mümkündür. Sosyal Statik, düzenli ve istikrarl› sosyal iliflkiler ve toplumsal yap›d›r. Sosyal Dinamik ise, sosyal de¤iflme demektir ve en iyi ifadesini Üç Hâl Yasas›’nda bulur. Tüm insan düflüncesinin, bireysel, tarihsel veya kültürel olsun üç ad›ml› yasay› izledi¤ini savunur. Bunlar: Teolojik hâl/dönem; Metafizik hâl/dönem; Pozitif hâl/dönemdir. K. Marks hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir düflünürdür. Evrimcili¤i toplumlar›n belirli aflamalardan geçece¤i, örne¤in önce “ilkel komünal”, “feodal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplum aflamalar›n›n birbirini izleyece¤i ve sonuçta s›n›fs›z topluma ulafl›laca¤›n› savunmas›ndan kaynaklan›r. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerin üretim biçimi taraf›ndan belirlenmesi görüflüdür. N AM A Ç 3 Sosyolojinin kurucular›n›n görüflleri aras›ndaki farklar› aç›klamak. Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheim’in çal›flmalar›yla bafllam›flt›r. Durkheim, sosyolojinin isim babas› A.Comte’un düflüncelerinin büyük bir k›sm›n› onaylamaz. Ancak sosyolojinin yöntem ve ilkelerini yeniden tan›mlarken A.Comte gibi do¤a bilimleriyle devaml›l›k içinde nesnel, rasyonel ve olaylar aras›nda nedensellik iliflkisi(causality) arayan bir sosyal bilim anlay›fl› oluflturur. Daha sonra bu görüfl sosyal bilimleri do¤a bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak elefltirilir. Öte yandan Durkheim’in Marx’a karfl› bir düflünür olarak, ekonomik determinizmi reddetti¤ini ve daha çok ahlakç› bir düflünür oldu¤unu belirtmek gerekir. Genel olarak Frans›z pozitivizmi ve özel olarak Durkheim sosyolojisi Türkiye’de çok etkili olmufltur. Onun basit bir aktar›c›s› olmaks›z›n Ziya Gökalp Türkiye’ye sosyolojiyi getirmifl ve 1914’te Cumhuriyet kurulmadan önce ilk sosyoloji derslerini vermifltir. Max Weber Alman iktisatç› düflünürüdür. O da Durkheim gibi Marx’a karfl› bir konumda saf tutmufltur. Asl›nda Weber’in bürokrasi ve otorite aras›nda kurdu¤u ba¤lant› önemlidir. Onun güç (power) ve otorite (authority) aras›nda ayr›m 52 N A M A Ç 4 Davran›fl Bilimleri-I yapt›¤› bilinmektedir. Ona göre güç, “direnmelere ra¤men birinin di¤erlerine dediklerini yapt›rabilmesidir ve bunun kayna¤› önemli de¤ildir. Weber’e göre üç tip otorite aras›nda ayr›m yapmak gerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otorite c) Karizmatik otorite. Weber üç tip otoriteye karfl› iki tip bürokrasi s›n›flar: a)Yasal bürokrasi ve Geleneksel bürokrasi. Weber’ e göre, bunlar›n gerçeklik düzleminde birebir karfl›l›klar›n›n bulunmas› gerekmez. Bunlar “ideal tipler” dir. Weber ayr›ca Eylem Kuramc›s› olarak an›lmas›na yol açan üç tip eylem s›n›flamas› da yapm›flt›r: a) Amaca yönelik ussal eylem b) De¤ere yönelik ussal eylem c) Duygusal eylem. Metodoloji konusundaki görüfllerini “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› ünlü eserinde bulmak mümkündür. Sosyolojideki farkl› yaklafl›mlar› karfl›laflt›rmak. Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllang›çtan bu yana birbiriyle yar›flan görüfl ve modeller söz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nas›l gördüklerine, daha do¤rusu onlar hakk›ndaki kabullerine göre farkl›laflan çeflitli yaklafl›mlar vard›r. Bunlar genelde “Metodolojik Yaklafl›mlar” (Pozitivist, Anti-pozitivist /Yorumlay›c› ve Elefltirel gibi) ve “Kuramsal Yaklafl›mlar” olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklafl›mlar›n, modernist çerçevede “Sembolik Etkileflimcilik” gibi daha mikro yaklafl›mlardan, “‹fllevselcilik” ve “Çat›flmac›l›k” gibi daha makro yap›sal yaklafl›mlara do¤ru geniflledi¤i ve hatta son y›llarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-modernist yaklafl›mlarla da zenginleflti¤i söylenebilir. Sembolik etkileflimcilik insan› sosyal bir fenomen olarak anlamak için öznelci yaklafl›m› tercih eder. Bu yaklafl›ma göre, insanlar›n sosyal davran›fl ve inançlar›n› belirleyen yaflam›n sosyal koflullar› fazla nesnel de¤ildir. Onlar asl›nda insanlar›n bu koflullar hakk›ndaki öznel alg›lamalar› ve yorumlamalar›d›r. Genel olarak sosyolojide modernist çerçevede en yayg›n olarak kullan›lan makro yaklafl›m “Yap›sal ‹fllevselcilik” olarak da an›lan yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m toplumu birbiri ile iliflkili parçalar›n görev yapt›¤› bir sistem olarak görür. Örne¤in Amerikal› ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”, “bütünlefltirici”, “yönlendirici” ve “uygulay›c›” alt sistemlerden olufltu¤unu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun bütünlü¤ünü sa¤layan, siyasal kurumlar› yönlendiren, ekonomik kurumlar da uygulay›c› konu- N AM A Ç 5 mundad›r. ‹fllevselci Yaklafl›m epistemolojik olarak bilginin kayna¤›n› deneyde gören Ampirizm’den ve sosyal dünyan›n da fizik dünya gibi d›fltan göründü¤ü gibi do¤rudan incelenece¤ini savunan Pozitivizm’den temellenir. Çat›flmac› sosyologlar›n en bafl›nda K. Marx gelir. O’na göre insanl›k tarihi ayn› zamanda s›n›f çat›flmas› tarihidir. Ancak günümüzde Marksist olmayan çat›flma kuramc›lar› da bulunmaktad›r. Örne¤in Ralf Dahrendorf çat›flman›n otorite iliflkisi bulunan her yerde olabilece¤ini savunur. Ayn› flekilde Lewis Coser da Marx’tan farkl› olarak, çat›flman›n aralar›nda yak›n (close) iliflki bulunan herkes için söz konusu oldu¤unu savunur. Çat›flmac› Yaklafl›m makro düzeyde ve ço¤u zaman tarihsel karfl›laflt›rmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konular›n bafl›nda s›n›f mücadelesi ve güçlü s›n›flar›n iflsizli¤e ve yoksullu¤a nas›l bakt›¤› gelir. Sosyolojiye elefltirel bakan yaklafl›mlar› tart›flmak. Klasik sosyolojik yaklafl›mlara temel elefltirilerden biri feminizmden di¤eri ise post-modernizmden gelmektedir. Feminist yaklafl›m içinde en önemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Marksist Feminizm, hem feminist hem de Marksist görüfllerin bir kar›fl›m›d›r. Feministler erkek egemenli¤ini, kapitalizmin bir sonucu veya özel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açt›¤› bir durum olarak görürlerse de bu konu son derece tart›flmal›d›r. Radikal feministler ataerkilli¤i kültürün bir sonucu olarak görürler. Ataerkillik demek, kad›n rollerini do¤al ve karma olarak görerek aile arac›l›¤›yla kültürel olarak aktar›lmas›na yard›mc› olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kad›n› ikincil ve zay›f cins olarak görerek ev ifli ve çocuk yetifltirme rolüne indirger. Liberal feminizmin iki temel sav›ndan biri “erkekle eflitlik” di¤eri ise, “kad›n›n özgürlü¤ü” dür. Kamusal ve özel alan kavramlar›n› özellikle vurgulayan sosyalist feministler, radikal feministlerden farkl› olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara göre kapitalizm kad›n› “özel” erke¤i de “kamusal alana” yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kad›n› özgürlefltiriyor gibi görünürken, asl›nda bunun tam aksini yapt›¤› için, kad›n›n özgürleflmesi ve kurtuluflu ancak sosyalizm ile mümkündür. Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide bugün en büyük elefltiri post-modernizmden gelmektedir. Post-yap›salc›l›k ile oldukça yak›n elefltiriler getirmeleri ise, her ikisi aras›nda büyük benzerlikler olmas›ndan kaynaklan›r. Ço¤u zaman da birbirleri yerine kullan›l›rlar. Kelime olarak anlam› ise, modernizmin ve yap›salc›l›¤›n sonu demektir. 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar 53 Kendimizi S›nayal›m 1. ‹bni Haldun’un en önemli eseri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Politika b. Toplumsal ‹flbölümü c. Kapital d. Mukaddime e. Sosyal Fizik 6. Weber’e göre karizmatik otorite ne zaman ortaya ç›kar? a. Her zaman b. Ola¤anüstü durumlarda c. Geçmifl zamanlarda d. Modern zamanlarda e. Postmodern zamanlarda 2. St. Simon afla¤›dakilerden hangisiyle nitelendirilmektedir? a. Ütopyac› realist b. Ütopyac› kapitalist c. Ütopyac› sosyalist d. Ütopyac› feminist e. Ütopyac› pragmatist 7. Afla¤›dakilerden hangisi Sembolik Etkileflimcilik Yaklafl›m›’n›n en çok beslendi¤i görüfltür? a. Pozitivizm b. Entivisyonizm c. Ampirizm d. Pragmatizm e. Modernizm 3. A.Comte’un evrimci düflüncesini en iyi yans›tan kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ki Hâl Yasas› b. Üç Hâl Yasas› c. Pozitif Felsefe Dersleri d. Sosyoloji Dersleri e. Anomi 8. Afla¤›dakilerden hangisi Yap›sal ‹fllevselcilik Yaklafl›m›’n›n en çok beslendi¤i kaynakt›r? a. Feminizm b. Pragmatizm c. Pozitivizm d. Rasyonalizm e. Ampirizm 4. Diyalektik düflüncenin temeli ilk olarak kim taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r? a. ‹bni Haldun b. Heraklit c. Fichte d. Simon e. Comte 9. Çat›flmac› yaklafl›m›n temel görüflleri afla¤›daki kuramc›lardan hangisinin görüfllerine dayan›r? a. E.Durkheim b. K. Marx c. M. Weber d. A.Comte e. F. Hegel 5. E. Durkheim’e göre afla¤›daki intihar türlerinden hangisi modern toplumda en fazla görülür? a. Elcil intihar b. Bencil intihar c. Anomik intihar d. Sosyal intihar e. Toplu intihar 10. Sosyolojiye temel elefltiriler en çok kimlerden gelmifltir? a. Sosyalistlerden b. Kapitalistlerden c. Ekonomistlerden d. Pozitivistlerden e. Feminist ve Post-modernistlerden 54 Davran›fl Bilimleri-I Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Sosyal bilimlerin farkl› dallara ayr›lmas›n› karikatürize eden çok bilindik fil hikâyesinin özeti Henslin’e göre flöyledir. Hikâyeye göre, gözleri ba¤lanm›fl psikolog, antropolog, siyaset bilimci, iktisatç› ve sosyologdan oluflan befl kifliye bir file dokunarak neler gördüklerini aç›klamalar› istenir. Filin bafl›na dokunan psikolog, “bu k›s›m en önemlidir; tüm düflünce ve duygular burada yer al›r; hayvan› en iyi anlamak için sadece buray› çal›fl›n” der. Filin hortumuna/gerdan›na ve difllerine flefkatle dokunan antropolog gülümseyerek, “ bu gerçekten ilkel; burada kendimi çok rahat hissediyorum; burada yo¤unlafl›n” der. Filin dev kulaklar›na dokunan siyaset bilimci, “buras› güç merkezidir, buras› di¤er tüm hayvanlar› denetler, çal›flmalar›n›z› burada yo¤unlaflt›r›n” der. Filin a¤z›n› yoklayan iktisatç›, “bu k›s›m en önemlidir; her fley bedene buradan yay›l›r; çal›flmalar›n›z› bu da¤›l›m›n nas›l gerçekleflti¤i üzerinde yo¤unlaflt›r›n” der. Son olarak s›ra sosyologa gelince, o tüm filin bedenini yoklad›ktan sonra, “hayvan› en iyi ancak bir parças› üzerinde yo¤unlaflarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar bütünün birer parças›d›r; bafl, boyun, difller, kulaklar›n hepsi önemlidir; ancak onlar›n bütünün parças› oldu¤undan hiç söz etmediniz; biz gözlerimizdeki ba¤› kald›rarak resmin tümünü görmeliyiz; hayvan› oluflturan tüm parçalar›n birlikte nas›l çal›flt›¤›n› görmemiz gerekir” der. Daha sonra sosyolog, “bu yarat›¤›n di¤er benzer yarat›klarla nas›l etkileflti¤ini; grup içinde davran›fllar›n nas›l de¤iflti¤ini de görmemiz gerekir” der. Ancak sosyologun önerdi¤i gibi olmaz. Hiçbiri gözlerindeki ba¤› çözerek bir araya gelme ve yarat›¤›n tümünü birlikte incelemeyi kabul etmez. Bunun yerine onlar›n, “bafl k›sm› benim, ondan uzak durun”; “gerdana dokunmay›n”; “ellerinizi kulaklardan çekin”; “a¤›z benim alan›m ondan uzak durun” dediklerini duyar gibi oluruz. 1. d Kaynak: J. M. Henslin (2001). Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon. 2. c 3. b 4. d 5. c 6. b 7. d 8. c 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Kurucular›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Kurucular›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci/ Fonksiyonalist Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flmac› Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ve Post-modernizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. Ünite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar 55 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Asl›nda ‹bni Haldun iki tür asabiye s›n›flar: • Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve göçebelerde daha çok görülür. • Sebep Asabiyesi: Yerleflik toplumlarda daha yayg›nd›r. ‹bni Haldun’a göre sebep asabiyesi, kiflilerin hayat›n› anlamland›ran, u¤runa yaflam› feda etmeyi göze ald›rabilecek yüksek bir de¤er veya inançt›r. Bu yüzden yerleflik toplumlarda sebep asabiyesi geliflir ve millet ortaya ç›kar. Çünkü millet ideali olan insanlar büyük özverilerle oluflturduklar› sebep asabiyesine ba¤lan›rlar ve art›k nesep/soy asabiyesine ihtiyaç duymazlar. Bundan sonraki mücadele milletler ve uygarl›klar aras›nda cereyan eder. Uygarl›klar aras›nda savafllara iflaret eden Huntington’›n da benzeri düflünceler sahip oldu¤u söylenebilir. S›ra Sizde 2 Marx’a göre, modern toplumda amaçlar› ve ç›karlar› aç›s›ndan her iki s›n›f (özel mülkiyete sahip güçlü burjuvazi ve güçsüz proletarya) do¤as›ndan uyuflmaz ve z›tt›r. Üretim arac›na sahip olarak burjuvazi, ekonomik yat›r›mlar›ndan elde etti¤i kar› en fazlaya ç›karmak; proletarya da eme¤inin karfl›l›¤›n› en fazla almak isteyecektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da üretim biçiminde s›n›rl› arz içinde sonucu s›f›r olan bir oyun (zero sum game) söz konusudur. Bu da asl›nda bir grubun kar› di¤er grubun zarar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Marx’a göre, burjuvazinin sahip oldu¤u ekonomik, siyasal yasal kaynaklar ona çok daha genifl bir grup olan emekçiler üzerinde çok büyük güç ve avantajlar sa¤lar. Yüksek kârlar ve güç farkl›l›klar› sonucunda, sözle ifade edilmese de kapitalist toplumun ücretli köleleri olan iflçilerin yoksulluklar› artar. Bu, çal›flanlar›n hakk› olan refah pay›na, özel mülkiyete sahip olan yönetici s›n›f taraf›ndan el konulur. Sonuç olarak yoksulluk, açl›k, hastal›k, kötü bar›nma koflullar›n›n tümü, özel mülkiyet temelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marx’a göre modern toplumda karfl›laflt›¤›m›z sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem de¤iflmeden sorunlar çözülemez. Marx’a göre, sorunlar ancak özel mülkiyetin yerini ortak mülkiyet ald›¤›nda, di¤er ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm ald›¤›nda çözümlenebilir. S›ra Sizde 3 Post-modernizmin “yap›söküm” nas›l yap›laca¤› konusundaki baz› önerileri flöyledir (Rosenau, 1998: 197): • Kural› bozmak için istisna aray›n. Elinizdeki metinde savunulan bir genellemeyi en uç noktalara kadar giderek onu saçma gösterene kadar u¤rafl›n. Söz gelimi bir kahraman›n cesareti anlat›l›yorsa onun asl›nda korkak oldu¤unu, metindeki istisnai baz› örneklerden hareketle gösterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir kiflinin asl›nda çok cesur oldu¤unu gösterin. • Mutlak görüfl bildirmekten kaç›n›n. Bunun yerine heyecan uyand›r›c› sansasyonel önermeler gelifltirin. Örne¤in metindeki kahraman›n uykuda gezer, unutkan ve de yalanc› oldu¤unu gösterin. • Metindeki ikili karfl›tl›klar› kullan›n. Daha sonra bu karfl›tl›klar› inkâr etmeye çal›fl›n. Örne¤in iyi ve kötü ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veya kahraman›n bu özelliklerinin meflru olmad›¤›n› istisnalar bularak gösterin. Örne¤in geleneksel bir evlilikte demokratik ya da eflitlikçi iliflkilerin yürüyemeyece¤ini gösterin. • Hiçbir fleyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedeni karfl›n›zdakinin sizi elefltirmesine f›rsat vermemektir. • Çok say›da yoruma aç›k olacak flekilde yazmaya çal›fl›n. Önemli olan okuyan›n sizi anlamas›na f›rsat vermemektir. Belirsiz, bulan›k ifadeler sizi anlafl›lmaz k›lacak ve okuyucu “Tamam bunu demek istiyor!” duygusu yaflayamayacakt›r. • Yeni ve al›fl›lmam›fl kelimeler kullan›n. Bunun amac› okuyucuya çok iyi bildi¤i sand›¤› fleyi asl›nda bilmedi¤ini göstermektir. Örne¤in Zygmunt Bauman sosyolojinin görevinin bu oldu¤unu ›srarla savunur: “Bildik san›lan›n asl›nda bilinmedi¤ini göstermek.” Yorgun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullan›n. • Terminoloji de¤iflikli¤ine izin vermeyin. Bu asl›nda post-modernizm ile çeliflkili bir öneridir. Elefltirdi¤i hegemonik iliflkiyi kurarak benzersiz oldu¤unu kan›tlamaya çal›flmaktad›r. Oysa yap›sökümün de birçok araç/yol/yöntem içinden biri olarak görülmesi gerekirken, taviz vermez tutum önerisi yad›rganmaktad›r. S›ra Sizde 4 Feminist araflt›rmalar toplumsal cinsiyet eflitsizli¤i, toplumsal cinsiyet politikalar›, kad›n haklar› ve kad›n sorunlar› gibi konularda odaklanmaktad›r. Özellikle son y›llarda ülkemizde kad›na yönelik fliddet bafll›ca toplumsal sorunlar aras›ndad›r. 56 Davran›fl Bilimleri-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social Class, London: Tavistock. Bauman, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford: Blackwell. Becker, H. S. (1974). Labelling Theory Reconsidered, ‹ç. Deviance and Social Control (der. P. Rock ve M. McIntosh). London: Tavistock. Berger, P. (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective, New York: Doubleday. Bozkurt, V. (2010). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitabevi. Cheal, D. (1991). Family and the State of Theory, Toronto: University of Toronto Press. Comte, A. (1958). The Positive Philosophy, (çev. H. Martinieu), New York: Calvin Blanchard. Coser, L. (1956). The Functions of Social Conflict, Glencoe, Ill.: The Free Press. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford: Stanford University Press. Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Method, New York: Free Press. Durkheim, E. (1912/1965). Elementary Forms of Religious Life, New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: Prentice Hall. Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. Gellner, E. (1992). Postmodernism, Reason and Religion, London: Routledge. Habermas, J. (1981). The Philosophical Discourse of Modernity, Cambridge: Polity Press. Haldun, ‹. (1977). Mukaddime, (çev. T. Dursun) Ankara: Sol Yay›nlar›. Haralambos, M., Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins. Henslin, J. M. (2001) Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon. Kasapo¤lu, A. (1997). Günümüzde Aile Araflt›rmalar›, Ankara: Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü ve Sosyal Hizmetler Müsteflarl›¤› Yay›nlar›. Kasapo¤lu, A. (1992). “Sosyolojide Birlik Sa¤lamak” DTCF Araflt›rma Dergisi, 1: 141-158. Kasapo¤lu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara: UZEM. Lyotard, J.F. (1990). Postmodern Durum, (çev. A. Çi¤dem) Ankara: Ara. Martindale, D. (1982). Nature and Types of Social Theory, Boston: Houghton Mifflin. Özkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi. Marx, K., Engels, F. (1962). (ed) Selected Works, London: Lawrence and Wishart. Marx, K. (1978). Capital, (çev. E. Mandel) New York: Vintage Books. Merton, R. (1949). Social Theory and Social Structure, Glencoe,Ill.,: Free Press. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory. New York: Alfred A. Knoph. Rosenau, P. M. (1998). Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, (çev. T. Birkan). Ankara: Bilim ve Sanat. Sar›bay, A. R. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum ve ‹slam, ‹stanbul: ‹letiflim. Topçuo¤lu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmodernizm ve ‹slam, Küreselleflme ve Oryantalizm, Ankara: Vadi. Wallerstein, I. (1998). “The Heritage of Sociology and The Future of Social Sciences in the 21st Century” Current Sociology, 2: 1-4. Weber, M. (1946). From Max Weber: Essays in Sociology, (çev. H. Gerth ve C.W. Mills) New York: Oxford University Press. Weber, M. (1958). The Protestant Ethic and Spirit of Capitalism, New York: Scribner’s. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and Economic Organization, (çev. A. M. Hendelson ve T. Parsons) Glencoe. Ill: The Free Press. Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmonworth: Penguin. 3 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kültür ve kültürün özelliklerini, kültürel farkl›l›klar› ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Kültürü oluflturan de¤er ve norm kavramlar›n› aç›klayabilecek, Alt kültür, karfl›t kültür, bask›n kültür, popüler kültür, yüksek kültür ve kültür floku kavramlar›n› aç›klayabilecek, Etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Kültürel de¤iflme ve de¤iflmeyi etkileyen faktörleri aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Kültür De¤er Norm Alt Kültür • Karfl›t Kültür • Etnosantrizm • Kültürel Rölativizm ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Kültür ve Kültürel De¤iflme • KÜLTÜR NED‹R? • KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR: D‹L, NORM VE DE⁄ERLER • KÜLTÜREL FARKLILIKLAR • KÜLTÜRÜN D‹⁄ER PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKU VE KÜLTÜR BOfiLU⁄U KAVRAMLARI • ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜREL RÖLAT‹V‹ZM • KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiME KAYNAKLARI Kültür ve Kültürel De¤iflme KÜLTÜR NED‹R? ‹nsanlar dünyaya belirli kal›plarla gelmez. Zamanla içinde yaflad›¤› ortamla bütünleflir. Di¤er bir deyiflle yaflad›¤› farkl› kültürel ortamlara uyum sa¤lar. Dolay›s›yla içinde yaflad›¤› kültürü kendi geliflmifl beyin potansiyeli ile ö¤renir. Bu ö¤renilen yaflam biçimi bir nesilden bir nesile aktar›larak sürer. Dünyaya geldi¤inde ilkel ve geliflmemifl olan insan, zamanla di¤er canl›lar›n baflaramad›¤› kendine özgü bir kültür yarat›r. Di¤er bir deyiflle yaflad›¤› toplumsal çevrede çeflitli ortak kurallar prensipler ve davran›fl kal›plar› gelifltirip ö¤rendi¤i bilgi yap›s›yla da do¤al çevreyi kendine özgü bir flekilde de¤ifltirir. Böylece paylafl›lan kültür sayesinde ortak bir yaflam biçimi veya toplumsal yaflam ortaya ç›kar. Kültür her toplumda güzel ve çirkini, do¤ruyu ve yanl›fl›, iyiyi ve kötüyü tan›mlar. Böylece toplum içinde yaflayan insanlar› bir arada tutmada önemli bir görev üstlenir. Kültür, insanlara bir yere ait olma duygusu verir, onlara belirli ortamlarda nas›l davranmas› ve düflünmesi gerekti¤ini ö¤retir. Böylece toplumsal yaflama bir anlam kazand›r›r (Andersen ve Taylor, 2006: 54). Kültür kavram› belki dünyada tan›mlanmas› en zor kavramlardan biridir. Çünkü, kullan›m alan› belki de en genifl kavramlardand›r. Örne¤in Amerikan kültürü, ‹slam kültürü, kent kültürü, demokrasi kültürü, yemek kültürü, hamam kültürü, k›rsal kültür, giyim kuflam kültürü gibi. Görüldü¤ü gibi kültür kavram›n›n hem günlük yaflamda hem de akademik literatürde kullan›m alan› çok genifltir. Bu aç›dan kültür, aç›klanmas› tan›mlanmas›ndan daha kolay bir kavramd›r. Örne¤in Japonya’dan yeni gelmifl bir kifli ile tan›flt›¤›n›z› düflünün. E¤er bu bir kad›n ise onun kültürümüzden farkl› olan yönlerini hemen fark ederiz. ‹lk dikkatimizi çeken d›fl görünüflüdür. Yani, giysileri, tak›lar›, saç biçimi, yapt›¤› makyaj gibi. ‹kinci olarak konufltu¤u dilin farkl›l›¤›n› keflfederiz. Daha sonra tav›rlar›, etraf›ndakilere davran›fl biçimi, selam verifli, teflekkür ediflindeki farkl›l›k gözlenir. Ortak bir dili paylafl›p konufltu¤unuz zaman iç dünyas›n›n farkl› yönlerini keflfedersiniz. Yani, dünyaya bak›fl aç›s›n›n, dini inançlar›n›n, de¤erlerinin farkl› oldu¤unu görürsünüz. ‹flte bütün bu karakteristikler kültürün parçalar›d›r. Böylece kültür, dil, inanç, de¤er, norm ve davran›fllar› ile nesilden nesile aktar›lan maddi manevi ögelerden oluflan bir bütün olarak aç›klanabilir. ‹nsanlar bu farkl› kültürlerini sanat, edebiyat, video kay›tlar› ve di¤er yollarla korurlar. Bunun içinde idealler, fikirler, de¤erler ve insan eliyle yap›lan objeler (DVD’ler, komik kitaplar, fermuar, do¤um kontrol cihazlar›) Kültür karmafl›k bir anlam ve davran›fl sistemi olup bir toplum veya grubun yaflam biçimini tan›mlar (Andersen ve Taylor, 2006: 54). Bunun içinde inanç, de¤er, bilgi, sanat, ahlak, gelenek, al›flkanl›k, dil ve giyim kuflam biçimleri yer al›r. Kültür ö¤rendi¤imiz bir bütün, toplumsal olarak aktard›¤›m›z gelenek, bilgi, maddi ürünler ve davran›fllard›r. 60 Davran›fl Bilimleri-I yer al›r (Schaefer, 2010: 53). Örne¤in Türk bayra¤›na olan milli duygular›m›z bizim kültürümüzün bir yönü oldu¤u gibi, Arjantin’in meflhur tango müzi¤i de kendi kültürlerinin ulusal bir göstergesidir. Resim 3.1 New York metrosunda müzik yapan sokak müzisyenleri Kaynak: Bu foto¤raf Zerrin Sungur taraf›ndan 2008 y›l›nda New York’da çekilmifltir. Kültürün maddi ögeleri bir toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder. Manevi ögeler ise toplum yaflam›n› düzenleyen de¤er, inanç, gelenek, görenek ve ahlak kurallar›ndan oluflur. Sosyologlar bu kavram› daha da geniflleterek kültürü, bir toplumun genel yaflam biçimi olarak ifade ederler. Dünyaya gelen her canl› zamanla kültürleflmektedir. Kültür bu nedenle, bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› her fleyi kapsar. Davran›fl bilimlerinde incelenen hemen her fley kültür taraf›ndan etkilenmektedir. Dünyaya gelen her canl› dilini, dinini, yemeyi ve içmeyi, sosyal yaflant›s›n›, çocuk yetifltirmesini, bilgi kurallar›n›, manevi de¤erlerini, sevmeyi ve sevilmeyi bir kültür içerisinde yaflayarak ö¤renir. ‹nsanlar bütün bu ö¤rendiklerini o kadar çok benimser ve içsellefltirir ki kendi kültürünün d›fl›nda olan fleyleri do¤ru olarak benimsemezler bile. Böylece kültürün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z haline gelir. Bir toplumun kültürel ögeleri maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Maddi ögeler toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder. Örne¤in tekerlek, elbiseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay araçlar› gibi. Manevi ögeler ise soyut olan ancak toplum yaflam›n› düzenleyen de¤er, inanç, gelenek, görenek ve ahlâk kurallar›ndan oluflur. Örne¤in, “Amerikan kültürünü oluflturan maddi ögeler nedir?” diye bakt›¤›m›z zaman, gökdelenleri, Mc Donalds restoranlar zincirini, uzay meki¤ini ve kalabal›k bir araba trafi¤ini görürüz. Manevi ögelerini ise inançlar›, kurallar›, gelenekleri, aile yap›lar› ve ekonomik sistemleri oluflturur. Manevi kültür ögeleri maddi ögelere k›yasla daha az elle tutulur, gözle görülür bir nitelik tafl›r. Ancak, toplumsal davran›fllar› korumada ve devam ettirmede manevi kültür daha güçlüdür. Maddi ögeler ise çok çeflitli olup günlük yaflamda en çok karfl›laflt›¤›m›z fleylerdir. Örne¤in baz› kültürlerde yemek yeme biçimleri bile farkl›l›k tafl›r; baz›lar› gümüfl çatal kafl›k- 61 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme larla yemek yerken baz›lar› çubuklarla, baz›lar› da elleriyle yerler. Bunlar›n hepsi manevi kültür ögelerini ifade ederken kullan›lan araç gereçleri ise maddi kültürün bir göstergesidir. Görüldü¤ü gibi kültür insan yaflam›n› anlaman›n ve düzenlemenin bir yoludur. Kültür bizim yaflam›m›za anlam veren, dünyay› anlamam›z için kaynaklar sa¤layan, de¤er ve idealler yaratarak bize rehberlik eden bir kavramd›r (Gökalp, 2009: 100). Resim 3.2 Azerbaycan Bakü’de bir ziyafet sofras› Kaynak: Bu foto¤raflar Zerrin Sungur taraf›ndan 2010 y›l›nda Bakü’de çekilmifltir. Kültür, Ulus ve Toplum Kültürün ne oldu¤unu gördükten sonra, flimdi k›saca kültür ile iliflkili baz› benzer kavramlar› tan›mlay›p aç›kl›¤a kavuflturmakta büyük yarar vard›r. Bunlar kültür, ulus ve toplum kavramlar›d›r. Kültür yukar›da da belirtildi¤i gibi paylafl›lan ortak bir yaflam biçimidir. Ulus ise politik bir içeri¤e sahiptir. Yani belirli s›n›rlarla çizilmifl bir bölgede yaflayan ve otoritesini bu s›n›rlar içinde belirgin k›lan insanlardan oluflmufl bir bütündür (örne¤in, Kanada, Arjantin, Hollanda gibi). Toplum ise organize olmufl toplumsal iliflkileri paylaflan ve belirli ulusal bir s›n›r içinde yaflayan insanlardan meydana gelir (örne¤in, ‹sveç, Belçika, Norveç gibi). Bunlar bir ulus oldu¤u gibi ayn› zamanda da birer toplumdurlar. Ancak, birçok toplum da çok kültürlüdür. Yani yaflam›n birçok yönünü paylaflan ancak farkl› de¤er ve inançlara sahip insanlardan meydana gelir (Macionis ve Plummer, 1997: 102-103). Ulus belirgin s›n›rlarla çizilmifl bir bölgede yaflayan ve otoritesini bu s›n›rlar içinde belirgin k›lan insanlardan oluflmufl bir bütündür. 62 Davran›fl Bilimleri-I Resim 3.3 Hollanda’da Amstel Nehri üzerindeki yüzen evler Kaynak: Bu foto¤raf Zerrin Sungur taraf›ndan 2008 y›l›nda Amsterdam’da çekilmifltir. Toplum organize olmufl tomlumsal iliflkileri paylaflan ve belirli ulusal bir s›n›r içinde yaflayan insanlar bütünüdür. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1 Kavram olarak belki kültür ve toplum birbirinden farkl› tan›mlanabilir. Ancak aralar›nda de¤iflmez bir iliflki vard›r. Kültür bir toplumdaki paylafl›lan ortak üründen oluflur; toplum ise ortak kültürü paylaflan ve birbirleriyle etkileflimde bulunan insanlardan meydana gelir. Toplum kültür olmadan varolamayaca¤› gibi, kültür de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varl›¤›n› sürdüremez. Bu nedenle her ikisi de birbirine ba¤l› olarak yer al›r. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir kelimenin olmamas›d›r. Sosyoloji bir toplumun yap›s›n›n anlat›lmas›na yard›mc› olan bir bilim olarak tan›mland›¤› zaman, kültürün insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olan bir faktör oldu¤unu görürüz. ‹nsanlar›n ne yapt›klar›, sevdikleri, sevmedikleri, yasaklad›klar›, inançlar›, inanmad›klar›, de¤erleri hepsi bir kültürün parças› olarak ortaya ç›karlar. Kültür ayn› zamanda bir toplumda yaflayan insanlara rehberlik eder. ‹nsanlar aras›ndaki mevcut iliflkileri yönlendirir (Özkalp, 2008: 60). Kültür ve toplum aras›ndaki iliflkiyi göz önüne alarak farkl›l›klar› kendi kültürümüzden SIRA S‹ZDE örnekler vererek aç›klay›n›z. D Ü fiÖzellikleri ÜNEL‹M Kültürün Toplumlar› karfl›laflt›rd›¤›m›zda sosyologlar kültüre iliflkin belirgin özellikler saptaS O Rbunlar› U m›fllard›r. fiimdi k›saca aç›klayal›m: • Kültür paylafl›l›r: Kültürün en önemli özelli¤i insanlar›n onu paylaflmalar›d›r. Kültürün bu paylafl›labilir özelli¤i insan toplumunu olas› k›lar. Ancak, bu payD‹KKAT lafl›m› karmafl›k toplumlarda, farkl› grup, gelenek ve bak›fl aç›lar›n›n yer ald›¤› toplumlarda kolay göremeyiz. Örne¤in Amerika Birleflik Devletleri’nde, farkl› ›rk ve SIRA S‹ZDE etnik gruplar›n kendilerine has dil, tarih ve inançlar› vard›r. Örne¤in Latino kültürü ‹spanyolca konuflur, kendilerine has de¤er ve geleneklere sahiptir. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme Dünyan›n birçok ülkesinde kültür, yafl, bölge, etnik hareketler, din s›n›f ve di¤er sosyal faktörler taraf›ndan çeflitlilik gösterir. Kendi ülkemizde de Güney illerimizde yaflayan insanlar›n özellikleriyle Bat› bölgelerinde yaflayan insanlar›n damak tatlar›, yemek tercihleri, konuflma tonlamalar›, ilgileri aras›nda farklar vard›r. Bu kültürel farkl›l›klara ra¤men bu insanlar belirli sembolleri, dil kal›plar›n›, inanç sistemlerini paylaflarak ortak bir kültür olufltururlar. • Kültür kal›tsal de¤ildir, ö¤renilir: Kültürel inanç ve pratikler gayet iyi bir biçimde ö¤renilmifllerdir ve do¤ald›rlar. ‹nsanlar nas›l oluyor da bir yiyece¤i bir di¤erine tercih ediyorlar? Neden at eti veya dana eti hiç yemiyor da, domuz eti yiyor? Müzik zevkleri nas›l kazan›l›yor? Kültür, genelde do¤rudan bir iletiflimle, ebeveynler veya ö¤retmenler taraf›ndan gençlere okullarda kazand›r›l›r veya aile içinde ö¤retilir. Çatal kafl›k kullanmay›, hangi elle neyi tutaca¤›m›z›, hangi yemek tak›m› ile ne tür yemekler yenece¤ini ö¤reniyoruz ve e¤itiliyoruz. Kültürü bazen de do¤rudan olmayan bir biçimde gözleyerek veya taklit ederek ö¤reniyoruz. Kad›n veya erkek olman›n ne anlama geldi¤ini nas›l ö¤rendi¤imizi bir düflünelim! Genelde bu rolleri etraf›m›zda yer alan kiflilerin davran›fllar›n› gözlemleyerek ö¤reniyoruz. Anne ve babalar, kardefller, aile büyükleri, örnek ald›¤›m›z, gözlemledi¤imiz objelerdir. Kültür böylece bir nesilden bir nesile formel ve informel yollarla aktar›l›r. Kültür ö¤renilinceye kadar, birey kendini d›fllanm›fl hisseder. • Kültür oldu¤u gibi kabul edilir: Kültür ö¤renilmifl bir kavram olmas› nedeniyle, bir toplumun üyeleri onu nadir olarak sorgularlar. Hepimiz bir kültürün üyesi olarak yüzlerce kültürel prati¤i hiç düflünmeden uyguluyor ve benimsiyor ve bunlar› normal olarak görüyoruz. Ne zaman bu pratikleri sorgulamaya bafllasak ve bunlar›n nedenlerini araflt›rsak kendimizi soyutlanm›fl veya oryantasyon bozuklu¤u olan biri gibi hissediyoruz. Grup içinde fonksiyonlar›m›z yapamaz hale gelebiliyoruz. Örne¤in turist olarak bir ülkeye gitti¤inizde her ne kadar bilgilendirilmifl olsan›z bile bu ülkede maymunlar›n beyinlerinin gözünüzün önünde b›çakla kesilerek taba¤a kondu¤unu gördü¤ünüz zaman, kendi kültürümüzden kazand›¤›m›z al›flkanl›kla buna karfl› ç›k›yoruz. Bu durumu vahflet veya i¤renç olarak ifade edebiliyoruz. Kültür sonuçta insanlar› iyi veya kötü yönleriyle birlefltiren bir unsurdur. Ancak kültürler aras› iletiflimin olmay›fl› olumsuz sonuçlara yol açabilir (Andersen ve Taylor, 2006: 56). • Kültür semboliktir, dil arac›l›¤›yla aktar›l›r: Kültürü belirgin k›lan fley insanlar›n objelere veya davran›fllara atfettikleri anlamlard›r veya sembollerdir. Örne¤in herhangi bir ülkenin bayra¤›, bakt›¤›n›z zaman renkli veya desenli bir kumafl parças›d›r. Ancak o kültürün insanlar› için tafl›d›¤› anlam kumafl›n ötesindedir. ‹fade etti¤i fley; hürriyet, demokrasi ve ulus anlam›n› tafl›r. Türk bayra¤› ülkemiz için en önemli sembollerden biridir. ‹nsanlar onun renkleri alt›nda birleflmekte ve vatan savunmas› için kanlar›n› dökmektedirler. Ancak bir baflka ülkede yaflayan bir grup insan için ayn› anlam› de¤il, aksine olumsuz bir anlam› ifade edip yak›lmas› gereken bir obje olarak görülebilmektedir. T›pk› Amerikan bayra¤›n›n Irak’ta yaflayan bir grup insan taraf›ndan emperyalizmin sembolü olarak görülüp yak›lmas› gibi. Bu nedenle kültürel anlamlar belirli bir sosyal içerik tafl›r ve belirgin bir sosyal ortamda anlam kazan›r. Kültürün bu özelli¤i hiçbir zaman gözden kaç›r›lmamas› gereken bir niteliktir. Bir kültürü ö¤renmek sadece belirli davran›flta bulunmay› de¤il, ayn› zamanda onun kültür içinde tafl›d›¤› anlam› ö¤renmek ve anlamak demektir (Andersen ve Taylor, 2006: 57). 63 Kültürün ö¤renildi¤i sürece ise sosyalizasyon veya toplumsallaflma diyoruz (Andersen ve Taylor, 2006: 55). 64 Davran›fl Bilimleri-I Unutulmamas› gereken bir di¤er önemli olgu kültürün dil arac›l›¤›yla aktar›lmas›d›r. ‹nsano¤lu dil sayesinde kültürü aç›klayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir. Dil, semboller arac›l›¤›yla insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurmas›n› sa¤layan bir araçt›r. Semboller veya simgeler yolu ile dilini bilmedi¤imiz bir kimseye bir fleyler anlat›p onu anlayabiliriz. Bir dile sahip olmam›z nedeniyle yaflad›¤›m›z dünyadaki olaylar› aç›klayabilir, yorumlayabilir ve olaylara bir anlam verebiliriz (Özkalp, 2011: 86). • Kültür yer ve zamana göre de¤iflir: Nas›l fiziksel ve sosyal çevre bir toplumdan di¤erine farkl›l›k tafl›yorsa, insanlar›n yarat›c›l›¤› ve uyum yetene¤i karfl›laflt›klar› sorunlara adapte olmalar›n› sa¤l›yorsa, kültür de bir yerden bir baflka yere göre de¤iflir. Sabit veya de¤iflmez de¤ildir. Örne¤in Amerika Birleflik Devletleri’nde insan sorunlar›na, bilimsel çözümlere kuvvetli bir inanç vard›r. ‹nsanlar›n sahip olduklar› yiyecek arz› veya sa¤l›kla ilgili problemlerin bilimsel olarak gen ilavesi ve kök hücre araflt›rmalar› ile çözülebilece¤ine veya tedavi edilebilece¤ine inan›lmaktad›r. Buna karfl›n baz› kat› dinî kültürlerde bunun yanl›fl oldu¤una bu flekilde bilinmeyen bir sahaya girildi¤ine, bunun zararl› sonuçlar› olabilece¤ine, baz› kültürlerde ise bilimin, sorunlar› çözmekten çok yeni sorunlar yaratt›¤›na inan›lmaktad›r (Harding, 1998). Genetik mühendisli¤i ve kök hücre araflt›rmalar›ndaki bu tart›flmalar kültür çal›flmalar›n›n, içinde yaflan›lan topluma veya de¤iflen toplum koflullar›na göre olufltu¤unun en güzel örnekleridir (Andersen ve Taylor, 2006: 57). Kültür bir toplumdan bir topluma farkl›l›k tafl›d›¤› gibi, zamanla da farkl›lafl›r. ‹nsanlar yeni durumlarla karfl›laflt›klar›nda kültür, geçmifl ve günümüzün bir kar›fl›m› olarak ortaya ç›kar. Örne¤in bugün Almanya ve Avrupa’da yaflayan iki milyondan fazla bir Türk nüfusunun var oldu¤unu biliyoruz. Yeni gelen kuflaklar da kültür çat›flmas›n› yaflamaktad›r. Bu gençlerin anne ve babalar› onlar› kendi orijinal kültürünün de¤erleriyle yetifltirmeye çal›fl›rken bu nesil ayn› zamanda içinde do¤du¤u ve yetiflti¤i bu yeni kültürün beklentileriyle de uyuflmak zorundad›r. Bu yeni topluma uyum, nesiller aras›nda çat›flmalara neden olmaktad›r. Özellikle eski kuflak kendi kültürünün bask›n de¤erlerini bu nesle aktarmaya çal›flt›kça çat›flma daha da güçlenmektedir. Çünkü, yeni nesil o kültürün gençlerinden etkilenip onlar gibi giyinmek, saç stillerini onlara benzetmek, onlar gibi yaflamak isteyince, yani içinde yaflad›¤› yeni toplumun de¤erlerini benimsedikçe bu, kendi aileleri için kabul edilemez bir hale gelmekte ve çocuklar ile ailelerinin aras› aç›lmaktad›r. Hatta baz› aileler çözümü çocuklar› kendi do¤duklar› ülkelere göndererek, orada yetifltirmekte bulmaktad›rlar. K›saca özetleyecek olursak, kültürün bir anlamda kat› ve de¤iflmez insan deneyimlerinden olufltu¤unu, bir anlamda da baflkalar› taraf›ndan kolay anlafl›lmayan düflünce, duygu, inanç ve davran›fllardan olufltu¤unu söyleyebiliriz. Böylece kültürün geçmifli ve flimdiki zaman› birlefltirerek toplumun bilgi yap›s›n› oluflturdu¤unu ve insanlar›n tecrübelerini, deneyimlerini flekillendirdi¤ini ifade edebiliriz (Andersen ve Taylor, 2006: 58). KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR: D‹L, NORM VE DE⁄ERLER Dil Kültürün aktar›l›fl›nda en önemli öge kullan›lan dildir. Dil, kültürün en önemli parçalar›ndan birisidir. Kültürel farkl›l›klar› oluflturan özelliklerden biri de dil becerimizdir. Toplumun üyeleri genelde ortak bir dili paylafl›r- 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme lar. Bu insanlar›n günlük iletiflimlerinde önemli bir kolayl›k yarat›r. Örne¤in, herhangi bir nalburiye dükkân›na gidip bir pense istedi¤inizde bunun resmini çizmenize gerek kalmaz. E¤er ‹ngiltere’de yafl›yorsan›z pensenin ismi kendi dillerinde farkl›d›r (Pliers). Hatta kendi toplumumuzda bile bazen pense istedi¤imizde elimize karga burun veya kerpeten verilebilir, yani farkl› isimler alabilir. Kültür insanlar›n toplumsal miras›d›r. Bu miras topluma yeni kat›lanlar taraf›ndan ö¤renilir ve her nesil bunu az çok de¤ifltirerek gelecek nesillere tafl›r. Dil ise sembollere dayan›r. Sembol ise insanlar›n iletiflimde kulland›klar› anlam ifade eden her fleydir. Semboller maddi objelerden tutun, sese, kokuya hatta tat almaya kadar uzan›r. ‹nsanlar›n iletifliminin kayna¤› sembollerdir. Günümüzde 7000 den fazla dil konuflulmaktad›r. Uluslar›n politik s›n›rlar› içinde bazen bir tek, bazen de birden fazla dil kullan›l›r. Örne¤in Kuzey Kore’de tek bir dil varken, Papua Yeni Gine’de 820 farkl› dil kullan›lmaktad›r. Uluslar›n nüfuslar› ne olursa olsun dil paylafl›lan kültürün en önemli parças›d›r (Gordon, 2005). Dil böylece kültürün temelini oluflturur. Dil’in içinde konuflma, yaz›l› karakterler, say›lar, semboller ve sözel olmayan jest ve mimikler yer al›r. Dil kültürün en önemli parças› oldu¤u için, baflka dilleri konuflmak kültürler aras› iliflkileri anlamak aç›s›ndan kritik bir önem tafl›r. So¤uk savafl döneminde yani 1950’lerden 1970’lere hatta günümüze de¤in ülkeler özellikle d›fl iliflkiler aç›s›ndan yabanc› dil bilmenin önemi üzerinde durmufllar ve diplomatlar için özellikle Rusça üzerinde durarak çeflitli lisan okullar›n›n aç›lmas›na önem vermifllerdir. Hatta Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra bile yeni ortaya ç›kan ülkelerin dillerini ö¤renmek bu ülkelerle iliflki kurmak aç›s›ndan önem tafl›d›¤› için yabanc› dil bilmek büyük bir sayg›nl›k ifadesi olmufltur. Amerika’da 11 Eylül 2001’de ikiz kulelere yap›lan sald›r› sonucu ülkede Arapça bilen insan potansiyelinin azl›¤› büyük bir sorun oluflturmufl, böylece Arapça hem teröristleri takip etmek hem de ‹slam ülkeleriyle bir köprü oluflturmak için anahtar bir rol oynam›flt›r (Schaefer, 2010: 61). Sözel iletiflim kadar sözel olmayan iletiflim de kültürler aras›nda önem tafl›r. Örne¤in bir toplant›n›n iyi gitmedi¤ini hissetti¤inizde hemen oturdu¤unuz iskemlede geriye yaslan›r, kollar›n›z› kavuflturur ve dudaklar›n›z› büzersiniz. Bir arkadafl›n›z›n a¤lad›¤›n› gördü¤ünüzde ise onu hemen teselli edersiniz. Tuttu¤unuz tak›m maç kazan›rsa havalara s›çrar, tak›m›n önemli oyuncular›n›n resimlerini duvar›n›za asars›n›z. Bunlar›n hepsi sözel olmayan iletiflime örnek oluflturur. ‹nsanlar›n temel iletiflim biçimlerinden olan iflaret ve mimiklerden oluflan vücut dili bile sembollerden oluflur. Dünyan›n her kültüründe insanlar bazen birbirlerine bir fley ifade etmek isterlerken sözlü dil yerine bu iflareti veya vücut dilini kullan›rlar. Ancak, her kültürde bunlar farkl›l›k tafl›r. Kendi kültürümüzde yayg›n olarak kulland›¤›m›z bir iflaret bir baflka dilde çok kötü anlama gelebilir ve bu durumda çok mahçup durumlara düflebiliriz. Bu nedenle vücut dili insanlar›n iletiflimini kolaylaflt›r›rken bazen insanlar›n bafl›na umulmad›k dertler de açabilir. Bunlara en ilginç bir örnek kendi kültürümüzden verilebilir. Kendi kültürümüzde biz hay›r anlam›nda bafl›m›z› yukar› do¤ru kald›r›rken, Bat› kültüründe bafl› afla¤› yukar› sallamak evet demeyi ifade etmektedir. Bat› kültüründe bafl›n› sa¤a sola çevirmek hay›r anlam›n› ifade eder. Bu nedenle her kültürde iflaret dilini anlamak ve ona göre kullanmak zorunday›z. Örne¤in Avusturalya’da bafl parma¤›n yukar› kald›r›lmas›, son derece kaba bir davran›fl olarak nitelenirken, bir baflka kültürde iyiyim anlam›na gelir. Bu nedenle son derece basit olmakla beraber, sembollerin tafl›d›¤› anlam derin bir içerik tafl›yabilir. 65 ‹nsanlar›n iletifliminin kayna¤› olan sembol, iletiflimde kullan›lan ve anlam yüklenilen her fleydir. 66 Davran›fl Bilimleri-I Dil, böylece insanlar›n deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aktarmalar›na yard›mc› olan bir araçt›r. Kültür ancak dil yard›m›yla varl›¤›n› sürdürür. Edward Sapir (1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gerçekli¤i anlamam›zda bize rehberlik eden bir faktör oldu¤unu savunurlar. “Dünya hakk›nda görüfllerimizi etkileyen fley, ö¤renmifl oldu¤umuz dile ba¤l›d›r” tezini savunan Sapir ve Whorf’a göre gerçeklik hakk›ndaki alg›lamalar›m›z› tayin eden “fley” de kulland›¤›m›z dilin gramer ve kelime yap›s›d›r. Alg›lamalar›m›z farkl› oldu¤u için, dünyalar›m›z da farkl› olmaktad›r. Örne¤in insanlar için bir fley önemli ise, bu insanlar›n kullanm›fl olduklar› dilde bu fley birçok kelimeyle aç›klanmakta veya bu anlam› veren çeflitli kelimeler kullan›lmaktad›r. Örne¤in bir dilde zaman önemli ise zaman ifade eden birçok kelime vard›r. Bildi¤imiz kadar› ile her bireyin dili ö¤renmede genetik bir kapasitesi mevcuttur. Ancak insanlar kulland›klar› dilin mahkûmu da de¤illerdir. Ö¤rendikleri her yeni dil onlar›n dünya görüfllerini de¤ifltirecektir. Böylece ö¤rendi¤imiz her yeni dil, baflka kültürleri anlamam›zda bizlere yard›mc› olacak ve böylece kültürler aras› anlay›fl da yayg›nlaflacakt›r. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Norm kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›d›r. S O R U Her kültürde toplumsal D ‹ Ksa¤layan K A T bireylere yol düzeni gösteren kurallar, standartlar ve fikirler SIRA S‹ZDE bulunur. Bütün bunlara norm ad› verilir. Norm yapt›r›m› olan kurallar sistemidir. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sapir ve Whorf’un temel hipotezi nedir? Bu düflünceye kat›l›yor musunuz? SIRA S‹ZDE Normlar D Ü fi Ü N E L ‹ önce M “Yemek yemeden ellerini y›ka,” “Büyüklerini say, küçüklerini sev,” “Akflam yeme¤e davetliysen üstüne temiz elbise ve gömlek giy.” Bütün toplumlarda uygun olan ve olmayan› S O R Ubelirleyen, uygun olan› pekifltiren, uygun olmayan› ise cezaland›ran çeflitli kurallar yer al›r. Toplumca benimsenen standartlar toplumca korunur ve desteklenirler. Bir D‹KKAT normun önemlili¤i, onun toplumca kabul görüp anlafl›lmas›na ba¤l›d›r. Örne¤in bir sinemada film seyrederken herkesin susup sessiz kalmas›n› bekleriz. AnSIRA S‹ZDE cak bu da seyretti¤imiz filmin türüne ve seyirciye ba¤l›d›r. E¤er ciddi artistik bir film izliyorsak seyircinin ciddi ve sessiz olmas›n› ve sessizlik normuna uymas›n› bekleriz. Ancak bir korku veya komedi filmi izliyorsak bu normu uygulamak AMAÇLARIMIZ zor olabilir. Her toplumda bireylerin tutum ve davran›fllar›n› belirleyen, nas›l giyinece¤imizden, nas›l yemek nas›l oturaca¤›m›za ve tuvaletleri nas›l kullanacaK ‹ T A yiyece¤imize, P ¤›m›za kadar çeflitli normlar yer al›r. Normlar› olmayan bir toplum kaos içerindedir. Yerleflik normlar yard›m›yla insanlar nas›l hareket edeceklerini ö¤renir, sosyal etkileflimlerinde tutarl›l›k gösterir ve baflar›l› olurlar. Sosyologlar normlar› formal TELEV‹ZYON ve informal normlar fleklinde ikiye ay›r›rlar. Formal veya resmi normlar yaz›l› kurallar olup karfl› gelindi¤i takdirde fliddetle cezaland›r›l›rlar. Bu normlar genelde kanun veya yasa biçiminde karfl›m›za ç›karlar, do¤ru ve yanl›fl davran›fl› kesin bir ‹ N T E R N EYasalar T biçimde ay›r›rlar. yoluyla hükümetin sosyal kontrol imkân› do¤ar ve devlet bu yasalar›n uygulanmas›nda sorumlu olan politik organizasyondur. Yasalar resmi normlar›n sadece bir türüdür. Bir iskambil oyununda ve üniversite yap›s› içinde de yönetmeliklerle uygulanan çeflitli normlar yer al›r. Kopya çekme, hocaya hakaret ciddi bir biçimde normlarla cezaland›r›lan davran›fllard›r. ‹nformal veya gayri resmi normlar ise genellikle anlafl›l›r fakat kesin bir biçimde kay›tl› veya yaz›l› de¤ildirler. Örne¤in uygun bir giyim tarz›n›n standartlar› informal normlard›r. Her okulun kendine özgü baz› giyim kuflam al›flkanl›klar› vard›r; kravat takmak, gömlek veya tiflört giymek, pantolon veya etek giymek gibi. Bazen ö¤renciler bu kurallar› kendilerince ihlâl edebilmektedirler. Bunlara verilen ceza genelde yapt›- N N 67 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme r›m biçiminde de¤il, ihtar veya bazen de arkadafllar› taraf›ndan dalga geçilmek fleklinde olabilir. Yemek yemeyi bilmeyen birisiyle yemek yendi¤i zaman, bu insanla bir daha yemek yememek informal bir norm olabilir. Normlar bir baflka flekilde toplum içinde tafl›d›klar› öneme göre de s›n›fland›r›labilir. Sosyolojinin bafllang›ç dönemlerinde William Graham Sumner (1906) normlar› âdetler (folkways) ve örfler (mores) fleklinde s›n›fland›rm›flt›r. Örne¤in erkeklerin pantolon kad›nlar›n ise etek giymeleri bir âdettir. Bir baflka biçimde insanlar›n evlerini dekore edifl biçimleri (yatak odas›, misafir odas› gibi), selamlaflma biçimleri, yemek haz›rlay›fl ve sunum biçimleri hep birer âdet fleklindedir. Âdetler daha gevflek bir biçimde tan›mlan›r ve daha gevflek olarak uygulan›r. Ama yine de sosyal davran›fllar› kontrol etmede, grup geleneklerini uygulamada önemli bir fonksiyon görürler (Andersen ve Taylor, 2006: 62). Âdetler bir grubun davran›fl standartlar›n› olufltururlar ve günlük yaflam› yönetirler. Örfler ise adetlerden daha kat›d›rlar. Resim 3.4 Evlilik öncesinde adet olan k›na gecesi Kaynak: http://www.forumd as.net/genelbilgiler/gelenekselkoy-dugunleri97081/ Örfler ise âdetlerden daha kat›d›rlar. Genelde etik ve ahlaka iliflkin davran›fllar› kontrol ederler. Örne¤in yasal ve dini emirler, baflkalar›n› öldürmenin, efllerin birbirlerini aldatmalar›n›n yasaklan›fl› gibi. Esas›nda yasalar, örflerin formallefltirilmifl, yaz›l› hale getirilmifl biçimleridir. Örflere karfl› gelinmesi ciddi bir cezaland›rmay› gerektirir. Dünyan›n birçok ülkesinde oldu¤u gibi ülkemizde de cinayet, vatan hainli¤i, çocu¤a fliddet uygulamaya karfl› güçlü örfler yer al›r. Bu örfler resmi normlar fleklinde kurumsallaflt›r›lm›fllard›r (Schaefer, 2010: 63). Normlar toplumda ödül ve ceza ile güvence alt›na al›n›rlar. Yani norma uygun olan bir davran›fl ödüllenirken uygun olmayanlar cezaland›r›l›r. Ödül ve cezalar resmî veya gayri resmi biçimde de olabilir. Örne¤in h›rs›zl›k yapan bir kiflinin mahkemelerce, ceza hukukuna göre cezaland›r›lmas› resmi bir cezaland›rmayken ayn› bireyin toplum taraf›ndan d›fllanmas›, ona ifl verilmemesi ise informal bir cezaland›rmad›r. Bazen k›zd›¤›m›z bir insana tebessüm etmemek, konuflmamak bile gayri resmî bir cezaland›rmad›r. Baz› normlar toplumun her bireyi için geçerliyken baz›lar› baz› bireyler için geçerli, di¤erleri için de¤ildir. Hemen hemen bütün toplumlarda geçerli olan ve yasak olan bir norm, bir insan› öldürmedir. Ancak bu norm baz› gruplar, örne¤in polisler için geçerli de¤ildir. Polisler veya güvenlik güçleri belirli durumlarda, girdik- 68 Davran›fl Bilimleri-I leri silahl› çat›flmalarda bir kimseyi öldürebilir veya kendini koruma amac›yla silah kullanabilir. Normlar, toplumsallaflma süreci içerisinde ö¤renilir ve birer al›flkanl›k halini al›rlar. Birey ço¤unlukla bir norma uydu¤unun fark›na dahi varmaz, otomatik olarak onu uygular. Toplumun birer üyesi olarak çocuklar›m›za kendi toplumumuzun standartlar›na göre do¤ru olan› ö¤retir ve onlardan bunlara uymalar›n› bekleriz. Her toplumun sahip oldu¤u normlar›n önem dereceleri de farkl›l›k gösterir. Baz› normlar bir toplumun devaml›l›¤› için daha önemliyken baz›lar› bu kadar önemli olmayabilir. Örne¤in yemek yerken a¤z›n› flap›rdatan veya arkadafllar›na kaba davranan bir kiflinin çi¤nedi¤i norm önemli bir norm ihlali de¤ildir. Ancak vatan›na ihanet eden bir kimsenin çi¤nedi¤i norm daha büyük bir ceza ile karfl›lafl›r. Böylece normlar yoluyla toplumun kontrolü bir ölçüde gerçekleflmektedir. Çünkü, normlar› geçerli k›lan cezaland›rma ve ödünlendirmedir. Ceza yoluyla istenmedik davran›fllar ortadan kald›r›l›rken, ödüllendirme ile istendik davran›fllar pekifltirilir ve bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›klar› artar. Normlar gündelik faaliyetlerimizi düzenler ve bize rehberlik ederler. Hatta normlar ihlal edilmeden biz onlar›n norm olduklar›n›n fark›na bile varmay›z. Örne¤in konser bileti al›rken insanlar›n kuyrukta beklemesinin bir norm oldu¤unu, ancak birisi bir baflkas›n›n önüne geçip bilet almaya kalk›nca anlar›z. Çünkü, burada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmifltir. Normlar toplumdan topluma farkl› oldu¤u gibi, ayn› toplum içinde de zaman zaman de¤iflebilirler. Örne¤in 1950’lerden önce evlilik öncesi cinsel iliflkiler gençler aras›nda çok yayg›n de¤ilken bu tarihlerden sonra Bat› toplumlar›nda bu tür iliflkilerde büyük patlama olmufltur. Normlar›n kabulü de zamanla, ekonomik, sosyal ve politik koflullar›n de¤iflimiyle farkl›laflabilmektedir. Yine Amerika Birleflik Devletleri’nden örnek verecek olursak, 1960’lara kadar resmi normlar beyazlar›n baflka ›rktan insanlarla evlenmelerini yasaklamaktayd›. Her ›rk kendi ›rk›ndan bir kifliyle evlenebilmekteydi. Ancak, son 50 y›l içinde bu tür normlar tamamen kald›r›lm›fl bir durumdad›r. De¤iflme süreci içinde tek ebeveynli ailelere s›kl›kla rastlan›ld›¤› gibi, ayn› cinsiyetten insanlar›n evlili¤ine de hoflgörü ile bak›lmakta ve müsaade edilmektedir (Schaefer, 2010: 64). SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M De¤erler De¤erler bir toplum içinde yaflayan iyiyi, S O Rinsanlar›n U do¤ruyu, güzeli, uygun olan› veya yanl›fl›, çirkini, uygun olmayan› belirledi¤i ortak D‹KKAT düflüncelerdir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE sa¤layan normlara örnek veriniz. Âdet ve örflerin toplumun deToplumun devaml›l›¤›n› vaml›l›¤›na katk›lar› nelerdir? Bir toplumun kültürünü ö¤renmek demek o toplumu bir arada tutan, ideal olan S Oahlak R U standartlar›n› ve arzu edileni belirleyen de¤erlerini bilmek prensiplerini, demektir. Bir baflka deyiflle, toplumun arzulad›¤› yaflam›n ne oldu¤una iliflkin fikirleri ö¤renmek D‹KKAo T toplumun de¤erlerini oluflturur. Baz› de¤erler çok belirgin iken, baz› de¤erler daha geneldirler. Örne¤in sa¤l›k, sevgi, demokrasi ve eflitlik bu tür genel de¤erler aras›ndad›r. Elbette bir toplumun üyelerinin hepsi bu deSIRA S‹ZDE ¤erleri paylaflmayabilir. Parlamento tart›flmalar›nda veya seçim zamanlar›nda bu tür paylafl›lmayan de¤erleri fazlas›yla görebiliyoruz. De¤erler, o kültürün insanlar›n›n davran›fllar›n› AMAÇLARIMIZ etkileyerek baflkalar›n›n davran›fllar›n› de¤erlendirmede bir kriter veya standart görevi görürler. Bu aç›dan de¤erler, normlar ve yapt›r›mlar birbirleriyle yak›ndan iliflkilidir. Örne¤in bir kültür, evlilik kurumunu önemli bir de¤er olarak efllerin birbirlerini aldatmalar›n› yasaklayan normlar koK ‹alg›l›yorsa, T A P N N TELEV‹ZYON 69 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE yabilir veya boflanmay› zorlaflt›ran kararlar alabilir (Schaefer, 2010: 65). Ayn› flekilde e¤itime özel a¤›rl›k veren bir toplum, e¤itimi kolaylaflt›ran ve yayg›nlaflt›D Ü fi Ü N E L ‹ M ran normlara a¤›rl›k verebilir. Bir kültürün de¤erleri de¤iflebilir ancak bunlar›n ço¤u bir insan›n yaflam› boyunca nispeten düzenli ve kolay de¤iflmeyen bir biçimdeS yer O R Ual›r. Toplumsal anlamda toplumun büyük ço¤unlu¤unca paylafl›lan de¤erler yaflam›m›z›n en önemli parçalar›d›r. Sosyolog Robin Williams, (1970) yapt›¤› araflt›rmada D ‹ K KBunlar AT Amerika’da yayg›n bir biçimde paylafl›lan de¤erleri araflt›rm›flt›r. aras›nda en öne ç›kanlar; • Baflar› SIRA S‹ZDE • Yeterlilik • Zenginlik AMAÇLARIMIZ • Vatanseverlik • Eflitlik • Bilimin üstünlü¤ü K ‹ T A P • Dine ba¤l›l›k gibi de¤erler olmufltur. Ancak, hemen ifade edelim ki bu de¤erler bütün Amerikan toplumunca, 307 milyon insan taraf›ndan, ayn› ölçüde paylafl›lan de¤erler de¤ildir. TELEV‹ZYON Bu tür bir liste toplumun millî karakterini ortaya koymas› aç›s›ndan önem tafl›r (Schaefer, 2010: 65). D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Dünya De¤erler Araflt›rmas›’n›n sonuçlar› için http://www.worldvaluessurvey.org internet ‹NTERNET sayfas›n› inceleyebilirsiniz. ‹NTERNET Zamanla baz› de¤erlerin önemi artarken baz›lar›n›n azalabilir veya yerine yeni de¤erler ortaya ç›kabilir. Ancak unutulmamas› gereken olgu her toplumun de¤erlerinin kendine has olmas›d›r. Bireyler zamanla bu de¤erlere ters düflebilir veya de¤er çat›flmalar› ortaya ç›kabilir. Toplumsal ve ekonomik koflullar›n de¤iflmesiyle toplumsal yap›da meydana gelen de¤iflmeler o yap›ya uygun de¤erleri ortaya ç›karmakta ve bu de¤erlerin benimsenmeleri artmaktad›r. Örne¤in 1960 ve 1970’li y›llarda dünyada tasarruf de¤eri önemli olurken, ekonominin de¤iflmesi ile art›k tüketim toplumu olmam›z nedeniyle tasarrufun yan›nda halk› tüketime yönlendirmek önemli bir de¤er olarak paylafl›lmaktad›r. Bugün çevremizde yer alan büyük al›flverifl merkezlerinin böyle bir de¤eri pekifltirdi¤ini ve halk› tüketmeye yönlendirdi¤ini söyleyebiliriz. Ayn› flekilde çevre, vücut sa¤l›¤›, mahremiyet (privacy) gibi de¤erler de giderek ön plana ç›kmakta ve medyada paylafl›lmaktad›r. Son y›llarda özellikle kiflilerin özel hayat›n›n gizlili¤ine önem veren mahremiyet (privacy) de¤eri de giderek önem kazanmakta, en çok da ihlal edilen de¤erler aras›nda gözükmektedir. Özellikle, ülkemizde bankac›l›k sektörünün geliflmesi ve terörün yayg›nlaflmas› insan›n özel hayat›na olan müdahaleyi giderek art›rm›flt›r. Amerikada da özellikle 11 Eylül 2001 tarihli terörist sald›r›dan sonra Amerikan hükümeti ald›¤› baz› kararlarla, mahkeme iznine gerek kalmadan insanlar›n hayatlar›n› gözlem alt›na almaya bafllam›fl ve Federal Araflt›rma Bürosu (FBI) hükümetçe desteklenerek insanlar›n sa¤l›k, kütüphane, ö¤rencilik ve telefon kay›tlar›na girerek bilgi toplam›flt›r (Schaefer, 2010: 66). SIRA S‹ZDE Ülkemizde toplum yaflam›n de¤iflmesiyle beraber sizce hangi de¤erlerin giderek önemi artm›fl, hangilerinin ise önemi azalm›flt›r, örnek veriniz. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 70 Davran›fl Bilimleri-I KÜLTÜREL FARKLILIKLAR Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kültürel birleflme denir. ‹nsano¤lu kültür sayesinde içinde yaflad›¤› çevreye uyum sa¤lar. Her toplumun kültürü kendine özgü birtak›m niteliklerden oluflur. Sahip oldu¤umuz norm ve de¤erler bütünü, herhangi bir kültürde ayn› ya da benzer bir biçimde olmayabilir. Örne¤in Amerikal›lar istridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Frans›zlar salyangoz yer ama çekirge yemezler. Zulular çekirge yer ama bal›k yemezler. Museviler ise bal›k yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana eti yemezler. Ruslar ise dana eti yerler ama y›lan yemezler. Çinliler y›lan yer ama insan yemezler. Buna karfl›l›k Yeni Gine de yaflayan Yale Kabilesi üyeleri ise insan etini çok lezzetli bulurlar. Görüldü¤ü gibi kültürel farkl›l›klar o kadar genifl bir biçimde yer al›rlar ki her toplumda ayn› biçimde ortaya ç›kan bir norm bulmak imkans›z ölçüde zordur. Bugün dünya yüzünde yaflayan yaklafl›k 6 milyar insan belirli bir biyolojik tür olan “Homosapiens”e aittir. Buna ra¤men insanlar aras›ndaki farkl›l›klar bizleri bazen flafl›rtmakta, üzmekte, rahats›z etmekte bazen de hayran b›rakmaktad›r. Bu farkl›l›klara flöyle bir göz att›¤›m›zda bunun yaflam biçimi ile ilgili oldu¤unu görüyoruz. Örne¤in Çinliler cenaze törenlerinde beyaz elbise giyerlerken Avrupal› insanlar siyah giymektedirler. Çinliler 4 rakam›n› u¤ursuz bulurken, ‹ngiltere’de yaflayanlar 13 rakam›n› u¤ursuz kabul ederler. ‹nsanlar›n birbirleriyle karfl›laflt›klar› zaman öpüflme âdetleri vard›r. Bu da kültürler aras›nda büyük farkl›l›k gösterir. Avrupa’da birçok insan halk aras›nda birbirlerini öpebilir, buna karfl›n Çinliler gizlice öpüflürler, Frans›zlar halk aras›nda iki kere öpüflürler (yani iki yana¤›ndan bir kere öperler) Belçikal›lar ise üç kere yanaklar›ndan öperler, buna karfl›n Nijeryal›lar hiç öpüflmezler, Ruslar ise erkek erke¤e dudaklar›ndan öperler. Ülkemizde de erkek erke¤i iki yana¤›ndan öper, ancak kad›nlar çok yak›n olmad›kça öpülmezler. Evlenme törenlerine bakt›¤›m›zda da farkl›l›klara rastlar›z. Kuzey Amerika’da çiftler dü¤ün sonras› birbirlerini öper, Koreliler karfl› karfl›ya gelerek dizlerinin üzerine e¤ilirler, Kamboçya’da ise damat gelinin yana¤›na burnu ile dokunur. Dünya yüzünde ne kadar çok seyahat edilirse bu tür farkl›l›klara o kadar çok rastl›yoruz (Macionis ve Plummer, 1997: 98). K›saca hepimiz ayn› biyolojik türden olmakla birlikte, insano¤lu bu dünyada birbirinden son derece farkl› düflünce, fikir, yaflam biçimlerine, farkl› nezaket, kabal›k, güzellik, çirkinlik, do¤ru ve yanl›fl standartlar›na sahip olmaktad›r. Bu tür farkl›l›klar kültür kavram› içinde dile getirilmektedir. Bu farkl›l›klar baz› toplumlar için do¤ru ve de¤erli, baz›lar› için ise aptalca fikirlermifl gibi görülür. Ancak toplumlar› yak›ndan tan›d›¤›m›z zaman kültürün de kal›plaflm›fl oldu¤unu görürüz. Örne¤in gelenekler birbirlerini destekleyerek birbirlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki de¤ifliklik, di¤er gelenekleri de etkiler ve de¤iflmeye neden olur. Toplumbilimciler bu olaya, yani kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kültürel birleflme (entegrasyon) ad›n› vermektedir. Kültürleraras› farkl›l›klar kadar kültür içinde olan çeflitlilikler de kültür aç›s›ndan önem tafl›r. Bunlar çok çeflitli olmakla beraber temel farkl›l›k, içindeki norm ve de¤erlerde yatar. Kültür içindeki farkl›l›klar geleneksel, endüstrileflmemifl toplumlarda daha az; endüstrileflmifl, geliflmifl toplumlarda daha çoktur. Geleneksel toplumlar bilindi¤i gibi küçük, üyelerinin benzer ifller yapt›¤›, benzer biçimde yaflad›¤›, benzer de¤erlere sahip oldu¤u toplumlard›r. Bu nedenle de kültür de¤iflmeleri yavaflt›r. Modern toplumlar ise büyük, farkl› nüfuslar›n yaflad›¤›, bireylerin farkl› meslekleri yapt›¤› toplumlar olmalar› nedeniyle de¤iflmeye daha aç›klard›r ve kültür farkl›l›klar› daha yo¤undur. Ancak, ne kadar farkl›l›k olursa olsun yine de her kültür tesadüfi ele- 71 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme mentlerin oluflturdu¤u bir bütün de¤ildir. Kültür bir birleflmedir, her parças› birbiriyle anlaml› bütünler oluflturur ve birbirini tamamlar bir nitelik tafl›r. fiimdi bu temel farkl›l›klara de¤inelim. Bask›n Kültür Sosyolojide iki temel kavram kültürleraras› farkl›l›klar› anlamada bizlere yard›mc› olur: bask›n kültür ve alt kültür. Bask›n kültür formu (dominant culture), o toplum içindeki temel kurumlardan en çok deste¤i alan ve temel inanç sistemlerini oluflturan kültürdür. Bask›n kültür bir toplum içindeki tek kültür olmamakla beraber, toplum içindeki insanlar taraf›ndan o toplumun kültürü olarak inan›lan ve ço¤unlu¤un paylaflt›¤› kültürdür. S›kl›kla bask›n kültür o toplum içindeki di¤er kültürlerin standart olarak saptad›¤› ve yarg›lad›¤› kültürdür (Andersen ve Taylor, 2010: 64). Özellikle geliflmifl ve kompleks toplumlarda tek bir bask›n kültürü belirlemek veya izole etmek çok zordur. Genelde orta s›n›f›n paylaflt›¤› de¤erler, çeflitli al›flkanl›klar ekonomik kaynaklar bask›n kültürü oluflturur. Bu kültür, o toplumun televizyon kanallar›, moda endüstrisi, modern Avrupai gelenekler, örne¤in fast food zincirleri, profesyonel spor tak›mlar› taraf›ndan desteklenen ve ayn› zamanda da bunlardan etkilenen kültürdür. Ancak, bu kültürün de¤erlerini paylaflmayan, birçok alt kültürlerin oldu¤unu gözden uzak tutmamak laz›md›r. Bask›n kültür, toplum içindeki en güçlü gruplar›n sahip oldu¤u kültürdür. Alt Kültür Amerika’daki rodeo kovboylar›, emekliler, aç›k denizlerde petrol platformlar›nda çal›flanlar, çeteler, uyuflturucu ba¤›ml›lar› sosyologlar›n deyimiyle birer alt kültürdür. Alt kültürler, içinde bulundu¤u toplumun bir parças› olup kendilerini di¤er gruplardan ay›ran özgün de¤er farkl›l›klar› olan gruplard›r. Di¤er bir deyiflle, bask›n kültür içinde yaflayan, kendine özgü niteliklere sahip kültürlerdir. Alt kültür üyeleri toplumdaki ortak kültürü önemli ölçüde paylaflmas›na ra¤men gündelik yaflam içinde farkl› inanç, pratik ve tarzlar› kabul ederler (Gökalp, 2009: 103). Toplumlar büyüyüp karmafl›klaflt›kça alt kültürlerin say›s› da artmaktad›r. Alt kültürleri oluflturan çeflitli biçim ve yollar mevcuttur. Genelde alt kültürler ya o kültürün bir parças›n›n karfl›laflt›¤› bir sorundan dolay› veya sahip oldu¤u bir imtiyaz nedeniyle oluflurlar. Bazen ortak bir yafl (gençlik, yafll›l›k), bölge (Alpler), etnik bir köken (Boflnaklar, Ermeniler, ‹spanyol kökenli Amerikal›lar), meslek (itfaiyeciler, AKUT üyeleri), özür (iflitme ve görme engelliler) gibi nedenlere dayal› olarak da alt kültürler oluflabilir. Baz› alt kültürler ortak bir hobiyi paylaflt›klar› (hackerlar), baz›lar› da toplum d›fl›na itilmelerinden dolay› (uyuflturucu ba¤›ml›lar›, hükümlüler) alt kültürü olufltururlar (Schaefer, 2003: 72). Alt kültür üyelerinin di¤er alt kültürlere etnosentrik tutumlar› vard›r. Yani kendi alt kültürlerini yüceltip di¤er kültürleri afla¤›larlar. Alt kültürler aras›ndaki farkl›l›klar artt›kça bu gruplar aras›ndaki çat›flmalar›n derecesi de artar. SIRA Alt kültürlere sizler de çevrenizi izleyerek örnekler bulunuz ve neden altS‹ZDE kültür olarak niteledi¤inizi belirtiniz. Karfl›t Kültür Alt kültür, bir çeflit kültür gruplar› olup de¤er ve normlar› bask›n kültürden farkl› olan kültürlerdir. 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Karfl›t kültür bir alt kültür olup de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içinO R U de yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içerir. BuS gruplar toplumun sahip oldu¤u, hatta gurur duydu¤u norm ve de¤erleri reddederek karfl›t tutum ve davran›fllara sahiptirler. Örne¤in bugün Amerika’da yayg›n olarak Hare D ‹ K K Agörülen T SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde yaflad›¤› S O R U kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren kültürler karfl›t kültür ad›n› al›r. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 72 Davran›fl Bilimleri-I Yüksek kültür, insan yarat›c›l›¤›n›n estetik mükemmellik ile özdefl olan en üst düzey örneklerine iflaret eder (Gökalp, 2009: 105). Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevkleri ve al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültüre yüksek kültür denilir. Resim 3.5 Yüksek kültürün örneklerinden biri olan binicilik sporu Kaynak: http://www.baskf.or g.tr/haber/binicilige -ilgi-artiyor.html Krishna Hareketi bu tür bir karfl›t kültürdür. Çünkü hem din hem de¤er hem de yaflam biçimleri ve giyiniflleri aç›s›ndan içinde yaflad›klar› kültürün de¤erlerine z›t bir tutum içindedirler. Karfl›t kültürler özellikle gençler aras›nda yayg›n olarak görülür. Çünkü yirmi yafl›nda bir gencin yeni kültürel standartlara uyumu daha kolayken altm›fl yafl›nda bir insan›n yeniliklere uyumu kolay de¤ildir. Yafll›lar, içinde yaflad›¤› bask›n kültüre art›k etnosentrik duygularla ba¤lanm›fllard›r. Ayn› flekilde karfl›t kültüre bir örnek de 1960’l› y›llarda görülen hippiler verilebilir. Bu gruplarda o y›llarda yayg›n olan baz› kültürel de¤er ve normlara karfl› ç›karak hümanizm, bar›fl, aflk, romantizm gibi temel de¤erlere a¤›rl›k vermifller, yeni slogan, giyim, kuflam biçimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davran›fllar›na ters düflmüfllerdir. E¤er bir alt kültür bilinçli ve belirgin bir biçimde yaflad›¤› bask›n kültürün norm ve de¤erlerine karfl› ç›k›yorsa bu karfl›t kültür olarak adland›r›l›r. Ayn› flekilde, 11 Eylül 2001 tarihindeki sald›r›da Amerikal›lar kendi kültürleri içerisinde yaflayan bir terör örgütünün varl›¤›n› karfl›t bir kültür olarak nitelendirmifllerdir (Schaefer, 2010: 60). Terörist hücreler dünyan›n her taraf›nda sadece o ülkenin d›fl›nda yaflayan gruplardan de¤il, o ülkenin içinde yaflayan ancak politikalar›n› paylaflmayan karfl›t kültürlerinde deste¤ini alarak ac›mas›zca tahmin edilemeyecek bölge ve yerlerde eylemlere giriflebilmektedirler. T›pk› ‹spanya ve 2005 Temmuz ay›nda Londra’da üç metro istasyonuna ve bir çift katl› otobüse konulan bombalar›n patlat›lmas› örne¤inde oldu¤u gibi. Bu patlamalarda 49 kifli yaflam›n› kaybetmifltir. Yüksek Kültür ve Popüler Kültür Kültür içindeki birçok farkl›l›¤›n temeli toplumsal s›n›flara veya s›n›fsal farkl›l›klara dayan›r (Macionis ve Plummer, 1997: 111). Gerçekten günlük konuflmalarda kültür kavram› sofistike sanat biçimlerini öre¤in, klasik edebiyat›, müzik, dans ve resmi ifade eder. Üniversite hocalar›n›, film yönetmenlerini, koreograflar› “kültürlü” insan biçiminde ifade ederiz. Çünkü, bunlar yaflamlar›nda sanata düflkün, sanatla iç içe olan insanlar olarak düflünülür. Bir toplumun ya da kültürün estetik olan, en güzel ya da parlak ürünlerini yüksek kültür olarak nitelendiriyoruz. 73 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme Bunun karfl›t› olan, büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevkler ve e¤lence türlerini daha afla¤› veya daha de¤ersiz bulabiliriz. Örne¤in ve Mozart’›n müzi¤ini daha kültürlü, buna karfl›n, herhangi bir rock müzi¤ini ise daha afla¤›, kültürsüz olarak niteleyebiliriz. Veya iyi restoranda piflirilen yeme¤i, sokak köftecisinden; bir polo oyununu, pinpon oynamaktan daha iyi görebiliriz. Böylece, baz› kültürel kal›plar› baz› insanlara uygun görürken bir gruba ise uygun göremiyoruz. Veya bu kal›plar, bu insanlar taraf›ndan kabul görmemekte ve benimsenmemektedir; örne¤in televizyon seyretmek, maça gitmek, aile aktivitelerine kat›lmak, pikni¤e gitmek, ›zgara köfte piflirmek, macera filmleri seyretmek, arabesk müzik dinlemek. ‹flte bu tür halk kitlelerinin benimsedi¤i, topumun büyük ço¤unlu¤unca kabul gören kültür kal›plar›na popüler kültür diyoruz. Ancak hemen ifade edelim ki bu ayr›m› yapmak her zaman kolay de¤ildir. Çünkü baz› gruplar iki grup içerisinde yer al›p iki türlü yaflam biçimini ve kültür kal›plar›n› paylaflabilirler. Her iki kategorideki insanlar›n da birbirlerinden çok farkl› yönleri olabilir. ‹kinci olarak yüksek kültürü yayg›n veya popüler kültürden s›rf elit bir grubun, paraya, güce ve prestije sahip olan bir s›n›f›n kültürüdür diye üstün görebilir miyiz? Örne¤in keman›, halk müzi¤i enstrüman› olan sazdan daha sütün bir alet olarak de¤erlendirmek mümkün müdür? Hay›r, çünkü her enstrüman›n çal›nd›¤› yer ve müzik türüne göre üstün olan nitelikleri vard›r. Popüler kültür büyük ölçüde kültür endüstrisi ürünlerinden oluflur. Bu anlamda genifl halk kesimlerinin tüketimi için üretilen ve yayg›n olarak tüketilen bir kültürdür. K›saca, toplumda büyük ço¤unlukla taraf›ndan be¤enilen ve tercih edilen kültürdür (Gökalp, 2009: 106). Bir toplumda yaflarken gördü¤ümüz, duydu¤umuz, sevdi¤imiz ve benimsedi¤imiz fleyler toplumun popüler kültürü ile ilgilidir. Popüler kültür, yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür; sporu, müzi¤i, hobilerimizi, televizyonu, sinemay›, kitaplar›, dergileri kapsar. Çünkü günlük yaflant›m›z› anlamland›ran gerçekte bu sayd›klar›m›zd›r. Popüler kültür ayn› zamanda bizi geçmifle ba¤layan bir araçt›r. Bizi birbirimize ba¤layan, bizim için önemli olan insanlar›, yerleri, tarihimizi anlaml› k›lan ve yaflama ba¤layan bir araçt›r. Örne¤in Türk kültürü için Zeki Müren, Bat› kültürü için Elvis Presley çok önemli müzisyendirler. Bu popüler kültürün iki flöhretli insan› bizleri e¤lendirmede önemli ifller baflarm›fllar ve flark›lar› y›llarca dudaklar›m›zdan düflmemifl, kulaklar›m›zdan ç›kmam›flt›r. 1996’da Zeki Müren’in, 1977’de ise Elvis’in ölümünden beri sanatç›lar›n kasetleri ve cd’leri artarak sat›lmakta ve insanlar onlar› dinlemeye devam etmektedirler. Hatta bu kiflilerin hayatlar› birer sinema ve tiyatro eseri olarak sergilenip halka tan›t›lmaktad›r. Resim 3.6 Popüler kültürün örneklerinden biri futboldur. 74 Davran›fl Bilimleri-I Her toplumun popüler kültürü kendine özgüdür. Örne¤in, Japonlar›n popüler kültürünü “Manga” denilen komik el kitaplar› olufltururken, Rusya’da vatandafllar›n en sevdi¤i fley televizyon dizileridir. Ülkemizde de “Muhteflem Yüzy›l”, “Öyle Bir Geçer Zaman ki”, “Fatmagül’ün Suçu Ne?”, “Ad›n› Feriha Koydum” gibi diziler farkl› toplumsal kesimlerin yaflam tarzlar›n›, mücadelelerini, aflklar›n› anlatarak izleyicileri televizyon ba¤›ml›s› yapmaktad›r. ‹nsanlar›n bu dizleri izlemelerinin temel nedeni ise dizi kahramanlar› ile benzer bir yaflam biçimi paylaflmalar›, kendinden birfleyler bulmalar› veya yaflad›klar› hayattan kaçmalar› olabilir. ‹nsanlar bu dizlerle s›k›c›, stresli korkutucu olan sosyo-politik yaflamdan bir türlü kaç›fl yolu bulmaktad›r. SIRA S‹ZDE 6 D Ü fi Ü N E L ‹ MD‹⁄ER PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKU KÜLTÜRÜN VE KÜLTÜR BOfiLU⁄U KAVRAMLARI D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Kültür fioku D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Popüler kültürümüzü SIRA S‹ZDE oluflturan di¤er kültür kal›plar› sizce neler olabilir? Nedenleri ile aç›klay›n›z. Bize aflina olmayan bir kültürel çevreye girdi¤imizde kendimizi yolunu flafl›rm›fl, D‹KKAT belirsizlik ve korku içinde hissederiz. Bu durumdaki bir birey kültür floku yafl›yor demektir. Örne¤in bir Türk’ü Çin’deki bir restorana gitti¤inde aflina oldu¤u yemekSIRA S‹ZDE ler yerine, özel yemeklerin veya mönülerin köpek veya domuz etinden yap›lmas› onu flaflk›nl›k içerisinde b›rakabilir. Ayn› flekilde 1961’de Almanya ile Türkiye aras›nda yap›lan ifl gücü anlaflmas› ile çal›flmak üzere bu ülkeye giden iflçilerin yaflaAMAÇLARIMIZ d›klar› durumlar, kültür floku kavram›yla aç›klanabilir. Çünkü bu insanlar hiç al›fl›k olmad›klar› bir çevre, din ve dil kal›plar›, davran›fl ve yemek tarzlar›yla karfl›laflm›fl ve buraya uyum ciddi güçlükler yaflam›fllard›r. 2011 y›l›nda 50. y›ldöK ‹ T Asa¤lamakta P nümünü yaflad›¤›m›z bu olay Sirkeci’den Almanya’ya kalkan bir trenle tekrar hat›rlanm›fl ve o y›llarda Almanya’ya gidenler yaflad›klar›n› tekrar an›msam›fllard›r. N N K ‹ T A P T E L E VResim ‹ Z Y O N 3.7 Almanya’ya çal›flmaya giden ‹ iflçileri N T E R N Eu¤urlama T TELEV‹ZYON ‹NTERNET Kaynak: http://www.haber50.com/almanyaya-ikinci-goc-dalgasi-yolda—534038h.htm D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 75 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme D‹KKAT D‹KKAT Hemen hepimiz bir dereceye kadar yaflad›¤›m›z kültürü oldu¤u gibi kabul edip içsellefltirdi¤imiz için, baflka kültürlerin bu kal›plara uymad›¤›n› gördü¤ümüzde SIRA S‹ZDE bundan rahats›z oluruz (Schaefer, 2010: 60). Ancak gerçek olan fley, bize göre uygunsuz olanlar›n o kültür aç›s›ndan son derece normal olan gerçekler ve yaflam biçimi olarak kabul görmesidir. Fakat bizim kültürümüze ait baz› kal›plar›n da o külAMAÇLARIMIZ türde flok yaratt›¤›n› unutmamak gerekir. N N ‹ T A P 2011. ÇeflitFaruk fien (editör) 50. Y›l›nda Göç T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› KYay›nlar›, li akademisyen, gazeteci ve sanatç›n›n Türklerin Avrupa’ya göçünü de¤erlendirdi¤i bu kitapta, Almanya’da yaflayan Türk göçmenlerin karfl›laflt›klar› sosyal, kültürel, dinsel, etnik TELEV‹ZYON ve dilsel problemler irdeleniyor. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Kültür Bofllu¤u veya Kültürel Gecikme Kültürün de¤iflen toplumsal koflullara uyum sa¤lamas›nda yaflanan veya ‹ N T E R N Eboflluk T gecikmeleri William Ogburn (1886- 1959) kültür bofllu¤u veya kültürel gecikme (cultural lag) fleklinde adland›rm›flt›r. Ogburn, burada de¤iflme sürecinde ortaya ç›kan uyumsuzluk durumlar›na dikkat çekmeye çal›flm›flt›r. Ona göre maddi kültürde meydana gelen de¤ifliklikler belirli bir gecikmeyle manevi kültür taraf›ndan (hukuk, töre, gelenek, görenek vs.) takip edilirken arada bir boflluk do¤maktad›r (Gökalp, 2009: 112). Örne¤in ça¤›m›zda klonlaman›n baflar›l› bir biçimde yap›ld›¤›n› hatta insanlar›n bile klonlanabilece¤ini bilmemize ra¤men, insan yaflam›na iliflkin kültürel de¤erlerin buna karfl› ç›kmas› ve direnç göstermesi kültür bofllu¤u ile aç›klanmaktad›r (Andersen ve Taylor, 2006: 75). Özellikle maddi kültürün teknoloji boyutundaki de¤ifliklikler kültürel gecikmenin çarp›c› bir biçimde görülmesini sa¤lar. Buna bir baflka örnek bilgisayar suçlar›ndan da verebiliriz. Türk Ceza Kanunu’nda bilgisayar suçlar›na iliflkin özel maddelerin zaman›nda ç›kar›lmamas› bu suçtan mahkûm olanlar›n çok az bir ceza ile kurtulmalar›n› sa¤lam›fl olabilir. ‹NTERNET ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜREL RÖLAT‹V‹ZM Etnosantrizm Etnosantrizm, kiflinin kendi kültürünü temel almas› ve di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi veya yarg›lamas›d›r. Kültür taassubu veya ben-merkeziyetçilik fleklinde de bilinen bu kavram, s›kl›kla kendi kültürünü yüceltme veya baflka kültürleri küçümseme, ötekilefltirme ya da afla¤›lama fleklinde kendini gösterir. ‹nsano¤lu belirli bir kültürde do¤ar ve yaflam›n› sürdürür. Baflkalar›n›n kültürünü tan›mad›¤› için kendi norm ve de¤erlerini üstün görür. Her kültürde insanlar kendi ahlak anlay›fllar›n›, evlilik biçimlerini, giyim kuflamlar›n›, güzellik anlay›fllar›n›, di¤erlerine göre daha do¤ru ve kesin olarak yarg›larlar. Örne¤in boks ve gürefli en iyi spor, bo¤a güreflini ise vahflet olarak nitelendiren görüfl etnosantrik bir düflüncedir. Kendi kültürümüzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize göre hem bir vahflet hem de i¤renç bir durumdur. Baflka bir toplumda ise süt içilmez ve dana eti yenmez. Bu ise bize göre bir ak›ls›zl›k örne¤idir. ‹flte bu da bir etnosantrik görüfltür. Bu tür görüfller özellikle di¤er toplumlarla s›k› bir iliflki içinde yaflamayan, yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yayg›n olarak görülür. An- Etnosantrizm bir kültürü bir baflka kültürün standartlar› aç›s›ndan yarg›lamak veya bir tak›m fleyleri belirli bir grubun bak›fl aç›s›ndan görme al›flkanl›¤›d›r. 76 Davran›fl Bilimleri-I cak, modern toplumlarda da bu tür yaklafl›mlara rastlanmaktad›r. Bunun en büyük nedeni insan›n kendi kültürünü yans›z olarak de¤erlendirememesinden gelmektedir. Bu görüfl karfl›l›kl› anlay›fl ve hoflgörüyü reddeder. Hemen hepimiz içinde yaflad›¤›m›z grubun do¤ru, uygun hatta di¤er gruplara üstün olan niteliklere sahip oldu¤unu ö¤retilerek yetifltiriliriz. Sosyolog William Sumner (1906) içinde yaflad›¤›m›z grubun her fleyin merkezi oldu¤unu, di¤er gruplar›n ise kendimizi de¤erlendirdi¤imiz referans gruplar›n› oluflturdu¤unu söyler. Etnosantrizm’in hem olumlu hem de olumsuz yönleri vard›r. Olumlu yönü grup üyeleri aras›ndaki grup ba¤l›l›¤›n› artt›rmas›d›r. Olumsuz yönünde ise zararl› ayr›mc›l›klara neden olup baflkalar›n› küçümsemeye ve d›fllamaya iten davran›fllara yol açmas›d›r (Özkalp, 2011: 97). Bu nedenle kendi kültürümüz bizler için ne kadar anlaml› ve de¤erliyse baflka kültürlerin de onlara üyeleri için o kadar de¤erli ve anlaml› oldu¤unu düflünerek hareket etmek ve onlara empati ile yaklaflmak ben merkeziyetçili¤in bir çözümü olarak görülebilir. Günümüzde bir tür etnosantrik görüfl olan ise Avrupa merkezcilik yani “eurosantrizm” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu kavram ise Avrupal› olmayan tarih ve kültürleri ve Avrupa d›fl›ndaki toplumlar› Avrupa ülkelerinin (Bat›’n›n) standartlar› aç›s›ndan de¤erlendirmek veya yarg›lamakt›r. Elbette bu görüflün de kendi içinde sak›ncalar› bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda: • Avrupa d›fl›ndaki toplumlar› afla¤› olarak görmek, d›fllamak veya de¤ersiz olarak nitelemek, • Asya ve Afrika toplumlar›n›n kendi içinde göstermifl oldu¤u tarihi ve sosyal geliflimleri görmemezlikten gelmek; afla¤›lamak ve onlar›n geliflimlerini Avrupal› akademisyenlerin bak›fl aç›s› ile yarg›lay›p Avrupa’daki geliflimlerin yay›lmas› biçiminde de¤erlendirmek, say›labilir (http: rac.sagepub.com/content/31/4/1.extract). Kültürel Rölativizm Kültürü yine o kültürün yap›s› içinde de¤er yarg›lar›n› kullanmadan tan›maya ve anlamaya kültürel rölativizm diyoruz. Her kültürün kendi içinde önemli ve de¤erli oldu¤u düflüncesi bizi kültürel rölativist ya da kültürel görecelilik olgusuna getirir (Gökalp, 2009: 115). Her de¤er ve norm, o kültür için anlaml›d›r veya anlaml› parçalardan oluflur. Bu görüfl her fleyin içinde yaflan›lan kültüre göre anlafl›l›p yarg›lanmas› gerekti¤ini ileri sürer. Ayn› flekilde her kültürel uygulaman›n ahlaki aç›dan kabul edilemeyece¤ini ancak insanlar›n neden bu flekilde davrand›klar›n›n yaflad›klar› kültür incelendikten sonra anlam kazanaca¤›n› ifade eder. Örne¤in baz› Orta Do¤u ülkelerinde ve Güney Do¤u Afrika’da her y›l 2 milyon genç k›z, bayan sünneti veya klitoral sünnet denilen bir gelene¤in etkisiyle büyük ac›lar çekmektedir. Herhangi bir anestezi uygulanmadan ve baz› kalifiye olmayan insanlar taraf›ndan yap›lan bu uygulamaya insan haklar› derne¤i ve feminist örgütler büyük tepki göstermelerine ra¤men, bu uygulama özellikle bekâretin çok önemli bir de¤er teflkil etti¤i bu ülkelerde k›za çeyiz verilebilmesi için gerekli bir uygulama olarak görülmektedir (Toubia and Izett, 1998; Amnesty International, 2004). 77 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme Resim 3.8 Avustralya Yerlileri: Aborijinler Kaynak: http://www.dusunc egezgini.com/Aborij inler.htm SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P daha sonYazar Marlo Morgan’›n Aborijinlerle yaflad›¤› deneyimleri önce etnosantrik ra kültürel rölativist bak›fl aç›s›yla ele ald›¤› kitap: “Bir Çift Yürek” bir dönem çok okunan kitaplar listesinde ilk s›ralar› alm›fl, bir baflka deyimle popüler kültürün bir TELEV‹ZYON parças› olmufltur. TELEV‹ZYON Bat›’n›n kültürel bak›fl aç›s›ndan ise bu tür bir uygulama kad›na karfl› fliddet uygulamadan baflka bir fley de¤ildir. Birçok feminist örgüt bunu durdurmak için ulus‹NTERNET lararas› çal›flmalar yapmaktad›r. Öte yandan bunun durdurulmas› prati¤i Bat› kültürünün bir baflka kültür üzerinde bask› kurmas› biçiminde görülerek elefltiri de almaktad›r. Bu z›tl›klar henüz çözümlenmifl de¤ildir. Her ne kadar bu uygulama bizim kültürümüz aç›s›ndan vahflet biçiminde görülse de, o kültürde bir anlam tafl›maktad›r. O kültüre göre geçerlidir. Bu nedenle bunu vahflet olarak nitelemek acaba o kültür aç›s›ndan ne kadar do¤rudur? Bu nedenle bu uygulaman›n dayanm›fl oldu¤u kültürel de¤erleri anlamadan bunu vahflet olarak de¤erlendirmek yanl›fl olabilir. Elbette böyle bir düflünce bu uygulamay› hakl› ç›karmaz ancak, en az›ndan neden uyguland›¤›n› anlamam›za ve ayd›nlanmam›za yard›mc› olur (Andersen ve Taylor, 2006: 58). Kültürel rölativist görüfl böylelikle kültürü oluflturan parçalar›n nas›l uyumlu hâle geldi¤ini, o parçalar› afla¤› veya yüksek olarak görmeden yani de¤er yarg›larl›m›z› kullanmadan anlamak demektir. Ancak ço¤umuz bu tür bir anlay›fl› tam olarak uygulayam›yoruz. Çünkü kültürü anlamak için takt›¤›m›z gözlük bize hep kendi do¤rularl›m›z›n hakl›l›¤›n› göstermektedir. Bu flekilde kültürel rölativizm bu gözlü¤ü de¤ifltirmemizi, her zaman hakl› olmad›¤›m›z›, baflkalar›n›n kültürlerine de sayg›l› olmam›z› iflaret etmektedir. Türkiye’den iflçi olarak Almanya baflta olmak üzere çeflitli Bat› ülkelerine giden birçok SIRA S‹ZDE Türk’ün bu ülkelerde yaflad›klar›n› bir kez de etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavramlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET 7 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 78 Davran›fl Bilimleri-I KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiME KAYNAKLARI Kültür statik de¤il, dinamik bir olgudur. ‹nsanlar›n fiziksel ve toplumsal çevredeki de¤iflmelere göstermifl oldu¤u tepkiler sonucu geliflir ve farkl›lafl›r (Schaefer, 2010: 75). ‹nsano¤lu için en önemli gerçek, “Herfleyin geçici oldu¤u, her fleyin de¤iflti¤idir.” Dinozorlar bile bundan milyonlarca y›l önce bu dünyada var olmufllar, günümüzde ise ancak fosilleri kalm›flt›r. Acaba insanl›k bir milyon y›l daha varl›¤›n› sürdürebilecek midir? Hiç kimse bilemez. Kesinlikle söyleyebilece¤imiz fley kültüre olan ba¤l›l›¤›m›z›n sürdü¤ü ve yaflad›¤›m›z sürece insano¤lunun sürekli bir de¤iflim içinde olaca¤›d›r (Macionis ve Plummer, 1997: 112). Eski kültür kal›plar›n›n bir boyutundaki de¤iflme, kültürün di¤er parçalar›n›n dönüflümünü ve baflkalafl›m›n› gerektirir. Örne¤in, kad›n›n ifl gücüne kat›l›p çal›flma hayat›na girmesi aile yaflam›nda ciddi paralel dönüflümlere neden olmufltur. Kad›n›n ekonomik özgürlü¤üne kavuflmas› aile içindeki statüsünü etkilemifl, aile içinde sayg›nl›¤› artm›fl, eflleri ile anlaflamayan kad›nlar böylece boflanma imkân›na kavuflmufl ve dünyada boflanma oranlar› artm›flt›r. Boflanma oranlar›n›n artmas› dünya üzerindeki tek ebeveynli ailelerin oranlar›n›n artmas›n› etkilemifl, çocuklar sadece anne ve babalar›yla yaflamak zorunda kalm›fllard›r. Kad›n›n özgürlü¤e kavuflmas› ve gelir sahibi olmas› ayn› zamanda ileri yafltaki evlilik oranlar›n› da yükseltmifltir. Ayn› flekilde çal›flma yaflam›na giren kad›n, istedi¤i insanla tan›flarak severek evlenme olas›l›¤›na kavuflmufl ve dünya üzerindeki ayarlanm›fl, anne baba taraf›ndan düzenlenmifl evlilikler giderek azalm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, bir de¤iflme beraberinde birtak›m dönüflümleri de birlikte getirmifltir. Esas›nda kültür, toplum içinde tutucu bir güce sahiptir. Bir nesil sahip oldu¤u gelenek ve görenekleri mümkün oldu¤unca muhafaza ederek baz› de¤erleri yeniden düzenleyerek gelecek nesillere aktar›r. S›kl›kla insanlar kültürel de¤iflime karfl› ç›karlar çünkü al›flm›fl olduklar› yaflam biçimlerinden, yerleflik kal›plar›ndan kolay vazgeçmek istemezler. Ancak, yukar›da da belirtti¤imiz gibi her fley de¤iflti¤i gibi kültür de de¤iflir. Kültürel de¤iflimi etkileyen üç önemli kaynak vard›r. Bunlar: • Toplumsal koflullar • Keflif ve icatlar (discovery and invention) • Yay›lma (diffusion) d›r. De¤iflmenin önemli bir nedeni toplumsal koflullar›n de¤iflmesidir. Ekonomik faktörler, nüfus art›fl› veya azal›fl›nda gözlemlenen de¤iflmeler ve di¤er dönüflümler de¤iflimi etkilemektedir. Örne¤in bir ülkeye d›flar›dan gelen göçmen nüfusun artmas› farkl› kültürlerin yaflama biçimleri, dil ve inanç farkl›l›klar› mevcut kültürel yap›y› etkiler. Bu, radyo ve TV yay›nlar›ndan, al›flverifl merkezlerinde sat›lan mallar›n çeflitlerine kadar farkl›l›klar yarat›r. Be¤enmeyip burun k›v›rd›¤›m›z fleylere zamanla al›fl›r ve benimseriz. ‹catlar ve keflifler yaflamam›z› kolaylaflt›rarak bizleri bilmedi¤imiz fleylerden haberli k›lar. Telefonun 1876’da G. Bell taraf›ndan icad›, uça¤›n 1903 y›l›nda bulunuflu, ‹kinci Dünya Savafl›’nda radar›n keflfi insanlar›n yaflam›nda inan›lmaz kolayl›klar getirmifltir. Bugün modern bir mutfakta kulland›¤›m›z bulafl›k makinalar›, mikrodalga f›r›nlar, meyve s›kma, hamur kar›flt›rma makinalar› özellikle çal›flma hayat›ndaki kad›n›n iflini kolaylaflt›rarak ifl yükünü hafifletmektedir. Son y›llardaki belki de en büyük bulufllardan biri bilgisayarlard›r. Bilgisayarlar ve internet teknolojisi bilgiye ulaflmam›z› kolaylaflt›rarak istedi¤imiz bilgileri saniyeler içerisinde ekran›m›za tafl›maktad›r. Özellikle, bundan yirmi y›l önce genifl yer turtan, ilk bulunduklar› zaman büyük bir salonu kapsayacak kadar büyük olan bu aletler dizüstü ve tablet bilgisayarlar haline dönüflmüfl giderek a¤›rl›klar› azalm›fl ve yaflam›m›za büyük kolayl›klar getirmifltir. Teknolojik kefliflerin h›z›na yetiflmek çok h›zl› ve di- 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme namik olmas› nedeniyle zorlaflm›fl, bu nesiller aras›nda büyük farklar ortaya ç›karm›fl, bir nesil bir önceki neslin dünyas›n› anlayamaz hâle gelmifltir. Birçok keflfin alt›nda yatan fley, bilimsel araflt›rmalard›r. ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirmeye ay›rd›klar› zaman ve paran›n artmas›, beraberinde yeni keflifleri de ortaya ç›karmaktad›r. Dünyada özellikle t›p konusunda yap›lan bulufllar, cerrahi yöntemleri, önleyici t›p hizmetleri ve insan vücudunun bilinmeyen yönlerinin keflfedilmesi, hastal›klarla daha etkili bir mücadeleyi ve tedaviyi beraberinde getirmektedir. Kültürel de¤iflmeye neden olan üçüncü faktör, yay›lmad›r. Yani ortaya ç›kan yeniliklerin çok k›sa sürede bir toplumdan bir topluma geçerek kullan›m alan› bulmas› ve yayg›nlaflmas›, de¤iflimde önemli bir nedendir. Ça¤›m›zda iletiflim teknolojilerinin büyük bir h›zla geliflimi bir buluflun veya bir olay›n saniyeler içerisinde dünyada duyulmas›n› h›zland›rmaktad›r. Bu nedenle her yeni bulufl genifl bir bölgeyi ve kullan›m alan›n› kapsayacak bir biçimde h›zla yay›lmaktad›r. Hatta dünyada global bir kültür oluflmaktad›r, diyebiliriz. Bugün Bat›da gördü¤ümüz, yedi¤imiz, içti¤imiz seyretti¤imiz her fley dünyan›n her yerinde olmaya bafllam›flt›r. Bir anlamda dünya küçülmekte ve bir küresel köye dönüflmektedir. Bugün internet ve televizyon olmak üzere medyan›n kürsel düzeyde kapsama alan› tahminlerin ötesindedir. Reklamlar›n› izledi¤imiz, Coca Cola, Nike, Levis’s, Burger King, Mc Donalds, Hotpoint gibi örnekler bile bu h›zl› yay›l›m için yeterlidir. Küresel markalar›n bu h›zl› yay›l›m› ve baflar›s› genel olarak Bat›, özel olarak da Amerika’n›n egemenli¤indeki bir kültürün küreselleflmesine iflaret etmektedir. Küresel kültürün geliflmesi ekonomi ve tüketim temelli bir kültürün yayg›nlaflmas›n› h›zland›rmaktad›r. Dünyada baz› gruplar ve kültürler böyle bir ayr›ma karfl› ç›karak direnmekte ve kendi etnik ve kültürel kimliklerini korumak için mücadele vermektedirler. 79 80 Davran›fl Bilimleri-I Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Kültür ve kültürün özelliklerini, kültürel farkl›l›klar› ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlamak. ‹nsano¤lu geliflmifl beyin yap›s› sayesinde yaflamda canl› kal›p bir kültür yaratabilir. Kültür, bir toplumda yaflayan insanlar›n bütün ö¤rendikleri ve paylaflt›klar›n› kapsayan bir kavramd›r. Davran›fl bilimlerinin inceledi¤i hemen her fley bir kültür taraf›ndan biçimlendirilir. Zamanla kültürün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z hâline gelir. Kültürün befl temel özelli¤i vard›r. Bunlar: • Paylafl›l›r. • Kal›tsal de¤ildir, ö¤renilir. • Oldu¤u gibi kabul edilir. • Semboliktir, dil arac›l›¤›yla tafl›n›r. • Yer ve zamana göre de¤iflir. Günümüzde her toplumun kültürü kendine özgü niteliklerden oluflur. Günümüzde yaklafl›k 6 milyar insan farkl› yaflam biçimleri ile farkl› kültürlerin üyesidirler. Her bir kültürü bir arada tutan norm, de¤er ve diller birbirinden farkl›l›klar tafl›r. Bu farkl›l›klar baz› toplumlar için do¤ru ve de¤erli baz›lar› için ise aptalca fikir ve düflünceler olarak görülür. Ancak toplumlar› yak›ndan tan›d›¤›m›zda kültürün de kal›plaflm›fl oldu¤unu görürüz. Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kültürel birleflme denir. Kültür bir birleflmedir ve her parças› birbiriyle anlaml› bütünler oluflturur. nik köken gibi. Karfl›t kültür de bir alt kültür olup de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içinde yaflan›lan kültüre ters düflen, benimsenmeyen davran›fllar› içerir (Hippiler gibi). Bask›n kültür ise toplum içerisindeki en güçlü gruplar›n sahip oldu¤u kültür demektir. Bask›n kültür toplumun ço¤unlu¤unca paylafl›lan kültürdür. Toplumda büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i, toplumun büyük ço¤unlu¤unca kabul gören kültür kal›plar›na ise popüler kültür diyoruz. Popüler kültür, kültür endüstrisi ürünlerinden oluflur ve bir ölçüde halk taraf›ndan tüketilen kültürdür. Spor, müzik, televizyon ve sinema gibi. Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevkleri ve al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültüre yüksek kültür denilir. Kültür floku ise bize yabanc› olan, aflina olmayan bir kültüre girdi¤imiz zaman hissetti¤imiz duygular ve flaflk›nl›kt›r. N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 Kültürü oluflturan de¤er ve norm kavramlar›n› aç›klamak. Kültür, norm ve de¤erlerle bir anlam kazan›r. Norm, yapt›r›m› olan yerleflik davran›fl kurallar›d›r. De¤er ise hangi toplumsal davran›fllar›n iyi, do¤ru ve istendik oldu¤unu belirten paylafl›lan ölçüt veya fikirlerdir. De¤erler böylece kültürel yaflant›m›za rehberlik ederler. Alt kültür, karfl›t kültür, bask›n kültür, popüler kültür, yüksek kültür ve kültür floku kavramlar›n› aç›klamak. Alt kültür bir çeflit kültür gruplar› olup de¤er ve normlar› farkl› olan kültürlerdir. Yani bask›n kültür içinde yaflayan kendine özgü niteliklere sahip kültürlerdir. Örne¤in gençlik, yafll›l›k ve et- Etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavramlar›n› tan›mlamak. Bunlar kültürün kendi içindeki farkl›l›klard›r. Etnosantrik görüfl baflkalar›n›n kültürünü bireyin kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi demektir. Kültürel rölativist görüfl ise kültürü kendi kal›plar› içinde anlamak, önyarg›l› olmamak demektir. Kültürel de¤iflme ve de¤iflmeyi etkileyen faktörleri aç›klamak. Dünyada her fley de¤iflti¤i gibi kültür de dinamik bir kavram olmas› nedeniyle sürekli de¤iflmektedir. Eski kültür kal›plar›n›n bir boyutundaki de¤iflme, kültürün di¤er parçalar›nda da dönüflüm ve baflkalafl›m sa¤lar. Kültür insan›n fiziksel ve toplumsal çevredeki de¤iflmelere gösterdi¤i tepkiler sonucu geliflir ve farkl›lafl›r. Kültür de¤iflimini etkileyen üç önemli kaynak: • Toplumsal koflullar, • Keflif ve icatlar ve • Yay›lma’d›r. 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme 81 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kültür paylafl›l›r. b. Kal›t›m yoluyla geçer. c. Oldu¤u gibi kabul edilir. d. Semboliktir. e. Yer ve zamana göre de¤iflir. 6. Normlar› adet (folkways) ve örfler (mores) fleklinde s›n›fland›ran sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir? a. M. Weber b. R. Dahrendorf c. E. Durkheim d. A. Comte e. W. G. Sumner 2. ‹nsanlar›n deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aç›klamada yard›mc› olan en önemli kültür unsuru afla¤›dakilerden hangisidir? a. De¤er b. Norm c. Gelenek d. Dil e. Jestler 7. Bir grubun davran›fl standartlar›n› oluflturan ve günlük yaflam› yöneten kültür kal›b› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Âdet b. Örf c. Gelenek d. De¤er e. Yapt›r›m 3. Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›na ne ad verilir? a. De¤er b. Kurum c. Örf d. Norm e. Kanun 8. Normlar›n ö¤renildi¤i sürece ne ad verilir? a. Küreselleflme b. Endüstrileflme c. Toplumsallaflma d. Kurumsallaflma e. Gruplaflma 4. Formal normlar afla¤›dakilerden hangi biçimde ortaya ç›kar? a. Hikayeler b. Ritüeller c. Kanunlar d. Giyim kuflam tarzlar› e. Adetler 9. ‹çinde bulundu¤u toplumun bir parças› olup kendilerini di¤er gruplardan ay›ran özgün de¤er farkl›l›klar›n› olan kültürlere ne ad verilir? a. Bask›n kültür b. Popüler kültür c. Yayg›n kültür d. Karfl›t kültür e. Alt kültür 5. Kiflinin kendi kültürünü temel gösterge olarak al›p di¤er kültürleri kendi kültür aç›s›ndan de¤erlendirmesine ne ad verilir? a. Karfl›t kültür b. Etnosantrizm c. Kültür floku d. Kültür bofllu¤u e. Kültürel birleflme 10. Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevk ve al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültürün ad› nedir? a. Alt kültür b. Karfl›t kültür c. Popüler kültür d. Yüksek kültür e. Halk kültürü 82 “ Davran›fl Bilimleri-I Yaflam›n ‹çinden Kültür fioku: Yanomamö Kabilesi Alüminyumdan yap›lan motorlu bir tekne çamurlu Orinoca nehrinin sular›n› yararak Güney Amerika’n›n yo¤un tropikal ya¤mur ormanlar›na do¤ru düzenli bir biçimde ilerlemektedir. Bu botun içinde olan antropolog Napoleon Chagnon üç gün süren bir yolculu¤un ard›ndan, dünyan›n teknolojik olarak en ilkel kabilelerinden biri olan Yanomamö’lerin yaflad›¤› bu bölgeye varmak üzeredir. Afla¤› yukar› 12. 000 Yanomamö da¤›n›k bir yerleflim içinde Brezilya ile Venezuella aras›ndaki s›n›r bölgesinde yaflamaktad›r. Bu kabilelerin yaflam› bizim yaflant›m›zla karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde farkl›d›r. Bu kabilelerin insanlar› üzerlerine neredeyse hiçbir fley giymez, elektri¤i olmayan, herhangi bir ulafl›m arac›n›n bulunmad›¤›, modern hayat›n ürünlerinden uzak bir yaflam sürmektedirler. Geleneksel silahlar› ise sadece avlanmada kulland›klar› ok ve yayd›r. Bu kabilenin d›fl dünya ile iliflkileri hemen hiç yoktur. Bu nedenle Chagnon onlara ne kadar yabanc›ysa, onlar da Chagnon’a o kadar uzak ve yabanc›d›r. Ö¤leden sonra saat 2:00’ye do¤ru Chagnon neredeyse ulaflmak istedi¤i yere ulafl›r. Son derece yak›c› günefl ve nemli hava neredeyse dayan›lmaz bir haldedir. Antropologun elbiseleri terden s›r›ls›klamd›r. Yüzü ve elleri ise etraftaki çeflitli böceklerin ›s›rmas› nedeniyle fliflmifl durumdad›r. Ancak, nadiren bir insan›n yaflayaca¤› bir tecrübeyi yaflay›p hiç kimseye benzemeyen bu insanlarla yüzyüze gelece¤i için heyecan içindedir. Chagnon’un kay›¤› Yanomamö köyünün k›y›s›na yanafl›rken kalbi h›zl› biçimde çarpmaktayd›. Yak›nlardan birtak›m sesler ve faaliyetlerin varl›¤› hissedilmekteydi. Chagnon ve rehberi tekneden inip köyün içlerine do¤ru ilerlemeye bafllad›lar. Köye do¤ru a¤açlar›n alt›ndaki çal›lardan zorlukla yürümeye çal›fl›rken durduruldular. Chagnon bundan sonra neler oldu¤unu flu flekilde dile getirir: “Kafam› kald›r›p etraf›ma bakt›¤›mda nefesim kesildi. Afla¤› yukar› 12 neredeyse ç›plak, ter içinde garip adamlar oklar› yaylar›na tak›lm›fl bir vaziyette bize bak›yorlard›. Büyük miktarda yeflil tütünden yap›lm›fl bir yap›flkan alt difllerinin ve dudaklar›n›n aras›nda yerlefltirilmiflti. Bu onlar› daha korkunç gösteriyor, burun deliklerinden akan yeflilimsi sümüksü madde yere daml›yor, gö¤üslerine yanaklar›na yap›fl›yordu. Ayn› anda afla¤› yukar› bir düzine aç köpek bacaklar›ma sald›r›yor etraf›mda dairler çiziyor ve beni yiyecekleri yemek olarak görüyorlard›. Elimdeki deftere sar›larak, çaresiz ve ac›k- l› bir biçimde öylece dondum kald›m. Daha sonra çürüyen bitkilerin kokusuna benzer i¤renç bir koku ve pislik nedeniyle neredeyse kusacak hale geldim. Gerçekten çok korkmufltum. Bu onlar› ziyarete gelen, dost olmaya çal›flan, birlikte yaflamaya çabalayan bir kimseye karfl› nas›l bir karfl›lamayd›?” (Chagnon, 1997: 11-12). Çok flükür kabile üyeleri rehberi tan›d›lar ve silahlar›n› indirdiler. En az›ndan o gün ö¤leden sonray› onlarla birlikte geçirebilecekti. Chagnon çaresizli¤i nedeniyle flaflk›nl›k içindeydi. Bu yer yaklafl›k bir buçuk y›l boyunca onun evi olacakt›. Kendine insan kültürü yerine niye fizi¤i seçmedi¤ini düflündü. Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 100. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. d 4. c 5. b 6. e 7. a 8. c 9. e 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürü Oluflturan Parçalar: Dil, Norm ve De¤erler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etnosantrizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alt Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüksek Kültür ve Popüler Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ” 3. Ünite - Kültür ve Kültürel De¤iflme 83 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Kültür ve toplum genelde ayr› bir biçimde tan›mlanmakla birlikte aralar›nda yo¤un bir iliflki vard›r. Kültürü olmayan bir toplum olmayaca¤› gibi, toplum da insanlardan olufltu¤u için kültürün oluflabilmesi ve geliflebilmesi için topluma ihtiyaç vard›r. Ancak toplumlar›n gelifltikçe çok kültürlü bir yap›ya ulaflt›¤›n› unutmay›n›z. Türk toplumunun gelenek, görenek, âdet ve inançlar› onun kültürel yap›s›n›n olufltururken örne¤in, Dede Korkut Hikâyeleri, Nasreddin Hoca f›kralar› gibi, bütün bunlar›n halk taraf›ndan nesillerin nesile aktar›ld›¤›n› unutmay›n›z. S›ra Sizde 2 “Dünya hakk›ndaki görüfllerimizi etkileyen fley kulland›¤›m›z dildir.” Kulland›¤›m›z dilin kelime gramer yap›s› dünyam›z› alg›lamada önemli bir rol oynar. Dil kelime hazinesi gelifltikçe daha iyi iletiflim kurar, dünyay› daha iyi anlar›z. Evet kat›l›yorum. S›ra Sizde 3 Uymak zorunda oldu¤umuz tüm kanun, anayasa, yönetmelik ve yapt›r›mlar buna örnek verilebilir. En basiti, trafik kurallar›; bunlara uyulmad›¤› için her y›l binlerce can kayb› oluyor. Âdet ve örfler geleneklerin devam›n› sa¤layarak toplumda informal bir düzen oluflturur. ‹nsanca yaflamay› bunlarla ö¤reniyoruz. S›ra Sizde 4 Sa¤l›k, temizlik, kendini gelifltirme, çevre, tek efllilik, bilim, baflar› gibi de¤erler önem kazanm›flt›r. Tutuculuk, ba¤nazl›k, afl›r› milliyetçilik, bilimd›fl› kalma, silah tutkunlu¤u gibi de¤erlerin önemi azalm›flt›r. S›ra Sizde 5 Mahalle çeteleri, dilenciler, evsizler buna örnek oluflturabilir. Çünkü, bu toplumun temel de¤erlerini paylaflmalar›na ra¤men, kendine özgü bir yaflam biçimi hatta argo bir dilleri bulunur. S›ra Sizde 6 Televizyondaki bilgi yar›flmalar›, yeni ç›kan popüler bir sanatç›n›n cd’si, Topkap› Müzesi buna örnek olarak verilebilir. Çünkü bizlerin yaflam›n› doldurur, onlarla mutlu oluruz. S›ra Sizde 7 Bu iflçiler oradaki kültüre yabanc› olduklar› için her gördükleri ve yedikleri onlara ters gelmifl ve bu kültürü etnosantrik bir bak›flla de¤erlendirmifllerdir. Zamanla o kültürle birlikte yaflay›nca o kal›plar›n çok da yanl›fl olmad›¤›n› anlayarak, onu kültürel rölativist bak›fl aç›s›yla o kültüre uygun kal›plar olarak benimsemifllerdir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Amnesty International (2004). website: www.amnesty.org. Andersen, L. M., Howard F. Taylor (2006). Sociology, Thomson Wadsworth. Chagnon, Napoleon A. (1997). Yaunomamo! The Fierce People, 5th edi. New York: Holt, Rinehart and Winston. Eagleton, T. (2005). Kültür Yorumlar›, (Çev. Ö. Çelik) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Edgar, E ve P. Sedgwick (2007). Kültürel Kuramda Anahtar Kavramlar, (Çev. M. Karaflahan) ‹stanbul: Aç›l›m Kitap. Eurocentrism (http://rac.sagepub.com/contenet31/4/1.extract) Gans, H. J. (1999). Popüler Kültür ve Yüksek Kültür, (Çev. E. Onaran ‹ncirlio¤lu) ‹stanbul: YKY Yay›nlar› (2005). Gordon, Raymon G. Jr. (2005). Ethnologue: Language of the World, 15 th ed. Dallas, TX: SIL International. Gökalp, E. (2009). “Kültür” Sosyolojiye Girifl, içinde (edi. Nadir Su¤ur) Eskiflehir Anadolu Üniv. AÖF Yay›nlar› No: 1031. Harding, S. G. (1998). Is Science Multicultural? Postcolonialism, Feminism and Epistomologies, Bloomington IN: Indiana University Press. Macionis, John J. and K. Plummer (1997). Sociology, (Global Introduction) Prentice Hall Europe. Özkalp, E. (2008). “Kültür” Davran›fl Bilimlerine Girifl, içinde (ed. E. Özkalp) Anadolu Üniv. AÖF Yay›nlar› No: 722. Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Ekin Kitabevi. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition, McGraw Hill, International Edi. Sumner, William G. (1906). Folkways, New York: Ginn. Toubia, Nahid and Susan ‹zett (1998). Female Genital Mutation: An Overview, Geneva: World Health Organization. 4 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Global anlamda aileyi tan›mlayabilecek, Aile yap›lar› hakk›nda bilgi sahibi olup, çekirdek ve genifl aileyi tan›mlayabilecek, Sosyolojik kuramlar›n aileye bak›fl aç›lar›n› aç›klayabilecek, Aile ve evlilik biçimlerini tan›mlayabilecek, Günümüz aile yap›s›ndaki farkl›l›klar› ve boflanman›n neden ve etkilerini aç›klayabilecek, Toplumsal grup ve grup türlerini tan›mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Aile Birincil Grup Çekirdek Aile ‹ç Grup • Boflanma • D›fl Grup • Grup ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Aile ve Toplumsal Gruplar • A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹R BAKIfi • A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ • ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ • A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN SOSYOLOJ‹K KURAMLAR • EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ • GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE FARKLILIKLAR • TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISI • TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TÜRLER‹ • GRUP TÜRLER‹ Aile ve Toplumsal Gruplar A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹R BAKIfi Aile bütün di¤er kurumlar içinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Bütün toplumlarda her birey bir aile grubunun içinde do¤ar, orada yaflar, kendi toplumunu tan›r ve onun bir parças› olarak hayat›n› sürdürür. Aile ve evlilik biçimleri geçmiflten günümüze her kültürde farkl›laflarak karfl›m›za ç›kar. Hatta ayn› toplum içinde bile farkl›l›klara rastlan›r. Ancak, bütün bu farkl›l›klara karfl›n aile hemen her kültürde mevcuttur. Bu nedenle aile evrensel bir kurumdur. Dünyan›n geliflmifl ülkelerinde büyük bir grup insana nas›l bir ailede yafl›yorsunuz sorusunu sordu¤umuz zaman acaba nas›l cevaplar al›r›z? Birço¤u boflanm›fl bir aileden geldiklerini söylerken, bir k›sm› tek ebeveynli bir aileden, bir k›sm› ise ebeveynlerinin ikinci evliliklerinden olan çocuklar› olduklar›n› söyleyeceklerdir. Hollanda, Danimarka, ‹sveç gibi baz› ülkelerde efl cinsel evliliklere müsaade edilirken, geleneksel bir aileye sahip kültürlerde de bu tür evliliklere s›cak bak›lmamaktad›r. Ayr› cinsten olan anne ve babalar›n biyolojik çocuklar› onlarla ayn› evi paylaflabilmektedir. Dünyan›n bir baflka bölgesine bakt›¤›m›z zaman, örne¤in Tibet’te bir kad›n›n birden fazla erkekle evlilik yapt›¤›n›, buna karfl›n Madagaskar’da erke¤in birçok kad›nla evlenebilece¤ini görmekteyiz. Bütün bu örnekler kültürden kültüre farkl›l›klar› yans›tmaktad›r. Ancak aile, toplumsal bir kurum olarak her kültürde mevcuttur. Bunun da ötesinde ailenin kompozisyonunun, akrabal›k iliflkileri ve otorite kal›plar›n›n evrensel oldu¤unu söyleyebiliriz (Schaefer, 2010: 313). Ça¤›m›zda aile kavram› o kadar farkl›laflm›fl bir durumdad›r ki art›k ideal aile dedi¤imiz baban›n d›flar›da çal›fl›p evin ekmek paras›n› kazand›¤›, annenin evde çocuklar› ile ilgilendi¤i ve ev ifllerini yapt›¤› kültürel bir norm olan aile yap›s› giderek de¤iflmektedir. Özellikle Bat›da az say›da aile bu normu paylaflmaktad›r. Günümüzde aile yeni de¤iflimlerle ve biçimlerle karfl›m›za ç›k›p geleneksel yap›daki ailelerle rekabet etmektedir. Yani ailede bir kifli çal›fl›p gelir sa¤lamakta veya ço¤unlukla kar›-koca birlikte çal›fl›p yaflam mücadelesi vermektedir. Toplumsal yap›da olan de¤iflmeler aileyi de etkilemekte, onlar› bask› alt›na al›p farkl› aile türlerinin oluflmas›na neden olmaktad›r. Aile kurumunun insanlar›n yaflam›nda ve iliflkilerinde son derece önemli bir etkisi vard›r. Ço¤umuz bize sevgilerini veren, her türlü sorunumuzu paylaflan bir aileden geliyoruz. Bu aile yap›s› üyelerine devaml›l›k, koruma ve bak›m sa¤lamaktad›r. Bilindi¤i gibi dünyaya yeni gelen bir bebek çok zay›f ve bak›ma muhtaçt›r. Dünyaya en ilkel gelen canl› olmas› nedeniyle insan yavrusunun yaflam›n› sürdü- 86 Davran›fl Bilimleri-I rebilmesi, aile içinde gördü¤ü bak›m ve s›cakl›¤a ba¤l›d›r. Bu iki temel fonksiyon, yani neslin devaml›l›¤›n› sa¤lama ve onlar› topluma kazand›rma, ailenin vazgeçilmez görevleri aras›ndad›r. Günümüzde aile insan›n mutlulu¤unun en önemli bir parças› olarak görülürken zaman zamanda üyelerine mutluluktan çok üzüntü veren bir kurum olarak da görülebilmektedir. Aile içi çat›flmalar, kad›na ve çocu¤a fliddet bunun en göze çarpan örnekleridir. Günümüzde aile iliflkileri insan›n özel ve mahrem bir alan›n› oluflturmakla beraber, ailenin bir kurum olmas› nedeniyle kamusal bir alan›n da parças›n› oluflturur. Çünkü, kamusal politikalar aileyi do¤rudan veya dolayl› bir biçimde etkileyebilmektedir. Ayn› flekilde aile yaflam› da insanlar›n di¤er kurumlar içindeki davran›fllar›na etki edebilmekte, mutlulu¤unun veya mutsuzlu¤unun ve stresinin nedenini oluflturabilmektedir. Aile yaflam› bugün aç›kça birçok yerde, politikadan ifl dünyas›na, mahkeme salonlar›ndan mutfak ve oturma odalar›na kadar her yerde tart›fl›lmaktad›r (Andersen and Taylor, 2006: 391). Sosyologlar aileyi tan›mlarken onu bir toplumsal kurum olarak ifade ederler. Toplumsal de¤iflmelerin aileyi nas›l etkiledi¤ini ve ailenin de toplum içindeki bireylerin deneyimlerini nas›l farkl›laflt›rd›¤›n› incelerler. Genelde insanlar ailenin en çok aile üyelerinin kiflilikleri taraf›ndan flekillendirildi¤ine inan›rlar. Bireylerin kiflilikleri aile iliflkilerini etkilerken, kiflilikleri de aile içinde yaflad›klar› deneyimlerle biçimlenir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Aile bir toplumsal kurum olarak yerleflik bir sosyal sistemdir ve sürekli bir de¤iflim gösterir. Ayn› zamanda da de¤iflime dirençlidir. Hatta toplumsal de¤iflmenin en h›zl› oldu¤u dönemlerde bile nispeten düzenli bir yap› gösterir. Aile üzerinde çal›flt›¤›m›z zaman ailenin belirli kal›plar içinde organize oldu¤unu ve varl›¤›n› sürdürdü¤ünü görürüz. Çünkü, toplumsal kurumlar hergün yeniden icat etti¤imiz fleyler de¤ildir. Toplum içinde yaflayanlar bu kurumlara uyumlu geliflmeler sa¤lad›¤› ölçüde ortaya ç›karlar. Böylece kurumlar bireylerin davran›fl tarzlar›n› flekillendirir ve yönlendirirler. Örne¤in ülkemizde insanlar›n hem eflleriyle hem de kuma veya metresleriyle ayn› evde yaflamalar›na veya çocuklar›n ebeveynlerinden ayr› yerde oturmalar›na müsaade edilmez. Çünkü, bu toplumun aile yap›s›n›n kurumsal etkisi böyle bir uygulamaya onay vermez. Böylece kurumlar hem aile yap›s›n› flekillendirir hem de aileden olan beklentilerimizi belirlerler. Aile, toplumdaki di¤er kurumlarla da s›k› bir etkileflim içerisindedir. Kurumlar birbirleriyle bir sarmal olufltururlar. Bir kurumdaki de¤iflme di¤er kurumlar› da etkiler. Örne¤in içinde yaflad›¤›m›z küresel krizi ele ald›¤›m›z zaman ekonomideki de¤iflmelerin aileye de yans›yaca¤›n› ve bunun azalan istihdam oranlar›yla kendini gösterdi¤ini söyleyebiliriz. Çünkü flirketlerin krize girmesiyle ilk baflvuracaklar› önlem iflçi ç›karmak olmaktad›r. Aile üyelerinin istihdam statüleri yani bir iflinin olmas› ve onun sa¤lad›¤› gelir bireyin aile içindeki pozisyonunu belirler. ‹flinden ç›kar›lan aile üyesinin geliri yok oldu¤u gibi bu durum onun aile içindeki sosyal statüsünü de etkiler. ‹flsiz kalan aile reisi, aile üyelerinin taleplerini karfl›lamada zorlanmas›yla aile içinde çat›flmalar ve sosyal dinamiklerde de¤iflmeler meydana gelir. Art›k çocuklar›n›n ve eflinin gözünde baba eski otorite ve statüsünü kaybedebilir. Ayn› flekilde dinî de¤erlerdeki de¤iflmeler de aile davran›fllar›n› etkileyebilir. Örne¤in çocuk say›s›, evlilik, boflanma, cinsel davran›fllar de¤iflen de¤erlerle farkl›laflabilir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Görüldü¤ü gibi aile nedir fleklinde sordu¤umuz bir soru farkl› biçimlerde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bugün birçok insan aile denildi¤i zaman dar bir anlay›flla evli olan çiftlerin, evlenmemifl çocuklar›yla birlikte yaflad›klar› kurum olarak anlamak- 87 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar tad›rlar. Bu, sadece aile türlerinden bir tanesidir ve ça¤›m›zda en yayg›n aile türüdür. Sosyologlar bu aileye çekirdek aile ad›n› vermektedirler. Çekirdek aile denmesinin nedeni bu ailenin merkezi veya çekirdek bir rol üstlenip daha büyük aile gruplar›n›n oluflmas›na verdi¤i destekten dolay›d›r. Gerçekten bugün kendi toplumumuzda da aile nedir denilince akla ilk önce büyük ço¤unlu¤un tercihi olan bu tür aile gelmektedir. Amerika’da en yayg›n aile biçimi boflanmalar›n artmas›yla ortaya ç›kan tek ebeveynli ailelerdir (Bureau of the Census, 1996; Mc Falls, 2003: 23). Aile içindeki akrabal›k iliflkileri ve akraba say›s›n›n (örne¤in büyük anne, büyük baba, amcalar, halalar, torunlar›n) artmas› ve ayn› evde oturmalar›yla ortaya ç›kan aileye ise genifl aile (extended family) denilmektedir. Bu tür ailenin çekirdek aileye k›yasla baz› üstünlükleri vard›r. Özellikle ailenin kriz durumlar›nda ölüm, boflanma, hastal›k ve do¤um gibi hallerde aile üyelerinin birbirlerine vermifl oldu¤u duygusal destek ve ifl paylafl›m› nedeniyle aile üyelerinin üzerindeki ifl yükü azalmakta, bu da duygusal ba¤l›l›¤› artt›rmaktad›r. Buna ilave olarak genifl aile çekirdek aileye k›yasla daha büyük bir ekonomik birimi oluflturmaktad›r. Bu aile e¤er bir küçük iflletmeyi çal›flt›r›yorsa (örne¤in bir çiftlik veya market) her bir ilave aile üyesi aileye ve iflletmeye katk› sa¤lad›¤› gibi, zarar da verebilir (Schaefer, 2010: 313). Ailenin iki yayg›n biçimine k›saca de¤indikten ve farkl›l›klar› gördükten sonra acaba aileyi nas›l tan›mlayabiliriz? Geleneksel olarak aile birbirine evlilik, do¤um veya evlat edinme yoluyla ba¤l›, birlikte yaflayan, aralar›nda resmi ve hukuki iliflkiler olan, çocuk yetifltirme ve dünyaya getirme sorumlulu¤u olan, toplumca onaylanan cinsel iliflkileri sürdüren ekonomik ve sosyal bir birimdir (Gough, 1984: 83-89). Hemen belirtelim ki her aile bu flartlar› tafl›mayabilir. Örne¤in boflanma sonucu aile ayn› evi paylaflmayabilir. Ebeveynler çal›flma nedeni ile mevsimlik iflleri için ailelerini geçici olarak di¤er aile üyelerine b›rak›p baflka yerlere gidebilirler. Sosyal bilimciler bu farkl›l›klar› da göz önüne alarak daha genifl tan›mlar da yapm›fllard›r. Aile günümüzde daha genifl anlamda birincil bir grup ve ekonomik bir biçim olarak nitelendirilip birbirlerine grup bilinciyle ba¤l› görevleri aras›nda birbirlerine ve çocuklar›na bak›m ve koruma sa¤layan, aidiyet duygusu gelifltiren ve bunu grup içinde koruyan bir birim fleklinde de tan›mlan›r (Lamanna and Riedmann, 2003: 10). Görüldü¤ü gibi aile, tan›mlanmas› güç bir kavramd›r. En genel anlamda aile kan, evlilik ve evlat edinme yoluyla iliflki halinde olan ve genellikle ortak bir mekân› paylaflan toplumsal bir birimdir (Bozkurt, 2008: 260). Ailede evlilik ve kan ba¤›, hem anne babalar›n çocuklar›na karfl› sorumluluklar›n› hem de efllerin birbirlerine karfl› yükümlülüklerini garanti alt›na al›r. Bu nedenle efllerin birbirlerine ve çocuklar›na karfl› baz› görevleri bulunur. Bu görevleri yerine getiren aile gelecek aç›s›ndan baflar›l› olur. Evlilik töreni bunu resmilefltirir ve ailenin meflru çocuklar yapmalar›na izin verir. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için evlilik kurumuna ihtiyaç vard›r. Çiftlerin aile oluflturabilmeleri, meflru çocuklar dünyaya getirebilmeleri evlilik denilen kurumla gerçekleflir. Baflka bir deyiflle evlilik, çiftlerin çocuk yapmak ve yetifltirmek için karfl›l›kl› olarak yapt›klar› toplumca onaylanan bir sözleflmedir. Evlenme; kar› ve kocan›n birbirleri, çocuklar›, akrabalar› ve genel olarak toplum karfl›s›ndaki haklar›n›, ödevlerini ve ayr›cal›klar›n› tan›mlayan resmi kurallardan meydana gelir. Her aile akrabal›k iliflkileri içersinde yaflam›n› sürdürür. Aile; çevresi çeflitli biçimlerde iliflkide bulundu¤umuz amca, day›, teyze, hala, eniflte, bald›z, bacanak gibi akrabal›k ve h›s›ml›k sistemiyle sar›l›d›r. Geleneksel tar›m toplumlar›nda bu iliflkiler daha yo¤un iken, kentsel yap›da gittikçe zay›flamaktad›r. Bireyler birbirlerini ölüm, ni- Anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan aileye çekirdek aile denmektedir. Genifl aile, anne, baba, çocuklar ve yak›n akrabalar›n birarada yaflad›klar› aile tipidir. Aile, bireylerin sosyal iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik, kan ba¤› veya soy-sop iliflkilerine dayal› bir sistemdir. Evlilik bireylerin cinsel iliflkilerini meflrulaflt›ran ve toplumca onaylanan bir sözleflmedir. 88 Davran›fl Bilimleri-I flan, evlilik gibi belirli günlerde görebilme hatta birbirleriyle tan›flma olana¤› bulmaktad›rlar. Ça¤dafl endüstriyel yaflam bu tür iliflkileri k›s›tlay›c› bir rol oynamaktad›r. Akrabal›k iliflkileri de kültürler aras›nda büyük farkl›l›klar gösterir. Baz› toplumlarda çok efllilik bir norm olarak ortaya ç›karken, baz› toplumlarda evlilik ebeveynler veya ara bulucular taraf›ndan düzenlenerek yap›l›r (Croll, 1995). Akrabal›k iliflkileri üyelere s›k s›k belirli sorumluluk ve yükümlülükler verir. Bir yak›n akrabam›z›n sünnet veya evlilik törenine kat›lamad›¤›m›z zaman üzüntü ve piflmanl›k duyar›z. Bir ölçüde kendimizi akrabalar›m›za karfl› sorumlu ve yard›ma haz›r hissederiz. Her ne kadar bu konuda özgür olsak da bu sorumluluklar› yerine getiremedi¤imiz zaman üzülürüz. Bu aç›dan akrabal›k iliflkileri kültürel aç›dan ö¤renilip yani biyolojik veya evlilik yoluyla belirlenmez. ‹nsanlar bu iliflkilerin önemini yaflayarak, hissederek ö¤renirler. Ayr›ca zorla da benimsetilemez. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i üyeleri aras›nda çok S O R U yak›n iliflkilerdir ve her üye bir di¤erinin mutlulu¤u için her türlü özveriyi gösterir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Aile ve akrabal›k aras›ndaki iliflkileri yaflad›¤›n›z aileyi örnek alarak de¤erlendiririz. SIRA S‹ZDE A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ D Ü fi Ü N Een L ‹ M genel biçimde küçük veya çekirdek aile; büyük veya gelenekAile, yap› olarak sel aile kavramlar› ile s›n›fland›r›labilir. Çekirdek aile; yap› olarak anne, baba ve evli olmayanS çocuklardan oluflur. Bu tür aile modeli flehir ailesi, modern aile, ça¤O R U dafl ve demokratik aile terimleri ile de an›l›r. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i üyeleri aras›nda çok yak›n iliflkilerin olmas›d›r. Her üye di¤erlerinin mutlulu¤u için D‹KKAT her türlü özveriyi gösterebilir. Gere¤inde can›n› verir, hatta organlar›n› çocuklar›n›n yaflamas› için ba¤›fllayabilir. Bu tür ailenin üye say›s› s›n›rl› ve azd›r. Küçük aiSIRA lenin sadece ikiS‹ZDE kuflaktan oluflmas›, bu ailenin s›n›rl› bir geliflim e¤ilimine sahip oldu¤unu göstermektedir. Bafllang›çta sadece evli çiftlerden oluflan, sonra çocuk say›s› artt›kça nüfus bak›m›ndan geliflen, çocuklar›n yetiflip ifl sahibi olmalar›yla ve AMAÇLARIMIZ evden ayr›lmalar›yla bafllang›ç noktas›na dönen bu aile modelinin geliflimi s›n›rl› olmaktad›r. N N K ‹ T A P Çekirdek Aile Çekirdek aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir. Bu toplumlarda çekirdek ailenin egemen oluflunun nedeni, mülkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesin TELEV‹ZYON kendi hayat›n› yaflamak istemesi gibi temel toplumsal idealler; co¤rafi ve toplumsal hareketlilik gibi alanlara yans›yan bireysel felsefenin geliflmesidir (Kongar, 1999). Bireyin karfl›laflabilece¤i beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin görevleri ‹ N T E Rbirey N E T ailesine eskisi kadar ba¤l› ve muhtaç olmaktan ç›km›flt›r. Bu aras›na girmifl, aile tipinde dayan›flma, çok büyük ölçüde ana-baba ile çocuklar aras›ndaki arkadafll›¤a ve efllerin birbirlerine olan ba¤l›l›¤›na dayal›d›r. Çekirdek aile içindeki dayan›flma, çocuklar›n aile içinde bulundu¤u y›llarda daha canl›d›r. Daha sonra, arkadafl gruplar›n›n co¤rafi ve toplumsal hareketlili¤in etkileriyle çocuklar aileden uzaklafl›nca dayan›flma da azalmaktad›r. Akrabal›k iliflkileri, ana baba soyu akrabalar›n büyük bir a¤›rl›k tafl›mad›¤› ya da her iki taraf akrabalar›n›n da eflit olarak tan›nd›¤› bir sistemde, kar› ve kocan›n ana-babas›n›n ailesi, çekirdek aile üzerinde bir hak iddia edemezler. Çekirdek aile, kar› ve kocan›n ana-baba ailesinin yan›nda olmayan yeni ve ba¤›ms›z bir yerde kuruludur. Fiziksel uzakl›k, ana baba ailesinin çekirdek aile üzerindeki etkisini daha da azalt›r. Efl seçimi efllerin kendi kararlar›na ba¤l›d›r. Evlenme yafl› efllerin kendi kendilerini geçindirebilecek, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› kazanabilecek yaflta olmalar› ile s›n›rl›d›r. 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar 89 Çekirdek aile, kad›n erkek eflitli¤ine önem verildi¤i bir yap›ya sahiptir. Birçok uygulamada bu eflitlik hukuki yapt›r›mlarla desteklenmesine karfl›n, erke¤in ayr›cal›kl› göründü¤ü baz› konular hâlâ söz konusudur. Ancak, kad›n erkek eflitli¤i giderek daha demokratik bir yap›ya do¤ru yönelmektedir. Aile bu nedenle bask›c› de¤ildir. Üyelerin düflünce ve söz özgürlüklerine yer veren hoflgörülü bir aile tipidir. Ailenin her üyesi kendine özgü bir dünya görüflüne sahip olabilir (Özkalp, 2008: 113). T›pk› genifl ailenin ortaya ç›k›fl›nda oldu¤u gibi çekirdek aile de ekonomik ve toplumsal koflullar›n ortaya ç›kard›¤› bir aile biçimidir. Bat› toplumlar›nda endüstrileflme öncesi aile ekonomik bir birimdir ve aile üyeleri genifl bir evde oturarak mallar›n üretim ve da¤›t›m›ndan sorumludur. Üretim genelde aile içinde yap›l›r ve buna tüm aile üyeleri kat›l›r. Her aile üyesi bu aflamada yaflamsal bir öneme sahiptir. Kad›nlar ev ifllerinden sorumlu oldu¤u gibi erkek üstünlü¤ünün egemen oldu¤u bir toplumda ayn› zamanda da toprakda ücretsiz iflçi veya ücretsiz hane emekçisi olarak çal›flmaktad›rlar. Erkek, kad›n ve çocuklar›n yapt›klar› ifller farkl› olmakla birlikte, bunlar ekonomik bir üretim biçimi olarak birbrilerine karfl›l›kl› olarak ba¤›ml›d›rlar. Endüstrileflme ile ücretli emek ortaya ç›km›fl ve ekonomi aile içi üretimden nakit paraya ve endüstriyel üretime ba¤l› hâle gelmifltir. Ailelerin geliri evin d›fl›nda çal›fl›larak kazan›lan ücrete ba¤›ml›d›r. Zamanla erkek ailenin geçimini sa¤layan kifli hâline gelmifl ve aile ise ona ba¤›ml› kiflilerden oluflmufltur. Bu flekilde baban›n veya erke¤in toplum içindeki yeri daha sayg›n bir hâle gelirken, kad›n endüstriyel iflletmelerde de erke¤e ba¤›ml› ve ondan daha düflük ücret kazanm›flt›r. Böylece özellikle iflçi s›n›f› aras›nda evde çal›flmayan bir efle sahip olmak imtiyazl› bir durum hâline gelmifltir. Bir di¤er deyimle eflinin çal›flmas›n› gerektirmeyecek ölçüde para kazanan kifli önemli bir statü elde etmifltir. Endüstrileflmenin bir di¤er sonucu ise aile ve ifl yerinin birbirinden ayr›lmas›d›r. Ücretli emek, fabrikalarda veya piyasada çal›flmaya bafllay›nca iflçilerin çal›flma yeri haneden ç›karak endüstriyel yaflama gelince bu ortam, kad›na ikili bir sorumluluk yüklemifltir. Kad›n bir yerde ev ifllerini yürüten ücretsiz ev kad›n›, bir yanda da d›flar›da ücretli çal›flan iflçi hâline dönüflüp ikili bir rol üstlenmifltir. Kad›n›n aile içinde yerine getirdi¤i birçok görev görünmez hâle gelince, aile içerisindeki statüsü de düflmeye bafllam›flt›r (Andersen and Taylor, 2006: 397). Böylece sanayileflme ile birlikte aile yap›s› da çekirdek aile hâline dönüflmeye bafllam›fl ve endüstrinin gereksinimlerini karfl›layacak bir duruma gelmifltir. Ailenin iki boyutu vard›r. Birincisi içinde do¤up yetiflti¤imiz ailedir (Family of orientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras b›rak›r. Örne¤in annenizin ad›, baban›z›n ad›, baban›z›n mesle¤i, yapt›¤› ifl gibi sorulara verdi¤iniz cevaplar, sizin do¤du¤unuz aileye iliflkindir. Kimli¤inizi ve ait oldu¤unuz yeri belirler. Bir de kendinizin evlenerek kurdu¤unuz bir aile vard›r. Bunu kendi çaban›zla oluflturursunuz. Bu aile, evlenen çiftlerin çocuk sahibi olmalar› ile birlikte oluflan ailedir (Family of procreation) (Henslin, 1997: 429). Geleneksel Genifl Aile Genifl aile; geleneksel aile, köy ailesi, eski aile, tar›m ailesi kavramlar›yla da tan›n›r. Di¤er bir deyiflle bu ailenin yap›s› içinde büyükanneler, babalar, amcalar, halalar, torunlar yer al›r. Bu ailede akrabal›k ba¤lar› çok kuvvetlidir. Gelenek ve göreneklere ba¤l›l›k temel bir kurald›r. Genellikle geçimini tar›mdan sa¤layan k›rsal bölgelerde yayg›nl›k gösterir. Baz› toplumlarda anne üstünlü¤ü, baz› yerlerde ise Genifl aile ayn› çat› alt›nda yaflayan ekonomik kaynaklar›n› paylaflan ikiden fazla neslin bir arada bulundu¤u ailedir. 90 Davran›fl Bilimleri-I baba soyunun üstünlü¤ü görülür. En yafll› üye ailenin reisidir. Di¤er üyeler onun otoritesine ba¤l›d›rlar. Genifl aile toplumda devletin yapamad›¤› baz› görevleri üstlenerek tar›m toplumunda büyük bir önem tafl›r. Ancak, zamanla kentleflme ve endüstrileflme süreçleri ile etkinli¤i azal›r. Ogburn bu tür ailenin görevlerini flu flekilde s›ralamaktad›r: • Biyolojik görev: Neslin devam›n› sa¤lamakt›r. • Ekonomik görev: Aile üyeleri gereksinimlerini aile içinde karfl›lamaya çal›fl›r. Ekonomik bir ifl bölümü vard›r. Gelir aile reisinde toplan›r. • Koruyuculuk: Aile üyelerinin d›fltan gelecek maddi ve manevi zararlara karfl› korunmas›d›r. • Psikolojik görev: Aile üyelerinin davran›fllar›, duygusall›klar›, aile üyeleri aras›nda sevgi ba¤›n›n kurulmas› ile ilgili bir görevdir. • E¤itim: E¤itim ve ö¤retim aile içinde yap›l›r. Belirli bir meslek dal› için çocuk aile içinde yetiflir. • Aile bofl zamanlar›n› de¤erlendirmekle görevlidir. • Dini görev: Dini bilgileri vermek aile büyüklerinin görevleridir. • Prestiji sa¤lama: Büyük aile, üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler. Ailenin statüsüne çocuk da zamanla ortak olur. Bu aile tipinde aile, kiflilerden önce gelir. Kiflinin hareketleri, içinde bulundu¤u genifl ailenin kontrolündedir (Gökçe, 1990: 217). Ailede yaflayan üyelerin özelli¤ine ba¤l› olarak bu aile dikey veya yatay genifl aile fleklinde olabilir. Dikey genifl aile; baba, o¤ul, torun gibi üç kufla¤›n bir arada yaflad›¤› bir aile modelidir. Evli o¤ulun efl ve çocuklar›yla birlikte yaflad›¤› bu aile özellikle ülkemizde k›rsal kesimde oldukça yayg›nd›r. Yatay genifl aile; bütün akrabal›k iliflkilerinin yer ald›¤› aile tipidir. Ana, baba ve çocuklar›n yan› s›ra, büyükanne, büyükbaba, amca, hala, day›, teyze gibi akrabalar bir arada yaflar (Kayhan, 2010: 11). Genifl ailenin iki önemli özel biçimi birleflik aile ve kök ailedir. Birleflik aile (Joint Family) ana, baba, erkek çocuklarla evlenmemifl k›zlar ve evlenen o¤ullar›n eflleriyle çocuklar›ndan oluflur. Otorite en yafll› erkektedir, mülkiyet ortakt›r. Hindistan’da yayg›n olarak görülen aile modelidir. Kök aile ise (Stem Family) Frederic Le Play taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bu aile, ana, baba, çocuklar, evlenmifl en büyük o¤ul ve onun ailesinden meydana gelir. Baba ailenin reisidir. Baba öldükten sonra sorumluluk evli büyük o¤ula geçer. Aile bir arada oturur di¤er kardefller, evleninceye kadar büyük o¤ula ba¤l› kal›rlar. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 Genifl ailenin modern SIRA S‹ZDE yaflant›da yerine getirdi¤i fonksiyonlar›n neler olabilece¤ini düflününüz. D Ü fi Üsosyal N E L ‹ M tabakalaflmada yayg›n olarak iki önemli katmanda s›kl›kla Genifl aile görülür. Bunlardan birincisi kentsel bölgede yaflayan fakirler aras›ndad›r. Çünkü bu aileler birbirlerine ekonomik ve sosyal bir destek sa¤layarak ayakta kal›rlar. S O R U Burada akrabal›¤›n yerini yak›n dostlar alabilir. Yani akraba olarak niteledikleri kimseler kan ba¤› ile ba¤l› olmayan insanlar olabilir. E¤er baz› dostlar ailenin sosD‹KKAT yal deste¤ine yakinen kat›l›yorlarsa bu insanlar da ailenin bir parças› olarak nitelendirilir (Stock, 1974). Özellikle Amerika’da siyahlar aras›nda bu tür bir yard›mSIRAgörülür. S‹ZDE laflma s›kl›kla Genifl aile biçimi ayn› zamanda sosyo ekonomik skalan›n en üst gelir gruplar›nda da yayg›nd›r. Belirli statüye sahip zengin aileler genelde malikânelerde ya- N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar flar. Örne¤in, Amerikan eski baflkanlar›ndan Kennedy ailesinin Massachusets’deki malikâneleri bir toplum merkezi olarak akrabalar› bir araya toplayan bir fonksiyon görür (Baca Zinn and Eitzen, 2002). Elitler aras›nda genifl aile yap›s› aileden gelen zenginli¤i korumaya çal›fl›rken fakirler aras›nda ise ekonomik yaflam› sa¤lamaya, ailenin hayatta kalmas›na katk›da bulunur (Andersen and Taylor, 2006: 396). ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ‹nsano¤lu, hayvan evcillefltirmeye ve tar›mla u¤raflmaya bafllamadan önce, toplumun ekonomisi avc›l›k ve toplay›c›l›¤a dayanmaktad›r. Çekirdek aileler, sürülerini besleyerek, s›k s›k yer de¤iflerek, devaml› olarak bir yerde kalmamaktad›r. Ancak hayvanlar› evcillefltimeyi ve topra¤› sürüp, ekip biçmeyi ö¤renmeleri ile art›k sürülerin arkas›ndan gitme gere¤i ortadan kalkm›fl ve insanlar belli bir toprak parças› üzerinde yaflama ve üretme olana¤› elde etmifllerdir. Belirli bir arazi üzerinde yerleflme ve çiftlikle ilgili etkinlikler, örne¤in topra¤› ekip biçme çok say›da insan›n bir arada yaflama ve çal›flmas›n› zorunlu k›lm›flt›r. Böyle bir yaflam tarz› önceleri geleneksel genifl ailenin varl›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r. Ancak tar›mdan endüstriyel yaflama geçifl ve endüstriyel yaflam›n gerekli k›ld›¤› de¤iflmeler zamanla ailenin küçülmesine ve çekirdek bir yap›ya dönüflmesine neden olmufltur. K›rsal bölgelerden daha iyi yaflam ve çal›flma flartlar›na ulaflmak amac›yla bafllayan kente göç, bir baflka deyiflle co¤rafi hareketlilik bu tür bir geliflmeyi kolaylaflt›rm›flt›r. Daha önce kentsel bölgelerde yaflayanlar için ifl de¤ifltirme veya baflka endüstriyel yerlere daha iyi olanaklar için gitme, do¤al bir süreçtir. Ancak bu tür bir co¤rafi hareketlilik aile üyeleri aras›nda mevcut iliflkiyi etkilemifl ve üyelerin birbirleriyle olan görüflme ve birlikte olma s›kl›klar› giderek azalm›flt›r. Özellikle yak›n akrabalar aras›nda oluflan bu tür uzakl›klar zamanla ailenin küçülmesine veya izole olmas›na neden olmufltur. Hâlbuki endüstrileflme öncesi, genifl ailelerin önemli bir görevi yafll›lara ve hastalara bakmakt›r. Endüstrileflme ile birlikte oluflan özel bak›m evleri, hükümet programlar› ve çeflitli sigortalar art›k yafll› üyelerin kendi çocuklar›n›n yan›nda yaflamalar›na gerek kalmadan varl›klar›n› sürdürmelerine yard›mc› olmufltur. Art›k aile üyeleri birbirlerine eskisi kadar ba¤›ml› de¤illerdir. Özellikle emeklilik hakk›na ve belirli bir yafll›l›k gelirine sahip olanlar için bu daha da geçerlidir (Özkalp, 2008: 116). Böylece endüstrileflme sürecine ba¤l› oluflumlar, ailenin küçülmesine ve kendi kendine yetecek bir düzeye gelmesine neden olmufltur. Parsons, bu tür aileye izole olmufl çekirdek aile ad›n› vermektedir. Bu ailenin en önemli özelli¤i endüstriyel koflullara çok iyi uyum sa¤lamas›d›r. Çünkü aile nerede ifl varsa oraya gidecek ve herhangi bir kimseye ba¤l› kalmadan co¤rafi hareketlilik imkan›na sahip olacakt›r. Her ne kadar endüstriyel toplumlarda aile üyeleri farkl› yerlerde otursalar da, bu üyeler aile iliflkilerinde eskiden oldu¤u kadar izole ve kopuk de¤illerdir. Çünkü modern ulafl›m araçlar› ve iletiflim kolayl›klar›, aile üyeleri aras›ndaki iliflkileri kolaylaflt›rmaktad›r. Parsons’a göre izole olmufl çekirdek aile ile endüstri toplumundaki ekonomik sistem aras›nda yap›sal bir iliflki vard›r. Çünkü, çekirdek aile yukar›da da belirtildi¤i gibi bu tür bir ekonomik sistemin (kapitalist üretim tarz›n›n) ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için yap›lanm›flt›r. Endüstri toplumundaki co¤rafi hareketlilik, yaln›zca akrabal›k ba¤lar›n› zay›flatmakla kalmam›fl, aile taraf›ndan yerine getirilen ifllevlerin birço¤u kendi konular›nda uzmanlaflm›fl di¤er kurumlara aktar›lm›flt›r. Örne¤in ailenin e¤itim fonksiyonu okullara, din fonksiyonu dinî kurumlara b›rak›lm›flt›r. Bu nedenle aile kendi içinde ihtisaslaflm›fl özel bir görevi yerine getirmektedir. O da çocuklar›n ihti- 91 92 Davran›fl Bilimleri-I yaç duydu¤u sevgi ve flefkati onlara vermek ve çocuklar›n toplumsallaflmas›n› sa¤lamaktad›r. Ailenin ekonomi ve sanayileflme ile iliflkisi çerçevesinde kentsel ve k›rsal aile birbirinden farkl›laflmaktad›r (Kark›ner, 2009: 131). Akrabalar birbirlerinden ayr› bölge ve flehirlerde yaflasalar da ulafl›m ve iletiflim kolayl›klar› bu ba¤›n ortadan kalkmas›n› veya zay›flamas›n› engellemektedir. Ayr›ca metropolitan bölgelerin geliflmesi, üniversite say›lar›n›n artmas› çocuklar›n evden ayr›lmalar›n› da zorunlu k›lmamaktad›r. Günümüz çekirdek aile üyeleri kendileri arzu ettikleri sürece birbirleriyle iletiflimlerini s›klaflt›rabilme olanaklar›na sahiptirler. Yap›lan araflt›rmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen çocuklar›na çeflitli yard›mlar yaparak bu iliflkileri kuvvetlendirme yolunda çaba harcad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in, E. Litwak ailenin küçüldü¤ünü, ancak geleneksel aile iliflkilerinin modern kent toplumunda da geçerli oldu¤unu savunur. Bu nedenle bu tür aileye modifiye olmufl genifl aile ad›n› verir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 Küçük ailenin ülkemizde izole olmufl bir yap›ya dönüflmesi sizce de geçerli midir? Bu tarSIRA S‹ZDE t›flmaya kat›l›yor musunuz? Nedenleri ile aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN SOSYOLOJ‹K KURAMLAR Ailenin son Sderece O R U karmafl›k bir yap›da olmas› nedeniyle aileyi tek bir bak›fl aç›s›ndan anlamak neredeyse imkâns›zd›r. Gerçekten aile, de¤iflmenin ve düzenlili¤in kayna¤› m›d›r? Aile, birbirleriyle uyumlu birtak›m iliflkilerin düzenli bir orgaD‹KKAT nizasyonu mudur yoksa farkl› güç ve çat›flmalar›n kayna¤› m›d›r? Yeni aile türleri nas›l ortaya ç›kmakta ve insanlar bu iliflkilerin aileyi ne flekilde etkileyece¤ini naSIRA S‹ZDE s›l tart›flmaktad›rlar? Aile üzerinde çal›flan sosyologlar aileyi üç temel yaklafl›m içinde ele almaktad›rlar. Bunlar; fonksiyonalist, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›d›r. Son y›lAMAÇLARIMIZ larda feminist bak›fl aç›s› da sosyolojide giderek önem kazanmaktad›r. N N Fonksiyonalist K ‹ T A P Yaklafl›m Aile, her zaman toplum içinde önemli bir kurum olmufltur. Aile içinde do¤up ortalama 20-25 yafllar›na kadar burada yaflamakta ve temel özelliklerimizi kazanmaktay›z. Daha sonra evlenip kendi kurdu¤umuz aile içinde yaflant›m›z sürmektedir. TELEV‹ZYON Boflanma oranlar›ndaki afl›r› yükselmelere ra¤men, olgunluk ça¤›m›z da yine bir aile kurumu ve iliflkileri içerisinde geçmektedir. Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya ç›kan bir kurum ‹ N T E R N E insano¤lu T olmas›na ra¤men, sadece biyolojik bir varl›k de¤ildir. ‹nsan›n temel niteli¤i onun sosyal bir canl› olmas›d›r. Bu nedenle aile, fonksiyonalist bak›fl aç›s›ndan, toplumda di¤er kurumlar taraf›ndan baflar› ile yap›lmayan baz› fonksiyonlar üstlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdi¤i fonksiyonlar azalmakta, baflka kurumlar taraf›ndan baz› görevleri üstlenilmekte ise de aile yine de çok önemli baz› görevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda onun varl›¤›n› ve geçerlili¤ini üstün k›lar. Bundan 70 y›l önce William F. Ogburn, ailenin yerine getirdi¤i alt› önemli fonksiyonu flu flekilde s›ralam›flt›r (Ogburn and Tibbits, 1934). Bunlar; • Neslin devam›n› sa¤lamak, • Koruma, • Toplumsallaflma, • Cinsel davran›fllar› düzenlemek, 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar • Sevgi ve arkadafll›k, • Toplumsal statü sa¤lamak veya sosyal yerlefltirmedir. Neslin Devam›: Toplumun devaml›l›¤› ona yeni üyeler kat›lmas›yla oluflur. Ona belirli ve düzenli biçimde yeni üyeler kazand›rmak ailenin temel bir fonksiyonudur. Bak›m ve Koruma Sa¤lama: Bireylerin temel ihtiyac› s›cakl›k, yiyecek, bar›nma ve bak›md›r. ‹flte aile bireyin bu temel ihtiyaçlar›n› karfl›layan do¤al bir çevre oluflturur. Bu çevre içerisinde yetiflen birey hayatta canl› kalabilir ve kendisi de zamanla kendi çocuklar›na ayn› do¤al çevreyi sunar. Bu gereksinimler baflka kurumlar taraf›ndan karfl›lanabilirse de aile ortam› bunlar› en uygun biçimde sa¤layan yerdir. ‹nsan yavrusunun çok uzun süreli bir bak›m ve ekonomik güvenli¤e gereksinimleri aileleri taraf›ndan karfl›lan›r. Bak›m ve koruma sa¤lama hemen tüm kültürlerde ailenin nihai sorumlulu¤udur. Toplumsallaflma: Küçük ailenin fonksiyonlar›n› aç›klarken de belirtti¤imiz gibi, insan› insan yapan belirli vas›flar›n kazan›lmas›, topluma uygun davran›fllar edinme, toplumsallaflma süreciyle önce ailede gerçekleflir. Örne¤in; dilin, de¤erlerin, normlar›n, inançlar›n ve kültürün kazan›lmas›nda ailenin önemli pay› vard›r. Ebeveynler ve akrabalar, çocuklar› gözetir ve onlara toplumun de¤er, norm ve kültürünü aktar›rlar. Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek: Hiçbir toplum bireylerin birbirlerini tan›mlamalar›n› tesadüfe b›rakmad›¤› gibi, cinsel davran›fllar› da bireyin özel bir tercihi olarak görmez. ‹flte, aile ve evlilik kurumu bireylerin cinsel davran›fllar›n›n düzenlendi¤i ve tatmin edildi¤i önemli bir kurumdur. Dolay›s›yla cinsel davran›fllar, bireyin özgürce, istedi¤i zaman ve istedi¤i yerde yap›lan davran›fllar de¤il, özellikle aile içinde düzenlenen davran›fl biçimleridir. Cinsel normlar toplumdan topluma de¤iflebilece¤i gibi ayn› toplum içinde de zamanla farkl›lafl›r. Suudi Arabistan ve Danimarka’ya bakt›¤›m›z zaman bu iki ülkedeki tutucu ve özgün yaklafl›mlar› görebiliriz. Ancak, cinsel davran›fllar›n standartlar› en iyi biçimde aileler taraf›ndan düzenlenir. Sevgi ve Arkadafll›k: ‹deal bir aile, üyelerine s›cak ve flefkatli bir ortam sa¤lar. Onlar›n güvenli¤ini ve tatmin duygular›n› artt›r›p yard›mc› olur. Bireylerin en önemli ihtiyaçlar› s›cakl›k, yiyecek, bar›nma oldu¤u kadar, sevgi, flefkat ve anlay›flt›r. Ça¤›m›zda aile içinde yetiflmek demek; sevgiyle büyümek, sevgi görmek ve sevgi göstermek demektir. Bu duyguyu görmedi¤imiz zaman, buna sahip olamay›z. Bu da ancak, aile içerisinde verilir. Özellikle bebeklik ça¤›nda anne s›cakl›¤› ve flefkati birey için hayati bir önem tafl›r. Ailenin birçok fonksiyonu bugün baflka kurumlarca sa¤lansa bile sevgi en temel fonksiyonlar›ndan biri olarak kalacakt›r. Ailemizden; bizi anlamas›n›, bizimle yak›ndan igilenmesini ve ihtiyac›m›z oldu¤u zaman yan›m›zda olmas›n› bekleriz. Sosyal Yerlefltirme: Aile içinde olan meflru do¤um, bireye toplum içerisinde sa¤lam bir yer sa¤lar. Ailemizden edindi¤imiz materyal zenginlikler kadar önemli baflka bir fley de bize verdi¤i sosyal statüdür. Yani ailemizin sahip oldu¤u sosyal de¤erler, zenginlik, topumsal s›n›f, din, zamanla bize bir miras olarak kal›r. Bireyler bu de¤erleri toplumda bir basamak olarak kullanarak yükselirler. Di¤er bir deyiflle ailemizden bize kalan sosyal miras ve statü bize de geçerek devaml›l›k kazan›r. Ailelerin sahip oldu¤u varl›k ve kaynaklar çocuklar›n yeteneklerini gelifltirmelerine, f›rsatlar› de¤erlendirmelerine, yüksekö¤retim yapmalar›na destek olur. Fonksiyonalist kuramc›lar zamanla di¤er kurumlar›n ailenin yerine getirdi¤i baz› fonksiyonlar› üstlenece¤ini ileri sürerler. T›pk› okullar›n, ailenin toplumsallaflma fonksiyonuna katk›da bulunmas› gibi. Böylece, ailenin fonksiyonlar›n›n azalaca¤›n› bunun da toplumun organizasyonunda daha ciddi sorunlara yol açaca¤›n›, çün- 93 94 Davran›fl Bilimleri-I kü art›k ailenin üyelerini toplumun birleflimine (integrasyonuna) yeterli katk›da bulunamayaca¤›n› savunurlar. Aile, üyelerini bir araya getirmede zorland›¤› ölçüde toplumsal bozukluklar›n da artaca¤› ileri sürülmektedir. Bu bozukluklar ise boflanma oranlar›n›n yükselifli, tek ebeveynli ve kad›n›n aile reisi oldu¤u aile tiplerinin art›fl› biçiminde kendini göstermektedir (Andersen and Taylor, 2006: 399). Görüldü¤ü gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birçok yönden elefltirilse de aile, yeri doldurabilecek bir kurum de¤ildir. Toplumda bu fonksiyonlar› aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek baflka bir kurum bulunmamaktad›r. Çat›flma Kuram› Fonksiyonalist kuram, toplumun düzenlili¤i ve devam› aç›s›ndan ailenin rollerini irdelemektedir. Çat›flma kuramc›lar› ailenin toplumda önemli fonksiyonlar yüklendi¤ini kabul etmekte ancak her fleyi aç›kl›kla ortaya koymad›¤›n› ileri sürmektedirler. Çat›flma kuramc›lar›na göre de aile önemli bir kurumdur. Ancak, aile içerisinde kapitalist topluma benzer bir biçimde birtak›m eflitsizlikler söz konusudur. Kurama göre, ailede erke¤in kad›n üzerinde egemen oldu¤u bir sistem mevcuttur. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi söz konusudur. Genelde erkek ev ifllerini yapmamakta direnmekte, kad›n d›flar›da çal›flsa bile ev ifllerini yürütme sorumlulu¤unu üstlenmektedir. Bat›da yap›lan çal›flmalarda kad›n yemek piflirme iflinin % 81’ini, temizlik ifllerinin % 78’ini yerine getirirken, erkekler bu iflleri eflleriyle yara yar›ya bölüfltüklerini düflünmektedirler. Erkeklerin yapt›klar› küçük katk›lar, onlara büyük görünmektedir (Galinsky et al. 1993). Görüldü¤ü gibi genelde ev iflleri tek yönlü olarak yerine getirilmektedir. Kad›n›n sekiz saat çal›fl›p birinci vardiyay› bitirdikten sonra evine dönmesiyle birlikte onun için ikinci bir vardiya bafllamaktad›r. Bu vardiyada temizlik, yemek ve çocuk bak›m› hizmetleri yürütülmektedir. Bu nedenle de kad›nlar haftal›k çal›flmalar›nda erkeklere k›yasla ortalama on befl saat fazla mesai yapmaktad›rlar. Bu da kad›n›n aile içinde erkeklerden daha fazla çal›flt›¤›n›, buna karfl›n bir ücret talep etmedi¤ini ancak erke¤e göre daha fazla y›prand›¤›n› göstermektedir. ‹nsanl›k tarihinde ve birçok toplumda erkek, ailede üstün bir otoriteye ve güce sahip olmufltur. Hatta 1800’lü y›llara de¤in kad›n ve çocuklar erke¤in yasal mülkiyetinde olmufllard›r. 1960’l› ve 70’li y›llardaki feminist hareketlerle birlikte erke¤in gücü bir miktar azal›p eflitlikçi aile yap›s› yayg›nlaflsa da erkek birçok toplumda üstün ve güçlü bir karakterdir. Marksist görüflte aile ile ilgili temel al›nan kaynak F. Engels’in “Ailenin Özel Mülkiyeti ve Devletin Kökeni” isimli kitab›d›r (1884; 1942). Engels’e göre üretim güçlerinin ortak olarak sahiplenildi¤i dönemde aile var olmuyordu. Özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte tek eflli çekirdek aile geliflmifltir (Kark›ner, 2009: 130). Devlet özel mülkiyet sistemini korumak için yasalar yaparken tek eflli evlili¤in kurallar›n› da dayatt›. Tek eflli çekirdek aile özel mülkiyetin miras olarak paylafl›m sorunlar›n› çözdü, zira mülkiyetin sahibi olan erkekler mallar›n›n kendi soyundan çocuklara geçmesini istediler. Özel mülkiyetten mahrum olan kad›n, erkek taraf›ndan kontrol alt›nda tutuldu (Ecevit, 1994: 7). Engels evlilikte efllerin birbirlerine karfl›t duygular içinde oldu¤unu ve erke¤in kad›n üzerinde bir bask› unsuru oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu durum, kapitalist ile proleterya aras›ndaki iliflkiye benzetilebilir. Bugün birçok toplumda kad›n, erke¤in bir mal› olarak görülmektedir. Kad›n evli de¤il ise babas›n›n, evli ise kocas›n›n mal› olarak görülmektedir. 1960’l› y›llarda Amerika’da bile kad›n›n kocas›ndan izin almadan ifle girmesi, araba kiralamas›, bankadan borç para almas› mümkün de¤ildi. Çünkü, kad›nlar›n yeteneksiz 95 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar oldu¤una dair yayg›n bir kan› mevcuttu. Ancak, endüstrileflme süreci ile birlikte bu tür geleneksel uygulamalar de¤iflmeye bafllam›flt›r. Kad›n hareketi ve demokratikleflme süreci, kad›nlar lehine birçok olumlu geliflmeyi birlikte getirmifltir. Yine de çat›flma kuramc›lar›, sosyal ekonomik, politik ve hukuki eflitsizliklerin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini korudu¤unu savunmaktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar›na göre kad›n›n ezilmiflli¤inin ard›nda yatan faktör SIRA temelde S‹ZDE nedir? Sembolik Etkileflim Kuram› D Ü fi Ü Nve E L ‹ yeniden M Sembolik etkileflim kuramc›lar› aile içindeki iliflkilerin de¤iflti¤ini tan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Bu kuramc›lara göre aile içerisindeki davran›fllar› anlamak için aile üyeleri aras›ndaki mevcut iliflkilere ve üyelerin S O R U bu iliflkileri nas›l anlamland›rd›¤›na bakmak gerekir. Aile içerisinde sembolik etkileflim kuramc›lar›n kulland›¤› hemen tüm kavramlar› göstermek olas›d›r. Örne¤in toplumsallaflD‹KKAT ma, ayna benlik, rol alma, referans grubu ve sembolik etkileflim gibi. Toplumsallaflma birincil grup olan ailede bafllar. Aile normalde aras›nda yak›n SIRA gelir. S‹ZDE Bu tür bir iliflkiler olan, birbirini gözeten ve kollayan insanlardan meydana çevrede çocuk di¤er insanlarla iliflki kurarak inanç, norm, de¤er ve sembolleri ö¤renir. Paylafl›lan anlamlar gelifltikçe, çocuk kendini baflkalar›n›n gözüyle görmeye AMAÇLARIMIZ ve de¤erlendirmeye bafllar. Büyüklerle olan iliflkiler onun kiflilik geliflimini etkiler ve insan olarak toplumsal karakterlerin ö¤renilmesini h›zland›r›r. Bu görüfl, mikro düzeydeki aile iliflkileri üzerinde odaklan›r ve kar›-koca ve çocuklar aras›ndaki iliflK ‹ T A P kilere bakar. Genelde aile üyelerinin, çiftlerin veya evlilik d›fl› yaflayan partnerlerin iliflkilerini inceler. Örne¤in Amerika’da siyah, beyaz ve çift ebeveynli aileler üzerinde yap›lan çal›flmalarda araflt›rmac›lar, çocuklar›yla daha yakinen ilgilenen baTELEV‹ZYON balar›n (onlara kitap okuyan, ev ödevlerine yard›m eden veya televizyon seyretmelerini engelleyen) çocuklar›n›n daha az davran›flsal problemleri oldu¤u, di¤er çocuklarla iyi geçindi¤i ve daha sorumlu oldu¤u saptam›fllard›r (Mosley and Thom‹NTERNET son, 1995). Sembolik etkileflimciler, aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Yeni evli çiftler aylar hatta y›llar harcayarak yeni iliflki ve rollerini ö¤renir ve test ederler. Zaman geçtikçe bafllang›çtaki iliflkiler farkl›lafl›r, hatta efllerin kiflilik ve kendilik kavramlar› farkl›lafl›r. Çocu¤un do¤umu yeni bir uyum sürecini gerekli k›lar. Ailelerin görüflleri çocuk say›s›, çocu¤un yetifltirilmesi hatta e¤itimi konular›nda de¤iflmeye bafllar. Çocuk, aile için özveride bulunulacak tek faktör olarak de¤erlendirilip her fley onun do¤rultusunda geliflmeye u¤rar. Bu iliflkilere yeni üyelerin kat›lmas›, durumu daha da karmafl›k bir hâle sokar. K›saca kar› ve koca evlilikte farkl› köflelerde yer alarak evlili¤i farkl› biçimde alg›layabilirler. 4 N N Feminist Bak›fl Aç›s› Kad›n›n çal›flmas› geleneksel aç›dan aile yaflam›n› ilgilendirdi¤i için feminist sosyologlar da aileye bir toplumsal kurum olarak ciddi biçimde odaklanm›fllard›r. Özellikle kad›n›n d›flar›da çal›flmas›n›n çocuklar›n bak›m ve aile içi görevlerini nas›l etkiledi¤i konusunda ciddi çal›flmalar yapm›fllard›r. Örne¤in kad›n›n evde yafll›lara bakmas› ikinci vardiya olarak nitelendirilmifltir (Hochschield, 2005). Feminist sosyologlar ayn› zamanda etkileflimci yaklafl›m›n vurgulad›¤› ancak onlar taraf›ndan daha az ilgilenilen konular üzerinde de durarak aile yaflam›n› ve SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 96 Davran›fl Bilimleri-I kad›n› çal›flm›fllard›r. Örne¤in Amerika’da kar› kocan›n birlikte çal›flt›¤› ailelerde kad›nlar›n geliri bazen erkeklerden daha fazla olarak saptanm›flt›r. 2005 y›l›nda 58 aile üzerinde yap›lan bir çal›flmada kad›nlar›n % 26’s› erkeklerden daha fazla para kazand›¤›n› belirtirken 1981 y›l›nda bu oran % 16 olarak saptanm›flt›r. Bu durumda kad›n›n aile içindeki durumu, kar› koca iliflkileri feministlerin ilgilendi¤i konular aras›ndad›r (Wills and Risman, 2006). EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ Genelde aile, küçük aile ve genifl aile olarak s›n›fland›r›lmas›na karfl›n bunlar›n kendi içinde farkl›laflt›¤›n›, hatta her kültürde geçmiflten gelece¤e farkl› aile biçimlerine rastland›¤›n› daha önce de belirtmifltik. Ancak aile kal›plar› tesadüfi ve de¤iflken de¤ildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temel kategoriye ay›rarak incelemektedirler. Bunlar; • Efl say›s›, • Grup iliflkileri, • Çiftlerin yerleflim yeri, • Otorite iliflkileri, • Soy ve secere iliflkileridir. fiimdi bunlar› s›rayla aç›klamaya çal›flal›m. Efl Say›s›na Göre: Evlilikler tek eflle olabilece¤i gibi çok eflle de olabilir. Erke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤ine monogami; kad›n›n veya erke¤in birden fazla efli olmas›na ise çok eflli evlilik veya poligami denir. Çok eflli evlilik karfl›m›za iki biçimde ç›kabilir. Bunlar, erke¤in birden fazla kad›nla evlili¤i olan poligini (poligyny) ve kad›n›n birçok erkekle evlili¤i olan poliandri (polyandry) dir. Ancak, ça¤›m›zda geçerli olan evlilik biçiminin monogami yani tek eflle evlilik oldu¤unu vurgulamakta fayda vard›r. Poliginiye taraftar olan ülkelerde bile bu konu sorunlar ortaya ç›kartmaktad›r. Ancak, çok zengin insanlar bu toplumlarda çok eflle evlilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak, Hindistan’da Toda kabilesinde rastlanmaktad›r. Çünkü burada erkek nüfusu çoktur, herkese yetecek kadar kad›n olmamas›, kad›n› birden fazla erkekle evlili¤e götürmektedir. Dünya genelinde yap›lan araflt›rmalarda birçok toplumda geçmiflte ve günümüzde poligaminin, monogamiye k›yasla daha çok tercih edilen bir evlilik oldu¤u görülmüfltür. Antropolog George Murdock (1949, 1957) 565 toplum üzerinde yapt›¤› incelemede, toplumlar›n % 80’inde çok eflli evlili¤i en çok tercih edilen bir biçim olarak saptam›flt›r. Çok eflli evlilik özellikle 20. yy.’dan sonra giderek azalma göstermifltir. Afrika’da befl ülkede erkeklerin % 20’sinin hâlâ daha çok eflli evlili¤i tercih ettikleri bulunmufltur. Erke¤in çok kad›nla evlili¤i olan poligini Murdock taraf›ndan en yayg›n evlilik biçimi olarak saptanm›flt›r. Burada erkek genelde k›z kardefllerle ve daha önce evlenmifl tecrübeli kad›nlarla tercihen evlenmektedir. Erke¤in çok kad›nla evlili¤i bir statü sembolü olarak geliflmemifl toplumlarda yer almaktad›r. Kad›n›n çok erkekle evlili¤i olan poliandri ise genelde çok ender ve fakir toplumlarda görülmektedir (Schaefer, 2010: 314). Grup ‹liflkilerine Göre: Baz› sosyal gruplar üyelerinin d›flar›dan evlenmelerine izin verirken baz› gruplar izin vermezler. Buna göre evlilikler egzogami yani grup d›fl›nda evlenme ve endogami ayn› sosyal grup içinden evlenmeler olmak üzere ikiye ayr›l›r. Baz› dini gruplar, ›rklar hatta etnik gruplar, üyelerinin kendi üyeleri d›fl›nda evlenmelerine müsaade etmezler. Bunun nedeni önyarg›l› olmalar› oldu¤u gibi, baflkalar›yla yeterince iliflki kurmamak da olabilir. Grup dayan›flmas›n› bozmamak için de bu tür evliliklere müsaade edilmeyebilir. Örne¤in Ameri- 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar ka’da siyahlar ve Yahudiler aras›nda endogamiye s›kl›kla rastlan›r. Dünyan›n birçok ülkesinde endogami genelde yayg›nd›r. Örne¤in Amerika’da yaz›l› bir norm olmamakla birlikte insanlar›n kendi grubundan, kendi ›rk, etnik ve din gruplar›ndan insanlarla evlenmesi beklenir ve d›flardan evlenmeler kabul görmez ve desteklenmez. Endogami biçimindeki evlilikler genelde grubun ba¤l›l›k gücünü, derecesini artt›r›r ve gençlere hep kendilerinden biriyle evlenmeleri önerilir. Egzogami, evlili¤i belirli gruplar›n d›fl›na tafl›maktad›r. Yani kendi çekirdek ailesinin ve akrabalar›n›n d›fl›nda evlilik yapmak ve efl seçmek anlam›ndad›r. Çiftlerin Yerleflim Yerine Göre: Yeni evlenen çiftler, nerede oturacaklard›r? Bu sorunun cevab› genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karfl›m›za üç yerleflim biçimi ç›kmaktad›r. Birincisi baba taraf› veya onun yan›nda yerleflmedir. Buna patrilokalite denir. ‹kincisi kad›n›n taraf› veya kad›n›n ebeveynleri ile oturmad›r ki buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen çiftler her iki taraf› da reddederek onlardan ayr› kendi bafllar›na yaflamay› tercih etmektedirler ki buna neolokalite veya ev açma denir. Otorite ‹liflkilerine Göre: Kar›-koca aras›ndaki otorite kal›b›n› tayin eden faktör genelde efllerin kiflilikleridir. Ancak genelde efller, çevrelerindeki toplumsal normlara uygun davran›rlar. Genelde bütün toplumlarda koca otoritesinin üstünlü¤ü görülür, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy), yani kad›n›n otoritesinin üstünlü¤üne çok az rastlan›r. Ancak birçok toplumda özellikle ev ifllerini ilgilendiren konularda kad›n›n sözü daha çok dinlenilmesine ra¤men otorite yine erkektedir. Son ortaya ç›kan bir iliflki sistemi egaliteryan, yani eflitlikçi otoritedir. Burada kar› ve kocan›n afla¤› yukar› eflit söz haklar› bulunmaktad›r. Yeni evlendi¤inizi ve ailenizle ilgili gelecek aç›s›ndan baz› kararlar almak durumunda oldu¤unuzu düflünün. Siz ve efliniz flu tür sorunlarla karfl› karfl›ya kalabilirsiniz. Nerede yaflayaca¤›z? Evimizi nas›l döfleyece¤iz? Evde yeme¤i kim piflirecek, al›flverifli, temizli¤i kim yapacak? Akflam yeme¤ine hangi arkadafl›m›z› davet edece¤iz? Her durumda bu konular üzerinde birisinin karar vermesi gerekir. Bu kararlar› verme gücü veya otoritesi kime aittir? Birçok ülkede bu kararlar evin reisi veya erkek taraf›ndan verilir. Ama her toplumda karar verici güç kültürel normlar çerçevesinde de¤iflebilir. E¤er bütün kararlar› erkek veriyorsa buna patriyarki diyoruz. Erke¤in egemen oldu¤u toplumlarda örne¤in ‹ran’da en yafll› erkek bütün kararlardan sorumludur. Ancak kad›nlar da aile içerisinde sayg› ve sevgiyle an›l›r ve buna uygun muamele görür. Bu tür toplumlarda kad›n›n boflanma talep etmesi erke¤e k›yasla çok zordur. Özellikle kad›n›n çal›flmad›¤› ortamlarda, erke¤e ekonomik ba¤›ml›l›¤›n fazla oldu¤u ülkelerde, kad›n›n boflanmas› çok daha zordur. Buna karfl›n matriyarki yani kad›n›n otoritesinin üstünlü¤ü çok yayg›n de¤ildir. Güney Amerika’da yerli kabileler aras›nda göze çarpan bu iliflki türünde, erkek savafl ve yiyecek bulmak amac›yla çok uzun süreler evden ayr›lmak zorunda oldu¤u için sorumluluk ve otorite kad›na geçer (Farr, 1999). Soy ve Secere ‹liflkilerine Göre: Burada da konu aile reisi öldü¤ü zaman miras›n nas›l paylafl›laca¤›d›r. Burada soy iliflkilerine göre üç biçim karfl›m›za ç›kmaktad›r; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hâkimiyeti ve üstünlü¤ü, matriliniyal (matrilineal) ana soyunun üstünlü¤ü ve bilateral yani her iki taraf›n mirastan eflit hak almas›n› öngören sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akrabalar›, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar› akraba olarak kabul edilmezler. Bilateral sistemde her iki taraf›n da akrabalar› tan›n›r ve mirastan pay alma hakk› do¤ar. Tablo 4.1’de bu ö¤rendi¤imiz kavramlar› da içerecek bir biçimde geleneksel ve modern ailenin özellikleri karfl›laflt›r›lmaktad›r. 97 Dünyada en yayg›n olan normlardan biri ensest normudur. Hemen her toplumda bulunan bu norm, aile üyeleri aras›ndaki iliflki ve evliliklerin yasaklanmas› anlam›nda gelir. Kendi toplumumuzda ve Bat› toplumlar›nda bu kavram kendi çekirdek ailemiz içindeki cinsel iliflki ve evlilikleri yasaklar. Yani kendi çocuklar›m›zla ve baz› ülkelerde birinci dereceden kuzenlerle evlenmek bu norma ters düflen davran›fllard›r. 98 Tablo 4.1 Geleneksel ve Modern Ailenin Temel Karakteristikleri Kaynak: Shepard, 1996: 377; Schaefer, 2010: 121. Davran›fl Bilimleri-I Karakteristikler Geleneksel Aile Modern Aile Aile Yap›s› Genifl (Çok say›da üye) Çekirdek (Az say›da üye) ‹liflkilerin Dayana¤› Kanba¤› Evlilik Ba¤› Secere ve mirastan pay Patriliniyal (Erkek üstünlü¤ü) Matriliniyal (Kad›n üstünlü¤ü) Bilateral (Eflit hak) Otorite ‹liflkileri Patriyarki (Baba otoritesi) Matriyarki (Ana otoritesi) Demokratik Yerleflim Yeri Patrilokalite (Baban›n evi) Matrilokalite (Annenin evi) Neolokalite (Ba¤›ms›z) Efl say›s› Monogami (Tek efl) Poligami (Çok efl) Poligini (Çok kad›nla evlilik) Poliandri (Çok erkekle evlilik) Monogami (Tek efl) GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE FARKLILIKLAR Günümüz modern çekirdek ailesi en h›zl› de¤iflen kurumlar aras›ndad›r. Böylece yeni aile biçimleri de¤iflen yap›ya göre ortaya ç›kmakta ve farkl›laflmaktad›r. Aile sosyal iliflkilerin merkezini oluflturmakta ve de¤iflen toplumsal koflullara paralel olarak gelece¤ini flekillendirmektedir. Ailede birçok de¤iflim olmakta, günümüz modern ailesi geçmifle k›yasla giderek küçülmektedir. Yaflam süresinin uzamas›yla birlikte, çocuk dünyaya getirme ve yetifltirme insan yaflam›n›n küçük bir bölümünü oluflturmaktad›r. Ailenin parçalanmas›n›n bir zamanlar en büyük nedeni ebeveynlerden birinin ölümü iken günümüzde bu olgunun nedeni boflanmalard›r. Geçmiflte ölümlerin ço¤u kad›nlar›n do¤umu s›ras›nda gerçekleflmekteydi ve erkekler bu nedenle tekrar evlenecek veya çocuklar›na bakacak bir efl talep ediyorlard›. Ayn› flekilde yine geçmifle bak›ld›¤›nda eflin ölümü ile bazen erkekler de tek bafllar›na çocuklar›n› yetifltirmek durumunda kal›yorlard›. Bugün bu e¤ilim tersine gerçekleflmektedir. Çünkü kad›nlar eflin ölümü veya boflanma sonucu çocuklar›n› tek bafllar›na yetifltirmek ve aile reisi olmak durumunda kalmaktad›rlar (Rossi and Rossi, 1990). Bundan otuz k›rk y›l öncesine k›yasla günümüzde evli çiftler daha küçük bir oran› oluflturmakta, özellikle Bat›da tek ebeveynli ailelerin say›s› giderek artmakta, boflanm›fl ve hiç evlenmemifl insanlar›n say›s› genel nüfus içinde giderek daha büyük oran› oluflturmaktad›r (Fields and Casper, 2001). Tek Ebeveynli Aileler Günümüzde aile yaflam›ndaki en büyük de¤iflikliklerden biri tek ebeveynli ve genelde kad›n›n aile reisi oldu¤u ailelerin say›s›n›n giderek artmas›d›r. Amerika’da do¤an çocuklar›n büyük bir k›sm› yaflamlar›n›n bir bölümünü tek ebeveynle geçirmek durumundad›rlar. Özellikle Afrika kökenli Amerikal› ve ‹spanyol kökenli Amerikal› ailelerde bu çok daha yayg›nd›r. Esas›nda Amerika’da her türlü ›rklar aras›nda tek ebeveynli aileler görülmektedir (Fields and Casper, 2001). Bunun iki temel nedeni bulunmaktad›r. Birincisi evlilik d›fl› do¤an çocuklar, ikincisi ise boflanma oranlar›ndaki art›flt›r. Bir di¤er önemli neden ise evli çiftlerden birinin ölümüdür. 2007’de bu tür ailelerin oran› beyazlar aras›nda % 29, ‹spanyol kökenlilerde % 31, Afrika kökenli ailelerde ise Amerika’da % 58 oran›nda saptanm›flt›r (Bureau of the Census, 2008: 56). Yine 2007 y›l›nda Amerika’da yap›lan bir çal›flmada yirmili yafllardaki genç Amerikal›larda gerçekleflen do¤umlar›n % 45’i evlilik d›fl›d›r (Ventura, 2009). 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar 99 Bu tür tek ebeveynli ailelerin ve çocuklar›n yaflant›s› kaç›n›lmaz olarak geleneksel flehirdeki aileye k›yasla çok daha zordur. Bu aileler genelde yoksulluk içinde yaflarken çift ebeveynli aileler daha mutlu ve güvenlidirler. Tek ebeveynli ailelerde yaflam daha streslidir ve bu, hem duygusal hem de ekonomik anlamdad›r. Özellikle genç annelerin ebeveyn oldu¤u ailelerde bu sorunlar daha fazlad›r. Kazand›klar› k›s›tl› bir gelirle çal›flmak ve ayn› zamanda da çocuklar›n› yetifltirmek durumunda kalan aileler ciddi finansal zorluklarla karfl›laflmaktad›rlar. En büyük avantajlar› ise kad›nlar›n aile reisi oldu¤u aileler do¤al olarak daha iyi sosyal iliflkiler gelifltirmekte, erkeklerin ebeveyn oldu¤u aileler ise daha izole bir yaflant›ya sahip olmaktad›r. Çocuklar›n okullar› ile meflgul olmak, sosyal hizmet kurumlar› ile iliflki kurmak genelde kad›nlar taraf›ndan daha iyi bir biçimde gerçekleflirken erkekler bu tür iliflkilerde daha zay›f kalmaktad›r (Schaefer, 2010: 324). Evlenmeden Birlikte Yaflama Gençler aras›nda evlenmeden birlikte yaflama ve cinsel iliflki Amerika’da en yayg›n e¤ilimlerden biri olarak karfl›m›za ç›kmakta ve son yirmi y›l içinde 7 misli art›fl göstermektedir (Bumpass, 1995). Bu oran›n gelecekte daha da artaca¤› tahmin edilmektedir. Bu olgu ülkemizde çok yayg›n olmamakla birlikte, üniversiteli gençler aras›nda az da olsa gözlemlenmektedir. Ayn› flekilde Amerika’da Afrikal› Amerikal› ve Amerikan yerlileri aras›nda en yüksek oranda, Asyal› Amerikal›lar aras›nda ise en düflük oranda görülmektedir (Peterson, 2003). Evlenmeden birlikte yaflama Avrupa’da da son derece yayg›n olarak görülmekte ve genel e¤ilim “Aflka evet, evlilik belki” slogan› benimsenmektedir. ‹zlanda’da çocuklar›n % 62’si, Fransa, ‹ngiltere ve Norveç’te ise yaklafl›k % 40’› evlenmeden birlikte yaflama sonucu oluflan tek ebeveynli ailelerde dünyaya gelmektedir (Schaefer, 2010: 138). Amerika’da yap›lan bir araflt›rmada, birlikte yaflama üniversite ö¤rencilerinde iki misli fazla olarak saptanm›flt›r. Yine 2003 nüfus say›m›na göre evli olmayan çiftlerin % 45’i bir veya birden fazla çocuk sahibidir. Genel anlay›fl›n d›fl›nda “birlikte yaflayan çiftler asla evlenmez” kan›s›na ra¤men, araflt›rmac›lar Amerika’da evlenmeden birlikte yaflayan çiftlerin yaklafl›k yar›s›n›n daha önce evlenmifl olduklar›n› saptam›fllard›r (Fields, 2004). Bu olgular bize evlenmeden birlikte yaflama olgusunun dünya çap›nda yeni bir hayat tarz› oldu¤unu göstermektedir. Araflt›rmalar, evlenmeden birlikte yaflayanlar›n aras›nda daha eflitlikçi iliflkilerin var oldu¤unu, ev ifllerinde de t›pk› evli çiftlerde oldu¤u gibi bir ifl bölümünün gerçekleflti¤ini göstermektedir (Sanchez v.d. 1998; Barber and Axinn, 1998). Boflanma Geleneksel toplumlarda boflanma yayg›n de¤ilken özellikle endüstrileflmifl toplumlarda oran çok yüksektir. Bu tür bir e¤ilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi güçlü k›lan, ekonomik, dinsel ve e¤itsel ba¤lar›n zay›flam›fl ve de¤erlerini yitirmifl olmas›nda yatar. Ailenin birçok fonksiyonlar›n› baflka kurumlara devretmesi, ailenin görevlerini azaltm›fl, üyeler aras›ndaki duygusal ba¤lar›n da giderek zay›flamas› ailenin parçalanmas›na neden olmufltur. Boflanmalar, boflanma oran› denilen bir kavramla ölçülür (Divorce rate). Bu oran bir y›l içinde her 1000 nüfustan boflanan insan say›s›n› gösterir. Acaba boflanmalar ne kadar yayg›nd›r ve insanlar neden boflanmaktad›rlar? Gerçekten bu hiç de kolay cevaplanabilecek bir soru de¤ildir. Medyada s›k s›k evlenen iki çiftten birisinin boflanma sonucu ayr›ld›¤›n› duymaktay›z. Bugün Amerika Birleflik Devletleri’nde evlilik oranlar› nas›l yükselifl içerisindeyse, boflanma oranlar› da ayn› e¤ilimi Boflanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm veya âdetlere göre evlilik birli¤inin sona erdirmesidir. 100 Davran›fl Bilimleri-I göstermektedir. Dünyan›n birçok ülkesinde boflanma oranlar› 1960’l› y›llarda artmaya bafllam›fl, 1980’li y›llarda ise dura¤an hâle gelmifltir. Ancak boflanmalar›n artmas›, evlili¤in azalmas› veya ondan uzaklafl›lmas› demek de¤ildir. Amerika’da boflanan çiftlerin % 63’ü yeniden evlenmektedir. Kad›nlar, erkeklere k›yasla daha az oranda yeniden evlenmektedirler. Çünkü boflanmalar sonucu çocuklar›n velayeti genelde anneye verildi¤i için kad›n›n yeniden efl bulabilmesi erke¤e k›yasla biraz daha güç olmaktad›r (Saad, 2004). Amerika’da 2004 y›l› boflanma oran› binde dört olarak saptanm›flt›r. Evlenme oran› ise binde 8,4 fleklindedir (U.S. Cencus Bureau, 2004). Esas›nda evlilik nas›l do¤al bir süreç ise boflanma da evlilik kurumunun sonudur. Gerçekte, boflanmalar›n artmas›n›n ard›nda yatan temel faktör son 100 sene içerisinde boflanmalar›n toplumsal kabulündeki de¤er ve inançlar›n farkl›laflmas›nda yatmaktad›r. Özellikle kad›nlar›n çal›flma yaflam›na girmeleri ve artan özgürlük ve hak aray›fllar› burada etkili olan faktörler aras›ndad›r. Art›k insanlar mutsuz evliliklere tahammül etmek durumunda de¤illerdir. Daha da önemlisi büyük dinî gruplar›n da boflanmaya olan olumsuz bak›fl aç›lar›n› de¤ifltirmeleri ve boflanmay› bir günah olarak görmemeleri de önemli bir faktördür (Schaefer, 2010: 326). Tablo 4.2, Türkiye’de y›llara göre evlenme ve boflanma say›lar›n› vermektedir. Tablo 4.2 Türkiye’de Y›llara Göre Evlenme ve Boflanma Say›lar› (2003-2007) Kaynak: www.tuik.gov.tr Tablo 4.3 Türkiye’de Boflanma Nedenleri (2006) Kaynak: Aile Yap›s› Araflt›rmas› (2006) Türkiye ‹statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr) Türkiye 2003 2004 2005 2006 2007 Boflanma 92637 91022 95895 93489 94219 Evlenme 565468 61357 641241 636212 638311 Tablo 4.2’ye bak›ld›¤›nda ise, Türkiye’de y›llara göre evlenme ve boflanma say›lar› aras›nda çok önemli farkl›l›klar vard›r. En fazla boflanma 2005 y›l›nda gerçekleflirken evlenme say›s› sürekli artmaya devam etmifltir. Boflanma nedenleri Kad›n Erkek Aldatma/aldat›lma 31,8 34,8 Sorumsuzluk ve ilgisizlik 21,0 20,0 Dayak/kötü muamele 17,0 - ‹çki/kumar 12,2 3,6 Efllerin ailelerine karfl› sayg›s›z davranmas› 3,9 14,5 Terk etme 0,7 - Çocuk olmamas› 1,4 0,8 Evin geçimini sa¤layamama 1,1 1,4 Yüz k›zart›c› suç 1,3 1,0 Çocuklara karfl› kötü muamele 0,3 1,3 Eflin ailesinin kar›flmas› 0,3 0,4 Di¤er 9,0 22,2 Tablodan da görüldü¤ü üzere Türkiye’de aldatma veya aldat›lma en önemli boflanma nedeni olarak görülürken, dayak ve kötü muamele yaln›zca kad›nlar›n % 17’si taraf›ndan boflanma nedeni olarak görülmektedir. Oysa fliddet günlük yaflamda yayg›n olarak görülen olgulardan birisidir (Kark›ner, 2009: 134). Aile ve boflanma karmafl›k bir etkileflimdir. Bu konuda çal›flanlar bunu hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle aç›klmaya çal›flmaktad›rlar. 101 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar Bireysel Nedenler Bireysel nedenlerin bafl›nda, erken yaflta evlenmeler gelmektedir. Erken yaflta evlenme erken boflanmalara neden olmaktad›r. ‹kinci olarak evlilik süresinin uzunlu¤u bir faktördür. Yani uzun y›llar beraber yaflama, boflanma oranlar›n› olumlu yönde etkileyip çiftlerin boflanmalar›n› engellemektedir. Amerika’da genellikle evlili¤in alt›nc› y›l›ndan sonra boflanmalar artmaktad›r. Ancak erken boflanmalar evlili¤in ikinci veya üçüncü y›l›nda gerçekleflmektedir. Bu da bafllang›çta evlilik karar›n›n verilmesindeki hatadan kaynaklanm›fl olabilir. Di¤er bir deyiflle, dikkatlice düflünmeden verilen bir evlilik karar› k›sa sürede olumsuz iliflkiler nedeniyle boflanmalara neden olmaktad›r. Boflanma oranlar› özellikle alt sosyal ekonomik statüdeki gruplarda yayg›n oldu¤u gibi külterel aç›dan da farkl›l›klara rastlan›lmaktad›r. Yaflam sürelerindeki art›fl da boflanmalarda etkili olabilmektedir veya evlili¤in süresine etki edebilmektedir. Efllerden birinin ölümüyle ortaya ç›kan parçalanmalar›n yerini bugün erken boflanmalar almaktad›r (Andersen and Taylor, 2006: 411). Mutsuz evliliklerde boflanma genelde ac› verici ve finansal aç›dan riskli bir olay olarak görülürken, bugün art›k olumlu bir seçenek olarak nitelendirilmektedir. Eskiden çocuklar›n mutlulu¤u aç›s›ndan çiftler mutsuz olsa da birlikte oturmay› sürdürmekteydiler. Ancak bügun bu düflünce geçerlili¤ini kaybetmifltir. Toplumsal Nedenler Boflanmalar özellikle toplumlar›n ekonomik refah dönemlerinde art›fl göstermekte, buna karfl›n durgunluk ve savafl dönemlerinde azalmakta hatta durmaktad›r. Refah ve zenginlik insanlar› yaflamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardan uzak tutmakta, e¤lence ve iyi vakit geçirme nedeni ile birlikte olma aile düzenini sars›p boflanmalara sebep olmaktad›r. Kad›nlar›n çal›fl›p kazanmas› ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesi, uyumsuz bir evlili¤i sürdürmektense boflanma tercihini artt›rmakta ve ailede çözülmeler meydana gelmektedir. Bu da boflanma oranlar›n› artt›r›c› bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Son olarak boflanma ve evlilik konusundaki de¤er ve tutumlar›n de¤iflmesi de boflanmalar› artt›r›c› bir neden olmaktad›r. Di¤er bir deyiflle evlenmeden birlikte olma olas›l›¤›n›n artmas› ve hamile kalmadan bir iliflkinin sürdürebilmesi olanaklar› çiftleri etkilemekte bunun sonucunda boflanmalar artabilmektedir. Boflanmalar›n günümüzde aile üzerinde yans›tt›¤› en önemli denebilecek olumsuz etkiler SIRA S‹ZDE daha çok aile içinde kimler üzerinde hissedilmektedir? Neden? TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISI 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› toplumunun geleneksel ataerkil genifl ailesi, Atatürk devrimlerinin de¤ifltirmeyi amaçlad›¤› kurumlardan biridir. Osmanl› aile hukuku daS fleriata O R U dayal› Mecelle taraf›ndan düzenlenmifl idi. Mecelle, erke¤in çok eflli evlili¤ine izin veren ve kad›na özgürlük tan›mayan bir yap›ya sahipti. Erkek, evlili¤in bafl› idi ve istekleri D‹KKAT tart›fl›lmazd›. Türkiye’de kad›nlar›n yasalar karfl›s›nda erkeklerle eflit kabul edilmesine dönük geliflmelerin, bugün kad›n haklar› konusunda oldukça geliflmifl Bat›l› SIRA S‹ZDE ülkelerden çok önce bafllad›¤› bilinen bir gerçektir. Kanun önünde kad›n ve erkeklerin eflit kabul edilmesini ön gören 1924 Anayasas›’ndan bafllayarak, 1926 y›l›nda Medeni Kanun’un kabulüyle de evlilikten miras haklar›na kadar pek çok konuda AMAÇLARIMIZ Türkiye Cumhuriyeti kad›nlara döneme göre büyük haklar tan›m›flt›r. Sonras›nda, N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 102 Davran›fl Bilimleri-I kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n da tan›nmas›yla kad›nlar›n yasalar karfl›s›nda erkeklerle eflit kabul edilmesine iliflkin önemli ilerlemeler sa¤land›¤› aç›kt›r (Altun, 2009: 57-60). Ülkemizde ailenin yap›sal de¤iflimi yukar›da da belirtildi¤i üzere hukuksal güdümlemeler ile desteklenmifltir. Ülkenin sanayileflme ve kentleflme süreçleriyle birlikte aile yap›s› da zamanla bu yap›ya uygun de¤iflmelerden geçmifltir. Bugünkü toplum yap›s›n›n bir ögesi olarak ça¤dafl çekirdek aile yap›s› ortaya ç›km›flt›r. Bu yap› anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan bir ailedir. Türk toplumunda aile yap›s› üç ayr› çevrede incelenebilir. Bunlar; köy (k›rsal), gecekondu ve flehir ailesidir. K›rsal Aile Köyde egemen olan aile Timur’a göre kar› koca ve çocuklardan oluflan çekirdek ailedir. K›rsal kesimde, aile ortalama aileden biraz daha kalabal›kt›r. Çekirdek aileyi ikinci olarak geleneksel genifl aile izler. Ayn› çat› alt›nda birden çok evli çiftin yaflad›¤› bu aile yap›s›ndan baban›n egemenli¤i ve soy çizgisinde geniflleme görülür. Aile ile birlikte yaflayanlar genellikle baban›n akrabas›d›r. K›rsal alanda çekirdek aile yap›s›na karfl›, ayn› çat› alt›nda yaflayan aileler kaynaklar›n› bir araya getirerek birbirlerini destekleme e¤ilimine sahiptirler. Yeni evlenen gençler genellikle kocan›n ana babas›na yak›n bir yere tafl›n›rlar. Burada baba evlad›na bazen arsa sa¤layarak, bazen de parasal yönden bir yard›mda bulunur. Bu da, özellikle gencin ifl bulamad›¤› durumlarda o¤ulun babaya olan ba¤›ml›l›¤›n› artt›c› yönde bir etki yapar. Böylece ayr› çat›lar alt›nda yaflamakla birlikte k›rsal alanda akrabalar ekonomik ve toplumsal bir birlik olma niteli¤ini sürdürürler. Kimi durumda gençler, yafllan›p çal›flamayacak olan yafll›lar›n özellikle ebeveynlerinin bak›m›n› da üstlenirler (Hinderick and K›ray,1970: 187-188). Baban›n ölümünden sonra topra¤›n bölünmesi, yeni evlenen gençlerin genifl aileden kopmas›na ve kente göç olgusunun bafllamas›na yol açar. Fakat kente göç edilen durumlarda bile, köyde kalanlar›n iflleyebilecekleri büyüklükte bir topra¤›n b›rak›lmas›na çal›fl›ld›¤› görülür. Bütün de¤iflmelere karfl›n, köy ailesi tar›msal üretim yapan bir birim olma niteli¤ini korumaktad›r. Topra¤›n bölünmesi pazar ekonomisi ile bütünleflme kentlere göç gibi ögeler, köy ailesini oldukça etkiliyorsa da tar›msal üretim biçimi de¤iflmedikçe, bu alanlarda yaflayan ailelerin geleneksel yap›s›nda önemli de¤ifliklik beklemek olana¤› yoktur (Kongar,1976: 405-407). Aile bir sosyal yap›, evlilik ise bu sosyal yap›y› oluflturman›n meflru bir yoludur. Günümüzde evlilik, aile kurman›n tek ve meflru yolu olarak kabul edilir. Aile birli¤inin kurulmas› olan evlenme, toplumumuzda her zaman en önemli sosyal alg›lardan biri olarak görülmüfl ve kabul edilmifltir. Türk kültürü, evlenme gelenekleri ve törenleri aç›s›ndan oldukça zengin tarihi bir mirasa sahiptir. Geleneksel uygulamalar›n bir bölümü, de¤iflen toplum ve bölgeye ba¤l› olarak terk edilse de önemli bir bölümü yaflat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Günümüzde örneklerine rastlad›¤›m›z çeflitli geleneksel evlenme flekilleri mevcuttur. Bunlar; • Görücü usulü ile evlenme, • K›z kaç›rma, • Otura kalma, • Beflik kertmesi, • Berder evlilik, • Tay geldi evlilik, • Levirat ve Sorarat’t›r. 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar Görücü usulü ile evlenme, evlenme ça¤›na gelmifl bir erke¤e evlenece¤i eflinin ailesi taraf›ndan seçilmesidir. Bu görevi de genelde erke¤in annesi yapar. Bu çabaya akraba ve komflular da ara bulucu olarak kat›l›r. K›z kaç›rma en eski evlenme geleneklerinden biridir. K›z kaç›rma genelde ikiye ayr›l›r: Zorla kaç›rmada k›z›n kendi arzusu d›fl›nda bir erkek taraf›ndan zorla veya hileyle kaç›r›lmas›d›r. Bu durum sorunsald›r. Devreye polis ve mahkemeler girer. Hatta kan davalar›n›n nedenlerinden birisidir. Kaç›ran kifli Türk Ceza Kanunu’na göre hüküm giyebilir. Anlaflarak kaçmada ise birbirine seven ancak ailelerinin evlenmelerine izin vermedi¤i gençler anlaflarak kaçarlar. Kaçt›¤› tarihte k›z›n yafl›n›n küçük olmas› ve ailenin savc›l›¤a flikâyeti ile erkek cezaland›r›labilir. Beflik kertmesi birbirleriyle iyi anlaflan iki dost aile bazen bu dostlu¤u akrabal›¤a dönüfltürmek bazen de ekonomik ç›karlar nedeniyle çocuklar henüz beflikteyken söz keser veya söz al›p verirler. ‹leride çiftler anlaflamad›¤› zaman sorunlar ç›kabilmektedir. Beflik kertmesinde erkek çocuk büyük, k›z çocuk küçük olabilir. Ancak, çocuklar›n iki yafl›n› doldurmam›fl olmas› gerekir. Beflik kertmesinin bozulmas› önemli bir kay›p say›lmaz (Do¤an, 2000: 204). Otura kalma evlenecek k›z›n erke¤in ailesi taraf›ndan istenmedi¤i zaman k›z›n erke¤in ailesinin evine gidip oturmas› ile ortaya ç›kar. Genelde k›z reddedilmez ve ailelerin anlaflmas› ile sonuçlan›r. Berder evlilik iki ailenin karfl›l›kl› olarak k›z al›p vermesi fleklinde gerçekleflen bir uygulamad›r. Amaç büyük ölçüde bafll›k sorununu ortadan kald›rmak ve masraftan kaçmakt›r. Tay geldi evlilik dul bir kad›n›n eski eflinden olan çocuklar›n› da al›p dul bir erkekle ya da dul bir erke¤in önceki eflinden olan çocuklar›n› da alarak dul bir kad›nla evlenmesidir. Kad›n ve erke¤in beraberinde getirdi¤i çocuklar tay olarak nitelendirilir (Kayhan, 2010: 46). Levirat dul kad›n›n ölmüfl olan kocas›n›n erkek kardefli ile evlili¤idir (Gelin-kay›nbirader). Ölen eflin geride kalan efl ve çocuklar›n›n korunmas› ve miras›n bölünmemesi nedeniyle yap›l›r. Sorarat ise kar›s› ölen erke¤in bald›z› ile evlenmesidir. Ölen kad›n›n çocuklar›na en iyi bakacak olan kifli teyze oldu¤u için bu yol tercih edilir. Gecekondu Ailesi Sanayileflme ve göç olgusu sonucu toplumumuzda ortaya ç›kan bir aile tipidir. Bu ailede de egemen olan tip çekirdek ailedir. Bu ailenin kimi nitelikleri k›rsal aileyi and›r›r. Her ne kadar kad›n ve çocuklar geleneksel genifl aileye oranla daha çok özgürlü¤e sahipseler de baban›n aile içindeki denetimi gecekondu ailesinde son derece güçlüdür. Örne¤in çocuklar›n ifl seçme özgürlü¤ü daha fazlad›r ama bütün önemli kararlar baba taraf›ndan verilir. Evlenme yafl› k›rsal aileden biraz daha yüksektir. Bafll›k önemini korumaktad›r. Dinsel nikâh›n yerini, medeni nikâh alm›fl olmakla birlikte dinsel gerekler de yerine getirilir. Bu ailenin temel niteliklerinden biri akrabalar›ndan kopmufl görünmesidir. Akrabalar›ndan para-hizmet yard›m› göremeyen bu tip aile, yaflam›n› sürdürebilmek için zor bir u¤rafl› vermektedir. Aile bafl›n› sokacak bir yer bulur bulmaz hemen ifl aramaya bafllar. Bazen de erkek önce gelip ifl ve konut bulduktan sonra ailesini getirir. Ailenin giyim, kuflam, yemek, günlük yaflam al›flkanl›klar›n›n de¤iflme- 103 104 Davran›fl Bilimleri-I ye bafllamas›, erke¤in kentsel nitelik tafl›yan ifle girmesinden sonra ortaya ç›kar (Kongar, 1975: 405-407). Köyden kente göç, tar›mdan sanayiye ve hizmetlere geçifl anlam›n› tafl›maktad›r. Kente göç, ailenin içinde bulundu¤u tüm iliflkileri de¤ifltirir. Gecekondu ailesi bir taraftan k›rsal ailenin al›flkanl›klar› tutumlar› ve de¤er yarg›lar›yla çevrili, di¤er taraftan kent yaflant›s›n›n etkisi alt›nda kalan bir aile tipidir (Gökçe, 1991: 388). Bafllang›çta genifl aile biçiminde bir yap›s› vard›r. Ancak kuflaklar de¤ifltikçe çekirdek aileye do¤ru geliflme gösterirler. Gecekondu ailesi art›k kendisini köydeki komflular›yla de¤il, kentin en üst tabakalar›nda yaflayan gruplarla karfl›laflt›rmaktad›r. Kentsel yaflam›n olanaklar›ndan yararlanmak ister. Bütün bunlar›n sonunda bu aile h›zla kentsel de¤erleri benimser. Çok çal›fl›r, yeni beceriler ö¤renir, çocuklar›n› yüksek ö¤retime yöneltir (Yasa,1966: 130-131). Türkiye’de gecekondu aileleri kentsel ekonomi içerisinde zamanla kal›c› ve temel ögeler hâline gelirler. Yüksek gecekondulaflma oran› bu tür yap›n›n da giderek artmas›na yol açar. Kentsel çevreye uyumu artt›kça, ailenin al›flkanl›klar›, tutumlar› ve yaflama bak›fl aç›lar› da de¤iflir (Özkalp, 2010: 138). Kentsel Aile Türkiye’de kentsel aile de çekirdek yap›ya sahiptir. Ancak geliflmifl ülkelerden biraz daha farkl› niteliklere sahiptir. Baba, ailede egemendir; para, baban›n elinde toplan›r. Aile reisi birçok üyenin çal›flt›¤› hâllerde toplanan geliri ihtiyaç nispetinde da¤›t›r. Paran›n kar›-koca taraf›ndan ortaklafla yönetilme oran› giderek yayg›nlaflmaktad›r. Büyük kentlerde ortalama evlenme yafl› erkek için 28, kad›nlar içinse 24’tür. Bunun nedeni de ifl edinmek için gerekli olan uzun ö¤retim y›llar›d›r. Bafll›k gelene¤i kentlerde görülmez. Buna karfl›l›k evlenme s›ras›nda çiftler hem evlerinin döflenmesinde hem de evlilikte ailelerinden yard›m görürler. Örne¤in niflan töreni k›z ailesinin, dü¤ün töreni ise erke¤in ailesinin sorumlulu¤undad›r. Yeni evlenen gençler yafll› kuflaklar taraf›ndan çeflitli biçimlerde desteklenir. Kimi zaman evin kiras›na yard›m edilir. Kimi zamanlarda ise do¤rudan mal ve para yard›m› yap›l›r. Özellikle çocuk do¤duktan sonra yard›mlar artar, torun sevgisi ve özlemi zaman zaman babaanne veya anneannenin toruna bakmas›na, ev iflleriyle ilgilenmesine kadar var›r. Ancak uzun süreli birlikte oturma pek görülmez (Kongar, 1976: 410). Kentsel ailenin gelecek için beklentileri yüksek oldu¤undan bu durum kad›n›n da çal›flmas›n› zorunlu hâle getirmektedir. Efllerin her ikisinin de çal›flmas› her ne kadar çocuk için baz› sorunlar yaflatsa da kad›nlar genelde çal›flmay› yüksek bir oranda tercih etmektedirler. H›zl› bir de¤iflme temposu içinde Türk ailesi de pay›n› almakta ve geleneksel genifl aile yerini özellikle kentlerde çekirdek aileye b›rakmaktad›r. Ancak Bat›n›n çekirdek ailesindeki de¤iflmeleri Türk ailesinde ayn› oranda görmüyoruz. Türk ailesi k›rsal kesimde yine geleneksel yap›n›n izlerini tafl›rken bu yap›n›n baz› özelliklerini kentsel yap›da da görebiliyoruz. Böylece toplumsal yap›daki de¤iflmeler zamanla her üç aile türünü de etkileyerek onlar›n, yap›ya uyum sa¤lamalar›na ve beraberindeki de¤iflmelere katk› sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE 6 Türk ailesinin temel SIRA S‹ZDEyap›s›, bu anlat›lanlar eflli¤inde ne türdür? Bu yap›n›n gelecekte de¤iflme göstermesini bekliyor musunuz? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar 105 TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TÜRLER‹ Hepimiz hayat›m›z boyunca düzenli olarak bir gruba dahil olmufluzdur. Aile üyelerimiz, arkadafllar›m›z, tak›m üyeliklerimiz, meslek gruplar›m›zla düzenli iliflkilerimiz bulunmaktad›r. Hemen her toplumda hepimiz aile, arkadafll›k ve belirli bir ifl grubunun üyesiyiz. Hepimiz en do¤al olarak bir aile grubunun içine do¤uyoruz. Bu grup içerisinde temel kültür ögelerini ö¤reniyor, zamanla okula bafll›yor, arkadafll›klar ediniyor ve günümüzü onlarla birlikte geçiriyoruz. Daha ileri yafllarda okul yaflam› bitiyor, çal›flma hayat›na giriyoruz. Burada çeflitli sorumluluklar al›p yine ifl arkadafllar›m›z ve tak›m üyeliklerimizle çeflitli ifller baflar›yoruz. Bunun d›fl›nda çeflitli hobilerimiz nedeniyle birçok grubun üyesiyiz. Da¤c›l›k, müzik, bilgisayar, bisiklet gibi çeflitli bofl zaman etkinliklerimizde de hep insanlarla birlikteyiz. Baz›lar›na daha yak›n baz›lar›na daha uza¤›z. Kardefllerimizle yak›n ama kuzenlerimizle onlar kadar yak›n iliflki içinde de¤iliz. Baz› arkadafllar›m›zla daha yak›n sosyal iliflkiler içindeyken baz›lar›yla sosyal iliflkilerin gerekli k›ld›¤› kadar bir yak›nl›k içindeyiz. Böylece yaflam›m›z yüzlerce grup içerisinde geçmektedir. Ne yaparsak yapal›m, amac›m›z ne olursa olsun, örne¤in çal›flmak, oynamak, çocuk yetifltirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup içinde gerçekleflmektedir. ‹nsan›n di¤er insanlarla kurdu¤u iliflki pratik de¤il, daha çok psikolojik bir ihtiyaca yöneliktir. E¤er insanlar uzun müddet baflkalar›ndan ayr› olarak yaflarlarsa, sonuçta baz› psikolojik rahats›zl›klarla karfl›laflmaktad›rlar. Bu nedenle savaflta bile insanlar› otuz günden fazla tek bafl›na bir hücrede hapsetmek Cenevre Antlaflmas›na göre suç teflkil etmektedir. Grup Nedir? Ço¤umuz grup denildi¤i zaman belirli say›da insan›n gevflek bir biçimde oluflturdu¤u insanlar› anlar›z. Örne¤in befl kiflinin bir asansörü paylaflmas›, yüzlerce insan›n bir sanatç›n›n konserini izlemesi gibi. Ancak sosyolojik anlamda grup bu de¤ildir. Grup üyeli¤ini paylaflan insanlar aras›nda birliktelik duygusu, ortak amaçlar, kollektif normlar, do¤rudan ve dolayl› bir iletiflim, paylafl›lan hak ve yükümlülükler yer al›r. Grup konusunda en önemli nokta, grup üyelerinin birbirlerine karfl› duyduklar› aidiyettir. Bu karakteristik, grubu tesadüfen bir araya gelmifl y›¤›nlardan ay›ran en önemli noktad›r. Böylece grup üyeleri aras›nda belirli iliflkiler bulunan ve belirli bir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelir. Y›¤›n ise birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan, kendini o gruba ba¤l› hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan, geçici bir nedenle bir araya gelmifl insanlard›r. Örne¤in, k›rm›z› ›fl›kta bekleyen insanlar, uçakta bilet kontrollerini yapt›ran kifliler, tren veya otobüs yolcular› gibi. Ancak, bazen y›¤›nlar grup hâline dönüflebilirler. Örne¤in, otobüs kuyru¤unda beklerken insanlar aras›nda bir etkileflim yoktur; fakat kuyrukta bekleyenlerden birisi bay›l›p yere düflünce bekleyen kifliler ona koflarak yard›m etmeye çal›fl›rlar. Böylece bir grup oluflumu gerçekleflebilir. Çünkü aralar›nda bu kifliye yard›m etmek için bir etkileflim olmaya bafllar. Cankurtaran veya doktor ça¤›rmak, kiflinin üstünü örtmek, kanayan bir yeri varsa bast›rmak gibi. Ancak, tek yönlü bir iletiflimde grup oluflumunun do¤mas›nda yeterli de¤ildir. Bir grubun varl›¤›ndan söz edebilmek için bu etkileflim çerçevesinde baz› de¤er, norm ve ideolojilerin genifl anlamda özel ve duygusal ortam›n ve birlefltirici manevi ögelerin var olmas› gerekir. Baflka bir grup örne¤ini 11 Eylül 2001 ikiz kulelere yap›lan uçak sald›r›s›nda da görebiliriz. Bilindi¤i gibi uçaklardan ikisi ikiz kulelere çarparken 92 Grup birbirleriyle düzenli iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r. 106 Davran›fl Bilimleri-I uçufl numaral› uçak ise Beyaz Saray’a do¤ru yönelirken bafllang›çta birbirlerini tan›mayan yolcular bir araya gelerek k›sa bir süreli¤ine de olsa grup ve aidiyet duygusu oluflturmufllar ve pilot kabinine ve uçak korsanlar›na sald›rarak uça¤› Pensilvanya üzerinde bir çiftli¤e düflürmüfllerdir. Bu durumda yolcular›n hepsi yaflam›n› kaybetmifl ancak kendi ülkeleri ad›na büyük bir vatanseverlik örne¤i göstermifllerdir (Andersen and Taylor, 2006: 140). Grupla ilgili bir di¤er kavram ise kategoridir. Toplumsal kategori ise biraz daha farkl› bir anlam tafl›r. Kategori benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlardan oluflur. Yani birbirleriyle konuflmayan ancak ortak karakteristlikleri olan insanlar grup de¤il bir kategoridir. Örne¤in akademik yaflamda gözlük takan insanlar, boyu 1.90’› geçen kiflilerin oluflturdu¤u kategori gibi. Kategoriler yafl, cinsiyet, gelir veya ›rksal olabilir. Kategoriler aras›nda da ortak de¤erler, ilgiler veya sorunlar oluflarak gruplar›n geliflmesine neden olabilirler. Kad›n haklar› örgütleri, kimsesiz çocuklar› koruma derne¤i veya foto¤raf derne¤i gibi. Birçok toplumbilimci Merton’un standart toplumsal grup tan›m› üzerinde birleflirler. Bu tan›ma göre grup, birden fazla say›da insan›n kendileri ve baflkalar› taraf›ndan grup olarak nitelendirmedikleri sürece bu toplulu¤u grup olarak düflünemeyiz. O hâlde kiflilerin grup oluflturduklar›n›n bilincinde olmalar› da gruplaflma sürecinde önemli bir faktördür. Gruplar›n oluflmas›nda mekânsal yak›nl›k da önemlidir. Örne¤in arkadafl gruplar› genellikle ayn› mahalle ya da komflu çocuklar›ndan oluflur. Zamanla mekânsal yak›nl›k önemini kaybeder ve davran›fllardaki benzerlikler önem kazan›r. Örne¤in okullarda kurulan çeteler bu flekilde ortak davran›fl gösteren kimselerden oluflur. Ayn› flekilde insanlar kendileri gibi olan, benzer özellikler gösteren ve birbirlerinin ilgilerini çekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluflturabilirler. Grup üyelerinin birbirleriyle kurduklar› etkileflimlerin sonucu grubun iç yap›s› oluflmaya bafllar. Her grubun kendi içinde s›n›rlar›, normlar›, de¤erleri, üyelerin belirli rol ve statüleri vard›r. Baz› gruplarda bu yap› çok kat› ve aç›kt›r. Örne¤in, her üyenin resmi bir pozisyonu oldu¤u gibi, uymas› gerekli normlar yaz›l› bir biçimde kendisine bildirilir. Di¤er bir grupta ise bu yap› çok daha gevflek ve esnek olabilir. De¤er ve normlar› geçici oldu¤u gibi çok kesin de olmayabilir. Rol ve görevler üyelerin antlaflmalar›na göre de¤iflebilir. Örne¤in, orduda rol ve statüler çok belirgin ve kat› bir biçimde oluflurken üniversitedeki da¤c›l›k kulübünün üyeleri aras›nda bu rol ve statüler daha esnektir (Özkalp, 2008: 96). Grup üyeleri, benzer yaflta ve s›n›fta olduklar› gibi benzer ilgilere de sahiptirler. Üyeler aras› iliflkiler s›klaflt›¤› ölçüde grup üyelerinin benzerlikleri artt›¤› gibi norm ve de¤erleri paylaflmalar› ve benimsemeleri de yayg›nlafl›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 7 Grup ile y›¤›n ve kategori tan›mlar›n› gözden geçirerek aralar›nda ne gibi farklar oldu¤uSIRA S‹ZDE nu tart›fl›n›z. fi Ü N E L ‹ M Örne¤inD Üüniversitede bir müzik grubunun üyesi oldu¤unuzu düflünün. Bu grubun kendi aralar›nda oluflturduklar› belirli de¤er ve normlar› vard›r. Bütün üyeler flark› söyleme gelifltirip programlarda solist olmak ister. Birçok grupta S Obecerilerini R U oldu¤u gibi flark› söylemek, formal ve informal bir birlikteli¤i gerektirir. Grubun üyeleri s›k s›k bir araya gelip repertuarlar›n› prova ederler. Provalar› yöneten bir D‹KKAT koro flefi seçerler ve bu kifli ayn› zamanda grubun çevresi ile iliflkileri yönetir. Ayn› zamanda baz› grup üyeleri grubun içinden informal bir baflka kifliyi seçerek ona SIRAverirler. S‹ZDE Bu kifli gruba yeni kat›lanlara veya düflük performansl› kikoçluk görevi N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar flilere baz› enstrumanlar eflli¤inde prova verir, eksiklikleri giderir ve bunlar› konsere haz›rlar. Hocan›n solistik görevi vermedi¤i kifliler bazen küserek grubu terk edebilirler. Ama grupla uzun y›llardan beri çal›flanlar›n performanslar› ve dayan›flmalar› süreklilik tafl›r. Uzun y›llardan beri birlikte olmakla grup üyelerinin aidiyet duygular› geliflmektedir. Sosyolojik araflt›rma ve analizlerde gruplar çok önemlidir. Çünkü, gruplar toplumun kültürünü gelecek nesillere aktar›rlar. Birbirimizle iliflki kurdu¤umuz ölçüde kendi düflünce ve duygular›m›z› baflkalar›na aktar›r›z. Bunlar aras›nda konufltu¤umuz dilden, sahip oldu¤umuz de¤erlere hatta giyim kuflam biçimimize ve bofl zaman faaliyetlerine kadar birçok fley yer al›r (Schaefer, 2010: 121). GRUP TÜRLER‹ Grup sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birçok grup çeflidinden söz ederler. Bunlar; birincil ve ikincil grup, iç ve d›fl grup, referans grubu ve elektronik etkileflim gruplar›d›r. fiimdi bunlar› k›saca aç›klayal›m. Birincil Gruplar Sosyolojide çeflitli s›n›fland›rmalar› olmas›na karfl›n en yayg›n ve temel olan› Charles Horton Cooley taraf›ndan yap›lan “birincil grup” ayr›m›d›r. Bunun d›fl›nda kalan gruplar da ikincil gruplar olarak nitelendirilmektedir. Cooley birincil gruplar› yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar olarak tan›mlar (Cooley, 1962: 24). Birincil gruplar›n üyeleri üyelik ve bizlik duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavram›yla herhangi bir olaya yaklaflt›klar› için grup dayan›flmas›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r. Yüzyüze iliflkilerin yo¤un oldu¤u bu gruplarda üye say›s› azd›r. Cooley ancak, az say›da grubun bu tan›ma uygun oldu¤unu saptam›flt›r. Bunlar da; oyun grubu, komfluluk, akrabal›k gibi gruplard›r. Bu gruplar içerisinde sosyal yaflam›n ne oldu¤unu ö¤renirler. Cooley birincil gruplar› “insan neslinin bak›ld›¤›, korundu¤u yerler” olarak nitelendirir. Bu yönüyle de grup üyeleri aras›nda güven verici iliflkiler kurulur. Birincil iliflkilerin en saf biçimini ailede görmekteyiz. Çünkü, aile üyeleri, birbirlerinden hiçbir ç›kar beklemeksizin her türlü fedakarl›¤› yapabilirler. Bu iliflkiler içersinde insanlar›n ya da grup üyelerinin yapt›¤› bir hata ba¤›fllanabilir. Birincil gruplar›n bireylerin kiflilikleri ve kendilikleri üzerinde çok güçlü bir etkileri vard›r. Ayn› flekilde arkadafl gruplar›n›n, kendi yafl gruplar› üzerinde önemli bir bask› unsuru olduklar›n› da unutmamak gerekir. Örne¤in, sokak çeteleri böyle bir birincil gruptur. Askerlik sürecinde e¤itim kamplar›nda oluflan duygular ve asker arkadafll›¤› da birincil gruplara bir di¤er örnektir. Birincil gruplar her zaman küçüktürler, çünkü büyük say›daki üyeler aras›nda yo¤un bir iliflki kurmak çok güçtür. Bu nedenle büyük gruplar kendi aralar›nda ayr›larak daha küçük gruplar› oluflturabilirler. Ancak, bu flekilde birbirleri aras›nda yo¤un iletiflim kurmak mümkün olabilir. Birincil gruplar›n üç temel fonksiyonu vard›r. Birincisi yak›n iliflkiler yoluyla duygusal destek sa¤lar. Örne¤in, II. Dünya Savafl› s›ras›nda Alman ordusu her geçen gün say›lar›n›n azalmas›, yeterli ikmal almamas›na ra¤men bir türlü çözülememifl ve ma¤lubiyeti kabul etmemifltir. Bunun en büyük nedenini yazarlar Alman ordusunun ve çarp›flan birliklerinin aras›nda, mevcut birincil iliflkilerin sa¤laml›¤›na ba¤lamaktad›rlar. ‹kinci önemli fonksiyon, birincil gruplar›n toplumsallaflma sürecine olan katk›lar›d›r. Çocuklar için aile birincil gruptur. Onlar›n yetiflmesinde, kendilik gelifltir- 107 108 Davran›fl Bilimleri-I melerinde ve duygusal destek almalar›nda büyük bir öneme sahiptir. Aile ayn› zamanda çocuklar›n toplumsal kültürü ö¤renmelerinde ve toplumsal yaflama kat›lmalar›nda da etkin bir rol üstlenir. Üçüncü olarak birincil gruplar uyumu kolaylaflt›r›r ve toplumsal kontrolü olanakl› k›lar. Bir toplumun devaml›l›¤› üyelerin mevcut norm ve de¤erleri benimsemesine ba¤l›d›r. E¤er toplumun büyük bir ço¤unlu¤u bunlar› paylaflm›yor, karfl› ç›k›yorsa, oluflan anomik ortam ile toplum çöker. ‹flte birincil gruplar yeni üyelere norm ve de¤erleri grup bask›s› yoluyla ö¤reterek, onlar›n uyum sa¤lamalar›na yard›mc› olur. ‹kincil Gruplar Birincil gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ikincil gruplar daha büyük, nispeten geçici, benzerlik göstermeyen resmi gruplard›r. Bu gruplar›n üyeleri birbirleriyle belirli ç›kar ve aktiviteleri aç›s›ndan iliflki kurarlar. Di¤er bir deyiflle etkileflimlerinde belirli roller hâkimdir. Örne¤in ö¤renci, yönetici, müdür, flef iflçi gibi. Üniversitede birinci s›n›f ö¤rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer örnektirler. Yaflam sürecince bu gruplara üyeli¤imiz devam eder. E¤itim al›rken, bankaya para yat›r›rken, iflyerinde çal›fl›rken, para harcarken geçici olarak bu gruplara üye oluruz. ‹kincil gruplar daha çok resmi, bireysel iliflkilerin güçlü olmad›¤› ve karfl› anlay›fl›n görülmedi¤i gruplard›r. ‹kincil gruplar daha çok ifl yerlerinde meslekleri ile ilgili belirli anlay›fllara sahip olan insanlar aras›nda geçerlidir. ‹kincil gruplar insanlar›n duygusal yaflamlar›nda çok önemli yeri olan gruplar de¤ildir. Örne¤in bir üniversitedeki tüm ö¤renciler, bürokratik organizasyonlarda ve flirketlerde çal›flanlar hep ikincil gruplard›r. Bu gruplar aras›ndaki yüz yüze iliflkiler çok k›s›tl›d›r. Sadece belirli rol ve görevlerle ilgili olarak bir araya gelip iliflki kurarlar. Örne¤in bölüm müdürü, dan›flman ve memur aras›ndaki iliflkilerde oldu¤u gibi. ‹kincil gruplar küçük ya da büyük olabilir. Herhangi bir küçük grup bafllang›çta ikincil bir gruptur ancak zamanla üyeler aras›ndaki iliflki artar, üyeler birbirlerini daha iyi tan›r ve bizlik duygusu geliflirse bu grup birincil gruba dönüflebilir. T›pk› bir üniversitede oluflturulan bir seminer grubu gibi. Seminer üyeleri bafllang›çta ikincil bir grup iken, e¤er aralar›ndaki etkileflim artar yak›nlaflma ve paylaflma s›klafl›rsa bu grup birinci gruba dönüflebilir. fiirketler, büyük fabrikalar, hükümet bakanl›klar› gibi ikincil gruplar içinde her zaman birincil gruplar olabilir. Birincil gruplar› daha çok geleneksel ve endüstri öncesi toplumlarda yayg›n olarak bulurken, örne¤in köydeki akrabal›k iliflkileri gibi, ikincil gruplar daha çok modern endüstriyel toplumlarda görülürler. Bu toplumlarda insanlar›n iliflkileri büyük bir ço¤unlukla ikincil gruplarda geçmektedir. Yani belki bir daha hiç karfl›laflmayaca¤›m›z insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca yönelik iliflkiler kurmaktay›z. ‹kincil iliflkilerin geliflmesi, ikincil gruplar›n oluflumunu artt›r›rken modern toplumlar›n ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r. Tablo 4.4 Birincil ve ‹kincil Gruplar›n Karfl›laflt›r›lmas› Birincil Gruplar ‹kincil Gruplar Genelde küçük az say›da üye Genelde büyük ve üye say›s› çok Genelde uzun süreli De¤iflken, genelde k›sa süreli Kaynak: Schaefer, 2010: 121. Daha yak›n ve yüz yüze iliflkiler kuvvetli Karfl›l›kl› anlay›fl ve yak›n iliflkiler k›s›tl› ‹liflkilerde duygusal bir derinlik bulunmas› Yüzeysel iliflkiler Destekleyici ve dostça Daha resmi ve kifliselli¤in olmad›¤› gruplar 109 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar ‹ç ve D›fl Gruplar Grup, kendi üyeleri aç›s›ndan ve grubun di¤er gruplarla kurdu¤u iliflkiler aç›s›ndan özel bir anlam tafl›r. ‹nsanlar bazen di¤er gruplara karfl› düflmanca duygular tafl›d›¤› gibi bazen de gruba di¤er gruplardan bir tehdit gelebilir. Özellikle de grup toplumla kültür ve ›rk aç›s›ndan farkl›l›k tafl›rsa bu gibi düflmanl›klar daha da belirginleflir. Sosyologlar bu ay›r›m› “biz” ve “onlar” kavramlar›yla bütünlefltirip, iç ve d›fl gruplar olarak ay›rmaktad›rlar. ‹ç ve d›fl grup kavramlar› Amerikal› sosyolog William Graham Sumner taraf›ndan yap›lm›flt›r. ‹ç gruplar “bizlik duygu”suna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl gruplar ise bizim grubumuzun d›fl›nda olan herhangi bir alternatif grup olup üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem tafl›mayan, hatta bazen ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r. Di¤er bir deyiflle bir grubun di¤er bir gruba karfl› duydu¤u düflmanca diyebilece¤imiz duygular, kendi gruplar› için bir benlik oluflturabilir. E¤er bireyler kendi gruplar›na ba¤l›l›k duyuyorlar ise bu onlar›n iç grup olduklar›na (in-groups) e¤er di¤er gruplara dostane olmayan bir tav›r içindeyseler bu gruplar onlar için d›fl grup (out-group) olma özelli¤i tafl›r. ‹ç gruplar etnosantrik duygular› da pekifltirirler. Çünkü iç grup için kendi aralar›nda olan her fley en iyi ve uygundur. D›fl gruplarda olanlar ise kötü ve tahammül edilmezdir. ‹ç ve d›fl gruplar aras›ndaki çat›flma bazen sald›r› hatta vahflet biçiminde olabilece¤i gibi politik düzeyde de olabilir. Örne¤in, Amerika’da 1999 y›l›nda Colarado’da Colombine Lisesinde iki ö¤renci okullar›ndaki ö¤rencilere sald›rarak 15 kiflinin ölümüne neden olmufllard›r. Sald›r›y› yapan kifli okuldaki ö¤renciler taraf›ndan bir d›fl grup üyesi olarak nitelendirilen Trençkot Mafyas›na üye oldu¤u ve iç grup oluflturan bir di¤er grup taraf›ndan d›fllanan bir kifli olarak nitelendirilmifltir (Schaefer, 2010: 122). Esas›nda benzer sorun ve sald›r›lar birçok ülkede de yaflanmaktad›r. Arkadafllar› taraf›ndan d›fllanan, ço¤unlukla kiflisel ve aile problemleri olan gençlik ça¤›ndaki ö¤renciler, kendi gruplar›ndan gelen bask›lar veya medyan›n etkisi ile bu tür sald›r›larda bulunup kendi s›n›f veya okul arkadafllar›na sald›r›lar yapabilmektedirler. ‹ç grup üyeli¤inin bir sonucu, kendinizi di¤erlerinden farkl› k›lan ayr›cal›¤›m›z ve üstünlük duygumuzdur. Yani iç grup üyeleri kendilerini d›fl gruplara k›yasla daha üstün görürler. ‹ç grup üyelerine üstünlük sa¤layan herhangi bir özellik ise, d›fl grup için kabul edilmez bir davran›flt›r. ‹ç ve birincil gruplar üyelerinin davran›fllar›n› ve düflüncelerini etkileyerek onlar› yönlendirirler. Kendinizi bir d›fl grubun üyesi olarak nitelendirerek, bu bak›fl aç›s›ndan kendi üyesi olduSIRA S‹ZDE ¤unuz iç grubun bir de¤erlendirmesini yap›n›z. Referans Grubu 8 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Referans grubu kavram› Herbert Hyman (1942) taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Referans grubu bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i, örnek gruplarS O R ald›¤› U d›r. Gerek birincil gerekse de iç gruplar insanlar›n düflünce ve davran›fllar›n› dramatik bir biçimde etkilerler. Örne¤in lisede okuyan bir ö¤renci girmek istedi¤i bir D‹KKAT hip-hop müzik grubuna ve onun dünyas›na girmesiyle birlikte kendi davran›fllar›n› grubunkiyle benzer hâle getirecek biçimde kal›plaflt›r›r. Örne¤in bu grubun SIRA S‹ZDEalmaya, onüyeleri gibi giyinmeye, onlar›n dinledi¤i müzi¤i dinlemeye, DVD’lerini lar›n gitti¤i mekânlara gitmeye bafllar. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 110 Davran›fl Bilimleri-I Referans gruplar› insanlar için bir rol modeldir veya rol modelin genellefltirilmifl bir çeflididir (Andersen and Taylor, 2006: 142). Esas›nda referans gruplar› insanlar›n etkileflim hâlinde oldu¤u grup anlam›nda de¤illerdir. Bir spor star›n›n, müzik grubunun, bir subay›n veya bir ünlü yöneticinin davran›fl kal›plar›n› benimseyip ona benzemeye çal›flmak, onunla özdeflim kurmak anlam›nda bir iliflkidir. Yani bu kiflileri bir rol modeli olarak görüp ona benzemek, onun gibi olmak biçimindedir. Referans gruplar›, insanlar› gelecekte yerine getirecekleri rollerine de haz›rlar. Buna gelece¤e dönük toplumsallaflma diyoruz. Örne¤in üniversitede finans okuyan bir ö¤renci, kendi konusuyla ilgili ünlü dergileri okuyarak (Wall Street Journal, Kapital gibi), ünlü flirketlerin senelik bilanço ve raporlar›n› inceleyerek, sermaye piyasalar›n›n gündelik raporlar›n› medyada izleyerek kendini gelecekteki mesle¤ine haz›rlar. Bu ö¤renci finans konusunda analizler yapan kiflileri de kendine referans grubu olarak seçer çünkü onlar gibi baflar›l› olmak istemektedir. Yaflant›m›z de¤ifltikçe, yafl›m›z ilerledikçe, yeni statüler kazand›kça referans gruplar›m›z da farkl›lafl›r. Hatta zaman zaman bireyin birkaç referans grubunu örnek ald›¤› da görülür. Elektronik Etkileflim Gruplar› ‹nternet gruplar› veya topluluklar› insan ve teknolojinin bir araya gelmesinden do¤mufltur. fiimdiye kadar standart sosyolojik grup türlerinden söz edildi. 1990’lardan sonra, teknolojik geliflmeler do¤rultusunda yepyeni bir grup tipi oluflmaya bafllad›. Dünya bilgisayar teknolojisinin ak›l almaz ilerleyifli ile internet denilen bir geliflim ortaya ç›kt›. ‹nternet binlerce bilgisayar›n dünya çap›nda birbirine ba¤land›¤› bir bilgisayar a¤›d›r. ‹nternet içinde yepyeni gruplar “usenets” olarak tan›mlan›p birbirleriyle her konuda bilgi al›flveriflinde bulunan insanlardan oluflmaktad›r. Bu konular at yar›fl›ndan, sosyolojiye, Kuantum fizi¤inden, avc›l›¤a kadar de¤iflebilmektedir. Bu insanlar birbirlerini görmeden s›rf teknoloji sayesinde birbirlerine göndermifl olduklar› mesajlar ile iletiflim kurup yak›n iliflkiler gelifltirmekte, dostluklar kurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan baz›lar› yukar›da verdi¤imiz grup tan›m›na iliflkin uygun özellikler de tafl›maktad›rlar. Böylece kurmufl olduklar› iliflkiler ile bir aidiyet duygusu ve süreklilik göstermektedirler. Çünkü her gün birbirlerine mesaj gönderip iliflkileri s›klaflt›rma hatta yeni üyeler bulma çabas›ndad›rlar. Baz› gruplar ise sahip olduklar› ay›rdedici özellikleri, ilgileri veya bilgileri ile farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Hatta bu nedenle bir iç grup karakteristi¤ine sahiptirler. Ayn› anda her yerde bulunan bilgisayar a¤lar›n›n, fiziki mekândan ba¤›ms›z “siber uzay”da insanlar› bir araya getirmesiyle oluflmufltur. Siber uzay kavram› bugün say›lar› yüz milyonlar› bulan internet kullan›c›lar›n›n bir araya geldi¤i yer anlam›nda kullan›lmaktad›r. ‹nternet topluluklar› (sanal cemaatler) üzerinde çal›flan Rheingold’a göre bu topluluklarda insanlar flakalar yapar, bilimsel tart›flmalara kat›l›r, ticaret hatta çeflitli gelece¤e dönük planlar yaparlar. Duygusal iliflkileri paylafl›r, afl›k olur, arkadafl bulur onlar› kaybederler (Rheingold, htpp://www.well.com.user.her.ucbook.indel.html) oyun oynar, flört ederler. Bu tür sanal cemaatlerde veya internet topluluklar›nda sanatla u¤rafl›r, gerçek hayatta ne yap›l›yorsa onu yaparlar. Burada insanlar yüz yüze iliflkilerinde birbirlerine söyleyemeyecekleri fleyleri söyler, yapamayacaklar› fleyleri yapmaya çal›fl›rlar. Birçok insan için sanal dünya büyük çeki- 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar cili¤e sahiptir (Bozkurt, 2008: 163). ‹nternet gruplar› özellikle fiziki engeller nedeniyle, grup iliflkilerinin d›fl›nda kalm›fl insanlar için yeni bir imkân sunmaktad›r. Bilgisayar teknolojisi art›k bizim, toplumdan izole olmufl insan tipinden uzaklaflt›r›p yeni dünyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmam›z› elektronik olarak kolaylaflt›rmaktad›r. Bazen bu gruplara “Elektronik birincil grup”da denilmektedir. Çünkü her ne kadar sanal ortamda tan›flm›fl olsalar da bu insanlar günlük iletiflim s›kl›¤›, paylaflt›klar› kiflisel bilgi, birbirlerine olan ba¤l›l›klar› ve yak›nl›klar› aç›s›ndan birincil grup özelli¤i tafl›yabilmektedirler. Yak›n bir gelecekte bu tür gruplar, bilgisayar a¤lar›n›n daha da genifllemesiyle yaflant›m›zda daha çok yer almaya bafllayacaklard›r. Ancak her teknolojide oldu¤u gibi bunlar›n yanl›fl kullan›m›, aldatmacalar› insanlar›n ciddi birtak›m sorunlar yaflamalar›na neden olmaktad›r. Özellikle porno siteleri çok küçük yafllardaki çocuklar› etkileyerek, merak duygusu ile erken birtak›m tecrübeler yaflamalar›na neden olmakta ve ciddi davran›fl sorunlar›na neden olabilmektedir. 111 112 Davran›fl Bilimleri-I Özet N AM A Ç 1 N AM A Ç 2 Global anlamda aileyi tan›mlamak. Aile bütün di¤er kurumlar içinde eski ve en temel kurumlardan biridir. Aile ve evlilik biçimleri geçmiflten günümüze de¤in her kültürde farkl›laflarak ortaya ç›kar. Toplumsal yap›da olan de¤iflmeler aileyi de etkilemekte, onlar› bask› alt›na al›p farkl› aile türlerinin oluflmas›na neden olmaktad›r. Aileyi bir kurum olarak ele ald›¤›m›z zaman ailenin belirli kal›plar içinde organize oldu¤unu görürüz. Bugün birçok insan aile denildi¤i zaman dar anlamda evli olan çiftlerin, evlenmemifl çocuklar›yla yaflad›klar› yer olarak anlamaktad›rlar. Bu ise aile türlerinden sadece birisidir. Sosyologlar bu aileye çekirdek aile demektedirler. Özellikle Amerika gibi geliflmifl toplumlarda bu aile 20. yy.’a kadar en yayg›n aile biçimi olarak saptanm›flt›r. Daha sonra kad›n›n aile içerisindeki statüsünün de¤iflimi ile boflanmalar›n artmas› dünyada tek ebeveynli ailelerin giderek artmas›na neden olmufltur. Aile yap›lar› hakk›nda bilgi sahibi olup çekirdek ve genifl aileyi tan›mlamak. Geleneksel olarak aile; birbirlerine evlilik, do¤um veya evlat edinme yoluyla ba¤l›, birlikte yaflayan, aralar›nda resmi ve hukuki iliflkiler olan, çocuk yetifltirme ve dünyaya getirme sorumlulu¤u olan, toplumca onaylanan cinsel iliflkileri sürdüren ekonomik ve sosyal bir birimdir. Çekirdek aile anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflur. Genifl aile, içindeki akraba say›s›n›n artmas› ve ayn› evde oturmalar› ile ortaya ç›kan bir ailedir. Bu aile özellikle kriz durumlar›nda birbirlerine vermifl olduklar› duygusal destek ve ifl paylafl›m› nedeniyle önemli bir fonksiyon görür. Örne¤in do¤um, ölüm, niflan ve dü¤ün törenlerinde bu dayan›flman›n örneklerini görürüz. N A M A Ç 3 Sosyolojik kuramlar›n aileye bak›fl aç›lar›n› aç›klamak. Aile üzerinde çal›flan sosyologlar üç temel yaklafl›m aç›s›ndan aileyi ele al›rlar. Bunlar; fonksiyonalist, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›d›r. Son y›llarda feminist bak›fl aç›s› da giderek önem kazanmaktad›r. Fonksiyonalist kurama göre aile, toplum içinde vazgeçilmez olan baz› görevleri yerine getirir. Örne¤in neslin devam›n› sa¤lama, koruma, toplumsallaflma, cinsel davran›fllar› düzenlemek, sevgi ve arkadafll›k sa¤lamak, toplumsal statü ve sosyal yerlefltirme yapmak gibi. Bunlara göre bu fonksiyonlar en iyi biçimde aile içinde yerine getirilir. Çat›flma kuramc›lar› ailede bir eflitsizli¤in oldu¤unu ve erke¤in kad›n› sömürdü¤ü bir düzenin varl›¤›ndan söz ederler. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi vard›r. Marksist görüflte aile ile ilgili temel al›nan F. Engels’in “Ailenin Özel Mülkiyeti ve Devletin Kökeni” adl› eserinde devletin özel mülkiyet sistemini korumak için yasalar yaparken tek eflli evlili¤in kurallar›n› da dayatt›¤› ifade edilir. Özel mülkiyetten mahrum olan kad›n, erkek taraf›ndan kontrol alt›nda tutulur. Çat›flma kuramc›lar›, sosyal, ekonomik, politik ve hukuki eflitsizliklerin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini korudu¤unu savunurlar. Sembolik etkileflim kuramc›lar› ise mikro düzeydeki aile iliflkileri üzerinde odaklan›r ve kar›-koca ve çocuklar aras›ndaki iliflkilere bakar. Sembolik etkileflim kuramc›lar› aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Feminist kuramc›lar ise kad›n›n d›flar›da çal›flmas›n›n çocuklar›n bak›m ve aile içindeki görevlerini nas›l etkiledi¤i konusunda ciddi çal›flmalar yapm›fllard›r. 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar N AM A Ç 4 N AM A Ç 5 Aile ve evlilik biçimlerini tan›mlamak. Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temel kategoriye ay›rarak incelerler. Bunlar; efl say›s›, grup iliflkileri, çiftlerin yerleflim yeri, otorite iliflkileri, soy ve secere iliflkileridir. Efl say›s›na göre tek eflli ve çok eflli evlilikler söz konusudur (Monogami ve poligami). Erke¤in birden fazla kad›nla evlili¤ine poligini, kad›n›n çok erkekle evlili¤ine poliandri denir. Grup iliflkilerine göre endogami (grup içi) ve egzogami (grup d›fl›ndan) evlenmeler söz konusudur. Egzogami evlili¤i belirli gruplar›n d›fl›na veya ailenin d›fl›na tafl›maktad›r. Yani kendi çekirdek ailesinin veya akrabalar›n›n d›fl›nda birisiyle evlenmektedir. Çiftlerin yerleflim yerine göre ise baba taraf› (patrilokalite) ana soyu ve taraf› (matrilokalite) veya ba¤›ms›z ev açma (neolokalite) olarak karfl›m›za ç›kar. Otorite iliflkilerine göre ise koca otoritesinin üstünlü¤ü (patriyarki) kad›n otoritesinin üstünlü¤ü (matriyarki) ve eflitli (egaliteryan) iliflkileri görüyoruz. Soy ve secere iliflkilerinde ise evlilik üç flekilde karfl›m›za ç›kar, bunlar baba soyunun üstünlü¤ü (patriliniyal) ana soyunun üstünlü¤ü (matriliniyal) ve bilateral yani mirastan her iki taraf›n eflit hak almas›d›r. Günümüz aile yap›s›ndaki farkl›l›klar› ve boflanman›n neden ve etkilerini aç›klamak. Burada tek ebeveynli aileler, evlenmeden birlikte yaflama, efl cinsel evlilikler ve boflanma olgusu üzerinde durulmufltur. Modern çekirdek aile en h›zl› de¤iflen kurumlar aras›ndad›r. Günümüzde boflanma veya eflin ölümü ile giderek evin reisinin kad›n oldu¤u aileler art›fl göstermektedir. Ayn› flekilde evlenmeden birlikte yaflamak, hatta çocuk sahibi olmak da giderek yayg›nlaflmaktad›r. Bu durum özellikle Amerika ve Avrupa’da çok yayg›nd›r ve özellikle gençler aras›nda görülmektedir. Boflanma, taraflardan birinin veya her ikisinin arzusu ile toplumda geçerli norm ve âdetlere göre evlili¤inin sona erdirilmesidir. Boflanmalar›n artmas›n›n ard›nda yatan temel faktör, boflanmalar›n toplumsal kabulündeki de¤er ve inançlar›n farkl›laflmas›nda yatmaktad›r. Art›k insanlar mutsuz evliliklere tahammül etmek durumunda de¤illerdir. N AM A Ç 6 113 Toplumsal grup ve grup türlerini tan›mlamak. Grup, birbirleriyle düzenli iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r. Grup konusunda en önemli nokta, insanlar›n birbirlerine karfl› sahip olduklar› aidiyet duygusudur. Y›¤›n ise birbirleriyle iliflkide bulunmayan, kendini o gruba ba¤l› hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan geçici bir nedenle bir araya gelmifl insanlard›r. Bilinen en önemli grup, Cooley’in ortaya att›¤› birincil grup kavram›d›r. Birincil grup yüz yüze iliflkilerin yard›mlaflma, dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r. En güzel örne¤i aile, arkadafll›k gibi gruplard›r. ‹kincil grup ise birincil grubun d›fl›nda kalan, daha büyük, nispeten geçici, benzerlik göstermeyen, resmî gruplard›r. Di¤er bir grup ayr›m› olan iç ve d›fl gruplar ise, W. G. Sumner taraf›ndan ileri sürülmüfltür. ‹ç grup “bizlik” duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl grup ise bizim grubumuzun d›fl›nda olan, üyesi olmad›¤›m›z bizim için önem tafl›mayan, ona karfl› olumsuz duygular besledi¤imiz gruplard›r. 114 Davran›fl Bilimleri-I Kendimizi S›nayal›m 1. Anne-baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan aileye ne ad verilir? a. Genifl aile b. Ana ailesi c. Kök aile d. Baba ailesi e. Çekirdek aile 6. Aile üyelerinin kendi aile ve akrabalar›n›n d›fl›ndan birisiyle evlenmesine ne ad verilir? a. Endogami b. Patrilokalite c. Egzogami d. Matriyarki e. Patriyarki 2. ‹ç ve d›fl grup kavram› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. Murdock b. Litwak c. Hyman d. Sumner e. Schaefer 7. Evlenen çiftlerin ana soyunun yan›nda oturmalar›na veya yerleflmelerine ne ad verilir? a. Patriyarki b. Egaliteryan c. Matrilokalite d. Endogami e. Egzogami 3. Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i örnek ald›¤› gruba ne ad verilir? a. ‹ç grup b. D›fl grup c. Referans grubu d. Birincil grup e. Sanal grup 8. Afla¤›dakilerden hangi düflünür özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte tek eflli çekirdek ailenin ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmüfltür? a. Engels b. Murdock c. Litwak d. Hyman e. Spencer 4. Aile iliflkilerinin zamanla de¤iflti¤ini ve yeniden analiz edilmesi gerekti¤ini savunan, rol ve benlik kavramlar› üzerinde duran teorik yaklafl›m›n ad› nedir? a. Feminist kuram b. Çat›flma kuram› c. Sembolik kuram d. Fonksiyonalist kuram e. Marksist kuram 5. Ça¤dafl anlamda aile oluflturabilmek ve meflru çocuklara sahip olabilmek için gerekli olan fley afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yerleflim yeri b. Çocuklar c. Gelir d. Evlilik kurumu e. Otorite iliflkileri 9. Afla¤›dakilerden hangi düflünür erke¤in çok kad›nla evlili¤i olan poliginiyi en yayg›n görülen evlilik olarak ifade etmifltir? a. Litwak b. Parsons c. Cooley d. Murdock e. Durkheim 10. “Aflka evet, evlilik belki” slogan› ne tür bir ailesel farkl›l›¤› Avrupa’da ifade etmektedir? a. Tek eflle evlilik b. Efl cinsel evlilik c. Evlenmeden birlikte yaflama d. Tek ebeveynli evlilik e. Çekirdek aile evlili¤i 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar “ 115 Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Bir efl, birçok koca: Nyinba Toplumu Nyinba kültürü, Nepal ve Tibet’te bulunan bir tar›m toplumu olup Himalayalar›n, uzak vadilerinde denizden 9000 fit yükseklikte varl›klar›n› sürdürmektedir. Dünyan›n birçok ülkesinden gelen araflt›rmac›lar Himalayalara giderek dünyada kad›n›n çok eflle evlili¤inin görüldü¤ü bu ender ülkede gözlemlerde bulunmaktad›rlar. Fiziksel olarak zorluklar›n yafland›¤› Himalayalarda poliandri son derece uyumlu bir evlilik türü olarak yer almaktad›r. Çünkü, toprak ve iklim koflullar›, düzgün bir ürün al›namay›fl› hasat yapmay› güçlefltirmektedir. Burada tar›m, emek yo¤un bir biçimde yap›lmakta ve birçok Nyinbal› tar›m iflçisi toprakta çal›flarak ailelerinin geçimini sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu nedenle burada tipik evlilik, üç erkek kardeflin bir tek kad›nla evlenmesi sonucu oluflmakta ve ancak, bu flekilde toprak için yeterli ifl gücü sa¤lamaktad›r. Bu yolla yiyece¤in son derece k›s›tl› oldu¤u bu toplumda yaflam sürdürülebilmektedir. Nyinba toplumuna d›flar›dan bakan bir kifli, kad›nlar›n ailede otoriteye sahip oldu¤unu ve herfleyin kad›n odakl› oldu¤unu düflünür. Ancak bu toplumda otorite ve miras erke¤in veya erkek evlad›n egemenli¤indedir. Ailede erkek çocu¤un do¤umu sevinçle karfl›lan›p kutlanmakta, k›z çocuklar ise babas› kim olursa olsun bir hayal k›r›kl›¤› yaratmaktad›r. Bu toplumda babal›k önemli bir konu de¤ildir çünkü hane üç erkek kardefl taraf›ndan paylafl›lmaktad›r. Ailenin reisi ailedeki en yafll› erkek kardefltir. Bu kardefl eflini kendi genifl ailesinin d›fl›ndan seçer. Herhangi bir eflin üstünlü¤ü ve tercihi genelde bu toplumda hofl karfl›lanmaz. Burada sorumluluk kad›na kalmaktad›r. Her kocay› düzenli görmek ve dönüflümsel olarak birlikte olmak kad›n›n görevidir. Genelde sabah kahvalt›s›nda kad›n o gece kiminle birlikte olmak istedi¤ini iflaret eder. Herhangi bir kar›fl›kl›¤a yer vermemek için kal›nacak kocan›n ayakkab›lar› kad›n›n yatak odas›n›n önüne konur. Dünyan›n birçok toplumunda bir tür bir evlilik toplumsal normlara uygun düflmez. Ayn› flekilde Nyinba toplumunda da poliandri her zaman geçerli de¤ildir. E¤er ailenin bir tek erkek çocu¤u varsa bu kifli monogamik bir evlilik yapmak durumundad›r. E¤er kad›n çocuk do¤uram›yorsa veya çocuk sahibi olam›yorsa ikinci bir efl al›n›r. Bu da genellikle o eflin k›z kardefl veya kuzenidir. Bunlar da ailede hiçbir sorun yaratmadan benimsenir ve evlilik sürer. 1. e ” Kaynak: Zeitzen, Miriam Kokt ve Dguard (2008). Polygamy: A Cross Cultural Analysis. Oxford, England Berg R.T. Schaefer, 2010: 314 içinde. 2. d 3. c 4. c 5. d 6. c 7. c 8. a 9. d 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kavram› ve Global Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Grup Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Grup Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kurumunu Aç›klayan Sosyolojik Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl “Aile Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analizleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analizleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kurumunu Aç›klayan Sosyolojik Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analizleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Ailesinde Farkl›l›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Genelde yaflad›¤›m›z aile anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan çekirdek ailedir. Bu ailede iliflkiler k›rsal kesimin ailesi olan geleneksel genifl ailede oldu¤u gibi çok s›k ve yak›n de¤ildir. Aile ancak dü¤ün, niflan, ölüm gibi kriz dönemlerinde bir araya gelir, etkileflimde bulunurlar. Özellikle aileler aras›ndaki co¤rafi uzakl›k bu iliflkileri etkiler. S›ra Sizde 2 Genifl aile modern yaflamda özellikle kriz dönemlerinde aile üyelerini birbirlerine ba¤lay›c› bir fonksiyon görür. Ölüm, dü¤ün, do¤um gibi dönemler ailenin zor günleridir. D›flar›dan destek yerine aile üyelerinin birlikteli¤i bu krizin çabuk atlat›lmas›nda yard›mc› olur. S›ra Sizde 3 Endüstrileflme süreci ile ailenin co¤rafi hareketlili¤i sonucu üyelerin birbirlerinden ayr› kalmas› ile aile iliflkilerinde bir zay›flama söz konusu olabilir. Ancak teknolojik geliflmeler ile iletiflim ve ulafl›m kolayl›klar› iliflkilerin tekrar güçlenmesini sa¤layabilir. 116 Davran›fl Bilimleri-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 4 Çat›flma kuramc›lar› bunun özel mülkiyetle ve erkek egemenli¤ine ba¤l› olarak aç›klar. Kad›n evlenmeden önce babas›, evlendikten sonra ise kocas› taraf›ndan sömürülmektedir. S›ra Sizde 5 Boflanmadan en çok etkilenen, çiftlerden çok çocuklard›r. Ancak yap›lan araflt›rmalarda bozuk aile düzeni içinde yaflamak çocuklar üzerinde çok daha y›prat›c› etkiler yapabilmektedir. Ancak, yine de boflanmalar›n çocuklar üzerinde birçok olumsuz etkilerinin oldu¤unu unutmayarak, evliliklerin bafllang›c›nda çok dikkatli davranmak zorunda oldu¤umuzu unutmamal›y›z. S›ra Sizde 6 Türk kültüründe genelde kentsel aile yap›s›nda çekirdek aile yayg›n bir karakter gösterir. K›rsal kesimde ise yine çekirdek aile yayg›n olmakla birlikte geleneksel genifl aile de ikincil önemli bir aile olarak görülmektedir. Özellikle, teknoloji ve kentleflmenin çok geliflmedi¤i tar›msal bölgelerde baba otoritesinin yayg›nl›¤› ve çok efllilik, varl›¤›n› hala daha sürdürmektedir. S›ra Sizde 7 Grup birbirleriyle düzenli bir iliflki içinde sürekliki¤i olan ve belirli norm ve kurallarla birbirine ba¤l› olarak niteleyip, ba¤l›l›k veya aidiyet duygusuna sahip olan insanlardan oluflur. Y›¤›n ise geçici olarak birlikte olan, aralar›nda sürekli ve düzgün iliflkiler olmad›¤› gibi ba¤l›l›k duygusundan da yoksun olan insanlard›r (Maç seyircileri gibi). S›ra Sizde 8 Kendimizi bir d›fl grup üyesi olarak nitelendirdi¤imiz zaman, her fleyden önce içinde bulundu¤umuz iç grubun baz› özelliklerini benimsedi¤inizden kendimizi d›fllanm›fl olarak hissederiz. Bu nedenle karfl› oldu¤umuz de¤erler bütünü ile karfl› karfl›ya kal›r›z. Acaba bu de¤erleri bir iç grubun üyesi oldu¤umuz için grup bask›s› sonucu mu benimsedik yoksa gerçekten bu de¤erlere inan›yor muyuz? Buna karar vermek durumunday›z. Bu nedenle her iç grup kendini “biz” duygusu ile tan›mlad›¤› için, baflkalar› ise “onlar”, yani bizim d›fl›m›zda oland›r. Yani d›fl gruptur. Bu nedenle benimsedi¤imiz de¤erle karfl› karfl›ya kalabiliriz. Altun, A. (2009). “Türkiye’de Kad›na Yönelik fiiddetle Mücadele ve Devlet”, Türkifl, Ocak-fiubat, No: 383, s.57-60. Andersen, M. L. and H. F. Taylor. (2000). Sociology, Thomson Wadsworth. Arendell, T. (1998). “Divorce American Style”, Contemporary Sociology, 27. May, s. 226-228. Arma¤an, ‹. (1988). Toplumbilim, ‹zmir: Bar›fl Yay›nlar›. Baca Zinn, M. and S. Eitzen. (2002). Diversity in American Families, 4th edi., New York: Harper Collins. Barber, J. S. and W. G. Axinn. (1998). “Gender Role Attitudes and Marriage Among Young Women”, Sociological Quarterly, Vol.39, Winter, s.11-31. Bozkurt, V. (2008). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Yay›nlar›. Bumbass, L. (1995). “Forum II Pattern, Couses and Consequences of Out of Wedlock Childbearing, What Can Goverment Do?”, Focus, Vol. 17, No:1, s. 41-45. Cooley, C. H. (1962). Social Organization, New York: Schocken Books Inc. Croll, E. (1995). Changing Identities of Chinese Women, London: Zed Books. Do¤an, ‹. (2000). Sosyoloji, ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k. Doob, C. B. (1991). Sociology, 3. Edi. Ecevit, M. (1994). “Ça¤dafl Kuram: Aile ve Kad›na ‹liflkin Baz› Kavramsal ‹liflkiler”, Aile ve E¤itim XVIII. E¤itim Toplant›s›, Türk E¤itim Derne¤i. Eitzen, S. B. and M. B. Zinn. (2004). In Conflict and Order, 10 th edi., Boston, MA: Allyn and Bacon. Engels, F. (1942). The Origin of the Family, Private Property, and the State. New York: International Publishing (First published in 1884). Farr, Grant M. (1999). Modern Iran, New York: Mc Graw Hill. Field, J. and L. M. Casper. (2001). “American Families and Living Arrangements”, Current Population Reports, Washington D.C.: U.S. Census Bureau, March. Fields, J. (2004). “American Families and Living Arrangements: 2003”, Current Population Reports, P20, no.553, Washington D.C.: US Government Printing Office. Furstenberg, F. (1998). “Relative Risk: What is the Family Doing to Our Children?”, Contemporary Sociology, 27, May, s.223-225. 4. Ünite - Aile ve Toplumsal Gruplar Galinsky, E. et al. (1993). The Changing Workforce: Highlights of the National Study, New York: Families and Work Institute. Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara: Ayraç Yay›nevi. Giddens, A. (1989). Sociology, New York: Polity Press. Goode, W. J. (1984). The Family, Englewood Clifs, Prentice Hall, Inc. Gough, K. (1984). “The Origin of the Family”, s. 83-89 in Women A Feminist Perspective, 3rd edi., (Ed. Jo Freeman), Polo Alto, CA: Magfield. Gökçe, B. (1990). Aile ve Aile Tipleri üzerine Bir ‹nceleme, Aile Yaz›lar› 1 içinde (edit. B. Dikeçligil, A. Çi¤dem) Aile Araflt›rma Kurumu Yay›nlar›. Gökçe, B. (1976). “Aile ve Aile Tipleri Üzerinde Bir ‹nceleme”, H. Ü. Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, C.8, s.1-2, Ekim. Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3 rd edi., Allyn and Bacon. Hinderick, J. and M. K›ray. (1970). Social Stratification as an Obstacle to Development, A Study of Four Turkish Villages, New York: Preager. Hochschield, A. R. (2005). The Commercialization of Intimate Life: Notes From Home and Work, Berkley: Union of California Press. Hyman, Herbert H. (1942). “The Psychology of Status.” Archives of Psychology, 269, pp. 5-91. Kark›ner, N. (2009). “Kad›n Aile ve Toplum”, Sosyolojiye Girifl, (Editör. Nadir Su¤ur) AÖF Yay›nlar›, No: 1031. Kayhan, Ü. (2010). “Aile Tan›m›, Önemi ve Özellikleri Tarihsel Geliflim ve Aile Tipleri”, Aile Yap›s› ve ‹liflkileri, (edi. Sezen Ünlü) AÖF Yay›nlar›, No: 897. Kongar, E. (1976). ‹mparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Lamanna, M. A. and A. Reidman. (2003). Marriage and Families: Making Choices in a Diverse Society, Belmont C. A: Wadsworth. Lauer, J. and R. Lauer. (1992). In Marriage and The Family in a Changing Society, 4. Edi, (Ed. James M. Henslin), New York: Free Press. Mc Falls, J. A. Jr. (2003). “Population: A Lively Introduction”, Population Bulletin, 58, December. Miller, S. (1997). “The United Consequences of Current Criminal Justice Policy”, Talk Presented a Research on Woman Series University of Delaware, Newark B.E. in Andersen and Taylor, 2006. Murdock, G. P. (1949). Social Structure, New York: Mac Millan. 117 Murdock, G. P. (1957). “World Ethnographic Sample”, American Anthropologist, Vol. 59, August, ss. 664-687. Özkalp, E. (2008). Davran›fl Bilimlerine Girifl, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Özkalp, E. (2010). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Kitabevi. Peterson, K. S. (2003). “Unmarried With Children: For Better or Worse”, U.S.A. Today, August, 18, s. 1A8A. Robertson, I. (1988). Sociology, 3. Edi., New York: Worth Publisher. Rossi, A. S. and P. H. Rossi (1990). Of Human Bonding: Parent Child Relations Across the Life Course, New York: Aldine de Gruyter. Saad, Lydia. (2004). “Divorce Doesn’t Lost”, Gallup Poll Tuesday Briefing, March 30 (www.gallup.com). Sanchez, L., W. D. Manning and P. J. Smock. (1998). “Sex Specialized or Colloborative Male Selection? Union Transitions Among Cohabiters”, Social Science Research, 27, September, s. 280-304. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12th edi., Mc GrawHill. Shepard, J. M., H. L. Vass (1996). Sociology, 3. Edi., West Publishing Co. Stinnet, N. (1992). “Strong Families”, In Marriage and the Family in a Changing Society, 4. Edi., James M. Henslin Edited, New York: Free Press. Stock, C. (1974). All Our Kin: Strategies for Survival in a Black Community, New York: Harper Colophan Books. Straus, M., R. Gelles and S. Steinmetz (1980). Behind Closed Doors: Violance in the American Family, Garden City N.Y: Double Day. Timur, S. (1972). Türkiye’de Aile Yap›s›, Ankara: H.Ü. Yay›nlar›. Ventura, S. M. (2009). “Changing Patterns of Non Marital Childbearing in the United States”, NCHS Data, Brief, No:18, May. Wallerstein, J. S. and Joan B. Kelly (1992). “How Children React to Parental Divorce”, In Marriage and the Family in a Changing Society, 4. Edi., (James M. Henslin Edited), New York: Free Press. Wills, J. B. and B. J. Risman (2006). “The Visibility of Feminist Thought in Family Studies”, Journal of Marriage and the Family, Vol.68, August, ss. 690-700. Yasa, ‹. (1966). Ankara’da Gecekondu Aileleri, Ankara: Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Bakanl›¤› Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü¤ü. 5 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Küresellik, küresel, küreselleflme ve küreyellik kavramlar› aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek, Küreselleflmenin elefltirisini yapabilecek, Toplumsal yap› ve kurumlar aras›nda iliflki kurabilecek, Di¤er toplumsal kurumlar ve ekonomi aras›ndaki farklar› saptayabilecek, Küreselleflme ve kapitalizm aras›nda iliflki kuran farkl› sosyolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek, Kad›n›n çal›flma yaflam›ndaki sorunlar›n› tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Küreselleflme • Ekonomi • Kapitalizm • Sosyalizm • Kad›n • Ayr›mc›l›k ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu • KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR • TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR • KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹ Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR Küreselleflme kavram› günümüzde en s›k kullan›lan kavramlar›n bafl›nda gelir ve pek çok yönden baflta sosyoloji olmak üzere di¤er sosyal bilimleri ilgilendirir. Dünya ölçe¤indeki ekonomik, politik ve ideolojik dönüflümleri izlemek için önemli bir araçt›r. Ulrick Beck’i izleyerek bu kavrama aç›kl›k kazand›rmakta yarar vard›r. Çünkü literatürde “globalism” (globalisme), “globalite” (globality) ve “globalleflme/küreselleflme” (globalization) gibi farkl› kullan›mlar bulunmaktad›r (Sar›bay, 2000): i. Globalism/ Küresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlaflt›rmayla kültür, siyaset, sivil toplumun tümünün ekonomik yap› taraf›ndan belirlendi¤i savunulur. Di¤er bir ifade ile ekonomiye indirgenmifl tek bir yap›n›n, pazar hâkimiyeti alt›nda ifllemesini anlat›r. ii. Globalite/ Küresel: “Dünya Toplumu” anlay›fl›na iflaret eder. Ülkelerin çok boyutlu iliflkiler içinde ba¤›ml›l›klar›n› gösterir. iii. Globalleflme/ Küreselleflme: Globalleflme ise bir süreçtir. Uluslarüstü aktörler taraf›ndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu süreçte ekonomi, kültür, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana görülürler. Ancak gerçekte durum hiç de öyle de¤ildir. iv. Küreyellik (glokalleflme): An›lan kavramlardan sonra ortaya ç›kan bir yeni kavram daha vard›r. Buna küresel ve yerel (local) kelimelerinden üretildi¤i için “küreyellik/ glokalleflme” (glocalization) veya “kültürel globalleflme” denilmektedir. Bu asl›nda belirli bir kültüre özgü olan›n yayg›nlaflmas›d›r. Bu kavram›n Japon kaynakl› oldu¤u ve kendine özgü olan ile evrensel olan› çok iyi ba¤daflt›ran ifl kültüründen esinlenerek üretildi¤i bilinmelidir. Örne¤in Amerikan toplumundaki hamburger kültürü dünyan›n her yerine yay›lm›flt›r ve art›k buna “Mc Donaldlaflt›rma (Mc Donaldization) denilmektedir (Ritzer, 1998). Ayn› flekilde birçok yerel sigara, yemek, müzik, giyim tarz› yayg›nlaflmaktad›r. Örne¤in herkes kot pantolonu her yerde giymektedir. Appadural (1993) ve Sar›bay (1998)’a göre glokalleflme yaratan kültürel mekânlar (space) bulunmaktad›r ve bunlar› befl bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: i. Etno-mekân: Göçmen ve mülteciler, mevsimlik iflçiler ve turistlerin yaflad›klar› mekânlar. Bunlar içinde yaflad›¤›m›z dünyay› de¤ifltiren insanlar›n yaflad›¤› mekânlar olarak önem kazan›r. ii. Tekno-mekân: Tüm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dâhil olmak üzere, tüm s›n›rlar› aflarak oluflturduklar› mekânlard›r. Küreselleflme k›saca dünyadaki iflletme ve insanlar›n birbirlerine ba¤lanmas›n› ifade eden bir kavramd›r. 120 Davran›fl Bilimleri-I iii. Finans-mekân: Uluslararas› para hareketlerinin gerçekleflti¤i borsa türü mekânlard›r. iv. Medya-mekân: Televizyon ve radyo olmak baflta olmak üzere tüm bilgilerin elektronik olarak üretildi¤i ve yay›ld›¤› mekânlard›r. v. Zihinsel -mekân: Ayd›nlanmadan bu yana üretilen düflünce ve ideolojilerin, örne¤in eflitlik, adalet, özgürlük ve demokrasi gibi fikirlerin yay›ld›¤› mekânlar. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE tarihsel geliflimini araflt›r›n›z. Küreselleflme sürecinin D Ü fi Ü N E L ‹ M Günümüzde glokalleflme yaratan ve fiziki yerleflim/ topra¤›ndan kopar›lm›fl D Ü fi Ü N E L ‹ M (deterritorialized) mekânlardan da söz edilmektedir. Bunlar birbirleriyle kuflkusuz S O R U Ayr›ca kendini sanal ortamlarda serbestçe ifade etme olana¤›etkileflim içindedir. S O R U Art›k burada “küresel sanallaflma” söz konusudur (cyberspace) na da sahiptirler. demek dahaD do¤rudur. Öte yandan, bu tür kullan›mlar daha önce tarihsel ya da za‹KKAT man/ tarih boyutunda de¤iflme ile ilgilenen sosyolojinin mekân (space) ile de ilgiD‹KKAT lenmeye bafllad›¤›n›n iflaretleridir. Zaman ve mekân›n birlikte önem tafl›d›¤› ise ilk SIRA S‹ZDE önceleri Giddens (1991)’›n “Yap›laflma Kuram›”nda ortaya konmufltur. Giddens SIRA S‹ZDE küreselleflmeye diyalektik olarak bakm›flt›r. Ona göre, “küreselleflme varl›k ile yoklu¤un AMAÇLARIMIZ kesiflmesi, toplumsal olaylarla toplumsal iliflkilerin belli mesafede yerel ba¤lamsall›klarla kar›flmas›d›r” (Giddens,1990). AMAÇLARIMIZ N N N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET J. Friedman, kültürel sosyolojik ve küresel sistemler olmak üzere küresel olan iki farkl› görüflü ifade eder. K ‹ T Karfl›s›nda A P Küresel Kuflatma ‹nsan, (der. Mustafa Arma¤an). ‹stanbul: Ufuk (2004). K ‹ T A P Ayr›ca Giddens küreselleflmeyi modernli¤in bir sonucu olarak görmüfltür. Giddens’›n elefltirenler de bulunmaktad›r. Örne¤in Roland RoT E Lbu E V düflüncelerini ‹ZYON bertson (1998)’a göre, basitçe modernli¤in bir sonucu olarak görülemez; aksine TELEV‹ZYON küreselleflme modernli¤i haz›rlayan bir kofluldur. Ayr›ca Giddens, küreselleflme yerine küresel terimini kullanmad›¤› için elefltirilmifltir. Çünkü küresellik mo‹NTERNET dernli¤in yayg›nlaflmas›n› kolaylaflt›ran bir durumdur. Genifl anlamda co¤rafi ‹NTERNET olarak uzak uygarl›klar›n iç içe geçmesini göstermede uygun terminolojidir (Robertson,1992). Öte yandan modernlik genel anlamda kurumlar›n ve temel tecrübelerin bir örnek /homojen olmas› anlam›n› tafl›r. Burada Giddens’in modernlik ile küreselleflme aras›nda kurdu¤u iliflki problemlidir. Çünkü o, küreselleflmeyi modernli¤in bir sonucu olarak görmektedir. Oysa küreselleflme bir yandan kültürel birli¤i sa¤larken bir yandan da farkl›l›klar› derinlefltirmekte, en az›ndan su yüzüne ç›kmas›na olanak tan›maktad›r. Nitekim küreselleflme sürecinde, homojenlik ve heterojenlik, evrensellik ile özgücülük (particularisme) gibi ikili karfl›tl›klar diyalektik olarak bir arada bulunabilir. Hatta küresellik bunu ideolojik olarak teflvik eder görünür. Asl›nda olay›n gerçe¤i, ekonomik olarak homojenlik (kapitalizm) karfl›s›nda kültürel ço¤ulculu¤a izin verilmesidir. ‹nsanlar›n “tüketim toplumu” nda sadece tüketme e¤ilimlerinin artt›r›lmas› temel hedeftir. Tüketilen fleylerin benzer veya farkl› olmas› ise detaydan ibarettir. Jonathan Friedman (1992), küresel/ global olan ile ilgili olarak iki farkl› görüflün bulundu¤una iflaret eder: i. Kültürel Sosyoloji Yaklafl›m›: Daha çok edebiyat alan›ndaki farkl› araflt›rmalar› birlefltiren ve Birmingham çevresinden esinlenen yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m insan topluluklar› aras›nda oldu¤u kadar, maddi ve manevi ö¤eler aras›nda da giderek artan ba¤lant›lar, al›flverifller ve hareketlerin fark›na va- 121 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu r›lmas›na dayan›r. Ronald Robertson ve ifllevselci sistem kuramc›s› Talcott Parsons bu kategoride yer al›rlar. ii. Küresel Sistemler Yaklafl›m›: Bu yaklafl›m daha önce küresel tarihsel politik iktisat olarak ortaya ç›km›flt›r. Dünya Sistem Yaklafl›m› olarak da bilinen bu bak›fl, kültüre de¤inmemesi yüzünden elefltirilmifltir. Bu yaklafl›m daha çok politik iktisat alan›yla s›n›rl›d›r. Ancak daha sonra bu alan, kültür ve kimlik konular› da kat›larak geniflletilmifltir. Küreselleflme Elefltirisi Küreselleflme literatüründe önde gelen bir isim olan Ronald Robertson’a göre küreselleflme tart›flmalar›n› yapanlar iki grup halinde s›n›flanabilir: i. Birörneklefltiriciler/ Homojenlefltiriciler: Bunlar›n bafl›nda A. Giddens gibi Marksistler gelmekle beraber baz› ifllevselciler de bu kategoride yer al›r. Bilimsel ve realist bir epistemoloji taraftar›d›rlar. Özne olan bilim adam› nesne olarak d›fl dünyay› inceler. Sosyal bilimcilerin önemli bir k›sm› bu tür yaklafl›m› benimser. Modernist bir yaklafl›md›r. ii. Farkç›laflt›r›c›lar/ Heterojenlefltiriciler: Edward Said ve Stuart Hall en önemlilerdir. Onlar daha çok derin yorumsama/ hermeneutik yaparlar. Bu yaklafl›m› daha çok kültürel çal›flma yapanlar benimser. Post-modern bir yaklafl›md›r. Jonathan Friedman (1992)’a göre, küreselleflme söyleminin önemli bir k›sm› modernitenin ideolojik ürünüdür. Bu konudaki tart›flmalar›n önemli bir bölümü de emperyalizm elefltirisi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Tek merkezli kültürel hegemonyan›n, örne¤in Amerikan de¤erlerinin, tüketim ürünlerinin ve yaflam biçimlerinin çevre ülke kültürlerinin içine s›zarak yayg›nlaflmas›, yani kültürel emperyalizm fliddetle elefltirilmifltir. Çünkü kültürel farklar›n silinip gitmesi endiflesi vard›. Yaln›z ekonomik olarak çevre konumunda olan ülkelerde de¤il, Avrupa’da bile bu kayg›lara rastlanmakta, Amerika’n›n hamburger ve kola kültüründen çekinilmektedir. Öte yandan küreselleflme kuramc›s› olarak Ronald Robertson (1992) bir küreselleflme modeli önerir. O, küreselleflmeyi nesnel ve öznel bileflenler olarak formüle eder. Küreselleflme bu ba¤lamda, dünyan›n küçülerek bask›lanmas›n›/ s›k›flt›r›lmas›n› (compression) ifade eden bir terimdir. Ona göre bu bask›lanma süreci yeni olmay›p insanl›k tarihinde çok gerilere kadar uzan›r. Bu küçülme ve bask›lanma fikri ise parçalar aras›ndaki mesafenin azalmas›yla sonuçlan›r. Robertson’a göSIRA göre S‹ZDEhepimizde re küresel sistemde en önemli olgu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›kt›r. Ona “daha büyük bir sistemin parças› oldu¤umuz bilinci”, yani tikelcilik (particularisme) geliflir. Düflüncelerinde T. Parsons’›n izlerini tafl›yan Robertson, ve D Ü fi Ü N E L ‹tikelcilik M evrenselcili¤in karfl›l›kl› geliflimini izler. Ona göre tikelcilik yay›larak evrenselleflmektedir. Ayr›ca yerel de küresel bir üründür. Örne¤in geçen yüzy›lda ulus devS O R U letlerin karbon kopya gibi ço¤almalar› küresel kültürün bir yans›mas›d›r. Robertson (1992)’un görüflleri birçok yönden elefltirilmifltir. Örne¤in Friedman (1992), Harvey’den yararlanarak zaman ve mekânda küçülmenin D ‹ K ve K A Tbask›lanman›n ya da tazyik alt›nda kalarak s›k›flman›n, salt bilimsel geliflme veya tarafs›z teknolojik evrimden kaynaklanmad›¤›n› söyler. Bu süreçlerin; sermaye birikiminin, SIRA S‹ZDE dünya ekonomik stratejilerinin ve özgül toplumsal yap›lar›n etkisiyle ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Robertson’un tüm ekonomik, siyasal, toplumsal ögeleri, bütünün parças› oldu¤umuzun bilincine varma ile anlatmas›n›n s›¤l›¤›na dikkatleri çeker. AMAÇLARIMIZ Ona göre yerelleflen benzerlikler, küresel toplumsal güç ve koflullar›n ürünüdür. Küresel köy kavram›, Kanadal› düflünür M. Mc Luhan taraf›ndan ilk kez kullan›lm›flt›r. Özellikle elektronik iletiflimin yayg›nlaflmas›yla birlikte, dünyan›n küçük bir topluluk gibi olaca¤› anlam›na gelmektedir. Örne¤in, SIRA S‹ZDE dünyan›n pek çok farkl› yerindeki insanlar, televizyon programlar› yoluyla ayn› haber olaylar›n› D Ü fi Ü N E L ‹ M izlemektedir. N N ‹ T A P Ali Yaflar Sar›bay, Global Bir Bak›flla Politik Sosyoloji, ‹stanbul: AlfaK(2000). TELEV‹ZYON S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 122 Davran›fl Bilimleri-I Öte yandan post-modern düflünceleri ile tan›nan Zygmunt Bauman (1997) da dâhil olmak üzere küreselleflmenin zenginler ve fakirler aras›nda tabakalaflmay› daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yol açt›¤› de¤erlendirmesini yapanlar çoktur. Ayr›ca, küreselleflme ile emperyalizm aras›nda iliflki kurarak yap›lan baz› elefltirilere de kulak vermek gerekmektedir. Türkiye’nin önemli politik iktisatç›lar›ndan Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)’ten esinlenerek “emperyalizm neden art›k sol ayd›nlar›n söyleminde yer alm›yor” sorusunu sormakta ve bu kavram›n yerini küreselleflmenin ald›¤› sonucuna varmaktad›r. Bu durumda küreselleflmenin, emperyalizmin yerini alma süreci üzerinde durmak yerinde olacakt›r. Bilindi¤i üzere Patnaik (2000) emperyalizmi, dünyay› belirleyen ekonomik iliflkilerin bütünü olarak tan›mlamakta ve dünyada yaflanan tüm dönüflümleri bunun sonucu olarak görmektedir. Onun ve Boratav (2000)’›n itiraz›, tüm bu dönüflümlerin art›k küreselleflme ile aç›klanmaya bafllamas›d›r. Çünkü bu durum ayn› olgunun farkl› iki biçimde anlat›lmas› ve dolay›s›yla çarp›t›lmas› ile sonuçlanmaktad›r. Boratav (2000)’a göre küreselleflme terminolojisini kullananlar, emperyalizm terminolojisini kullananlardan bafll›ca üç aç›dan farkl›lafl›rlar: i. Yap›sal ba¤›ml›l›k yerine karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k terimini kullan›rlar. Dünyan›n eflitsiz ve hiyerarflik yap›ya sahip oldu¤unu görmezden gelerek her fleyin karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤a sahip bir denge içinde cereyan etti¤ini savunurlar. ii. Merkeze çevre ekonomilerinden sistematik olarak aktar›lan de¤erler göz ard› edilerek herkesin eflit olarak yararland›¤› bir sistem yaklafl›m› sunarlar. Piyasa iliflkilerinin genifllemesiyle daha adil bir kaynak da¤›l›m›na ulafl›laca¤› savunulur. Geliflmifl merkez ile çevre ülkeleri aras›ndaki bölüflüm mücadeleleri gündeme getirilmez. iii. Piyasan›n eflitsiz güçler aras›nda olufltu¤unu elefltiren yaklafl›m terk edilerek piyasaya güven yaklafl›m› pekifltirilir. Piyasa elefltirilerden uzak tutularak fetifllefltirilir. Buna Fanatik Güven Yaklafl›m› da denilir. Böyle bir sistemde devletin rolü hemen hemen hiç yoktur. Boratav’›n hakl› olarak ileri sürdü¤ü gibi, 21. yüzy›lda da geçmiflteki tüm eflitsizlikler artarak sürdü¤ü hâlde küreselci yaklafl›m›n emperyalizm kavramlaflt›rmas›na egemenli¤i, onun üstünlü¤ünden kaynaklan›yor olamaz. Hele hele ba¤›ml›l›k ve sömürü iliflkilerini görmezden gelen bir yaklafl›m›n yeterli gibi sunulmas› mümkün de¤ildir. Ancak Marksizm’in emperyalizm üzerindeki elefltirileri geçerlili¤ini koruyor olsa da, daha muhafazakâr güçlerin dünya egemenli¤ini ele geçirmifl olmalar› yüzünden ifllevini yerine getiremez hale geldi¤i de aç›kt›r. Burada umutlar›n› yitiren ayd›nlar›n teslimiyetçi tutumlar›na da önemli bir elefltiri söz konusudur. Ancak birçok küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hareket günümüzde küreselleflmeye ciddi elefltiriler getirmektedirler. Küreselleflme Karfl›t› Yeni Toplumsal Hareketler Alan Touraine (1998)’e göre sosyal hareketler toplumdaki mevcut ba¤›ml›l›k ve bask›lama sistemini dönüfltürmeyi amaçlayan eylemlerdir. Bu anlamda sa¤l›ks›z görülen bir durum ya da ögenin, bu bir de¤er, kural veya tabiiyet iliflkisi olabilir, kültürel olarak sorgulanmas› ve sonucunda sosyal iliflkilerin yeniden inflas›d›r. Bu yüzden sosyal hareketler politik hareketlerden farkl›d›rlar. ‹ktidar› ele geçirme talebinde bulunmazlar. Ancak mevcut sisteme meydana okurlar ve bu meydan okuma s›ras›nda politik sistemle mücadele ederken ortaya ç›karlar. Toplumda “meflruluk krizi” (Habermas, 1971) ortaya ç›kt›¤›nda örne¤in toplumda ataerkillik sorgulanmaya bafllad›¤›nda feminist hareketler de ortaya ç›kar. Ancak bafllang›çta bu 123 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu sorgulama tam yap›lmadan baz› görüfller ithal edilebilir. Baflka ülkelerdeki hareketlerin izlenmesi ço¤u zaman söz konusudur. Örne¤in 1968’de Fransa’da ortaya ç›kan ö¤rencilerin bafllatt›¤› özgürlük ve bar›fl hareketi dünyaya yay›lm›flt›r. ABD’de sanayide çal›flan kad›n iflçilerin sömürülmesi sonucunda ortaya ç›kan Feminizm de ayn› flekilde sanayileflmemifl ülkelerde de yay›lm›flt›r. Küreselleflme karfl›t› hareketler ise çok daha farkl› bir yap›ya sahiptir. Küreselleflme karfl›t› hareketlerin temeli 1990’l› y›llarda emperyalizme ve tekellere karfl› direnifl olarak at›lm›flt›r. Yeni-liberal görüfllere karfl› “Yeni Bir Dünya Mümkündür” slogan› etraf›nda örgütlenilmifltir. Dünyan›n çok de¤iflik k›ta ve ülkelerinde ortaya ç›km›flt›r. Çok çeflitli aktörleri bir araya getirmifltir. Birbirinden farkl› talep ve yaklafl›mlar› bar›nd›rmas› temel özelli¤idir. Ayn› zamanda genifl ölçüde genç kesim taraf›ndan desteklenmifltir. Çok say›da ba¤›ms›z tekil örgütün bir araya gelmesine yol açm›flt›r. Birbirinden çok uzak mesafelerde olan insanlar iletiflim teknolojilerinden yararlanarak ve a¤lar kurarak önemli küreselleflme yanl›s› zirve toplant›lar›n› protesto etmifllerdir. Zirve topluluklar› 2001’de Brezilya’da; 2004’te Hindistan’da; 2005’te tekrar Brezilya’da; 2006’da Pakistan ve Mali’de; 2007’de Kenya’da; 2009’da yine Brezilya’da toplanm›flt›r. 2011’de ise Senagal’in Dakar kentinde yap›lmas› planlanm›flt›r. Ayr›ca Dünya Sosyal Formu (DSF)’nun, binlerce örgüt ve aktivisti bar›nd›ran ve adeta Enternasyonalist hareketi ça¤r›flt›ran bir yap›ya sahip olmas› önemlidir. Küreselleflme Karfl›t› Hareketin çeflitli aflamalardan geçti¤i söylenebilir: i. Birinci aflama: Fransa’da Le Monde Diplomatigue dergisi çevresinde kuramsal temeller at›lm›flt›r. 1999’da ABD’de Seattle’da büyük bir protesto gösterisi düzenlenmifltir. Daha sonralar› da Dünya Ticaret Örgütü Bakanlar Kurulu, Dünya Bankas›, Geliflmifl Yediler (G7) toplant›lar› sürekli protesto edilmifltir. ii. ‹kinci aflama: Anti-Küresel Hareketin Alternatif/ Alter-Küreselci Harekete dönüflmesidir. Küreselleflme yanl›lar› Davos toplant›lar› yaparken, anti küreselciler alternatif olarak ilk toplant›lar›n› Brezilya’da Porto Allegre kentinde yapm›flt›r. “Sosyal Forum” olarak an›lan toplant›lar hareketin örgütsel yap›s›n› da ortaya ç›karmaya bafllam›flt›r. Bu yap›n›n temel özelli¤i herhangi bir hiyerarfli ve karar mekanizmas›n›n olmamas›, herhangi bir örgüt disiplininden ba¤›ms›z olmas›d›r. Alter-Küreselci aflamaya gelinmesinin önemi, sadece protesto gösterileriyle yetinilmeyip alternatif projeler gelifltirme potansiyeline sahip olundu¤unun gösterilmesidir. iii. Üçüncü aflama: Maalesef üyeler aras›nda baz› anlaflmazl›klar ç›km›fl ve taraflar birbirini mahkemeye vermifltir. Güven bunal›m› yüzünden ortaya ç›kan çat›flma birçok üye kayb›na yol açm›flt›r. Geliflmifl Yediler (G 7) ülkelerinin hangileri oldu¤unu araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir toplumsal sistem içinde insan iliflkileri toplumsal kurumlarla düzenlendi¤inde ortaya “toplumsal yap›” ç›kar. Yap›, sistem özelli¤i gösterir ve bir bölümündeki deO R U davran›laca¤iflmeler di¤erlerini de etkiler. Bu ba¤lamda toplumsal kurumlarS nas›l ¤›n› belirleyen “toplumsal kurallard›r” veya bunlar›n birleflimden oluflur. Örne¤in ekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetin nas›l yap›lacaD‹KKAT ¤›na dair genel ilke kurallar› belirler. Söz gelimi yolsuzluk ve rüflvetin ahlak d›fl› oldu¤u gibi kurallar koyar. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 124 Davran›fl Bilimleri-I Toplumsal yap› incelemeleri sadece makro düzeyde ve sistem tan›m› ile iliflkilendirilerek yap›lmaz. Ayr›ca mikro düzeyde de incelenebilir çünkü gündelik yaflamdaki iliflkiler de gelifligüzel ortaya ç›kmazlar. Bu düzeyde de belirli kurallar ve düzen vard›r. Örne¤in nas›l konuflmaya bafllanaca¤›, nas›l yürünece¤i, nas›l yemek yenece¤i, nas›l insanlar›n birbirine tan›flt›r›laca¤› hep kurallara ba¤lanm›flt›r. Bu gündelik yaflamda toplumsal gerçe¤in nas›l infla edildi¤i, nas›l sürdürüldü¤ünün incelenmesi Sembolik Etkileflim olarak adland›r›lan kuramsal sosyolojik yaklafl›m›n alan›na girer. Buradan aç›kça görüldü¤ü gibi toplumsal yap› kavram›n›n en önemli bilefleni toplumsal kurumlard›r. Temelde alt› toplumsal kurum vard›r: aile, ekonomi, siyaset, e¤itim, din ve sa¤l›k. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir. Tablo 5.1 ve 5.2 temel ve di¤er toplumsal kurumlar›n özelliklerini göstermektedir. Kurumlar aras› karfl›laflt›rma yap›ld›¤›nda baz› ortak özelliklere sahip oldu¤u görülür. Örne¤in hepsi toplumda belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak üzere ortaya ç›km›flt›r. Nitekim Parsons (1961) toplumsal yap›da temel dört ifllev ve bunlar› yerine getiren kurumlar› bir model halinde ortaya koyar: i. Bütünlefltirme ifllevi: Aile ve e¤itim toplumda bu ifllevi gören temel kurumlard›r. ii. Yönlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasal parti örgütleri arac›l›¤›yla bu ifllevi yerine getirir. iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi kurum olarak üretim, tüketim, bölüflüm vb. iliflkileri düzenler. iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen çat›flmaya da yol açsa da ifllevselciler taraf›ndan olumlu ifllevi ön plan ç›kart›l›r. Çünkü kurum olarak din, tüm insanlar aras›nda eflitlik ve adaleti kurmak üzere kurallar koyar. Tablo 5.1 Temel toplumsal kurumlar ve özellikleri Kaynak: Henslin, 2001: 99. Toplumsal Kurumlar Karfl›lad›klar› Temel ‹htiyaçlar Grup/ Örgütsel Yap›lar› Sahip Olduklar› Baz› Temel De¤erler Yerine Getirdikleri Baz› Roller Koyduklar› Baz› Kurallar A‹LE Üremenin düzenlenmesi, Çocuklar›n korunmas› ve toplumsallaflma. Akrabalar, Akrabal›k gruplar›. Cinsel sadakat, düzenli iliflkiler, büyüklere sayg›. Baba, anne, çocuk, amca, hala, yenge, büyükanne ve baba v.b. Bakaca¤›n kadar çocu¤a sahip ol, efle vefa göster. E⁄‹T‹M Bilgi ve becerileri kuflaktan kufla¤a aktarmak. Her dereceden okullar, ö¤retmen sendikalar›, ö¤renci kulüpleri, dernekler Akademik dürüstlük, baflar›, sakin olmak. Ö¤retmen, ö¤renci, okul yöneticisi, ö¤renci dernek baflkanl›¤›, s›n›f baflkanl›¤›. Ev ödevini yap, dersini haz›rla, Arkadafllar›ndan kopya çekme veya onlar› ihbar etme. D‹N Ölümden sonraki yaflamla ilgili düflünceler, çile ve kay›plar›n anlam›, Tanr› ile iletiflime geçmek. Cami/kilise ve sinagog cemaati, ba¤›fl kurulufllar›, dinsel dernek ve vak›flar. Tanr› için Kuran, ‹ncil ve Tevrat okumak. Peygamber, imam, rahip, haham, ö¤retmen, misyoner, din de¤ifltiren. ‹badete kat›l, para ba¤›flla, ö¤retiyi izle. Bankalar, sendikalar, flirketler, iflletmeler. Para kazanma, zaman›nda faturalar› ödeme, etkin üretim. ‹flçiler, çal›flanlar sat›c›lar,kredi verenler, borçlular, dan›flmanlar. Kâr›n› maksimize et. Müflteri daima hakl›d›r. Çok çal›fl. S‹YASET Güç ve otorite hiyerarflisi kurmak. Siyasal partiler ve parlamento. Ço¤unluk kural›. Kutsal güven göstermek için oy kullanma hakk›. Cumhurbaflkan›, baflbakan, milletvekili, seçmen, aday. Tek oy hakk› var. Oy vermek hem ayr›cal›k hem de hakt›r. SA⁄LIK Hasta ve rahats›zlar› tedavi etmek, bak›m sa¤lamak. Hastaneler, klinikler, eczaneler, sigorta flirketleri. Hipokrat yemini, sa¤l›¤› korumak, doktorun tavsiyelerine uymak. Hekim, hemflire, hasta, eczac›, Sigortac›. Hastalar› suistimal etme. Mümkün olan iyi sa¤l›k hizmetini ver. Mal ve EKONOM‹ hizmetlerin üretimi ve da¤›t›m›. 125 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu Sahip Olduklar› Baz› Temel De¤erler Yerine Koyduklar› Getirdikleri Baz› Kurallar Baz› Roller Polis, mahkemeler ve hapishaneler. Suçlulu¤u kan›tlanana kadar masumiyet. Hâkim, savc›,polis, avukat, mübaflir, gardiyan. Sorguda do¤ruyu söyle. Kan›t gösterme kural›na uy. Bilim Çevreyi yönetmek. Yerel, devlet, bölge, ulusal ve uluslararas› dernekler. Tarafs›z, nesnel araflt›rma, araflt›rma bulgular›n› yay›nlamak. Bilim insanlar›, teknisyen ve yöneticiler. Bilimsel yöntem kurallar›na uy. Bütün araflt›rma sonuçlar›n› saklamadan paylafl. Ordu Düflmandan korunmak, ulusal ç›karlar› desteklemek. Ordu, donanma, sahil güvenlik, jandarma. “Ülkesi için can›n› vermek onurdur.” Ölesiye çarp›flmak. Asker, acemi, erat, subay, mahkûm, casus. Savafla haz›r ol. Üstlerine itaat et. Emirleri sorgulama. Kitle ‹letiflim/ Medya Bilgiyi yaymak, Kamuoyu oluflturmak, olaylar› rapor etmek. Televizyon a¤lar›, radyo istasyonlar›, yay›nevleri. Zaman›nda, güvenilir, genifl kitlelere hitap eden, özgür yay›n yapmak. Gazeteci, yazar, editör, haberci, Yay›nc›. Güvenilir, dürüst ve zaman›nda yararl› ol. Di¤er Toplumsal Kurumlar Karfl›lad›klar› Temel ‹htiyaçlar Grup/ Örgütsel Yap›lar› Hukuk Sosyal düzeni muhafaza etmek. Ekonominin neden temel bir toplumsal kurum oldu¤unu tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi Tablo 5.2 Di¤er toplumsal kurumlar ve özellikleri Kaynak: Henslin, 2001: 99. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Al›flverifllerin yüz yüze yap›ld›¤› pazar, anlam›n› çoktan geride b›rakarak mal ve hizmetlerin de¤ifl tokufl edildi¤i mekanizma anlam›n› kazanm›fl olsa da “piyasa” S O R U art›k ekono(/market) sosyolojik aç›dan çok önemlidir. Nitekim bu piyasa/ pazara mi denilmekte ve insanlar›n tüm iliflkileri bu piyasa ya da ekonomi taraf›ndan belirlenmektedir. Hatta daha çokças› da k⤛t üzerinde ad› “serbest piyasa ekonomiD‹KKAT si” olan ekonomik sistem taraf›ndan tüm insanlar›n refah› etkilenmektedir. Ekonomik dalgalanmalar fiyat hareketlerini, borsay›, iflsizlik ve yoksullu¤u hatta ne sat›n SIRA S‹ZDE alaca¤›m›z› ve almayaca¤›m›z› belirlemektedir. ‹nsanlar aras›nda eflitsizli¤in kökeni, üretimden elde edilen kâr›n adil olarak paylafl›lmay›p sermayedar›n elinde toplanmas›ndan kaynaklan›r. ‹nsanlar›n do¤a AMAÇLARIMIZ ile olan en temel iliflkisi üretim iliflkisidir. Bu nedenle eflitsizliklerin nas›l do¤du¤unu sanayi öncesi toplumlardan itibaren incelemek gerekir (Henslin, 2001): i. Sanayi öncesi toplum (preindustrial society): ‹nsan Kgruplar› ‹ T A P“avc›” (hunting) ve “toplay›c› “d›r (gathering). Sadece ihtiyaç duyulan yiyecekler, bar›nmak ve ›s›nmak için çal› ç›rp› toplan›r. Buna “geçimlik ekonomi” (subsistence economy) denir. Sürekli yeni yerlere göç ederek ihtiyaçlar ZaT E L E V ‹ Zkarfl›lan›r. YON man içinde hayvan besleme ve bitki yetifltirme keflfedilerek ö¤renilince insanlar belirli yerlerde yerleflmeye bafllar ve “bahç›vanl›k” (horticulture) yaparlar. “Tar›m toplumu” (agricultural society) denilen dönem bafllar. Art›k N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 126 Davran›fl Bilimleri-I sürekli besin peflinde koflmak yerine, yerleflik hâle geçerler ve artan zamanlar›nda silah veya giyecek yaparlar. Hatta zamanla silah yapan, giyecek yapan, yiyecek yapan olarak aralar›nda ifl bölümüne giderler. ‹flte bu kendi geçimleri d›fl›nda üretim yapanlar, bunlar› di¤er ihtiyaç maddeleri ile de¤ifltirirler ve ilk kâr veya art› ürün (surplus) amaçl› ticaret böyle bafllar. Bu durum yine ilk olarak insanlar aras›ndaki “eflitsizliklere” (inequality) kaynakl›k eder. Daha sonra saban›n (plow) icad› ise tar›m toplumun geliflmesine yol açar ve dolays›yla eflitsizliklerin artmas›n› h›zland›r›r. ii. Sanayi toplumu (industial society): 1765 y›l›nda buhar makinesinin keflfi ile sanayi toplumu bafllar. Buhar gücü ile çal›flan makinelerin yap›lmas› ile sanayi üretimi ve kârlar/art› ürün (surplus) daha önceki hiçbir dönemle karfl›laflt›r›lamayacak derecede artar. Bunun sonucunda sadece ayn› ülke içinde de¤il ülkeler aras› eflitsizlikler de artar ve ba¤›ml›l›k iliflkilerini gelifltirir. Kötü çal›flma koflullar›nda iflçiler sömürülür ve emeklerine iflveren taraf›ndan el konulur. Art›k ihtiyaçlar için de¤il, daha fazla tüketim için üretilmektedir. ‹nsanlar›n yaflam e¤ilimleri de¤iflir, refah göstergesi olarak tüketime bafllan›r. Thorstein Weblen (1912) buna “gösteriflçi tüketim” (conspicuous consumption) der. Ayr›ca, çok çal›flt›klar› ve kazand›klar› halde harcamayan ve tasarruf ederek biriktirenler Weber’e göre Protestanlard›r ve onlar kapitalizmin ortaya ç›kmas›na yol açarlar. Weber’in “Protestan Ahlâk› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› eserinde kurdu¤u bu iliflkinin daha sonra çok elefltirildi¤i belirtilmelidir. Eflitsizliklerin çok eski zamanlara dayand›¤›n› belirledikten sonra dünyadaki mevcut ekonomik sistemleri incelemek ve aralar›ndaki farklar› k›saca sergilemek uygun olacakt›r: Kapitalizm Kapitalizm eme¤in al›n›p sat›lmas› ile ortaya ç›km›fl bir rejim sistemidir. ‹çinde yaflayanlar için oldukça ola¤an gelen kapitalist sistemin belirli özellikleri vard›r: i. Üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti vard›r. ii. Bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne üretilece¤ine kendileri karar verirler. iii. Kâr amac› gütmek çok önemlidir. En az maliyetle en fazla kâr› elde etmek hedeflenir. iv. Piyasada rekabet, sat›n almak ve satmak isteyenler aras›nda yap›l›r. Asl›nda serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbestçe rekabet edece¤i düflünülürse de bu gerçek de¤ildir. Piyasaya devletin müdahalesi söz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapitalizmi denilir. Sosyalizm Sosyalizm, kapitalizme karfl›t bir ekonomik sistem olarak baz› temel özelliklere sahiptir: i. Üretim araçlar›nda toplumun ortak mülkiyeti söz konusudur. ii. Merkezî planlama vard›r. Neyin ne kadar nerede üretilece¤ine devlet karar verir. iii. Mallar›n üretimi paylafl›m›nda kâr amac› güdülmez. iv. Rekabet yoktur. Ne kapitalizm ne de sosyalizmin saf flekillerine dünyada rastlanmaz. Örne¤in sosyalizmde teknokratlar daha iyi ücret ile çal›fl›p refahtan daha yüksek pay alm›fl- 127 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu lard›r. Gerek kapitalizm gerekse sosyalizm, eflitsizlikleri artt›rd›¤› için son derece elefltiri al›r. Bu nedenle geliflmifl sanayi toplumlar›nda, örne¤in ABD’de devlet; iflsizlere sigorta ve yard›m, vergi indirimi, ucuz konut ve ücretsiz sa¤l›k hizmeti, kâr amac› gütmeyen pek çok yafll› ve çocuk bak›m› hizmeti, asgari ücretin belirlenmesi ve bunun alt›nda iflçi çal›flt›rman›n yasaklanmas›, emeklilikte sosyal güvenlik gibi baz› iyilefltirici tedbirler almak zorunda kalm›flt›r. Ayn› flekilde 1989’da Berlin Duvar›’n›n çökmesinden sonra merkezî planlaman›n pek de uygun olmad›¤› sonucuna var›lm›flt›r. Örne¤in Rusya’da piyasa koflullar›na göre daha esnek bir ekonomiye geçmek zorunda kal›nm›flt›r. Çin de sosyalizm yerine serbest piyasa ekonomisine geçmeye çal›flmaktad›r. Çin, topraklar›n› ulus ötesi sermaye ve teknolojiye açarak, iflçilerinin yeni piyasa sisteminde yetiflmesini ve böylelikle piyasaya uyum sa¤lamas›n› hedeflemektedir. Kapitalizmi sosyalizmden ay›ran özellikler nelerdir? KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹ SIRA S‹ZDE Sosyalist ülkeler kapitalist özelliklere yelken açarken, kapitalist ülkeler de sosyal refah› sa¤lamak üzere sosyalist programlar gelifltirmektedirler. Buna “Yak›nlaflma Kuram›” (convergence theory) ad› da verilmektedir. 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Ça¤›m›z küreselleflme ça¤› olarak da adland›r›lmakta ve kapitalizm küreselleflmektedir. Bu nedenle bu olgunun daha dikkatli olarak analizi gerekmektedir. Ancak O R U bu konuda ‹fllevselci ve Çat›flmac› Sosyolojik yaklafl›mlar farkl›S görüfller ileri sürmektedir. Hem ekonomi kurumunun hem de ça¤›m›z›n sorununun daha iyi anlafl›lmas› aç›s›ndan her iki yaklafl›ma ayr› ayr› yer verilmifltir (Henslin, D ‹ K K A2001). T ‹fllevselcilere Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT N N ‹fllevselci yaklafl›ma göre ifl ve çal›flma, sosyal dayan›flman›n temelidir. Durkheim taraf›ndan da belirtildi¤i üzere geleneksel toplumlarda “mekanik dayan›flma”, modern toplumlar ise “organik dayan›flma” vard›r. Kentlerde artan nüfus sonucu ortaAMAÇLARIMIZ ya ç›kan ifl bölümü insanlar›n birbirine ba¤›ml› olmas›na yol açar. Örne¤in taksi ve otobüs floförleri greve giderlerse ulafl›m durur. Ayn› flekilde günümüzde küresel ölçekte, uluslararas›nda ifl bölümü ve ba¤›ml›l›k ortaya ç›km›flt›r. boyutta K ‹ TKüresel A P dev flirketler kapitalist sistemde güç kazanm›flt›r. Onlar›n müdahalesi sistemi ifllemez hâle getirebilecek güçtedir. Bu dev flirketlerin bir özelli¤i de sahipleri ile yöneticilerinin ayr› olmas›d›r. Bunlara “korparasyonlar” (corparations) T E L E V ‹ Zdenilmektedir. YON Bunlar›n binlerce hissedar› vard›r. Buna ra¤men vergisini ödeyen, kâr ve zararlar›n› paylaflan bir yap›ya sahiptirler. Ulus ötesi dev flirketlerin kötü yönetildi¤inde u¤ran›lan zararlar ölçüsüzdür. Ancak ifllevselciler bunu göz ard› ederler. Onlara göre ‹NTERNET tüm dünya kuzey ve güney veya do¤u ve bat› olarak ikiye bölünmüfltür ve birbirine ba¤›ml›d›r. Amerika’da yaflayan bir otomobil sahibi bile Japon arabas› kullan›yorsa Tokyo’daki fabrikan›n üretimine ba¤›ml›d›r. Buna “küresel ifl bölümü” denilmektedir. ‹fllevselciler serbest piyasada elde edilen kârlar›n büyüklü¤ünden etkilenmekte ve daha ucuza üretilen mallar›n tüketiminin dünyadaki herkesin yarar›na oldu¤unu düflünmektedir. Baz› ülke yöneticileri de bu zihniyeti tafl›rlar. Ucuza ithal edilen mallar sayesinde toplumun tepkisini frenlerler. Ancak küresel ifl bölümünün olumsuz etkileri de vard›r. Örne¤in bir mal›n daha ucuza gelmesi nedeniyle ithal edilmesi, o sektörde çal›flan iflçilerin iflsiz kalmas›na yol açmaktad›r. Buna karfl›l›k ‹fllevselciler geliflen yüksek teknolojinin hizmet sektörlerinde yeni ifl alanlar› açt›¤›n› söylerler. Güneyde yaflayan yoksul ülke çal›flanlar›n›n da düflük ücretle de olsa ifl bularak refahlar›n›n görece yükseldi¤ini iddia ederek tabloyu olumlu görmekte ›srar ederler. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Dünya Bankas› da bu zihniyeti destekleyen böyle bir kurulufltur. Küresel kapitalizmi desteklemek için AMAÇLARIMIZ yoksul ülkelere krediler verir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 128 Davran›fl Bilimleri-I Çat›flmac›lara Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi Çat›flmac› Yaklafl›m ise güç/iktidar (power) da¤›l›m› üzerinde durur. Küresel kapitalizm sayesinde iflçilerin nas›l daha fazla sömürüldü¤ünü ve istismar edildi¤ini anlat›r. “‹ç çember” (inner circle) (Useem,1984) taraf›ndan yönetilen dev flirketlerin kendi aralar›nda rekabet etseler de ç›karlar söz konusu oldu¤unda nas›l birlefltiklerine dikkati çeker. Bu dev flirketlerin yöneticileri küresel kapitalizmin muhafaza ve sürdürülmesinde ortak hareket ederler. Âdeta birbirine “kilitlenmifl” olarak davran›rlar (interlocking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketlerin ço¤u ABD’dedir. Kuzeyin merkezi olarak ABD, dünyadaki di¤er ekonomik iliflkileri belirleyecek güce ulaflm›flt›r. ‹flçiler ifllerini kaybettikçe bu flirketlerin kâr› artmaktad›r. Korporasyonlara dayal› kapitalizm demek dev flirketlerin kapitalizme hükmetmesi demektir. Bu flirketler kendi ülkelerinde “monopol” olamazlarsa di¤er ülkelerden ortaklar bularak “oligopol” hâline dönüflmektedirler. Daha sonra siyasete de girmekte ve kendilerine destekleyen politikac›lara ulaflmaktad›rlar. Abartma gibi görünse de ABD’de yönetim bu biçimde ifllemektedir. Nitekim C.W. Mills (1964) “iktidar seçkinleri” derken uzun y›llar önce bu dev flirketlerin gücünü görmüfltür. Bir yanda sermaye, di¤er yanda sermayeyi destekleyen politikac›lar ve ordu söz konusu seçkinleri temsil etmektedir. Sonuç olarak dev flirketlerin ç›karlar› ile tepedeki siyasal liderlerin amaçlar› birbiriyle yak›nlaflmaktad›r. Örne¤in, George Bush’un baflkan oldu¤u dönemde Condoleezza Rice hem ABD’nin d›fl iflleri bakan› hem de Texas’taki petrol flirketlerinin hissedar›yd›. Bu ulus ötesi flirketlerin tüm dünya politikas›n› yönlendirme gücü bar›fl yerine savafl endüstrisinin de ifltah›n› kabartt›¤›ndan, yak›n dönemde dünyaya bar›fl gelmesi kolay de¤ildir. Küresel kapitalizm hakk›nda bir örnek de dünyaca ünlü kot pantolon firmas› Levis (Levi Strauss Co.)’in 1989’da en yüksek kar›n› elde etmesinin hemen ard›ndan 1990 da, ABD’nin Texas eyaletinde bulunan fabrikas›n› bir gecede kapatmas› ve Costa Rica’da yenisini açmas›d›r. Bunun üzerine ayn› gün Texas’ta 1500 Meksika kökenli kad›n iflçi önceden haber verilmeden iflten at›lm›flt›r. Levis bu flekilde ABD’deki 24 fabrikas›n› kapatm›fl ve baflka ülkelerde eme¤in çok ucuz oldu¤u yerlerde açm›flt›r. Nitekim Nike gibi çok ünlü bir ayakkab› firmas›, Matel gibi çok büyük bir oyuncak markas› hep fabrikalar›n› uzak do¤uya Endonezya’ya, Malezya’ya veya Çin’e tafl›m›fllard›r. Türkiye’de de bu e¤ilimleri gözlemek mümkündür. Baz› firmalar Bulgaristan’a baz›lar› Çin’e fabrikalar›n› tafl›m›fllard›r. Baflka bir örnek ise, ifl yeri felaketlerine duyars›zl›k sonucu birçok iflçinin ölmesidir. Örne¤in yine ABD’de 1991’de North Carolina’da tavuk çiftli¤inde çok büyük bir ulus ötesi flirket olan Imperial Food’un üretim tesislerinde tavuklar çal›nmas›n diye kilitlenen kap›lar yüzünden 54 iflçi ç›kan yang›ndan kaçamayarak ölmüfltür. ‹fl güvenli¤i kurallar›na uyulmam›fl, yeterli müfettifl tayin edilmemifltir. 180.000 iflçiye karfl›l›k 27 müfettiflin güvenlik sa¤lamas› mümkün olmam›flt›r. Ülkemizde de maden iflçileri sürekli grizu patlamas›ndan hayatlar›n› kaybetmektedirler. ‹fl güvenli¤i koflullar›na uyulmamas› yayg›nd›r. Nitekim ‹stanbul’da flehrin ortas›nda depolanan gaz tüpleri infilak etmifl, onlarca çal›flan hayat›n› kaybetmifltir. Küresel kapitalizmin sosyolojik aç›dan önemli iki örne¤i de kufl ve domuz gribi salg›nlar›nda herkesin gözü önünde yaflanm›flt›r. ‹lk olarak 2005/2006 kufl gribinde kanatl› hayvanlar›n aç›kta dolaflmas›na izin verilmeyerek binlercesi imha edilmifl ve bu durum entegre tesislerde tavuk ve yumurta üreten büyük flirketlerin yarar›na, fakir halk›n aleyhine olmufltur. Yoksul çiftçi veya köylü aileler ucuz protein kayna¤›ndan olurken büyük flirketler kârlar›na kâr katm›fllard›r. 2009 domuz D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu SIRA S‹ZDE N N gribi olay›nda ise, ulus ötesi dev ilaç firmalar› Dünya Sa¤l›k Örgütüne dahi s›zm›fl ve sahte pandemi (salg›n) riski yaratarak milyonlarca doz afl› satm›fllard›r. Bu konuda Türkiye’de de baflta sa¤l›k personeli olmak üzere birçok kifliye risk tafl›yan AMAÇLARIMIZ afl›lar yap›lm›fl, daha sonra da sat›n al›nan çok say›da afl› imha edilmifltir. ‹ T A Ankara: P Küreselleflme Emperyalizm, Yerelcilik ve ‹flçi S›n›f›. (der. E.Ahmet KTonak) ‹mge (2000). Kad›n ve Çal›flma Yaflam› 129 TELEV‹ZYON Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gözlendi¤i yer kad›n istihdam›d›r. Bu konuda çok çeflitli uygulamalar› de¤iflik derecelerde gözlemek mümkündür. Bunlar›n ço¤u ayn› zamanda etnisite ile birlikte gözlenmektedir. Cinisyete dayal› ayr›m‹NTERNET c›l›k afla¤›daki maddelerle özetlenebilir: i. ‹zole ederek ayr›mc›l›k yapma (isolate discrimination): Bir ifl yerinde bir beyaz erkek yöneticinin kendi bafl›na, bu yönde örgütsel bir politika olmad›¤› halde kad›n veya göçmen erkeklere ifl vermemesi ve daha kalitesiz de olsa beyaz erkek iflçileri tercih etmesidir. ii. Küçük grup ayr›mc›l›¤› (small group discrimination): Bir grup erkek yöneticinin yine kendi bafllar›na, bu yönde bir örgüt politikas› olmad›¤› hâlde kad›nlar› sevmedikleri için ifl yerlerinde onlar›n yükselmesini engellemeleridir. iii. Do¤rudan kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k (direct institutionalized discrimination): Bir ifl yerinde aç›k bir örgüt politikas› olarak ayr›mc›l›k yap›lmas›d›r. Örne¤in baz› görevlerin erkekler için tan›mlanmas› ve buralara kad›n çal›flt›r›lmamas› dolay›s›yla cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k yap›lmas›d›r. iv. Dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k (indirect institutionalized discrimaination): Toplumdaki ifl bölümünde baz› ifllerin erkeklere baz›lar›n›n kad›nlara ait oldu¤una dair yerleflmifl uygulamalar›n sürdürülmesidir. Örne¤in fiziksel güç gerektiren ifllerin erkeklere ait oldu¤u, polis ve askerler gibi cerrahlar›n da erkek; çocuk hastal›klar› uzmanlar›n›n, ö¤retmen ve hemflirelerin kad›n olmas› gibi. Her toplumda dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k yayg›nd›r. Örne¤in, ABD’de sekreterlerin % 98’i kad›n iken mühendislerin sadece % 8,3’ü kad›nd›r. En yüksek kad›n istihdam› ilkokul ö¤retmenli¤i (% 85) ve hemflireliktedir (% 94). Yöneticiler aras›nda da erkekler kad›nlardan daha fazlad›r. Kad›n ve erkekler aras›nda yap›lan ayr›mc›l›klar konusunda birçok örnek hikâyeleflmifltir. Bunlardan birine göre, kad›nlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan bir yöneticiyi atlatmak için, fikirlerinin erkek bir çal›flan taraf›ndan üst yöneticiye sunulmas›n› sa¤larlar. Kad›nlar taraf›ndan sunulmufl olsayd› reddedilece¤i kesin olan proje, erkeklere ait oldu¤u düflüncesiyle hemen uygulamaya konulmufltur. Bu tür uygulamalar kad›nlar›n sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdiklerini gösterse bile, ataerkil zihniyet alt›nda çal›flman›n verimi düflürmemesi mümkün de¤ildir. Bir baflka örnekte ise, ABD’de II. Dünya Savafl› s›ras›nda çok say›da kad›n, üretim sektörü denilen reel sektörde istihdam edilmeye bafllanm›fl iken savafl sonras›, kad›nlara yerlerinin evi oldu¤u ça¤r›s› yap›lm›flt›r. Çünkü savafltan dönen erkeklere yeni ifl alan› aç›lamam›fl ve kad›nlara ifllerini terk etmelerinin toplum refah› için daha iyi olaca¤› telkin edilmifltir. Son y›llarda güçlü ataerkil yap› içinde özellikle de görece daha yoksul ve yoksun hanelerin yaflad›¤› gecekondu mahalleleri, küçük kent merkezleri ve merkezî nitelikteki köylerde kad›nlar›n güçlendirilmesi amac›yla çal›flmalar yap›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Türkiye’de baz› mesleklerde örne¤in ö¤retim üyeleri aras›nda kad›nlar›n fazla olmas› gibi baz› istisnalara NTERNET ra¤men kad›n ‹istihdam›nda ayr›mc›l›k çok büyüktür. Örne¤in, 2008 verilerine göre, Türkiye’deki emek gücünün sadece % 24.8’ini kad›n istihdam› oluflturmaktad›r. Asl›nda k›rsal kesimde kad›nlar›n % 90’n›n›n ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flt›¤›n› göz ard› etmemek gerekmektedir. Nitekim, bu yüzden kentsel kesimde kad›n istihdam› % 18’lere düflmektedir. 130 Davran›fl Bilimleri-I Geleneksel yap› içinde kad›nlar›n bak›fl aç›lar›nda toplumsal cinsiyetçi fark›ndal›k gelifltirmek temel hedeftir. Kad›n›n güçlenmesi, ayn› zamanda h›zla büyüyen sorunlar olarak yoksulluk (Parveen & Leonhauser, 2004) ve kalk›nma sorunu (Claros-Lopez & Zahidi, 2005) olarak da görülmektedir. Çünkü toplumun yar›s›n› oluflturan bir sosyal grubun ekonomik, sosyal ve politik alanda karfl› karfl›ya kald›¤› s›n›rl›l›klar toplumun genelini de ilgilendiren bir eflitsizlik ve ayr›mc›l›k sorunudur. Kad›n odakl› politikalar gelifltirmenin toplumun genelinin ç›karlar›na da hizmet edece¤i unutulmamal›d›r (Çabuk Kaya, 2011). Afla¤›daki tablo temel ve di¤er toplumsal kurumlar›n özelliklerini göstermektedir: Tablo 5.3 Güçlendirme Alanlar› Kaynak: Çabuk Kaya, 2011. Yasal güçlendirme • insan haklar›n›n korunmas›na yönelik yasal düzenlemelerin güçlendirilmesi • yerel mahkemelerde kad›n haklar› ile ilgili dava say›s› ve sonuçlar› • yerel mahkemelerde, boflanm›fl ve dul kad›nlar›n haklar› ile ilgili dava say›lar› ve sonuçlar› • kad›na yönelik fliddetin artmas›/azalmas› • yerel mahkemelerdeki kad›n hâkim, avukat, savc› say›lar›n›n artmas›/azalmas› • yerel kolluk gücündeki kad›n polis oran› Politik güçlendirme Ekonomik güçlendirme Sosyal güçlendirme • yerel meclis ve karar verme organlar›ndaki kad›n yüzdesi • istihdam edilen ya da iflten ç›kar›lan kad›n say›s›ndaki de¤iflimler • yerel hükümet içinde karar verme gücüne sahip kad›nlar›n yüzdesi • ücret karfl›l›¤› olmayan aktivitelere harcanan zaman (hane içi bak›m iflleri dahil) • yerel kurumlardaki kad›n say›s› (dinî dernekler, kad›n dernekleri, gelir getirici gruplar, akraba gruplar› gibi) ve güç da¤›l›m›n›n cinsiyete göre da¤›l›m› • kay›tl› oy verme potansiyeline sahip kad›n yüzdesi • sendika içinde kara verme gücüne sahip kad›n yüzdesi. • sendikaya üye olan kad›n yüzdesi • gösteri ve politik kampanyalara kat›lan kad›nlar›n say›s› • kad›n ve erkek aras›ndaki ücret farkl›l›klar› • kad›n taraf›ndan kontrol edilen mülk oran› ve bunun erkek taraf›ndan kontrol edilen kaynaklara oran› • kad›n reisli hanelerde sa¤l›k ve e¤itim için belirlenen ayl›k bütçe • ba¤›ms›z olarak küçük bütçeli harcama yapabilme olas›l›¤› • hükümet ya da di¤er örgütlenmelerden kredi alabilme yüzdesi • kad›n›n kendi beden sa¤l›¤› konusunda söz sahibi olmas› (do¤um, hamile kalma, kürtaj, çocuk say›s› gibi) • kendi çevresi içinde ve d›fl›nda ba¤›ms›z olarak gezebilme, hareket edebilme olas›l›¤›. 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu 131 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Küresellik, küresel, küreselleflme ve küreyellik kavramlar› aras›ndaki farklar› aç›klamak. Küreselleflme; ekonomik, politik ve ideolojik dönüflümleri izlemek için önemli bir araçt›r. Ayr›ca literatürde “globalism” (globalisme), “globalite” (globality) ve “globalleflme/küreselleflme” (globalization) gibi farkl› kullan›mlar bulunmaktad›r. Globalism/Küresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlaflt›rmayla kültür, siyaset, sivil toplumun tümünün ekonomik yap› taraf›ndan belirlendi¤i savunulur. Di¤er bir ifade ile ekonomiye indirgenmifl tek ve düz bir yap›n›n, pazar hâkimiyeti alt›nda ifllemesini anlat›r. Globalite/Küresel: “Dünya Toplumu” anlay›fl›na iflaret eder. Ülkelerin çok boyutlu iliflkiler içinde ba¤›ml›l›klar›n› gösterir. Globalleflme/Küreselleflme: Globalleflme ise bir süreçtir. Uluslar üstü aktörler taraf›ndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu süreçte ekonomi, kültür, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana görülürler. Ancak gerçekte durum hiç de öyle de¤ildir. An›lan kavramlardan sonra ortaya ç›kan bir yeni kavram daha vard›r. Küresellik (glokalleflme): Buna, küresel ve yerel (local) kelimelerinden üretildi¤i için “küreyellik/ glokalleflme” (glocalization) veya “kültürel globalleflme” denilmektedir. Bu asl›nda belirli bir kültüre özgü olan›n yayg›nlaflmas›d›r. Bu kavram›n Japon kaynakl› oldu¤u ve kendine özgü olan ile evrensel olan› çok iyi ba¤daflt›ran ifl kültüründen esinlenerek üretildi¤i de ayr›ca bilinmelidir. Küreselleflmenin elefltirisini yapmak. Post-modern düflünceleri ile tan›nan Zygmunt Bauman (1997) da dâhil olmak üzere küreselleflmenin zenginler ve fakirler aras›nda tabakalaflmay› daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yol açt›¤› de¤erlendirmesini yapanlar çoktur. Ayr›ca küreselleflme ile emperyalizm aras›nda iliflki kurarak yap›lan baz› elefltirilere kulak vermek gerekmektedir. Türkiye’nin önemli iktisatç›lar›ndan Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)’ten esinlenerek “emperyalizm neden art›k sol ayd›nlar›n söyleminde yer alm›yor” sorusunu sormakta ve bu kavram›n yerini kürselleflmenin ald›¤› sonucuna varmaktad›r. Bu durumda küreselleflmenin, emperyalizmin yerini alma süreci üzerinde durmak gerekmektedir. Boratav (2000)’a göre küreselleflme terminolojisini kullananlar, emperyalizm terminolojini kullananlardan bafll›ca üç aç›dan farkl›lafl›rlar. Ancak bunlar›n en önemlisi piyasan›n eflitsiz güçler aras›nda olufltu¤unu elefltiren yaklafl›m terk edilerek, piyasaya güven yaklafl›m› pekifltirilir. Piyasa elefltirilerden uzak tutularak fetifllefltirilir. Buna fanatik güven yaklafl›m› da denilir. Böyle bir sitemde devletin rolü hemen hemen hiç yoktur. Ayr›ca umutlar›n› yitiren ayd›nlar›n teslimiyetçi tutumlar›na da önemli bir elefltiri söz konusudur. Ancak birçok küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hareket günümüzde küreselleflmeye ciddi elefltiriler getirmektedirler. N A M A Ç 3 Toplumsal yap› ve kurumlar aras›nda iliflki kurmak. Bir toplumsal sistem içinde insan iliflkileri toplumsal kurumlarla düzenlendi¤inde ortaya “toplumsal yap›” ç›kar. Yap›, sistem özelli¤i gösterir ve bir bölümündeki de¤iflmeler di¤erlerini de etkiler. Bu ba¤lamda toplumsal kurumlar nas›l davran›laca¤›n› belirleyen “toplumsal kurallard›r” veya bunlar›n birleflimden oluflur. Örne¤in ekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetin nas›l yap›laca¤›na dair genel ilke kurallar› belirlerler. Söz gelimi yolsuzluk ve rüflvetin ahlak d›fl› oldu¤u gibi kurallar koyarlar. Buradan aç›kça görüldü¤ü gibi toplumsal yap› kavram›n›n en önemli bilefleni toplumsal kurumlard›r. Temelde alt› toplumsal kurum vard›r: Aile, ekonomi, siyaset, e¤itim, din ve sa¤l›k. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir. Toplumsal yap›n›n anlafl›lmas›nda önemli olan alt› kavram vard›r. Bunlar s›ras›yla kurum, kültür, statü, pozisyon, rol, s›n›f, gruptur. Bunlar› bilmek ö¤renciye avantajlar sa¤lar. Kurumlar aras› karfl›laflt›rma yap›ld›¤›nda baz› ortak özelliklere sahip oldu¤u görülür. Örne¤in hepsi toplumda belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak üzere ortaya ç›km›flt›r. 132 N AM A Ç 4 N AM A Ç 5 Davran›fl Bilimleri-I Di¤er toplumsal kurumlar ve ekonomi aras›ndaki farklar› saptamak. Parsons (1961) toplumsal yap›da temel dört ifllev ve bunlar› yerine getiren kurumlar› bir model halinde ortaya koyar: i. Bütünlefltirme ifllevi: Aile ve e¤itim toplumda bu ifllevi gören temel kurumlard›r. ii. Yönlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasal parti örgütleri arac›l›¤›yla bu ifllevi yerin getirir. iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi kurum olarak üretim, tüketim, bölüflüm vb. iliflkileri düzenler. iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen çat›flmaya da yol açsa da ifllevselciler taraf›ndan olumlu ifllevi ön plan ç›kart›l›r. Çünkü kurum olarak din, tüm insanlar aras›nda eflitlik adaleti kurmak üzere kurallar koyar. Küreselleflme ve kapitalizm aras›nda iliflki kuran farkl› sosyolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirmek. ‹fllevselci yaklafl›ma göre ifl ve çal›flma sosyal dayan›flman›n temelidir. Durkheim taraf›ndan da belirtildi¤i üzere, geleneksel toplumlarda “mekanik dayan›flma”, modern toplumlar ise “organik dayan›flma” vard›r. Kentlerde artan nüfus sonucu ortaya ç›kan ifl bölümü insanlar›n birbirine ba¤›ml› olmas›na yol açar. Örne¤in taksi ve otobüs floförleri greve giderlerse ulafl›m durur. Ayn› flekilde günümüzde küresel ölçekte, uluslar aras›nda ifl bölümü ve ba¤›ml›l›k ortaya ç›km›flt›r. Onlara göre tüm dünya kuzey ve güney veya do¤u ve bat› olarak ikiye bölünmüfltür ve birbirine ba¤›ml›d›r. ‹fllevselciler geliflen yüksek teknolojinin hizmet sektörlerinde yeni ifl alanlar› açt›¤›n› söylerler. Güneyde yaflayan yoksul ülke çal›flanlar›n›n da düflük ücretle de olsa ifl bularak refahlar›n›n görece yükseldi¤ini iddia ederek tabloyu olumlu görmekte ›srar ederler. Çat›flmac› Yaklafl›m ise güç/iktidar (power) da¤›l›m› üzerinde durur. Küresel kapitalizm sayesinde iflçilerin nas›l daha fazla sömürüldü¤ünü ve istismar edildi¤ini anlat›r. “‹ç çember”(inner circle) taraf›ndan yönetilen dev flirketlerin kendi aralar›nda rekabet etseler de ç›karlar söz konusu oldu¤unda nas›l birlefltiklerine dikkati çeker. Bu dev flirketlerin yöneticileri küresel kapitalizmin muhafaza ve sürdürülmesinde ortak hareket ederler. Âdeta birbirine “kilitlenmifl” olarak davran›rlar (interlocking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketlerin ço¤u ABD’dedir. Kuzeyin merkezi olarak ABD, dünyadaki di¤er ekonomik iliflkileri belirleyecek güce ulaflm›flt›r. ‹flçiler ifllerini kaybettikçe bu flirketlerin kar› artmaktad›r. N A M A Ç 6 Kad›n›n çal›flma yaflam›ndaki sorunlar›n› tart›flmak. Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gözlendi¤i yer kad›n istihdam›d›r. Bu konuda çok çeflitli uygulamalar› de¤iflik derecelerde gözlemek mümkündür. Kad›n ve erkekler aras›nda yap›lan ayr›mc›l›klar konusunda birçok örnek verilebilir. Bunlardan birine göre kad›nlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan bir yöneticiyi atlatmak için fikirlerinin erkek bir çal›flan taraf›ndan üst yöneticiye sunulmas›n› sa¤larlar. Kad›nlar taraf›ndan sunulmufl olsayd› reddedilece¤i kesin olan proje, erkeklere ait oldu¤u düflüncesiyle hemen uygulamaya konulmufltur. Bu tür uygulamalar kad›nlar›n sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdiklerini gösterse bile, ataerkil zihniyet alt›nda çal›flman›n verimi düflürmemesi mümkün de¤ildir. Bir baflka örnekte ise, ABD’de II. Dünya Savafl› s›ras›nda çok say›da kad›n üretim sektörü denilen reel sektörde istihdam edilmeye bafllam›fl iken, savafl sonras› kad›nlara yerlerinin evi oldu¤u ça¤r›s› yap›lm›flt›r. Çünkü savafltan dönen erkeklere yeni ifl alan› aç›lamam›fl ve kad›nlara ifllerini terk etmelerinin toplum refah› için daha iyi olaca¤› telkin edilmifltir. 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu 133 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “Dünya Toplumu” anlam›na gelir? a. Globalite b. Globalizm c. Globalleflme d. Glokalizasyon e. Glokalizm 6. Patrick’e göre dünyay› belirleyen ekonomik iliflkilerin bütünü afla¤›daki tan›mlardan hangisi ile iliflkilidir? a. Sosyalizm b. Pozitivizm c. Feminizm d. Emperyalizm e. Marxizm 2. Glokalizm /küreyellik hangi kelimelerden türetilmifltir? a. Küresel ve küresel olmayan b. Küresel ve yerel c. Küresel olmayan ve yerel d. Küresel ve genel e. Küresel ve elefltirel 7. Kapitalizm ve sosyalizmin ortak yönleri nelerdir? a. Sanayi toplumuna dayanmalar› b. Tar›ma dayanmalar› c. Ticarete dayanmalar› d. Hizmete dayanmalar› e. Ortak mülkiyete dayanmalar› 3. Küreseleflmeyi modernli¤in bir sonucu olarak gören düflnüür afla¤›dakilerden hangisidir? a. E. Durkheim b. K. Marx c. F. Hegel d. A. Giddens e. A. Comte 4. Korkut Boratav günümüzde küreselleflmenin hangi kavram›n yerini ald›¤› iddias›ndad›r? a. Sosyalizm b. Kapitalizm c. Emperyalizm d. Sanayileflme e. Modernleflme 5. Küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hareketlerin temel özelli¤i nedir? a. Politik hareket olmas› b. Politik hareketlerden farkl› olmas› c. Yerel olmas› d. Kapitalizmi savunmas› e. Ütopik olmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalizmin özellikleri aras›nda yer almaz? a. Üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti olma›s b. Bireylerin sermaye, toprak ve makinalara sahip olmas› c. Bireylerin ne üretecekleirne kendileri karar vermesi d. Merkezi bir planlama olmas› e. Kâr amac› gütmenin ve daha fazla kâr elde etmenin önemli olmas› 9. Çat›flmac› yaklafl›m›n temel konusu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sermaye kullan›m› b. Üretim araçlar›na sahip olma c. Küresel iflbölümünün artmas› d. Ortak mülkiyetin kullan›m› e. Güç/iktidar da¤›l›m› 10. Afla¤›dakilerden hangisi cinsiyete ba¤l› ayr›mc›l›k konular› aras›nda yer almaz? a. ‹zole ederek ayr›mc›l›k yapma b. Küçük grup ayr›mc›l›¤› c. Do¤rudan kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k d. Dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k e. Sosyo-ekonomik yap›ya dayal› ayr›mc›l›k 134 “ Davran›fl Bilimleri-I Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› Çat›flma Çözümlemesi fiiddete dayanan çat›flmaya baflvurmamak ve insana sayg› göstermek çat›flmalar›n çözümlenmesinde temel kalk›fl noktas› olarak görülebilir. fiiddete baflvurmadan sayg› içinde davrand›¤›m›zda çat›flmalar›n çözümlenece¤i üzerinde fazla durulmasa da bu onun önemsiz ya da ilgisiz oldu¤unu göstermez. Son y›larda çat›flma çözümlemesi literatüründe, çat›flmac› kültürün karfl›s›nda farkl› bir kültür ve gelenek olarak Mahatma Gandhi (18691948)’den söz edilmeye bafllanm›flt›r. Hatta kapsaml›/esasl› çat›flma çözümlemesi yaklafl›m›n›n bar›flç› gösteriyi içermesi gerekti¤i de düflünülmektedir. Mahatma Gandhi’nin yaklafl›m›, 1920’li y›llarda ‹ngiliz sömürgecili¤ine karfl› Hint pasif direniflini simgeler ve daha sonra Güney Afrika’daki ›rkç›l›k karfl›t› hareketlere de temel oluflturmas› ile tan›n›r. M.Gandhi’nin bar›fl temelli önemli mesajlar›ndan baz› örnekler flunlard›r: “Göze göz difle difl düflüncesi dünyay› kör edecek.” “Güç fiziki kapasiteden de¤il, boyun e¤meyen iradeden gelir.” “Adaletsiz rejimi, adaletle y›k›n›z ve alk›fllar önüne kans›z elle ç›k›n›z.” “ Basit yafla ki baflkalar› da var olabilsin.” “Haks›zl›kla tüm insanlar seni takip edece¤ine, adaletle hareket edip tek bafl›na kal daha iyi.” “Her sabah kalkt›¤›m zaman kendime flöyle söz veririm: Dünya üzerinde vicdan›mdan baflka kimseden korkmayaca¤›m. Kimsenin haks›zl›¤›na boyun e¤meyece¤im. Adaletsizli¤i adaletle y›kaca¤›m.” “Sevgi insanl›¤›n, fliddet hayvanl›¤›n kanunudur.” “fiiddet göstermeme, inanc›m›n birinci maddesidir.” “Zay›f insanlar affedemezler. Affetmek güçlülere has bir özelliktir.” Tamamen bar›fl, anlay›fl ve sevgi üzerine kurulu olan bu mesajlar›n tüm insanlar için ö¤retici oldu¤unu kabul etmek gerekir. Özellikle insanlara sevgi ve sayg› göstermek, insan olman›n vazgeçilmez kofluludur. Bu nedenle bar›fl içinde y›k›c› çat›flma ortamlar›na düflmeden yaflamay› ö¤renmek ve ö¤retmek gerekmektedir. Oyun Kuram› Çat›flma tipleri ile onun çözümlenmesi aras›nda zorunlu olarak iliflki kurmak gerekmektedir. Pazarl›k ve sosyal oyunlarda (games) etkili stratejiler konusunda oldukça genifl bir literatür bulunmaktad›r. Önemli olan belirsiz koflular alt›nda taraflar pazarl›k ederken, mevcut oyun ve pazarl›k stratejisi seçenekleri aras›ndan en ussal olan› seçebilmektir. Bu nedenle sosyolojinin “Rasyonel Seçim Kuramlar›ndan” (Rational Choice Theories) yararlan›lmaktad›r. Bu kuram insanlar›n amaçlar›na eriflmek için etkili tercihlerde bulunduklar›n› ve dolay›s›yla ak›lc› olduklar›n› varsayar. Kuflkusuz kaynaklar s›n›rs›z olmad›¤› için k›t kaynaklar ve sürekli de¤iflen ihtiyaçlar karfl›s›nda insanlar de¤erlendirmeler yaparak tercihlerde bulunmak zorundad›r. Sosyolojik olmakla birlikte iktisat ile yak›ndan iliflkili olan bu kuram›n temel önermesi “Her fleyin bir bedeli vard›r veya her fley için bir fiyat vard›r” fleklindedir. Sonuç olarak 1960’l› y›llarda temel eserleri verilmeye bafllayan ve Al›flverifl Kuram› olarak da tan›nan bu kuram insanlar› k›tl›k dünyas›n›n rasyonel karar al›c›lar› olarak görmektedir. Çünkü ünlü sosyolog Simmel’in de belirtti¤i gibi, “‹nsanlar aras›ndaki iliflkiler büyük ölçüde bir fleyler vermek ve bunun karfl›l›¤›nda bir fleyler almak temeli üzerine kuruludur.” Son y›llarda Ak›lsal Seçim Kuram›na yönelik ilgi artm›flt›r. Öyle ki, Amerika’da bu konuda bilimsel bir dergi ç›kar›lmaya bafllanm›flt›r. Toplumsal sistemlerin, son derece mikro düzeyde bir ak›lc› bireysel davran›fl kuram› temelinde ele almak e¤ilimi giderek artmaktad›r. Burada gözden kaç›r›lmamas› gereken en önemli nokta, Rasyonel Seçim Kuram›na dayand›r›larak gelifltirilen bu tür pazarl›k ve oyunlar›n daha çok ekonomik ve matematiksel temelli modeller olmalar›na karfl›l›k, ampirik olarak uygulamalar›n›n s›n›rl›l›¤›d›r. Literatürde bu sosyal çat›flma ve oyun çeflitleri “Çat›flma Çözümleme Biçimleri” olarak an›lmaktad›r. Di¤er bir ifade ile sosyal problemlerin ortaya konmas›nda ve aç›klanmas›nda “Oyun Kuram›” bir araç olarak kullan›lmaktad›r. Burada temel nokta oyunlar›n da gerçek yaflamdan örneklere dayanmas› ve belirli bir oyundaki oyuncular›n stratejilerini izleme yoluyla, gerçek yaflamda da insanlara, siyasal partilerin veya devletlerin nas›l davranacaklar›n› öngörebilme f›rsat›n› tan›mas›d›r. Bu nedenle Oyun Kuram› hakk›nda k›sa bilgi ve ona dayal› bir örnek vermek uygun olacakt›r. Kaynak: Kasapo¤lu, 2011. ” 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu “Oyun Kuram›” asl›nda iki veya daha fazla kat›l›mc› aras›ndaki stratejik etkileflimin incelenmesinde kullan›lan analitik bir araçt›r. Birbirine güvenmeyen taraflar aras›ndaki karmafl›k sosyal iliflkiler s›ras›nda, belirli riskler alarak taraflar›n iflbirli¤i yapabileceklerini basit say›sal model arac›l›¤›yla göstermeye çal›fl›r. Bu oyunlar video oyunlar›ndan farkl› olarak daha soyut ve varsay›msal/hipotetik olarak çok genifl bir yelpazedeki sosyal ortamlara uygulanabilir özelliktedir. Gerçek yaflam koflullar›na uyarlamak üzere kullan›lan oyun kuram› tipik olarak befl bileflenden oluflmaktad›r: i. Oyuncular ii. Her oyuncunun sahip oldu¤u stratejiler iii. Oyuncular›n davran›fl›n› yöneten kurallar iv. Oyunun belirli bir noktas›nda oyuncular›n yapt›klar› seçimler sonucunda elde edece¤i yarar veya u¤raflaca¤› zarar anlam›nda ç›kt›lar v. Her oyuncunun olas› her ç›kt›ya karfl›l›k bekledi¤i ödeme/bedel (pay-off) Bu kurama göre, her oyuncunun her ortamda kendine en fazla yarar sa¤layacak stratejiyi arayaca¤› kabul edilir. Ayr›ca gündelik yaflamda birçok sorun veya konunun basit bir oyun gibi görülebilece¤ini varsayar. Bu oyunlarda genelde iki kiflinin birbirine karfl›t konumda bulunmas› söz konusudur. Birisinin daha fazla ç›kar elde etmesi di¤erinin fazla ödemede bulunmas›n› gerektirir. Karfl›l›kl› en az zarara u¤raflmas› veya en fazla yarar elde edilmesi, her iki taraf›nda stratejilerini koordine etmelerine ba¤l›d›r. Aksi takdirde karfl›l›kl› olarak ödenen bedel artabilir. Ayn› ç›kt›n›n paylafl›lmas› verimsiz sonuç elde etme anlam›na gelir. Tüm bunlar› göstermek için kullan›lan oyunlar›n en bilineni “Mahkûmlar›n ‹kilemi Oyunu”dur (The Prisoner’s Dilemma Game). Bu oyuna göre, hapishanede ayn› suçu ifllemifl iki tutuklu bulunmakta ve yöneticiler birbiriyle görüflmeyen mahkûmlara itiraf etmelerini sa¤lamak üzere ayn› teklifi ayr› ayr› götürmektedir. Burada amaç tutuklular›n birbirinden habersizken, hangi ak›l yürütmelerde bulunarak, kendileri için en az bedel ödemeyle sonuçlanacak stratejiyi seçebileceklerini nazari olarak göstermektir. Yöneticiler oyun gere¤i tutuklulara flu önerilerde bulunurlar: i. Hiçbiriniz itiraf etmezseniz, elde delil bulunmad›¤› için ikiniz de çok az bir ceza alacaks›n›z (örne¤in iki y›l). ii. Biriniz itiraf eder, di¤eri etmezse, yöneticilere yar- 135 d›mc› olmaktan dolay› itiraf edenin cezas›nda indirime gidilecek hatta serbest kalacak, di¤eri çok daha fliddetle cezaland›r›lacakt›r (dokuz y›l gibi). iii. ‹kiniz de itiraf ederseniz, suç sabit olaca¤›ndan bir miktar ceza ile kurtulacaks›n›z (örne¤in befler y›l ceza). Oyunda tutuklular›n, itiraf etmediklerinde en fazla cezay› yeme olas›l›¤› bulundu¤undan mutlaka itiraf› seçecekleri düflünülmektedir. Çünkü birbirlerine güvenmedikleri için kendileri için en az ceza ile kurtulma olas›l›¤› sa¤layan itiraf etmeme yolunu tercih etmeyecek ve itiraf seçene¤ini kullanacaklard›r. Maalesef yaflam›n birçok alan›nda insanlar birbirine güvenemediklerinden; en uygun seçene¤i belirlerken, kazanma yerine en az kaybettirecek olan› seçmektedirler. Oyun kuram›ndan üretilen birçok önermenin ampirik çal›flmalarda kullan›lmas› mümkündür. Ancak buradaki di¤er kabullerle/say›tlarla birlikte temel nokta; pazarl›¤›n ya da taraflar›n her ikisine de kazand›racak olan taleplerin kesiflme noktas›d›r. Di¤er bir ifade ile belirli koflullarda taraflar›n kaybetmek yerine, bir flekilde kazançl› ç›karak en fazla yarar sa¤lamalar›n› olanakl› k›lacak stratejiler bulunmaktad›r. Oyun Kuram› da, ak›lsal seçimlere dayanarak bunun gerçekleflme sürecini bize nazari olarak göstermektedir. Öte yandan psikologlar bireyin toplumdaki de¤erlere ba¤l› olarak karars›z kald›klar› ortamlarda çat›flman›n yo¤unlaflaca¤› üzerinde durmaktad›rlar. Bu de¤erlerdeki çat›flma asl›nda toplu pazarl›k veya oyun kuram›ndan farkl› olarak çat›flma çözüm biçimlerine ihtiyaç oldu¤unu bize göstermektedir. Burada çat›flman›n çözümlenmesi için de¤erlerde bir tür bütünleflmeye ihtiyaç vard›r. Bu da ancak çat›flan de¤erlerin ‘araçsallaflt›r›lmas›’ ya da ikinci düzeyde de¤er haline dönüflümünü kabul ile mümkün görünmektedir. Örne¤in, iki ba¤›ms›z ulus, birbirine ters düflen ekonomik olmasa da farkl› de¤erleri de¤iflmedi¤i için ticari anlaflma yapamayabilir. Ancak iliflki sadece ekonomi alan›nda s›n›rlanabilir ve ekonomiye verilen de¤er en üstte yer al›rsa anlaflma sa¤lanabilir. Farkl› politik ve inanç sistemlerinden ülkeler aras›nda ekonomi ile s›n›rl› iliflkiler olabilir. Buna sosyalist ve kapitalist ülkeler veya ‹slam veya H›ristiyan ülkeler aras›ndaki s›k› ekonomik iliflkiler örnek olarak verilebilir. Kaynak: Kasapo¤lu, 2011. 136 Davran›fl Bilimleri-I Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. b 3. d 4. c 5. b 6. d 7. a 8. d 9. e 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap› ve Kurumlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap› ve Kurumlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalizmin Küreselleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalizmin Küreselleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n ve Çal›flma Yaflam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Robertson, küreselleflme sürecinin tarihî geliflimi üzerinde çal›flm›flt›r. Robertson’a göre kürselleflme süreci 15. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. 1400 ile 1750 y›llar› aras›nda yeni ulusal topluluklar›n ortaya ç›k›fl›, modern anlamda co¤rafya ve takvimin do¤uflu, bireycili¤in ve hümanizmin önem kazanmas›, küreselleflme sürecinin ilk aflamas›na karfl›l›k gelmektedir. 1750 ile 1802 y›llar› uluslararas› iliflkilerin formalleflmeye bafllamas›, yurttafl ve insanl›k kavramlar›n›n belirginleflmeye bafllad›¤› dönemdir.1870- 1920 y›llar› aras›nda ise ulus devlet kavram›n›n yerleflmesi, küresel iletiflimin h›zlanmas›, olimpiyat oyunlar›, Nobel ödülleri gibi uluslararas› kürsel organizasyonlar bafllam›flt›r. 1920 ve 1960 y›llar› aras›nda küresel düzeyde savafllar ve çat›flmalar yaflanm›flt›r. 1960- 1990 döneminde ise küresel kurulufllar›n say›lar›n›n artmas›, kitle iletiflim sistemlerinin kürsel düzeyde yayg›nlaflmas›, dünya vatandafll›¤›, insan haklar› gibi kavramlar›n yan›s›ra etnik, ›rka ve toplumsal cinsiyete dayal› yap›lar›n geliflmesi söz konusu olmufltur. Fakat bu aç›klamalar, Avrupa d›fl› toplumlar›n bu sürece etkilerine yer vermemesi anlam›nda Avrupamerkezci oldu¤u için elefltirilmektedir (Su¤ur, 1995; Su¤ur, 2010). S›ra Sizde 2 Geliflmifl Yediler (G 7) ülkeleri A.B.D., Japonya, Almanya, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Kanada’d›r. S›ra Sizde 3 Ekonomi kurumu toplumda mal ve hizmetlerin üretimi ve da¤›t›m› ile ilgili temel ihtiyaçlar› karfl›lar. ‹nsan›n yeryüzünde var oluflundan bu yana bu temel ihtiyaçlar farkl› toplumlarda farkl› biçimlerde karfl›lanmaya çal›fl›lmaktad›r. S›ra Sizde 4 Kapitalizmde; üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti vard›r, bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne üretilece¤ine kendileri karar verirler; kâr amac› gütmek çok önemlidir. En az maliyetle en fazla kâr› elde etmek hedeflenir. Piyasada rekabet, sat›n almak ve satmak isteyenler aras›nda gerçekleflir. Asl›nda serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbestçe rekabet edece¤i düflünülürse de bu gerçek de¤ildir. Piyasaya devletin müdahalesi söz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapitalizmi denilir. Sosyalizm, kapitalizme karfl›t bir ekonomik sistem olarak flu temel özelliklere sahiptir: Üretim araçlar›nda toplumun ortak mülkiyeti söz konusudur. Merkezî planlama vard›r. Neyin ne kadar nerede üretilece¤ine devlet karar verir. Mallar›n üretimi paylafl›m›nda kâr amac› güdülmez. Rekabet yoktur. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social Class, London: Tavistock. Appadurai, A. (1993). Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy içinde Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, (Dr. M. Featherstone). London. Arrent, H. (1958). The Human Condition, Chicago: University of Chicago Press. Arma¤an, M. (2004). (der) Küresel Kuflatma Karfl›s›nda ‹nsan, ‹stanbul: Ufuk. Bauman, Z.(1999). Küreselleflme: Toplumsal Sonuçlar›, (çev. A.Y›lmaz) ‹stanbul: Ayr›nt›. Baumann, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford: Blackwell. Bash, H. H. (1995). Social Problems and Social Movements, New Jersey: Humanities. 5. Ünite - Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu Beck, U. (1992). Risk Society, London: Sage. Boratav, K. (2000). Emperyalizm mi? Küreselleflme mi? içinde Küreselleflme: Emperyalizm Yerelcilik ‹flçi S›n›f›, (der. E. A. Tonak). Ankara: ‹mge. Bozkurt, V. (2010). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bursa: Ekin. Castels, M. (1996). Rise of Network Society, Oxford Blackwell. Coser, L. (1956). The Fuctions of Social Conflict, Gelencoe,Ill.: The Free Press. Coflkun, ‹. (1997). Modern Devletin Do¤uflu, ‹stanbul: Der. Çabuk Kaya, N. (2011). “Fark›ndal›k Yaratarak Kad›n› Güçlendirme: Güneydo¤u Anadolu Bölgesinde Bir Kalk›nma Modeli” Sosyoloji Araflt›rmalar› Dergisi, 2: 118-143. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford: Stanford University Press. Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Method, New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: Prentice Hall. Foucault, M. (1980). Power/ Knowledge, Selected Interviews and Other Writings 1971-1977, Brighton: Harvester. Friedman, J. (1992). “General Historical and Culturally Specific Properties of Global Systems”, Review, 15: 335-372. Giddens, A. (1984). Constitution of Society, Cambridge: Polity. Giddens, A. (1990). The Consequences of Modernity, Cambridge: Polity. Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. Giddens, A. (2000). Elimizden Kaç›p Giden Dünya, (Çev. O. Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa. Henslin, J. M. (2001). Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon. Hochschield, A. (1983). The Managed Heart: Commercialization of Human Feeling, Berkeley: University of California Press. Kasapo¤lu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Uzem. Kasapoglu, A. (2011). Çat›flma Çözümlemesi, Ankara: Uzem. 137 Laclau, E., Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socialist Strategy: Toward a Radical Democratic Politics, London: Verso. Marx, K. (1978). Capital, (Çev. E.Mandel). New York: Vintage Books. McLuhan, M. (2001). War and Peace in the Global Village, New York: Ginsko. Merton, R.(1949). Social Theory and Social Structure, Glencoe,Ill.,: Free Pres. Mills, C.W. (1956). The Power Elites, New York: Oxford University Press. Özkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi. Parsons, T. (1951; 1967). The Social System, Glencoe, Ill: The Free Press. Patnaik, P. (1997). “Imperialism” Revue Tiers Monde, 38-150. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: Alfred A. Knoph. Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and Global Culture, London: Sage. Sar›bay, A. R. (2000). Global Bir Bak›flla Politik Sosyoloji, ‹stanbul: Alfa. Soraka, M. P., Bryjack, (1995). Social Problems: A World at Risk, Boston: Allyn and Bacon. Storey, J. (1993). An Introductory Guide to Cultural Theory and Popular Culture, New York: Wheatsheaf. Su¤ur, N. (1995). “Küreselleflme Üzerine Sosyolojik Bir ‹nceleme”, Birikim Dergisi, Say›:73, May›s, sayfa 56-65. Tonak, E.A. (2000). (der) Küreselleflme: Emperyalizm Yerelcilik ‹flçi S›n›f›, Ankara: ‹mge. Topçuo¤lu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmodernizm ve ‹slam, Küreselleflme ve Oryantalizm, Ankara: Vadi. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and Economic Organization, (Çev. A. M. Hendelson ve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press. Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmonworth: Penguin. Yeflildal, H. (2010). Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme içinde Sosyolojiye Girifl, (ed. Nadir Su¤ur) Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1951. 6 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tan›mlayabilecek, Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini aç›klayabilecek, Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklafl›mlar› ve farkl›l›klar›n› aç›klayabilecek, Türkiye’de gelir eflitsizliklerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Toplumsal Tabakalaflma • Çat›flma • Kast • S›n›f • Eflitsizlik • Türkiye’de Eflitsizlikler ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma • G‹R‹fi • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹ • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI • TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹ Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma G‹R‹fi Dünya, yaklafl›k 193 ülkenin kent ve köylerinde yaflayan 6,6 milyar insana ev sahipli¤i yapmaktad›r. Dünyan›n durumunu kavramak için onu 1000 kiflinin yaflad›¤› “global köy” olarak düflünelim. Bu köyde 200’ü Çinli olmak üzere 610 Asyal›, 149 Afrikal›, 110 Avrupal›, 85 Latin Amerikal› ve Karayip Adalar›’ndan, 5 Avustralyal› ve Güney Pasifik Adalar›’ndan ve 45’i Amerika Birleflik Devletleri’nden olmak üzere 50 Kuzey Amerikal› bulunmaktad›r. Bu yerleflim yerlerine bakt›¤›m›zda baz› ürkütücü gerçeklerle karfl›lafl›r›z. Oldukça zengin olan bu köyde birçok mal ve hizmet bulunmaktad›r. Ancak bu köydeki kiflilerin birço¤u bu mallar› sadece hayal edebilmektedirler, çünkü oldukça yoksuldur. Köydekilerin toplam gelirinin % 80’i sadece 200 kifli taraf›ndan kazan›lmaktad›r. Ço¤u için en büyük problem yeterli yiyecek bulmakt›r. Her y›l, köyün çal›flanlar› herkese yetebilecek miktardan daha fazla yiyecek üretmesine ra¤men ço¤unlu¤u çocuk olmak üzere köydekilerin yar›s› yeterli yiyecek bulamamaktad›r. En kötü durumda olan 200 kifli ise temiz içme suyuna ve güvenli bir bar›nma olana¤›na sahip de¤ildir. Güçsüz ve çal›flamayacak durumda olanlar öldürücü hastal›k riski ile karfl› karfl›yad›r. Bu köy iyi üniversiteler dâhil olmak üzere birçok okula sahiptir. Bu köyde yaflayanlar›n yaklafl›k 50’si üniversiteyi bitirebilmektedir ama yaklafl›k üçte biri okuma-yazma dahi bilmemektedir (Macionis, 2008: 8). Bu bölümü okurken geçen ilk 10 dakika içinde dünyada açl›ktan hasta olan veya zay›f düflmüfl 300 kifli ölecektir. Bu bir günde 40.000 veya y›lda 15 milyon kiflinin açl›ktan ölmesi demektir (Macionis, 2008: 312). Yukar›daki al›nt›da Macionis’in ifade etti¤i gibi, flu anda yaflad›¤›m›z dünya bir eflitsizlikler dünyas›d›r. ‹nsanlar›n büyük bir oran› yoksulluk içinde yaflarken, küçük bir az›nl›k bolluk ve refah içinde yaflamlar›n› sürdürmektedir. Refah›n göstergesi say›lan para, mal, sayg›nl›k, güç vs. eflit olarak da¤›lmamaktad›r. Baz›lar› bunlara di¤erlerinden daha fazla sahip olmaktad›r. Bu ba¤lamda birtak›m sorular ortaya ç›kmaktad›r: • Toplumlarda neden eflitsizlikler veya tabakalar vard›r? • Eflit olarak da¤›lmayanlar nelerdir? • Toplumsal tabakalaflmay› belirleyen sosyal, kültürel, ekonomik ve politik koflullar nelerdir? • Tabakalaflman›n devaml›l›¤› nas›l sa¤lan›yor? Bu bölümde bu sorulara cevap aran›rken konu ile ilgili tart›flmalara yer verilecektir. 140 Davran›fl Bilimleri-I Resim 6.1 Yoksulluk ve açl›kla bafletme çabas› Kaynak: http://www.esnafga zetesi.com/2010/12/ yoksulluk-siniri-2bin-826-lira/ TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU Macionis’e (2008: 252-253) göre bir toplumda yaflayan bireylerin hiyerarfli temelinde s›ralanmas› sistemi olan toplumsal tabakalaflma dört ilke temelinde oluflur: 1. Toplumsal tabakalaflma basitçe bireylerin farkl›l›¤›n›n yans›mas› de¤il, toplumun bir özelli¤idir. Birço¤umuz sosyal durumumuzun çabalar›m›z ve yeteneklerimizle ilgili oldu¤unu ve kendi kaderimizi kontrol etti¤imizi düflünürüz. Ancak sistem sonuçta hepimizin yaflam›n› flekillendirmektedir. 2. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile geçmektedir. Ebeveynlerin kendi sosyal konumlar›n› çocuklar›na nas›l geçirdiklerine bakt›¤›m›zda, tabakalaflman›n bireyden çok toplumun bir özelli¤i oldu¤u görürüz. Özellikle geliflmifl ülkelerde sosyal hareketlilik yani sosyal hiyerarfli içindeki pozisyonda bir de¤iflme görülebilmektedir. Bu hareketlilik afla¤› veya yukar› do¤ru olabilmektedir. Az say›da da olsa Christina Aguilera ve Michael Jordan gibi bireylerin baflar›lar›n› görmekteyiz. Baz› kifliler iflas, ifl kaybetme ya da hastal›k gibi nedenlerden dolay› daha afla¤› tabakalara düflebilmektedirler. Ancak ço¤u insan›n sosyal konumu yaflam› boyunca ayn› kalmaktad›r. 3. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat çeflitlidir. Toplumsal tabakalaflma her yerde görülmektedir. Bununla beraber neyin eflit olmad›¤› ve nas›l eflit olmad›¤› toplumdan topluma de¤iflmektedir. 4. Toplumsal tabakalaflma sadece eflitsizlikleri de¤il, ayn› zamanda bu durumu meflrulaflt›ran inançlar› da kapsar. Herhangi bir eflitsizlik sistemi baz› kiflilere sadece daha fazla imkânlar verilmesini sa¤lad›¤› gibi, bu düzenlemenin hakça oldu¤unu da belirtir. Toplumsal tabakalaflman›n tüm sosyologlar taraf›ndan kabul edilen bir tan›m› ve bu tan›m›n her yönü ile tatmin edici oldu¤unu söylemek güçtür. J. Turner (1978: 328) tabakalaflmay› flu flekilde tan›mlamaktad›r: Tabakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erli kaynaklar›n statü pozisyonlar›na ba¤l› olarak eflit olmayan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kaynaklar›n paylafl›m› s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sürekli hâle geldi¤i süreçler olarak tan›mlanabilir. Bu tan›ma bakt›¤›m›zda üç önemli unsur ortaya ç›kmaktad›r: 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma 141 1. K›t ve de¤erli kaynaklar, 2. Eflit olmayan da¤›l›m ve 3. S›ralaman›n göreli olarak sürekli hâle gelmesi. Toplumsal tabakalaflmay› aç›klamada önem tafl›yan di¤er kavramlar; eflitsizlik, farkl›laflma ve hiyerarflidir. Toplumsal farkl›laflma (social differentiation) kavram›, “yafl, cinsellik, ›rk gibi dirimbilimsel ya da toplumsal s›n›flaflmaya yol açan türlü ekinsel etkenler sonucu bireylerin ve toplumsal kümelerin birbirinden de¤iflik özellikler kazanma süreci” olarak tan›mlanabilir (Hançerlio¤lu, 1986: 143). Hiyerarfli en genel anlam› ile “ögeleri önemine göre s›ralama/kademelendirme” veya “basamaklar zinciri” anlam›na gelmektedir. Sosyolojik olarak hiyerarfli (hierarchy) “yetkenin, en genifl ölçüde, en üst aflamalarda olmak üzere, de¤iflik önem s›ralar› aras›nda kat› ve kesin bir biçimde da¤›ld›¤› toplumsal örgütlenifl biçimi” (Hançerlio¤lu, 1986: 22) olarak tan›mlanabilir. Sosyologlar, bireylerden çok sosyal kategoriler aras›ndaki farkl›l›¤› toplumsal farkl›l›k olarak kabul ederler. Farkl› sosyal kategorilerdeki bireylerin hiyerarflik düzen içinde s›ralanmalar› kaynaklara ulaflmada farkl›l›k yarat›r ve bu da toplumsal tabakalar›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Toplumdaki rol ve statü farkl›l›klar› tek bafl›na toplumsal tabakalaflmay› belirlemez, ancak önemli bir etmendir. Önemli olan nokta yatay olarak var olan farkl›l›klar›n, çeflitli nedenlerden dolay› dikey olarak s›ralanmas›d›r. Bu ba¤lamda, yatay olarak var olan farkl›l›klar›n dikey olarak hiyerarflik bir özelli¤e kavuflmas›yla toplumsal tabakalaflman›n ortaya ç›kt›¤›n› söylemek mümkündür. Tabakalaflma ile ilgili di¤er önemli bir kavram, eflitsizliktir. Eflitsizlik, toplumdaki maddi ve manevi olanaklar›n bireyler aras›nda eflit olmayan da¤›l›m›n› belirtir. Bu noktada flu soru ortaya ç›kmaktad›r: Bir toplumda bireyler aras›nda eflit olarak da¤›lmayan nedir? Toplumsal tabakalaflma sistemleri incelendi¤inde flu sonuca var›labilir: • Ekonomik olarak: servet, • Siyasal olarak: güç, • Toplumsal olarak: sayg›nl›k. Sosyologlar›n en büyük çabalar›ndan biri, toplumsal eflitsizli¤i anlamakt›r. Turner’›n (1997: 33) belirtti¤i gibi “asl›nda sosyolojinin merkezini, toplumsal eflitsizli¤in güç, statü ve s›n›fa göre tan›mlanm›fl kaynaklar›n, özellikleri ve sonuçlar›yla ilgili bir soruflturma olarak tan›mlamak mümkündür.” Toplumsal eflitsizlik, sosyolojinin önemli bir konusu olmaya devam edecektir. Sonuç olarak baz› ilkel toplumlar d›fl›nda tabakalaflman›n her toplumda var oldu¤unu görmekteyiz. Ancak tabakalaflma sistemleri de¤iflmez de¤ildir ve tüm toplumlarda ayn› flekilde görülmemektedir. Zamana ve topluma göre farkl› biçimlerde ortaya ç›kmaktad›r. Bu da tabakalaflman›n dinamik niteli¤i oldu¤unu göstermektedir. Toplumsal tabakalaflma ayn› zamanda bir eflitsizlik sistemidir. Sosyologlar tabakalaflma kavram›n› insanlar›n toplum içinde sahip olduklar› pozisyona göre aç›klam›fllard›r. Toplumsal tabakalaflman›n temel özellikleri nelerdir ve toplumsal tabakalaflmay› nas›l taSIRA S‹ZDE n›mlars›n›z? D Ü fi Ü N E L ‹ M TOPLUMSAL TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹ Bu bölümde mevcut tabakalaflma sistemleri incelenecektir. Kast Sistemi S O R U Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir sosyal tabakalaflma sistemidir ve D‹KKAT sisteminin klasik örne¤i Hindistan’da görülmektedir. Bu tabakalaflma sisteminin evrensel olmad›¤› ve ortaya ç›kt›¤› co¤rafya ve kültür ile iliflkili oldu¤u söylenebiSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1 SIRA S‹ZDE Kast sisteminin D Ü en fi Üönemli NEL‹M özelli¤i, do¤umdan itibaren tüm insanlar aras›nda görevlerin, haklar›n, S O R U sorumluluklar›n ve gücün kesin kurallarla belirlenmifl olmas›d›r, yani kastlar D‹KKAT aras›ndaki farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifltirilemezdir. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 142 Davran›fl Bilimleri-I lir. Herfleyden önce kast sistemi kapal› bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤u kast gelecek yaflam›n› belirler ve baflka bir kasta geçme olana¤› yoktur. Kast sisteminin oluflumuna iliflkin ilk belge M.Ö. 1100 tarihini göstermektedir ve M.S. 1000. y›llarda Hindistan’da kast sisteminin yerleflti¤i ve flu flekli kazand›¤› söylenebilir: 1. Brahman (Rahipler ) 2. Kshatriyas (Savaflç›, asker, flef, soylular) 3. Vaishya (Tüccar, çiftçi ve zanaatkârlar) 4. Sudra (Köylüler ve hizmetkârlar) (Macionis, 2008) Bu kastlardan baflka, parya (sistem d›fl›nda olanlar) bulunmaktad›r. Bu sistemde her kast üyesi ancak kendi kast›ndan biri ile evlenebilir. Her kast kendi içinde alt gruplara ayr›lmaktad›r ve her birinin di¤erine göre rütbe s›ralamas› vard›r. Bu durum bütün kastlar için geçerlidir. Kast sisteminin nas›l ve neden ortaya ç›kt›¤› tarihi araflt›rmalarla ortaya konmaya çal›fl›lmaktad›r. Hindistan’a özgü böyle bir tabakalaflma sisteminin iki bin y›l› aflan uzun bir zaman içinde varl›¤›n› sürdürmesindeki en önemli nedenlerden biri tar›ma dayanan bir ekonominin var olmas›d›r (Ergil, 1986; Macionis, 2008). Di¤er önemli bir etken ise Hindu dinidir. Hinduizm’e göre insan, tanr› taraf›ndan yarat›lmam›flt›r; ruhu ebediyen var olmufltur ve olacakt›r. Bu dinde her varl›k kendi yolunu seçmekte özgürdür ve bunu duayla, inzivaya çekilme veya meditasyonla veya do¤ru davran›flla yerine getirebilir. Tap›naklarda tap›nmaya, kutsal metinlere ve guru disiplini gelene¤ine önem verilir. Hinduizm’e göre, her varl›k bütün karmalar› temizlenene kadar yeniden bedenlenir (reenkarnasyon). Her kast›n uygulad›klar› çok farkl› dini kurallar› ve ibadetleri vard›r. Tüm kastlar›n, kendi özel yaflamlar›nda yapmakla yükümlü olduklar› sorumluluklar›, yerine getirmeleri zorunlu yükümlülükleri bulunmaktad›r. Bu sorumluluklar›n yerine getirilmemesi veya ihmal edilmesi ahlâka uygun kabul edilmez ve bu, toplumda istenmeyen bir durum yarat›r. Bireylerden istenen, ait oldu¤u kast›n gerektirdi¤i görevleri yerine getirmesi ve hayat›ndan memnun olmas›d›r (Ergil, 1986). Hinduizm üç temel inanca dayan›r: 1. Yeniden do¤ufl, 2. Do¤ru ibadet ve davran›fl, 3. Kader. Bu sistemde do¤ru davran›fl›n iki önemli koflulu vard›r: • Brahmanlara sayg›l› olmak, • Kendi kast›n›n özgül görevlerini ve sorumluluklar›n› yerine getirmek. Bu inan›fl çerçevesinde her birey kendi kast›n› benimsemeli ve bu kast›n erekliliklerini yerine getirmelidir (Ergil, 1986). Birey kast›na uygun davran›fllarda bulunursa, bundan sonraki yaflam›nda daha üst bir kastta do¤abilir ancak kast›n›n görev ve sorumluluklar›n› yerine getirmezse bundan sonraki yaflam›nda cezaland›r›larak daha alt bir kastta do¤acakt›r. Bu inanç sistemi içinde birey, kendi konumunu sorgulamadan kast›n› kabul etmekte ve yaflam›n› sürdürmektedir. 143 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma Resim 6.2 Esnafl›kla u¤raflan Vaishyalar Kaynak: Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchic o.edu/~cheinz/sylla bi/asst001/spring98 /india.htm Resim 6.2’de görülen sat›c› Vaishya’d›r. Bu kast›n üyeleri esnaflardan oluflur. Resimde görülen dükkânda sadece alüminyum kaplar sat›lmaktad›r. Pirinç veya paslanmaz çelik için baflka dükkânlara gitmeniz gerekir. Resim 6.3 Çömlekçilikle u¤raflan bir Shudra Kaynak: Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchic o.edu/~cheinz/sylla bi/asst001/spring98 /india.htm Resim 6.3’de görülen çömlekçi Shudra kast›ndand›r ve bu kast›n içinde birçok grup bulunmaktad›r. Bu gruplardan her biri çeflitli hizmetler sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE sürdürmeKast sisteminin ay›rt edici özelliklerini ve Hindistan toplumunda hâlâ varl›¤›n› sinin temel nedenlerini aç›klay›n›z. 2 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 144 Davran›fl Bilimleri-I S›n›f Sistemi S›n›f sistemi tabakalar aras› geçifle olanak sa¤layan aç›k bir sistemdir. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda toplumsal hareketlili¤in daha çok görüldü¤ünü söylemek mümkündür. Toplumsal hareketlilik, tabakalaflma sistemi içinde bireylerin afla¤› veya yukar› s›n›flara geçiflini belirtir (Goodman, 1992). SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Sanayileflme ile beraber toplum yap›s›nda birçok de¤ifliklikler gözlenmifltir. Modern ekonomi, farkl› meslekleri bar›nd›rmas› nedeniyle çeflitli alanlarda yetenekli bireylere gereksinim duyar. Bu, hem bireyin do¤ufltan getirdi¤i özelliklere hem de baflar›s›na önem veren toplumsal tabakalaflma sistemi olan s›n›f sisteminin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Macionis, 2008). Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir toplumsal tabakalaflma sistemi iken, s›n›f sisteminde bir bireyin pozisyonu sadece tesadüfen do¤du¤u ailesine ba¤l› de¤ildir. Bireyin baflar›s›, çabas› ve yetenekleri hangi toplumsal tabakada olaca¤›n› etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle, s›n›flar kast sistemindeki gibi kesin olarak tan›mlanamazlar ve s›n›flar aras›ndaki s›n›rlar çok aç›k de¤ildir. Kast sistemindeki gibi s›n›f, bireyin yaflam f›rsatlar›n› büyük ölçüde etkiler. Üst s›n›fta yer alanlar; e¤itim, meslek sa¤l›k gibi toplumun kaynaklar›na daha kolay ulaflabilmektedirler. S›n›f çok boyutludur; yani servet, güç, prestij gibi birçok farkl› faktör katk›da bulunur. Karmafl›k s›n›f yap›s› içinde bir birey, bir s›n›fa atfedilen tüm özelliklere sahip olmayabilir. Örne¤in, ünlü bir futbolcu prestije sahip olabilir ancak güce sahip de¤ildir (Goodman, 1992). Modern toplumlarda tabakalaflma sadece do¤ufltan gelen özelliklere göre de¤il, bir bireyin bilgi, beceri ve çabalar›n› da içeren yeterlilikler temelindedir. Meritokrasi kavram› liyakat temelinde tabakalaflma sistemini aç›klar; yani kiflilerin bireysel üstünlü¤üne ve liyakata dayanan sistemdir. Meritokrasinin toplumda yayg›nlaflmas› endüstri toplumlar›nda eflitlik flans›n› art›rm›flt›r (Macionis, 2008). Kast ve s›n›fSIRA sistemi aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z. S‹ZDE TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI S O R U Ü fi Ü N E L ‹ M ToplumsalDtabakalaflma sosyologlar için önemli bir konu olmufltur ancak tabakalaflman›n, eflitsizli¤in do¤as›, nedenleri sonuçlar› konusunda fikir birli¤i yoktur. Bu S O R U bölümde, tabakalaflma ile ilgili kuramlara yer verilecektir. D‹KKAT Çat›flma DKuram› ‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Marx’a göre toplumsal s›n›f olgusunun temel belirleyicisi özel mülkiyettir. ‹nsanl›k tarihi, K ‹ Tbir As›n›flar P savafl› tarihinden baflka bir fley de¤ildir. Toplumsal s›n›flar›n kayna¤›, bireylerin Ttoplumsal E L E V ‹ Züretim Y O N sürecinde iflgal ettikleri de¤iflik konum ve yapt›klar› de¤iflik iflte aranmal›d›r. ‹NTERNET Bu bölümde önce çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcilerinden olan K. Marx’›n ve daha sonra Marx’›n görüfllerinden etkilenen R. Dahrendorf’un tabakalaflma ile SIRA S‹ZDE ilgili görüfllerine yer verilecektir. K. Marx ve S›n›f Çat›flmas› AMAÇLARIMIZ Çat›flma kuram›, toplumsal tabakalaflma sisteminin baz› kiflilere yarar sa¤larken baz› kiflileri ise dezavantajl› duruma soktu¤unu iddia eder. Bu yaklafl›m›n en önde gelen temsilcisi Kinloch’a (1977) göre Marx’›n temel amac›, toplumlar›n K ‹ K. T Marx’d›r. A P tarihsel geliflmelerindeki de¤iflmelerin temelini ve toplumun temel ekonomik alt yap›s› ile toplumun normatif üst yap›s› aras›ndaki iliflkileri analiz etmektir. Marx’›n tabakalaflmaT Eile ilgili görüfllerinde s›n›f ve çat›flma kavram› özel bir öneme sahiptir. LEV‹ZYON Üretici güçler denildi¤inde, toplum taraf›ndan yarat›lm›fl olan üretim araçlar›, öncelikle ifl aletleri ve maddi varl›klar› üreten insanlar anlafl›l›r. Üretim iliflkileri üretim sürecinde meydana gelen varl›klar›n de¤iflim ve da¤›t›m iliflkileridir. ‹nsanT E R N E T karfl›s›ndaki durumlar›, onlar›n üretimde yerlerini, durumunu lar›n üretim‹ Naraçlar› ve emek ürünlerinin da¤›l›m tarz›n› belirler. Toplumsal s›n›flar›n ortaya ç›kmas›n›n nedeni üretim araçlar›n›n özel mülkiyetidir. Böylece, mülkiyet düzeninde var olan üretim iliflkileri her s›n›f›n toplum içindeki yerini belirlemedeki en önemli etkendir 145 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma (Antonia, 2003). Bu temelde, üretim araçlar›na sahip olanlar ve olmayanlar olarak iki temel s›n›f bulunmaktad›r. Bu iki s›n›f aras›ndaki çeliflkiler uzlaflmazd›r ve devrim sonucu s›n›fs›z topluma geçilecektir. Marx, çat›flman›n evrenselli¤ini ve tüm toplumsal yap›larla olan sistemli iliflkisini vurgulam›flt›r. Marx’a göre, “çat›flma olmadan ilerleme olamaz ve uygarl›¤›n bugüne kadar izledi¤i yasa budur.” Toplumdaki s›n›flar aras› çat›flma, de¤iflmenin nedenidir. Marx, do¤adaki çeliflkilerin nicel de¤iflmelerden geçerek nitel de¤iflmelere neden oldu¤unu ve bunun toplum için geçerli oldu¤unu söylemifltir. Sonuç olarak, Marx’a göre de¤iflmenin dinami¤i s›n›flar aras›ndaki çat›flmad›r ve kapitalizmin çeliflkileri toplumda dönüflüme yol açacakt›r. Toplumun maddi koflullar› üst yap›y› flekillendirmektedir. Marx’a göre toplumlar ilkel, köleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komünist toplum olarak farkl› aflamalarla ilerlemektedir. ‹lkel toplumlar d›fl›nda, di¤er üretim biçimlerinde s›n›flar ve sömürü mevcut olmufltur. Komünist aflamada s›n›fs›z toplum gerçekleflecektir. Görüldü¤ü gibi Marx’›n yaklafl›m›nda bireyler, ya üretim araçlar›na sahiptir ya da bu araçlara sahip olanlara emeklerini satmak durumundad›rlar. Farkl› üretim biçimlerinde farkl› s›n›flar mevcut olmufltur. Örne¤in, feodal üretim tarz›nda aristokratlar topraklara sahipti, köylüler ise bu çiftliklerde çal›flmaktayd›lar. Kapitalist üretim tarz›nda kapitalistler fabrikalara ve di¤er mallara sahip olurken (burjuvazi), iflçiler (proletarya) emekleri karfl›l›¤›nda bu ifl yerlerinde çal›flmaktad›rlar (Macionis, 2008). Görüldü¤ü gibi Marx’›n toplumsal tabakalaflma ile ilgili aç›klamalar› s›n›flar›n özel mülkiyete sahip olup olmamalar› temeline dayan›r. Bu ba¤lamda s›n›flar, “ezen-ezilen”, “sömüren-sömürülen”, “burjuva-proletarya” gibi kapitalist ekonominin geliflme sürecinde kesin bir kutuplaflman›n ortaya ç›kaca¤› Marx taraf›ndan belirtilmifltir. Marx, toplumsal yap›daki s›n›f iliflkilerini karfl›t kamplara bölünmüfl iki s›n›f›n çat›flmas› olarak kabul eder. Komünist Manifesto’da flu görüfller dile getirilmifltir: “Bizim ça¤›m›z, burjuvazinin ça¤›, bu ay›rt edici özelli¤e sahiptir ve s›n›fsal uzlaflmazl›¤› basitlefltirmifltir. Bir bütün olarak toplum, iki büyük düflman kampa, birbiriyle do¤rudan karfl› karfl›ya gelen iki büyük s›n›fa ayr›lmaktad›r: burjuvazi ile proletarya (Swingewood, 1998). Marx’›n ikili s›n›f yorumu, sosyolojik gerçeklerle ba¤daflmad›¤›, basit bir yorumlama oldu¤u ve ortaya ç›kan orta s›n›f gerçe¤ini aç›klayamad›¤› için elefltirilmektedir. Bu yorumun, Marx’›n özellikle Komünist Manifesto gibi yaz›lar›nda halk› etkilemek ve onlar› ideolojik olarak bir amaca yönlendirmek iste¤i ile vurguland›¤› söylenebilir. Marx “Louis Bonaparte’›n 18 Brumaire’i” ve “Kapital” gibi eserlerinde bu yorumun aksine daha bilimsel bir yorum sunar. Swingewood’un (1998: 110) belirtti¤i gibi “Louis Bonaparte’›n 18 Brumaire’i”nde Marx, finans burjuvazisi, sanayi burjuvazisi, küçük burjuvazi, proletarya, toprak sahipleri ve çiftçilerden söz eder. Marx’›n eserleri incelendi¤inde, orta s›n›ftan bahsetti¤i görülmektedir. Orta s›n›flar, küçük üreticiler, küçük burjuvazi, “metalar›n dolafl›m›”yla u¤raflanlar (pazarlama, sat›n alma, sat›fl), dükkân sahipleri, toptanc›lar, denetçiler, muhasebeciler, yöneticiler vb. oluflmaktad›r. Marx’a yöneltilen ikinci önemli elefltiri ise s›n›f çat›flmas›n›n artaca¤› ve bunun devrimle sonuçlanaca¤› hakk›ndaki iddias›n›n gerçekleflmedi¤idir. Marx, tabakalaflma olgusunu tarihsel boyutta ele alm›fl ve aç›klamalar›nda ekonomik farkl›l›klar›n üzerinde durmufltur. Marx’›n ça¤dafl sosyolojide toplumsal tabakalaflma ile ilgili kuramlarda etkisinin oldu¤u aç›kt›r. Marx’a göre toplumsal tabakalaflmay› belirleyen temel etmen nedir?SIRA Marx’›n S‹ZDEtabakalaflma anlay›fl›na yöneltilen temel elefltiriler nelerdir? 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 146 Davran›fl Bilimleri-I R. Dahrendorf ve Çat›flman›n Kurumsallaflmas› Dahrendorf’a göre Marx’tan beri toplum yap›s›nda meydana gelen önemli de¤iflmeler flunlard›r: sermayenin bölünmesi, ifl gücünün bölünmesi ve yeni orta s›n›f›n ortaya ç›kmas›d›r. Ça¤dafl çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcilerinden biri olan Dahrendorf’un amac› toplumun çat›flmac› bir kuram›n› oluflturmakt›r. Dahrendorf’a göre çat›flma kuram›n›n temel varsay›mlar› ise flunlard›r: 1. Her toplum, her zaman de¤iflme sürecinin içindedir; sosyal de¤iflme her zaman vard›r. 2. Her toplum her zaman çat›flmay› yaflar; sosyal çat›flma her zaman vard›r. 3. Bir toplumdaki her öge de¤iflme ve bütünleflmeye katk›da bulunur. 4. Her toplum, üyelerinin bir k›sm›n›n di¤erlerinin üzerinde kurdu¤u bask›ya dayan›r (Dahrendorf, 1959: 162). Dahrendorf’un teorisi k›smen Marx’›n teorisinin kabulü, k›smen reddi, k›smen de yeniden formüle edilmesidir. Dahrendorf’a göre Marx’›n katk›lar› flunlard›r: 1. ‹lki, Marx’›n toplumda çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r. 2. Di¤eri ise, toplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›flmalar› olmas› nedeniyle iki grubu karfl› karfl›ya getirdi¤ini belirtmesidir. 3. Yine Marx, çat›flman›n tarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu¤u fleklindeki görüfllerine kat›lmaz. Appelbaum (1970: 74) Dahrendorf’un bu konudaki görüfllerini flu flekilde belirtir: “... Marx’›n s›n›f kuram›n›n felsefi ögeleri dedi¤i Marxist fizik ötesini aç›kça reddetti. Felsefi ögeler, görgül [ampirik] olarak kan›tlanamayacak ya da reddedilemeyecek ögelerdir. Kapitalist toplumun tarihteki son s›n›f toplumu oldu¤u ya da komünist toplumun insan özgürlü¤ünün tam olarak gerçekleflmesini sa¤lad›¤› türünden önermeler tart›fl›labilir ve yads›nabilir, fakat bilimsel yollarla yanl›fll›¤› kan›tlanamaz.” Dahrendorf, Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kadar birçok de¤iflimin ortaya ç›kt›¤›n› belirtir. Marx’›n analiz etti¤i toplumun kapitalist toplum oldu¤unu, kendi inceledi¤i toplumun ise sanayi toplumu oldu¤unu ifade eder. Dahrendorf, bugün hâlâ kapitalist toplum yap›s›n› m› inceledi¤imizi sorar ve belirli bir toplumu de¤il, sanayi toplumlar›ndaki çat›flma ve çat›flma biçimlerini incelemeyi hedefledi¤ini belirtir. Dahrendorf, kapitalist toplum sanayi toplumunun bir biçimi oldu¤u için sanayi toplumu kavram›n› tercih eder (Giddens, 2005). Dahrendorf’a göre, Marx’›n kapitalizmle ilgilendi¤i dönemde üretim araçlar›n›n sahibi ve kontrolü ayn› kimseler veya s›n›ftayd›. Kapitalist sisteme hâkim olan burjuvazi, hem üretim araçlar›na hem de yönetime sahipti. Yirminci yüzy›lda üretim araçlar›n›n sahipleri ile yönetimde bulunanlar farkl›laflm›flt›r. Kontrol edenler ve sahip olanlar›n ayr› olmas›yla, kapitalistlerden tamamen farkl› bir yönetici grup ortaya ç›km›flt›r. Yöneticiler ile kapitalistler aras›nda birtak›m farkl›l›klar olmas›na ra¤men roller ve pozisyonlarda dikkate de¤er bir benzerlik bulunmaktad›r. Bu ayr›m›n çat›flma ve s›n›f yap›s›na etkisi olmufltur (Dahrendorf, 1959). Dahrendorf’a göre günümüzdeki sanayi toplumlar›nda iflçi s›n›f› homojen bir yap›ya sahip de¤ildir. Marx’›n döneminde iflçilerin ço¤u vas›fs›z ve e¤itimsizken, 19. yüzy›l›n sonundan itibaren iflçi s›n›f›nda baz› farkl›laflmalar olmufl ve kalifiye iflçiler ortaya ç›km›flt›r. Üretimdeki teknik bulufllar, yenilikler ve kompleks makinelerin kullan›m› gibi faktörler iflçi s›n›f›n›n homojen yap›s›n› de¤ifltirmifl ve onlar›n içinde de bir hiyerarfliye yol açm›flt›r. Dahrendorf’a göre, geliflmifl sanayi toplumlar›nda vas›fl› iflçiler, yar›-vas›fl› iflçiler ve vas›fs›z iflçiler bulunmaktad›r. Bu üç grup sadece vas›fl› olmak yönünden ayr›lmaz, ayn› zamanda sosyal statüleri aç›s›ndan da ayr›l›rlar. Di¤er önemli bir geliflme de yeni orta s›n›f gerçe¤idir. 147 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma Hem kapitalin hem de ifl gücünün bölünmesi, modern toplumlarda yeni orta s›n›f olarak adland›r›lan bir toplumsal tabakan›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Dahrendorf, 1959). Dahrendorf’un çat›flma kuram› ço¤ulcudur. Dahrendorf’a göre toplumsal yap›y› anlamada hem uyum hem de çat›flma önemlidir. Toplumun, biri çat›flmay›, di¤eri bütünleflmeyi yans›tan iki yüzlü (janus-faced) bir ilah oldu¤unu ileri sürer (Poloma, 1979). Toplumlar hem uzlafl› hem de çat›flma olmadan var olamaz. Böylece biz uzlafl›ya sahip olmad›kça çat›flmaya da sahip olamay›z. Örne¤in Frans›z ev kad›nlar› ile fiilili satranç oyuncular›n›n aras›nda bir iliflki olmad›kça, bir çat›flma için temel olarak hizmet edecek bütünleflme olmadan yüksek derecede bir çat›flma olas› de¤ildir. Dahrendorf, Marx’›n s›n›f çat›flmalar›n›n devrimle sonuçlanaca¤› tezine kat›lmaz çünkü sanayi toplumunda çat›flmalar kurumsallaflm›flt›r. S›n›f çat›flmas›n›n teknikleri, metotlar›, silahlar› anlafl›lmakta ve kontrol alt›na al›nmaktad›r. Dahrendorf’a göre ç›karlar aç›k veya gizli olabilir. Herhangi bir birlikteki ç›karlar çat›flmas› en az›ndan gizlidir ve ç›kar çat›flmas›nda yöneten veya yönetilenlerin eylemde bulunmalar› gerekli de¤ildir. Dahrendorf, bilinçsiz rol beklentilerini gizli ç›karlar olarak adland›r›r. Gizli ç›karlar›n bilinçli olmas› aç›k ç›karlar anlam›na gelmektedir. Gizli ve aç›k ç›karlar aras›ndaki iliflkilerin analizini Dahrendorf çat›flmac› teorilerin temel görevlerinden bir olarak görür (Ritzer, 1983). Dahrendorf çat›flmay› aç›klarken gruplar›n özelliklerini belirler ve çat›flma gruplar› ç›kar gruplar›d›r. Dahrendorf çat›flmac› teorisinde sanayi toplum yap›s›ndaki çat›flmay› aç›klamay› amaçlam›flt›r. Kuram›nda otoriteyi temel al›r ve çat›flma kuram› ço¤ulcudur. Dahrendorf’un kuram› baz› yönlerden elefltirilmektedir. ‹lk olarak, Dahrendorf’un kuram› onun iddia etti¤i gibi Marksist fikirleri aç›k olarak yans›tmamaktad›r ve yap›sal-fonksiyonalizme yak›nd›r. Kuram› yap›sal-fonksiyonalizm gibi oldukça makro bir kuramd›r ve sonuçta bireyin düflünce ve eylemlerini aç›klamak için çok fazla bir fley sunmaz (Ritzer, 1983). Dahrendorf ve Marx’›n görüfllerini karfl›laflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE Dahrendorf toplumsal çat›flmalar›n yap›sal kayna¤›n› üretim araçlar›n›n mülkiyetinin eflit olmayan da¤›l›m›nda de¤il, otoritenin eflit olmayan da¤›l›m›nda görür. 5 ‹fllevselci Kuram D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu yaklafl›m›n temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumun devaml›l›¤›n› korumaya çal›flt›klar›n› vurgularlar. Tabakalaflma sistemi de e¤itim, S O R U aile gibi toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan bir alt sistemdir. Bu ba¤lamda ifllevselci kuram, tabakalaflma sisteminin toplumun devaml›l›¤›nda ve dengesini korumada nas›l bir öneme sahip oldu¤unu araflt›r›r. Bu yaklafl›m›n önemli temsilcilerinden T. D‹KKAT Parsons, K. Davis ve W. Moore’un görüflleri ele al›nacakt›r. T. Parsons ve Tabakalaflma SIRA S‹ZDE N N Parsons’›n eserleri incelendi¤inde, onun bütünleflmifl ve genel bir teori kurmak istedi¤i aç›kt›r. Parsons’›n ilk teorik çal›flmalar›n›n sosyal eylem teorisinin etkisi alAMAÇLARIMIZ t›nda oldu¤u görülür. Parsons’›n “The Structure of Social Action” (Sosyal Eylemin Yap›s›) adl› eseri Pareto, Durkheim, Weber ve Marshall’›n görüfllerinin bir sentezidir. Parsons’a göre klasik ekonomistlerde oldu¤u gibi birey, K ‹ serbest T A P rekabetçi ortamda ç›karlar›n› maksimize etmek için hareketini rasyonel olarak seçebilmektedir (Lidz, 2003). Parsons’a göre, “bir sosyal sistem iki veya daha fazla aktör aras›nda sosyo-kültürel düzeyde, herhangi bir etkileflim süreci Ttaraf›ndan E L E V ‹ Z Y O N genellefltirilmifl bir sistemdir (Parsons and Smelser, 1971: 11). Parsons için etkileflimler kurumsallaflt›¤›nda, sosyal sistemin varl›¤›ndan söz edilebilir. Parsons’a göre bir sos‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 148 Tabakalaflma bir toplumdaki hâkim de¤erlerle do¤rudan ba¤l›d›r ve ona göre ifller. Parsons’a göre sosyal tabakalaflma, bir sosyal sistemi oluflturan bireylerin farkl›l›klar›na göre s›ralanmas› ve toplumsal de¤erler temelinde birinin üst di¤erinin alt olarak de¤erlendirilmesidir. Davran›fl Bilimleri-I yal sistem her zaman kurumsallaflm›fl bir de¤erler sistemi ile karakterize edilir ve sosyal sistemin birinci zorunlu fonksiyonu de¤erler sistemini ve onun bütünlü¤ünü korumakt›r. Parsons’a göre toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda yaflamsal bir ifllevi yerine getirmektedir ve bu nedenle kaç›n›lmazd›r. Parsons’›n teorisinde fonksiyon kavram›n›n özel bir önemi vard›r. Parsons, herhangi yaflayan sistemin fonksiyonunu, sistemin bir ihtiyac›n› veya ihtiyaçlar›n› do¤rudan karfl›layan kompleks aktiviteler olarak tan›mlar. Parsons’a göre, fonksiyon kavram› bütün yaflayan sistemler için temeldir. Parsons’a göre, bütün sistemlerde dört zorunlu fonksiyon vard›r ve sistemin yaflamas› için fonksiyonlar›n karfl›lanmas› gerekir. Bütün sistemlerde bulunan zorunlu dört fonksiyon flunlard›r: Adaptasyon, amac›n belirlenmesi, bütünleflme ve kal›plar›n korunmas›. Parsons ayr›ca dört zorunlu fonksiyon ile dört sistem (organizma, kiflilik, kültür ve sosyal sistem) aras›ndaki iliflkileri aç›klar. Buna göre biyolojik organizma, adaptasyon; kiflilik, amac›n belirlenmesi; kültür, kal›plar›n korunmas› ve sosyal sistem de bütünleflme fonksiyonunu karfl›lar. Daha önce belirtildi¤i gibi, Parsons’a göre, tabakalaflma toplumsal sistem için ifllevseldir ve gereklidir. Toplumsal tabakalaflmada s›ralamadaki temel kriter, di¤erlerinin de¤eridir. Di¤er bir deyiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezi de¤erlerine do¤rudan ba¤l›d›r. Pozisyonlardaki hiyerarfli bir statü s›ralamas›d›r (Bottero, 2005). Her toplum kendini devam ettirmek ve ifllerli¤ini korumak gibi temel amaçlar›na ancak bireylere farkl› görev vererek ulaflabilir. Bu toplumsal görevler toplumdan topluma de¤iflebilmektedir. Di¤er önemli olan bir nokta da her toplumda bireylerin yerine getirdi¤i de¤iflik görevlerin eflde¤er olmamas›d›r. Hangi görevlerin daha önemli oldu¤una uygun olarak hiyerarflik bir düzen ortaya ç›kar. Buna ba¤l› olarak bireylerin kendi aralar›nda bir farkl›laflma oluflur. Özetle her toplum, toplumsal ifllevlerini önemine göre s›ralar. Parsons’›n toplumsal tabakalaflma anlay›fl› baz› yönlerden elefltirilmektedir. Parsons toplumsal tabakalaflman›n toplumun bütünleflmesi aç›s›ndan katk›s›n› de¤erlendirirken toplumsal tabakalaflman›n yaratt›¤› dinamizme yer vermemifltir. Tabakalaflmay› de¤erler sistemi temelinde ele almas› da elefltirilmektedir. K. Davis ve W. Moore E¤er bir toplum ifllevlerini iyi bir flekilde yerine getirmek istiyorsa bu statülere en nitelikli bireylerin sahip olmas›n› sa¤lamal›d›r. Toplumdaki en önemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir e¤itimi gerektirir. Bu pozisyonlara eriflmek için az say›daki birey emek ve çaba gösterir. Davis ve Moore, 1945 y›l›nda yay›nlad›klar› “Tabakalaflman›n Baz› ‹lkeleri” adl› eserlerinde ifllevselci bir tabakalaflma kuram› gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalaflman›n toplumun iflleyifli için gerekli oldu¤unu öne sürerler. Onlara göre, bilinen tüm toplumlarda tabakalaflma vard›r ve s›n›fs›z toplum bulunmamaktad›r. Tüm toplumlar evrensel bir özellik gösteren eflitsiz yap›lar› ile ay›rt edilmektedirler (Swingewood, 1998). Davis ve Moore’un ifllevselci yaklafl›m›na göre toplum, statü ve rollerin kompleks bir bütünlü¤üdür. Modern toplumlarda önem dereceleri farkl› olmakla beraber yüzlerce de¤iflik ifl bulunmaktad›r. Camlar› silmek, telefona bakmak gibi baz› ifller hemen hemen herkesin yerine getirebilece¤i ifllerdendir. Organ nakli veya yeni bir bilgisayar›n tasar›m› gibi baz› ifller zordur ve bu iflleri yerine getirebilmek için uzun y›llar e¤itim gerekir. Davis ve Moore’a göre bir pozisyonun ifllevsel fonksiyonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla ödül vermektedir. Bu durum verimlili¤i ve üretkenli¤i art›r›r çünkü daha iyi gelir, sayg›nl›k, güç elde etmek için bireyler daha iyi ve fazla çal›fl›rlar. K›saca, eflit olmayan ödül da¤›l›m› toplumun 149 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma tümüne fayda sa¤lar (Macionis, 2008: 262). “Tabakalaflma, toplumlar›n en önemli görevlerin do¤ru biçimde en yetenekli kiflilerce yerine getirilmesini sa¤layan mekanizmas›n› oluflturmaktad›r. Bu aç›dan bireyler toplumsal yap›da öyle bir flekilde motive edilir ve yerlefltirilir ki bunun kaç›n›lmaz sonucu toplumsal eflitsizli¤in do¤mas›d›r. Tabakalaflma asl›nda eflitsizlik demektir” (Swingewood, 1998: 293). Davis ve Moore’a göre bir toplum eflitlikçi olabilir ancak bu, bir ifli herhangi birinin yapmas›na olanak verebilir. Eflitlik, herhangi bir kifli ifli kötü yapsa bile o ifli iyi yapan kadar ödül verilmesini gerektirir. Böyle bir sistem, ifli en iyi flekilde yap›lmas› için bireyleri özendirmez ve toplumda verimlili¤in düflmesine neden olur (Macionis, 2008). Davis ve Moore’a göre, toplumlarda tabakalaflma sisteminin mevcut olmas› toplumun daha iyi, verimli ve üretken olmas›n› sa¤lamaktad›r. Toplumsal tabakalaflma toplumlar için sadece ifllevsel de¤il, ayn› zamanda gereklidir (Saunders, 1990). Toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda görülmesine ra¤men, tabakalaflman›n biçimi toplumdan topluma de¤iflmektedir. Tabakalaflma toplumun geliflmifllik düzeyine, kaynaklar›n k›tl›¤›na, özel niteli¤e sahip bireylere ne kadar ihtiyaç duyuldu¤u gibi faktörlere ba¤l› olarak farkl›laflmaktad›r. Baz› toplumlarda dinsel, baz› toplumlarda ekonomik veya siyasal görevlere daha üstün de¤er verilebilir. Davis ve Moore tabakalaflma hakk›nda önemli görüfller ortaya koysalar bile, baz› yönlerden elefltirilmektedirler. M. Tumin’e göre en önemli sorunlardan biri, toplumda verilen ödüllerin gerçekten birinin topluma yapt›¤› katk›y› ne kadar yans›tt›¤›d›r. Y›lda 230 milyon dolar geliri olan Oprah Winfrey, ABD baflkan›ndan daha fazla kazanmaktad›r. Söylefli program› yapmak, A.B.D.’ni yönetmekten daha zor mudur sorusu sorulabilir. Tumin, sosyal tabakalaflman›n kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelifltirmesine imkân vermedi¤ini Davis ve Moore’un ihmal etti¤ini ileri sürer. Zengin çocuklar› yeteneklerini gelifltirme olana¤› sahipken yoksul çocuklar›n bu tür bir flans› bulunmamaktad›r. Di¤er bir nokta, tabakalaflma sadece toplumda uyuma ve bütünleflmeye de¤il, ayn› zamanda çat›flmaya da neden olabilmektedir (Macionis, 2008). Davis ve Moore’un toplumsal tabakalaflma ile ilgili görüfllerini veSIRA yöneltilen S‹ZDE elefltirileri de¤erlendiriniz. 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tabakalaflma Kuramlar›n›n De¤erlendirilmesi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Günümüz sosyolojisinde toplumsal tabakalaflma ile ilgili birçok kuram bulunmakS Oönemli R U tad›r. Bu k›s›mda toplumsal tabakalaflmaya iliflkin gelifltirilmifl iki kuram ele al›nm›flt›r. Bunlar çat›flmac› ve ifllevsel tabakalaflma kuramlar›d›r. ‹fllevselci yaklafl›m› benimseyen sosyologlar, toplumsal tabakalaflma sisteminin genel D ‹ Ktoplumun KAT dengesine nas›l bir katk›s›n›n oldu¤u üzerinde odaklanm›fllard›r. Onlara göre, toplumsal eflitsizlikler ve tabakalaflma, toplumun kendi do¤as›ndan SIRAkaynaklanmaktaS‹ZDE d›r ve toplumun varl›¤›n› sürdürmesi için gereklidir. Çat›flmac› kuramlar, toplumdaki eflitsizlikler ve bunun sonucu ortaya ç›kan çat›flma üzerinde durmaktad›rlar. AMAÇLARIMIZ Toplumsal tabakalaflma de¤iflmenin dinamik ögesidir. N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 150 Davran›fl Bilimleri-I Afla¤›daki tabloda bu iki kuram›n temel görüfllerinin karfl›laflt›rmas› yap›lm›flt›r. Tablo 6.1 Tabakalaflma Kuramlar› Kaynak: Macionis’in (2008: 268) s›n›flamas›ndan uyarlanm›flt›r. Çat›flmac› Tabakalaflma Kuramlar› ‹fllevselci Tabakalaflma Kuramlar› Analiz düzeyi Makro Makro Toplum Bütünleflmifl ve kaynaflm›fl bir sistemdir. Birbiri ile farkl›laflm›fl insanlar›n, maddi ve iktidar avantajlar› için mücadele ettikleri dinamik bir sistemdir. Tabakalaflma anlay›fl› Toplumsal tabakalaflma toplum üyeleri aras›nda sömürü ve hakimiyet sa¤layan bir mekanizmalar bütünüdür. Toplumsal tabakalaflma toplum üyeleri aras›nda bütünleflmeyi sa¤layan bir mekanizmalar bütünüdür. Toplumsal tabakalaflma Tabakalaflma kime toplumda baz› s›n›flar›n özel hizmet eder? ç›karlar›n› korumaya yarar. Toplumsal tabakalaflma toplumun tüm üyelerinin ortak ç›karlar›na hizmet eder ve ifllevseldir. Toplumsal tabakalaflma toplumda ödülleri hakça m› da¤›t›r? Evet. Eflit olmayan ödüller toplumda daha çok çal›flmaya ve ekonomik üretkenli¤e neden olur. Hay›r. Toplumda ödüllerin eflit olmayan da¤›l›m› sahip olanlar ve olmayanlar› yarat›r ve sosyal eflitsizli¤e karfl› bir tepki vard›r. TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹ Türkiye’de gelirin hakça paylafl›lmad›¤› konusunda yayg›n bir kan› bulunmaktad›r. A. Çarko¤lu ve E. Kalayc›o¤lu’nun “Türkiye’de Toplumsal Eflitsizlik 2009” bafll›kl› araflt›rmalar›n›n sonuçlar›na göre, kat›l›mc›lar›n %90’n›ndan fazlas› Türkiye’de kiflilerin gelir da¤›l›m› aras›ndaki fark›n çok büyük oldu¤unu düflünmektedir. Daha önceki bölümlerde gördü¤ümüz gibi toplumlarda bir tabakalaflma sistemi ve eflitsizlikler bulunmaktad›r. Bugün hemen hemen dünyadaki tüm ülkelerin karfl› karfl›ya kald›¤› en önemli sorunlardan biri eflitsizlik ve yoksulluktur. Eflitsizlikler azalmay›p artarken bu durum ülkemiz için de geçerlidir. Türkiye’de özellikle 1980 sonras› uygulanan ekonomik politikalar sonucu ekonomik anlamda eflitsizliklerin artt›¤› kabul edilen gerçeklerden biridir. Gelir da¤›l›m› ülkedeki eflitsizliklerle ilgili bilgi sunmaktad›r. Toplumlarda var olan ekonomik eflitsizlikleri aç›klamada gelir da¤›l›m› tek bafl›na yeterli olmasa da toplumdaki ekonomik eflitsizlikler ve ne kadar adaletli oldu¤u hakk›nda fikir verir. Günümüz modern toplumlar›nda gelirin, insanlar›n temel ihtiyaçlar›n› karfl›lamada en önemli kayna¤› oluflturdu¤u gerçe¤ini göz önüne al›rsak, bu da¤›l›m›n önemi daha da iyi anlafl›labilir. Türkiye’de Toplumsal Eflitsizlik 2009 bafll›kl› araflt›rman›n sonuçlar›na göre, kat›l›mc›lar›n % 90’› hükümetin bireyler aras›ndaki gelir farklar›n› azaltmaktan yükümlü oldu¤unu ve % 91’i hükümetin iflsizlere geçinecekleri kadar gelir ba¤lamak zorunda oldu¤unu belirtmektedir. TÜ‹K’in “Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› 2010” sonuçlar›na göre, en yüksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 46,4 iken, en düflük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 5,8’dir. Buna göre, en zengin % 20’lik grubun toplam gelirden ald›¤› pay, en yoksul % 20’lik gruba göre 8 katt›r. TÜ‹K’in araflt›rma sonuçlar›na göre, nüfusun % 16,9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›ndad›r. Kentsel ve k›rsal yerler için ayr› ayr› hesaplanan yoksulluk s›n›rlar›na göre, kentsel yerlerde bu oran % 14,3 iken, k›rsal yerlerde % 16,6’d›r. Sürekli yoksulluk riski alt›nda bulunanlar›n oran› ise % 18’dir. “Sürekli yoksulluk” oran›, dört y›l boyunca hanenin üyesi olan fertlerden en az üç çal›flmada yoksulluk riski alt›nda olanlar fleklinde tan›mlanmaktad›r. 151 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma Efl de¤er hanehalk› kullan›labilir gelirlere göre s›ral› yüzde 20’lik gruplar,2009-2010 Türkiye Yüzde 20’lik fert gruplar› 2009 Toplam Kent 2010 2009 K›r 2010 2009 2010 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ‹lk yüzde 20(*) 5,6 5,8 6,0 6,3 6,1 6,2 ‹kinci yüzde 20 10,3 10,6 10,7 11,0 10,9 11,0 Üçüncü yüzde 20 15,1 15,3 15,0 15,3 15,9 15,7 Dördüncü yüzde 20 21,5 21,9 21,1 21,6 23,1 22,8 Son yüzde 20 (*) Gini katsay›s› Son yüzde 20/‹lk yüzde 20 (P80/P20) 47,6 46,4 47,3 45,7 44,0 44,3 0,415 8,5 0,402 8,0 0,405 7,9 0,389 7,3 0,380 7,2 0,379 7,1 Tablo 6.2 Türkiye’de Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›, 2010 Kaynak: http://www.tuik.gov.tr Not:Gelir referans dönemleri bir önceki takvim y›l›d›r. (*) Fertler efl de¤er hanehalk› kullan›labilir gelirlere göre küçükten büyü¤e do¤ru s›ralanarak 5 gruba ayr›ld›¤›nda; “‹lk yüzde 20’lik grup” geliri en düflük olan grubu, “Son yüzde 20’lik grup” ise geliri en yüksek olan grubu tan›mlamaktad›r. Tablo 6.3, Türkiye’nin gelir eflitsizli¤i aç›s›ndan di¤er OECD ülkelerine k›yasla nerede durdu¤unu ve 2000’li y›llar›n ortalar›nda Türkiye’nin 30 ülke içerisinde Meksika’dan sonra en eflitsiz gelir da¤›l›m›na sahip ülke konumunda oldu¤unu göstermektedir. Burada eflitsizli¤i ölçmek için gini katsay›s› kullan›lm›flt›r. Gini katsay›s›, 0 ile 1 aras›nda de¤erler al›r. Bu katsay› 1’e eflit ise “tam eflitsizlik”, 0’a eflit ise “tam eflitlik” söz konusudur. Gelir da¤›l›m›n› ölçmek için en çok kullan›lan ölçütlerden biridir. Bu oran›n büyümesi gelir da¤›l›mdaki eflitsizli¤in artt›¤›n› göstermektedir. Tablo 6.3 Türkiye genelinde gini katsay›s› 0,43 oldu¤unu ve k›yaslama yap›lan ülkeler içinde Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤in önemli boyutlara ç›kt›¤›n› göstermektedir. Gini katsay›s› Gini katsay›s› Danimarka 0,23 Almanya 0,3 ‹sveç 0,23 Güney Kore 0,31 Lüksemburg 0,26 Kanada 0,32 Avusturya 0,27 Yunanistan 0,32 Belçika 0,27 Japonya 0,32 Çek Cumh. 0,27 ‹spanya 0,32 Finlandiya 0,27 ‹rlanda 0,33 Hollanda 0,27 Yeni Zelanda 0,34 Slovakya 0,27 Britanya 0,34 Fransa 0,28 ‹talya 0,35 ‹zlanda 0,28 Polonya 0,37 Norveç 0,28 ABD 0,38 ‹sveç 0,28 Portekiz 0,42 Macaristan 0,29 Türkiye 0,43 Avusturya 0,3 Meksika 0,47 Tablo 6.3 Çeflitli Ülkelerde Gelir Eflitsizli¤i Kaynak: OECD içinde Candafl, A. (2010) Türkiye’de Eflitsizlikler: Kal›c› Eflitsizliklere Genel Bir Bak›fl. Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Formu. 152 Davran›fl Bilimleri-I Daha önce belirtildi¤i gibi tüm toplumlarda eflitsizlikler mevcuttur ancak bu eflitsizliklerin ne boyutta oldu¤u ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermektedir. En yüksek gelir grubunun gelirinin, en düflük gelir grubunun gelirine oran› temelinde bir karfl›laflt›rma yapmak ülkeler aras› gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i konusunda bir fikir vermektedir. Afla¤›daki tabloda Türkiye ve AB üye ülkelerinin en yüksek ve en düflük % 20’lik gelir gruplar›n›n gelirlerinin oran› temelinde yap›lan karfl›laflt›rma verilmifltir. Tablo 6.4’de görüldü¤ü gibi, en zengin ve en yoksul gelir gruplar›n›n ortalama gelirleri aras›ndaki fark 10 katt›r. ‹ki tablonun de¤erlendirmesi sonucu, gerek gini de¤erlerine göre, gerekse OECD üyeleri ve AB üye ülkeleri aras›nda en eflitsiz gelir da¤›l›m›na sahip olan Türkiye’de, en zengin ve en yoksul gelir gruplar›n›n gelirleri aras›nda yine OECD ve AB ülkelerinin tümünden daha büyük bir gelir uçurumu oldu¤u görülmektedir (Candafl, 2010). Tablo 6.4 2003 y›l› için AB ülkeleri ve Türkiye’de en zengin yüzde 20’lik gelir grubunun gelirinin en yoksul yüzde 20’lik gelir grubuna oran› Kaynak: Eurostat içinde Candafl, A. (2010) Türkiye’de Eflitsizlikler: Kal›c› Eflitsizliklere Genel Bir Bak›fl. Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Formu. Slovenya 3,1 Belçika 4,3 Macaristan 3,3 Romanya 4,6 Bulgaristan 3,6 H›rvatistan 4,6 Danimarka 3,6 ‹rlanda 5,0 Finlandiya 3,6 ‹spanya 5,1 Fransa 3,8 Britanya 5,3 Norveç 3,8 Estonya 5,9 Hollanda 4,0 Yunanistan 6,4 K›br›s 4,1 Portekiz 7,4 Lüksemburg 4,1 Türkiye 9,9 Avusturya 4,1 Görüldü¤ü gibi Türkiye’de mevcut gelir da¤›l›m› bak›m›ndan ciddi eflitsizlikler mevcuttur. Yoksullu¤u önleme konusunda birçok çal›flma yap›lmas›na ra¤men hâla önemli bir sorun olarak kalmaktad›r. SIRA S‹ZDE 7 Türkiye’de gelir olarak da¤›lmakta m›d›r? Gelir da¤›l›m›n› di¤er ülkeler ile k›yaslad›SIRA eflit S‹ZDE ¤›n›zda neler söyleyebilirsiniz? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma 153 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tan›mlamak. Toplumsal tabakalaflma kavram›n›n herkes taraf›ndan kabul edilen bir tan›m› yoktur. J. Turner tabakalaflmay› flu flekilde tan›mlamaktad›r: Tabakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erli kaynaklar›n statü pozisyonlar›na ba¤l› olarak eflit olmayan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kaynaklar›n paylafl›m› s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sürekli hâle geldi¤i süreçler olarak tan›mlanabilir. Toplumsal tabakalaflmay› aç›klamada önem tafl›yan di¤er kavramlar; eflitsizlik, farkl›laflma ve hiyerarflidir. Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini aç›klamak. Tabakalaflma sistemleri kast ve s›n›f sistemleri olarak ikiye ayr›labilir. Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir sosyal tabakalaflma sistemidir ve sisteminin klasik örne¤i Hindistan’da görülmektedir. Her fleyden önce kast sistemi kapal› bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤u kast, gelecek yaflam›n› belirler ve baflka bir kasta geçme olana¤› yoktur. Kast sisteminin en önemli özelli¤i, do¤umdan itibaren tüm insanlar aras›nda görevlerin, haklar›n, sorumluluklar›n ve gücün kesin kurallarla belirlenmifl olmas›d›r yani kastlar aras›ndaki farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifltirilemezdir. S›n›f sistemi ise toplumsal tabakalar aras› geçifle olanak sa¤layan aç›k bir sistemdir. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda toplumsal hareketlili¤in daha çok görüldü¤ünü söylemek mümkündür. Toplumsal hareketlilik, tabakalaflma sistemi içinde bireylerin afla¤› veya yukar› s›n›flara geçiflini belirtir. Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklafl›mlar› ve farkl›l›klar›n› aç›klamak. Toplumsal tabakalaflma toplumbilimciler için önemli bir konu olmufltur ancak tabakalaflman›n, eflitsizli¤in do¤as›, nedenleri ve sonuçlar› konusunda fikir birli¤i yoktur. Çat›flmac› ve ifllevsel tabakalaflma kuramlar› ele al›nm›flt›r. Çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcileri K. Marx ve R. Dahrendorf’dur. Çat›flma kuram›, toplumsal tabakalaflma sisteminin baz› kiflilere yarar sa¤larken baz› kiflileri ise dezavantajl› du- ruma soktu¤unu iddia eder. Marx’a göre toplumsal s›n›f olgusunun temel belirleyicisi özel mülkiyettir. ‹nsanl›k tarihi, bir s›n›flar savafl› tarihinden baflka bir fley de¤ildir. Toplumsal s›n›flar›n kayna¤›, bireylerin toplumsal üretim sürecinde iflgal ettikleri de¤iflik konum ve yapt›klar› de¤iflik iflte aranmal›d›r. Dahrendorf’un kuram› k›smen Marx’›n kuram›n›n kabulü, k›smen reddi, k›smen de yeniden formüle edilmesidir. Dahrendorfa’a göre Marx’›n katk›lar› flunlard›r: ilki, Marx’›n toplumda çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r. Di¤eri ise, toplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›flmalar› olmas› nedeniyle iki grubu karfl› karfl›ya getirdi¤ini belirtmesidir. Yine Marx, çat›flman›n tarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu¤u fleklindeki görüfllerine kat›lmaz. Dahrendorf’un çat›flma kuram› ço¤ulcudur. Dahrendorf’a göre, toplumsal yap›y› anlamada hem uyum hem de çat›flma önemlidir. Dahrendorf, Marx’›n s›n›f çat›flmalar›n›n devrimle sonuçlanaca¤› tezine kat›lmaz çünkü sanayi toplumunda çat›flmalar kurumsallaflm›flt›r. S›n›f çat›flmas›n›n teknikleri, metotlar› ve silahlar› anlafl›lmakta ve kontrol alt›na al›nmaktad›r. ‹fllevselci tabakalaflma kuram›n›n temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumun devaml›l›¤›n› korumaya çal›flt›klar›n› vurgularlar. Tabakalaflma sistemi de e¤itim, aile gibi toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan bir alt sistemdir. Bu ba¤lamda, tabakalaflma sisteminin toplumun devaml›l›¤›nda ve dengesini korumada nas›l bir öneme sahip oldu¤unu incelerler. Bu yaklafl›m›n önemli temsilcileri T. Parsons, K. Davis ve W. Moore’dur. Parsons’a göre, tabakalaflma toplumsal sistem için ifllevseldir ve gereklidir. Tabakalaflma bir toplumdaki hâkim de¤erlerine do¤rudan ba¤l›d›r ve ona göre ifller. Parsons’a göre sosyal tabakalaflma, bir sosyal sistemi oluflturan bireylerin farkl›l›klar›na göre s›ralanmas› ve toplumsal de¤erler temelinde birinin üst, di¤erinin alt olarak de¤erlendirilmesidir. Toplumsal tabakalaflmadaki s›ralamadaki temel kriter, di¤erlerinin de¤eridir. Di¤er bir de- 154 Davran›fl Bilimleri-I yiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezi de¤erlerine do¤rudan ba¤l›d›r. Pozisyonlardaki hiyerarfli bir statü s›ralamas›d›r. K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalaflman›n toplumun iflleyifli için gerekli oldu¤unu öne sürerler. Onlara göre bilinen tüm toplumlarda tabakalaflma vard›r ve s›n›fs›z toplum bulunmamaktad›r. Tüm toplumlar evrensel bir özellik gösteren eflitsiz yap›lar› ile ay›rt edilmektedirler. Davis ve Moore’un ifllevselci yaklafl›m›na göre toplum, statü ve rollerin kompleks bir bütünlü¤üdür. E¤er bir toplum ifllevlerini iyi bir flekilde yerine getirmek istiyorsa bu statülere en nitelikli bireylerin sahip olmas›n› sa¤lamal›d›r. Toplumdaki en önemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir e¤itimi gerektirir. Bu pozisyonlara eriflmek için az say›daki birey emek ve çaba gösterir. N A M A Ç 4 Türkiye’de gelir eflitsizliklerini aç›klamak. Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda önemli eflitsizlikler mevcuttur. TÜ‹K’in Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›-2010 sonuçlar›na göre, en yüksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 46,4 iken, en düflük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 5,8’dir. Buna göre, son % 20’lik grubun toplam gelirden ald›¤› pay, ilk % 20’lik gruba göre 8 katt›r. TÜ‹K’in araflt›rmas› sonuçlar›na göre, nüfusun % 16,9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›ndad›r. 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma 155 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal tabakalaflman›n temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile geçer. b. Toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda ayn› biçimde görülür. c. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat çeflitlidir. d Toplumsal tabakalaflma bireylerin farkl›l›¤›n›n yans›mas› de¤il, toplumun bir özelli¤idir. e. Toplumsal tabakalaflma hem eflitsizlikleri hem de buna iliflkin inançlar› yans›t›r. 2. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi tabakalaflman›n en önemli nedenini üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti ile aç›klar? a. M. Weber b. T. Parsons c. K. Marx d. R. Dahrendorf e. E. Durkheim 3. Afla¤›dakilerden hangisi kast sisteminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kastlar aras› geçifl yoktur. b. Do¤umdan itibaren bireylerin hak ve görevleri belirlenmifltir. c. Kastlar aras›nda farkl›l›klar belirgindir. d. Kast aç›k bir sistemdir. e. Bireyler içinde do¤duklar› kastlar› de¤ifltiremezler. 4. Afla¤›dakilerden hangisi s›n›f sisteminin özelliklerinden biridir? a. Bireyler içinde do¤duklar› s›n›flar› de¤ifltiremezler. b. S›n›flar aras›nda farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifltirilemez. c. Do¤umla bireylerin hak ve görevleri belirlenmifltir. d. Bireylerin baflar› ve yetenekleri s›n›f de¤ifltirmeye olanak sa¤lamaz. e. S›n›flar aras›nda geçifl vard›r. 5. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi sanayi toplumlar›nda çat›flmalar›n kurumsallaflt›¤›n› iddia eder? a. R. Dahrendorf b. T. Parsons c. M. Weber d. E. Durkheim e. S. Simon 6. Afla¤›daki kavramlardan hangisi tamamen bireylerin yetenekleri ve baflar›lar› temelinde olan tabakalaflma sistemi için kullan›l›r? a. Demokrasi b. Statü hiyerarflisi c. Kast sistemi d. Meritokrasi e. Sosyalizm 7. Davis-Moore’un tabakalaflma modeli ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Eflitlik toplum için fonksiyoneldir. b. Yetenekli bireyleri önemli pozisyonlara çekmek için ödüller gereklidir. c. Tabakalaflma demokrasi nedeni ile ortadan kalkacakt›r. d. Dünyadaki eflitsizlikler ülkeler aras›ndaki iliflkilerden ortaya ç›kmaktad›r. e. Tabakalaflman›n ortaya ç›kmas›nda özel mülkiyet önemlidir. 8. Türkiye’de eflitsizliklerin ortaya ç›kmas›nda afla¤›dakilerden hangisi en fazla etkili olmufltur? a. D›fl ticaretin artmas› b. Nüfus art›fl› c. 1980 sonras› uygulanan ekonomik politikalar d. AB ile iliflkilerin artmas› e. Ailenin otorite yap›s›n›n de¤iflmesi 9. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde kast sisteminin hâlâ izleri vard›r? a. Suudi Arabistan b. ‹ngiltere c. ABD d. Küba e. Hindistan 10. Afla¤›daki elefltirilerden hangisi Davis-Moore’un tabakalaflma tezi için do¤ru de¤ildir? a. Toplumsal tabakalaflman›n aç›k sistemlerde var oldu¤u gerçe¤ini Davis-Moore görememifltir. b. Bütün meslekler için önem belirlemek güçtür. c. Toplumlarda görülen baz› tabakalaflma sistemleri Davis-Moore’un görüfllerine uygun düflmemektedir. d. ‹mtiyazlar bireylerin yetenekleri ile ilgilidir. e. Eflitsizlikler toplumun süreklili¤i için fonksiyonel bir zorunluluktur. 156 “ Davran›fl Bilimleri-I Yaflam›n ‹çinden Forbes, 2011 y›l›n›n milyarderler listesini aç›klad›. Amerikan finans çevrelerinin dergisi Forbes, 2011 y›l›n›n milyarderler listesini aç›klad›. Listenin bafl›nda bu y›l da geçen y›l oldu¤u gibi Meksikal› telekomünikasyon devi Carlos Slim Helu 74 milyar dolarl›k servetiyle yer ald›. Geçen y›lki listede serveti 53,5 milyar olan olan Helu, bu y›l servetini 20,5 milyar dolar art›rarak iki y›ld›r ‘’dünyan›n en zengini’’ unvan›n› elinde tutmay› baflard›. 2011 y›l› listesinde Helu’yu 56 milyar dolarla Microsoft firmas›n›n kurucusu Amerikal› Bill Gates ve 50 milyar dolarla Amerikal› yat›r›mc› ve ifl adam› Warren Buffet izledi. Derginin Genel Yay›n Yönetmeni ve Baflkan› Steve Forbes, New York’ta Forbes’›n genel merkezinde düzenlenen bas›n toplant›s›nda, 25’inci dünyan›n milyarderler listesini aç›klad›. Forbes, bu y›l rekor say›da milyarderin listeye girdi¤ini belirterek, dünyada geçen y›l 1011 olan milyarder say›s›n›n bu y›l 1210’a yükseldi¤ini belirtti. Forbes, bu y›l listede yer alan milyarderlerin toplam servetinin net de¤erinin rekor k›rarak 4,5 trilyon dolara yükseldi¤ini ve Almanya’n›n Gayrisafi Yurtiçi Has›las›’n› (GSY‹H) geçti¤ini vurgulayarak bu rakam›n geçen y›l 3,6 trilyon dolar oldu¤unu hat›rlatt›. Listeye bu y›l yeni girenlerin say›s›n›n 214 oldu¤unu, geçen y›lsa bu rakam›n 97 oldu¤unu ifade eden Forbes, geçen y›l listede yer alan 47 kiflinin ise listeden düfltü¤ünü, 42 milyarderin ise bu y›l listeye dönüfl yapt›¤›n› ifade etti. ABD’nin bu y›l da listede en çok milyarderi bulunan ülke oldu¤unu aç›klayan Forbes, listede geçen y›l 403 milyarderi olan ABD’nin bu y›l bu say›y› 413’e yükseltti¤ini, ABD’yi ise BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) ülkelerinin izledi¤ini söyledi. Geçen y›l listede 18 milyarderi olan Brezilya’n›n milyarder say›s›n› bu y›l 30’a, Rusya’n›n geçen y›l 62 olan milyarder say›s›n› 2011’de 101’e, Çin’in 2010’da 69 olan milyarder say›s›n› bu y›l 115’e, Hindistan’›n da geçen y›l 49 olan milyarder say›s›n› 55’e ç›kard›¤›n› anlatan Forbes, bu ülkelerin toplam milyarder say›s›n›n 301 oldu¤unu belirtti. Steve Forbes, Hindistan’daki 55 milyarderin servetinin ortalama net de¤eri 4,5 milyar dolarken Çin’deki 115 milyarderin servetinin ortalama net de¤erinin ise 2,5 milyar dolar oldu¤una dikkat çekerek ‘’Hindistan’›n milyarderleri daha zengin’’ diye konufltu. Forbes, BRIC ülkelerinin ard›ndan listede Türkiye’nin milyarderlerinin de göze çarpt›¤›n› belirterek Türkiye’nin geçen y›l 28 olan milyarder say›s›n› bu y›l 38’e ç›kard›¤›n› ve Türkiye’nin dergide de¤erlendirildi¤i ‘’Ortado¤u ve Afrika’’ bölgesinde en fazla milyardere sahip ülke olarak birinci s›rada yer ald›¤›n› söyledi. Bölgelere bak›ld›¤›nda ise bu y›l ABD bölge olarak ele al›nmazsa Asya Pasifik bölgesinin 332 milyarderle ilk s›rada yer ald›¤›n› vurgulayan Forbes, ‘’Gördü¤ünüz gibi küresel ekonomi toparlan›yor ancak durum her bölge için ayn› de¤il. Evet Avrupa’da milyarder say›s›nda art›fl var ama bu temelde Rusya’dan kaynaklan›yor. ABD ise milyarder say›s›n› biraz art›rabildi’’ diye konufltu. Dergide Asya Pasifik bölgesini, 300 milyarderle Avrupa, 89 milyarderle Ortado¤u ve Afrika bölgesi ve 76 milyarderle Amerika k›tas› (ABD hariç) izliyor. Forbes, özellikle Facebook gibi sosyal a¤ hizmeti veren flirketlerin yeni milyarderler yaratt›¤›n› da belirterek listede bu y›l Facebook’un kurucular›ndan 26 yafl›ndaki Mark Zuckerberg’ten baflka dört kiflinin daha yer ald›¤›n›, yine Facebook’tan Dustin Moskovitz’in ise 2,7 milyar dolarl›k servetiyle listedeki ‘’en genç milyarder’’ unvan›n› Zuckerberg’ten 8 gün farkla kapt›¤›n› ve listede 420’nci s›rada yer ald›¤›n› belirtti. Steve Forbes, derginin kapa¤›nda yer alan Rus giriflimci, ifl adam› Yuri Milner hakk›nda ise ‘’Facebook gibi sitelere erken dönemde yat›r›m yapan, dünyadaki yeni flartlara göre oyunu çok iyi oynayan bir milyarder’’ diye konufltu. Kaynak: http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-listesini-acikladi ” 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma 157 Okuma Parças› Dünyada Kaç Tane Köle Var? Benim tahminlerime göre bugün dünyadaki kölelerin toplam say›s› 27 milyon. Bu, 200 milyona ulaflan rakamlar öne süren baz› eylemcilerinkinin yan›nda çok düflük kalsa da, benim flahsen güvenebilece¤im ve yapt›¤›m yeni kölelik tarifine de denk düflen bir rakam. Bu 27 milyonun afla¤› yukar› 1520 milyonunu, özellikle Hindistan, Pakistan, Bangladefl ve Nepal’de görülen ba¤l› emek gücü oluflturuyor. Ba¤l› emek gücü ya da borç esareti, insanlar›n borç teminat› olarak kendilerini sunduklar› ya da akrabalar›ndan miras olarak borç kald›¤› durumlarda ortaya ç›k›yor. Bunun d›fl›nda kölelik daha çok Güneydo¤u Asya’ya, Kuzey ve Bat› Afrika’ya ve Güney Amerika’n›n baz› bölümlerine özgü bir sorun olarak de¤erlendiriliyor. Kaldi ki Amerika, Japonya ve birçok Avrupa ülkesi de dâhil, dünya üzerindeki hemen hemen her ülkede kölelik mevcut. Bugün yaflayan kölelerin say›s›, Atlant›k-ötesi köle ticaretinin yafland›¤› dönemde Afrika’dan kopart›lan insanlar›n say›s›ndan çok daha fazla. Baflka bir yerden bakarsak, bugünkü köle nüfusu Kanada’n›n nüfusundan daha fazla, ‹srail’in nüfusunun da tam alt› kat›. Köleler daha çok basit, teknoloji gerektirmeyen, geleneksel ifllerde çal›flt›r›l›yor. Tar›m alan›nda çal›flanlar ço¤unlukta. Ama bunun d›fl›nda tu¤la yap›m›, maden iflçili¤i, tafl oca¤› iflçili¤i, fahiflelik, mücevher yap›m›, giyecek ve kilim dokuma gibi ifllerde de kullan›l›yorlar; evlerde, dükkânlarda çal›flt›r›lan, ormanlar› temizleyen, kömür yapan da onlar. Köleler daha çok yerel çapta sat›fl ve tüketim amaçl› ifllerde kullan›lsalar da onlar›n ellerinin de¤di¤i mallar asl›nda dünyan›n dört bir yan›ndaki bir sürü evin kap›s›ndan giriyor. Köle eme¤i ile üretilmifl hal›lar, havai fiflekler, mücevherler, çeflit çeflit metal malzemeler ve de köleler taraf›ndan ekilip biçilmifl tah›l, bakliyat, fleker gibi g›da ürünleri do¤rudan Kuzey Afrika ve Avrupa’ya ihraç ediliyor. Buna ek olarak geliflmekte olan ülkelerde flirketler kuran uluslararas› büyük ortakl›klar, köle emek gücü sayesinde maliyetlerini düflürüp hissedarlar›n›n kâr paylar›n› artt›r›yorlar. Ama tabii onlar için kölelerin önemi ürettikleri mallar›ndan çok mahvlar›na sebep olan ter, yani eme¤idir. Köleler ço¤unlukla çal›flt›klar› tezgâh›n ya da tu¤la f›r›n›n›n dibinde kalmaya zorlan›yordu, hatta çal›flt›klar› masaya zincirlenenler bile var. Uyan›k olduklar› her saat onlar için mesai saati. Küresel ekonomimizde çokuluslu flirketlerin, neden ‘birinci dünyadaki’ fabrikalar›n› kapat›p ‘üçüncü dünyada’ yenilerini açt›klar›na dair ver- dikleri en beylik cevap: “emek gücü maliyetlerini düflürmek”. Ne kadar rand›manl› olurlarsa olsunlar, ücretli iflçiler hiç ücret almadan çal›flanlarla yani kölelerle rekabet edemez (Bales, 2002: 15-16). Yeni tarz kölelik için ›rk sözcü¤ü, fazla bir anlam ifade etmiyor. Geçmiflte, ›rksal ve etnik farkl›l›klar köleli¤in varl›¤›n› aç›klamak, hatta köleli¤i mazur göstermek için kullan›labiliyordu.... On dokuzuncu yüzy›lda Amerika’n›n güneyinde çal›flt›r›lan köleler pahal›ya patl›yordu tabii; Afrika’dan, binlerce kilometre uzaktan buralara insan tafl›mak ucuz bir ifl de¤ildi. Oysa ki komflu köyden ya da yak›n çevreden köle getirmek “nakliyat” maliyetlerini de düflürüyor. O yüzden, bugün as›l olan, o insanlar›n “ten renklerinin köle olmaya ne kadar uygun oldu¤u” de¤il, asl›nda “ne kadar savunmas›z olduklar›”. Ten rengi, kabile, din; bugün köle ararken kimse bunlar›n peflinde koflmuyor; kand›r›labilecek kadar saf, güçsüz, yoksul ve yoksun olsunlar yeter. Kaynak: Bales, 2002: 16-17. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. c 3. d 4. e 5. a 6. d 7. b 8. c 9. e 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “K. Marx ve S›n›f Çat›flmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kast Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›f Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “R. Dahrendorf ve Çat›flman›n Kurumsallaflmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›f Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Kuram” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Gelir Eflitsizli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kast Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Kuram” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 158 Davran›fl Bilimleri-I S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Tabakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erli kaynaklar›n statü pozisyonlar›na ba¤l› olarak eflit olmayan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kaynaklardan paylafl›m› s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sürekli hale geldi¤i süreçler olarak tan›mlanabilir. Toplumsal tabakalaflman›n temel özellikleri flu flekilde özetlenebilir: Toplumsal tabakalaflma basitçe bireylerin farkl›l›¤›n›n yans›mas› de¤il, toplumun bir özelli¤idir. Tabakalaflma nesilden nesile geçmektedir. Ayn› zamanda, toplumsal tabakalaflma evrenseldir fakat çeflitlidir ve sadece eflitsizlikleri de¤il, ayn› zamanda bu durumu meflrulaflt›ran inançlar› da kapsar. S›ra Sizde 2 Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir sosyal tabakalaflma sistemidir ve klasik örne¤i Hindistan’da görülmektedir. Bu tabakalaflma sisteminin evrensel olmad›¤› ve ortaya ç›kt›¤› co¤rafya ve kültür ile iliflkili oldu¤u söylenebilir. Her fleyden önce kast sistemi kapal› bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤u kast gelecek yaflam›n› belirler ve baflka bir kasta geçme olana¤› yoktur. Kast sisteminin en önemli özelli¤i, do¤umdan itibaren tüm insanlar aras›nda görevlerin, haklar›n, sorumluluklar›n ve gücün kesin kurallarla belirlenmifl olmas›d›r, yani kastlar aras›ndaki farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifltirilemezdir. Kast sisteminin nas›l ortaya ç›kt›¤› tarihi araflt›rmalarla ortaya konmaya çal›fl›l›yor ve bunun birçok nedeni vard›r. Hindistan’a özgü böyle bir tabakalaflma sisteminin iki bin y›l› aflan uzun bir zaman içinde varl›¤›n› sürdürmesindeki en önemli nedenlerden biri tar›ma dayanan bir ekonominin var olmas›d›r. Di¤er önemli bir etken ise Hindu dinidir. S›ra Sizde 3 S›n›f sistemi tabakalar aras› geçifle olanak sa¤layan aç›k bir sistemdir. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda toplumsal hareketlili¤in daha çok görüldü¤ünü söylemek mümkündür. Kast sistemi ise kapal›d›r ve kastlar aras› geçifle olanak vermez. Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir toplumsal tabakalaflma sistemi iken, s›n›f sistemindeki bir bireyin pozisyonu sadece tesadüfen do¤du¤u ailesine ba¤l› de¤ildir. Bireyin baflar›s›, çabas› ve yetenekleri onun hangi tabakada olaca¤›n› etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle s›n›flar kast sistemindeki gibi kesin olarak tan›mlanamazlar ve s›n›flar aras›ndaki s›n›rlar çok aç›k de¤ildir. Kast sistemindeki gibi s›n›f, bireyin yaflam f›rsatlar›n› büyük ölçüde etkiler. Üst s›n›fta yer alanlar e¤itim, meslek, sa¤l›k gibi toplumun kay- naklar›na daha kolay ulaflabilmektedirler. S›n›f çok boyutludur; yani servet, güç ve prestij gibi birçok farkl› faktör katk›da bulunur. Kast sistemi Hindistan’a özgüdür. S›ra Sizde 4 Marx’a göre toplumsal s›n›f olgusunun temel belirleyicisi özel mülkiyettir. ‹nsanl›k tarihi, bir s›n›flar savafl› tarihinden baflka bir fley de¤ildir. Toplumsal s›n›flar›n kayna¤›, bireylerin toplumsal üretim sürecinde iflgal ettikleri de¤iflik konum ve yapt›klar› de¤iflik iflte aranmal›d›r. Marx çat›flman›n evrenselli¤ini ve tüm toplumsal yap›larla olan sistemli iliflkisini vurgulam›flt›r. Marx’a göre, “çat›flma olmadan ilerleme olamaz ve uygarl›¤›n bugüne kadar izledi¤i yasa budur.” Toplumdaki s›n›flar aras› çat›flma, de¤iflmenin nedenidir. Marx’a göre toplumlar, ilkel toplum, köleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komünist toplum olarak farkl› aflamalarla ilerlemektedir. ‹lkel toplumlar d›fl›nda, di¤er üretim biçimlerinde s›n›flar ve sömürü mevcut olmufltur. Marx’›n ikili s›n›f temelindeki yorumunun basit oldu¤u ve günümüz toplumlar›nda gittikçe önem kazanan orta s›n›f gerçe¤ini görmedi¤i ileri sürülmektedir. Kapitalizmde s›n›flar aras› çat›flman›n devrim ile sonuçlanaca¤› ve s›n›fs›z topluma geçilece¤i fleklindeki Marx’›n iddialar› elefltirilere konu olmaktad›r ve günümüz toplumlar›nda bu de¤iflmelerin gerçekleflmedi¤i iddia edilmektedir. S›ra Sizde 5 Dahrendorf’un kuram› k›smen Marx’›n kuram›n›n kabulü, k›smen reddi, k›smen de yeniden formüle edilmesidir. Dahrendorf’a göre Marx’›n katk›lar›n›n ilki toplumda çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r. Di¤eri ise toplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›flmalar› olmas› nedeniyle iki grubu karfl› karfl›ya getirdi¤ini belirtmesidir. Marx, çat›flman›n tarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu¤u fleklindeki görüfllerine kat›lmaz. Marx’a göre kapitalist toplumda çat›flma kapitalistler ve iflçiler aras›ndad›r ve bu çeliflki uzlaflmazd›r. Dahrendorf’un çat›flma anlay›fl› ço¤ulcudur. Dahrendorf günümüz toplumlar›n›n kapitalist de¤il, sanayi toplumlar› oldu¤unu ileri sürer. S›ra Sizde 6 K. Davis ve W. Moore’a göre, bilinen tüm toplumlarda tabakalaflma vard›r ve s›n›fs›z toplum bulunmamaktad›r. Tüm toplumlar evrensel bir özellik gösteren eflitsiz yap›lar› ile ay›rt edilmektedirler. E¤er bir toplum ifllevlerini iyi bir fleklide yerine getirmek istiyorsa bu statü- 6. Ünite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma lere en nitelikli bireylerin sahip olmas›n› sa¤lamal›d›r. Toplumdaki en önemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir e¤itimi gerektirir. Bu pozisyonlara eriflmek için az say›daki birey, emek ve çaba gösterir. Davis ve Moore’a göre bir pozisyonun ifllevsel fonksiyonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla ödül vermektedir. Bu durum verimlili¤i ve üretkenli¤i art›r›r çünkü daha iyi gelir, sayg›nl›k, güç elde etmek için bireyler daha fazla iyi ve daha fazla çal›fl›rlar. K›saca, eflit olmayan ödül da¤›l›m› toplumun tümüne fayda sa¤lar. Davis ve Moore tabakalaflma hakk›nda önemli görüfller ortaya koysalar bile, baz› yönlerden elefltirilmektedirler. M. Tumin’e göre, en önemli sorunlardan biri, toplumda verilen ödüllerin gerçekten birinin topluma yapt›¤› katk›y› ne kadar yans›tt›¤›d›r. Tumin, toplumsal tabakalaflman›n kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelifltirmesine imkân vermedi¤ini Davis ve Moore’un ihmal etti¤ini ileri sürer. Zengin çocuklar› yeteneklerini gelifltirme olana¤› sahipken, yoksul çocuklar›n bu tür bir flans› bulunmamaktad›r. Di¤er bir nokta, tabakalaflma sadece toplumda uyuma ve bütünleflmeye de¤il, ayn› zamanda çat›flmaya da neden olabilmektedir. S›ra Sizde 7 Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda önemli eflitsizlikler mevcuttur. TÜ‹K’in Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› 2010 sonuçlar›na göre, en yüksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 46,4 iken, en düflük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 5,8’dir. Buna göre, son % 20’lik grubun toplam gelirden ald›¤› pay, ilk % 20’lik gruba göre 8 katt›r. TÜ‹K’in araflt›rma sonuçlar›na göre, nüfusun % 16,9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›ndad›r. Türkiye’de en zengin ve en yoksul gelir gruplar›n›n ortalama gelirleri aras›ndaki fark 10 katt›r. OECD üyeleri ve AB üye ülkeleri aras›nda en eflitsiz gelir da¤›l›m›na sahip olan ülke Türkiye’dir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Antonia, Robert. J. (2003). “Karl Marx” içinde G. Ritzer (ed.) The Blackwell Companion to Major Classical Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing. Appelbaum, P. (1970). Toplumsal De¤iflim Kuramlar›, Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Bales, K. (2002). Yeni Kölelik: Kullan›l›p At›lanlar, ‹stanbul: Çitlembik Yay›nevi. Bottero, W. (2005). Stratification: Social Divison and Inequality, London and New York: Routledge. 159 Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchico.edu/~cheinz/syllabi/ asst001/ spring98/ india.htm. (Eriflim tarihi: 25.12.2011) Candafl, A. (2010). Türkiye’de Eflitsizlikler: Kal›c› Eflitsizliklere Genel Bir Bak›fl, Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Formu. Çarko¤lu, A. ve Kalayc›o¤lu, E. (2010). Türkiye’de Toplumsal Eflitsizlikler, www.dosyalar.hurriyet.com.tr/ISSP-May-26-2010 -vs3.ppt. Eriflim Tarihi: 23.12.2011. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, California: Stanford University Press. Ergil, D. (1986). Toplumsal Eflitsizli¤in Yap›s›, Ankara: Sevinç Matbaas›. Giddens, A. (2005). Sosyoloji: K›sa Fakat Elefltirel Bir Girifl, Ankara: Siyasal Kitabevi. Goodman, N. (1992). Introduction to Sociology, New York: Harper Perennial. Hançerlio¤lu, O. (1986). Toplumbilim Sözlü¤ü, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Kinloch, G.C. (1977). Sociological Theory: Its Development and Major Paradigm, New York: McGraw-hill Book Company. Lidz, V. (2003). “T. Parsons” içinde G. Ritzer (ed.) The Blackwell Companion to Major Classical Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing. Macionis, J. J. (2008). Sociology, Twelth Edition, New Jersey, USA: Pearson Education Inc. Parsons, T. and Smelser, N. (1971). Some Congruences Between Economics and Sociological Theory içinde F. E. Kata (Ed.) Contemporary Theory. Poloma, M. (1979). Comtemporary Sociological Theory, New York: MacMillan Publishing Co. Inc. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: A. Knopf Inc. Saunders, P. (1990). Social Class and Stratification, London and New York: Routledge. Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Turner, B. (1997). Eflitlik, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›. Turner, J. H. (1978). Sociology, Santa Monica, California: Goodyear Company, Inc. Forbes, 2011 y›l›n›n Milyarderlerini aç›klad›. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haber no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderlerlistesini-acikladi, eriflim tarihi: 01.01.2012. TÜ‹K (2011). Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› 2010, Haber Bülteni, Ankara. 7 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; De¤iflme olgusu ile ilgili sosyolojik tart›flmalar› özetleyebilecek, Nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek ve nüfus sorunlar›n› özetleyebilecek, Kent, nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek, Kent, kentleflme süreci ve ilgili kavramlar› tan›mlayabilecek, Kent sosyolojisindeki tart›flmalar› de¤erlendirebilecek, Türkiye’de kentleflme süreci ile ilgili tart›flmalar› özetleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Toplumsal De¤iflme • Nüfus • Demografi • Kent • Kentleflme • Kent Sosyolojisi ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus • TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMI • NÜFUS VE DEMOGRAF‹ • KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJ‹K BAKIfi Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMI Sosyolojinin temel ilgi alanlar›ndan biri olan toplumsal de¤iflme kavram›, Avrupa’da ortaya ç›kan iki önemli sosyal de¤iflim olgusundan oldukça etkilenmifltir: Endüstri Devrimi ve Frans›z Devrimi. Di¤er bir ifade ile bu iki tarihsel geliflme, sosyolojinin öncüleri ve kurucular› aç›s›ndan bir ç›k›fl noktas› olurken ortaya ç›kan ya da ç›kmakta olan yeni toplum yap›s›n›n incelenmesinde toplumsal de¤iflme kavram›n›n içeri¤i kullan›lm›flt›r. Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesinde etkili olan faktörleri iki bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: topluluk ya da topluma özgü olan içsel etmenler (endogenous) ve d›flsal etmenler (exogenous). ‹çsel etmenler, altyap›sal unsurlar, onlar›n topluluk ya da toplum üyeleri aras›ndaki da¤›l›m› ve üyelerin bu kaynak ve hizmetlere ulaflabilmesini içermektedir. Topluluk ya da toplum kendi içinde homojen bir nitelik göstermeyebilir. Farkl› flekillerde üyelerin grupland›r›lmas› ya da kategorilefltirilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu s›n›fland›rmalarda etkili olan unsurlar aras›nda ise toplumsal s›n›f, toplumsal cinsiyet, etnisite ve ›rk farkl›l›klar›, co¤rafi ve iklimsel farkl›l›klar ve yafla dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tümü genel olarak topluluk ya da toplum içindeki uyumun ya da çat›flSIRA kabul S‹ZDE edilebilir. man›n ve dolay›s›yla toplumsal de¤iflmenin itici güçleri aras›nda D›flsal etmenler ise insan gücünün kontrol edebilirli¤inin d›fl›ndaki yer alan etmenleri içermektedir. Do¤al afetler, teknolojinin beklenmedik sonuçlar› /bozuk D Ü fi Ü N E L(gizli ‹M ifllev) bu bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal de¤iflme sürecindeki tüm yap›sal etmenler flu flekilde s›ralanabilir: demografi, teknoloji, kültür, S O R U politika, ekonomi ve e¤itim. Burada unutulmamas› gereken en önemli noktalardan bir tanesi tüm Dbu anali‹ K unsurlar›n KAT tik amaçl› olarak birbirlerinden ayr›ld›klar›, farkl› bir ifade ile, “ideal tip” olduklar›d›r. Di¤er bir deyiflle, bahsi geçen faktörlerin hepsi birbirleri ile iliflkili SIRA bir flekilde S‹ZDE var olabilmektedirler. Aile planlamas› politikalar› ile demografi, ekonomi, e¤itim, teknoloji ve kültür aras›ndaki ba¤lant›lar bu duruma örnek olarak verilebilir. Nüfusun artmas› ve bunu AMAÇLARIMIZ takip eden ekonomik kaynaklar›n da¤›t›lmas›ndaki sorunlar, nüfusu kontrol alt›na al›nmas›n› amaçlayan aile planlamas› politikalar›n›n hayata geçirilmesine neden olabilirken bu politikalar›n toplum üyelerine e¤itim yolu ile kazand›r›lmas› söz konusu olabilmekte‹ T A P dir. A¤›rl›kl› olarak teknolojik altyap›ya sahip olan aile planlamas›Kyöntemlerinin ise zaman zaman kültürel yap› ile çat›flma içine girmesi mümkün olabilmektedir. Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesinde içsel ve d›flsal olmak üzere iki grup faktör etkilidir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 162 Davran›fl Bilimleri-I Giddens (2008: 64) taraf›ndan yap›lan bir baflka s›n›flamaya göre ise sosyoloji literatüründe toplumsal de¤iflme üzerinde olan etkiler üç bafll›k alt›nda ele al›nabilmektedir: kültürel etkenler, fiziksel çevre, siyasal örgütler. Bu faktörlere ek olarak nüfus, teknoloji ve ekonominin de söz konusu unsurlar aras›nda yer alabilmektedir. Kültürel Etkenler Giddens’a göre toplumsal de¤iflme üzerinde etkili olan faktörler kültürel etkenler, fiziksel çevre ve siyasal örgütler olmak üzere 3 bafll›kta grupland›r›labilir. Bu bafll›k alt›nda din önemli bir yer tutmaktad›r. Dinin muhafazakâr ya da ilerletici kimli¤i bu durumun temel nedenidir denilebilir. Kültür bafll›¤› alt›nda ele al›nabilecek bir di¤er kavram ise iletiflimdir. ‹letiflim sistemlerinin yap›s› olarak da nitelendirilen yaz›n›n bulunmas›, kay›tlar›n tutulmas› konusunda ilerlemelere neden olmufltur ve böylelikle örgütsel yap›lanman›n önemli ayaklar›ndan birisi olan kontrol mekanizmas›n›n var olmas› ve ifllemesi mümkün hâle gelmifltir. Buna ek olarak yaz›, bir anlamda toplumsal haf›zan›n bir arac›s› konumuna yükselmifl ve toplumlar aras› karfl›laflt›rma yapman›n ve de¤iflimin yönünü keflfetmenin bir arac›s› olmufltur. Fiziksel Etkenler Co¤rafi ve iklimsel farkl›l›klar, insan topluluklar›n›n oluflum biçimlerinde çeflitlili¤in olmas›na katk›da bulunan unsurlar aras›ndad›r. Di¤er bir deyiflle, Avrupa k›tas›nda yer alan topluluklar ile Afrika k›tas›nda yer alan topluluklar aras›ndaki farkl›l›klar›n arka plan›nda yer alan faktörler aras›nda söz konusu topluluklar›n yaflad›klar› co¤rafya, bu co¤rafyaya özgü iklimsel unsurlar yer almaktad›r denilebilir. Bununla birlikte, hem Avrupa hem de Afrika k›tas›n›n kendi içlerinde de bütünü ile homojen bir niteli¤e sahip oldu¤unu ileri sürmek güçtür. Siyasal Örgütlenmeler Sosyolojik olarak ele al›nd›¤›nda tüm toplumlar için geçerli olacak bir toplum yap›s› s›n›fland›rmas› oluflturma fikri, bu düflünce gelene¤inde hâkim olan bak›fl aç›lar›ndan bir tanesidir. Bununla birlikte, bu evrensel nitelik gösteren siyasi örgütlenmeler her toplum içinde kendine özgü yorumlar ile de var olabilmifllerdir. Max Weber’in otorite, güç ve bürokrasi kavramlar›; Karl Marx’›n ekonomik temelli siyasal örgütlenme üzerine görüflleri bu tür giriflimin önemli örnekleri aras›nda yer almaktad›r. Nüfus Nüfusun kompozisyonunda yaflanan farkl›laflmalar (nüfusun art›fl› ya da azal›fl›, yatay ve dikey hareketlilik vb.), kendileri de bir de¤iflme olmas›na ra¤men, sosyal ve kültürel de¤iflimin itici gücü olarak kabul edilmektedir. Nüfustaki de¤iflim, toplumun ekonomik ve politik alan›nda da farkl›laflmalara neden olabilmektedir. Bu durumda nüfusun de¤iflmesinde etkili olabilecek unsurlar› da dikkate almak gerekmektedir. Deprem, sel gibi do¤al afetler ile savafl, nükleer santraller gibi imal edilmifl afetler bir yandan neden oldu¤u yaflam kay›plar› ve göç hareketleri nedeni ile nüfusun azalmas›na yol açarken di¤er taraftan bu afetlere tepki olarak do¤urganl›k oranlar›nda art›fla da sebep olabilmektedir. Buna ek olarak, teknoloji ve t›ptaki geliflmeler yaflam süresinin artmas›na; ekonomik olarak refah seviyesinin yükselmesi de yaflam kalitesinde olumlu yönde geliflmelere neden olabilmektedir. 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus Teknoloji ‹nsan ve toplumlar›n yaflam›n› kolaylaflt›ran en önemli etmenlerden biri olan teknoloji, bilimsel bilginin bireysel ve toplumsal s›k›nt›lara uyarlanmas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Bu noktada bilim ve teknolojinin birbirinden ayr›lmaz iki kavram oldu¤unu ileri sürmek mümkündür. Teknolojinin ürünü olan pek çok arac›n kullan›lmas› beraberinde sosyal de¤iflmeyi getirmektedir. Tar›mda saban›n kullan›lmas›, Endüstri Devrimi ile birlikte üretim sürecinde yaflan›lan de¤iflmeler bu duruma örnek olarak verilebilir. Toplumun temel bilefleni olarak de¤iflme olgusunu gören Sztompka (2006: 2023), onun ayn› anda her yerde olabilme özelli¤ine ra¤men, h›z›, kapsam›, derinli¤i ve temposu bak›m›ndan toplumlar aras›nda farkl›l›klar gösterdi¤ini ifade etmektedir. De¤iflme, ona göre modern toplumlarda yayg›n, h›zl› ve belirginlik gösteren bir olgudur ve çeflitli bafll›klar alt›nda s›n›fland›r›labilir: 1. Nüfus kompozisyonundaki de¤iflim (göç, demografik büyüme gibi), 2. Yap›n›n de¤iflmesi (arkadafll›k ba¤lar›n›n kristalleflmesi, liderli¤in ortaya ç›kmas› gibi), 3. ‹fllevlerin de¤iflmesi (mesleki hareketlilik, ailenin ekonomik rolünün azalmas›, refah devletinin düflüflü gibi), 4. Di¤er alanlar ile ba¤lar›n ve s›n›rlar›n de¤iflmesi (evlilik ile ailelerin birbirine ba¤lanmas›, kooperasyonlar›n birleflmesi gibi), 5. Çevrenin de¤iflmesi (bask›n olan imparatorlu¤un y›k›lmas›, petrol alanlar›n›n keflfedilmesi, deprem gibi büyük ölçekli afetler). Bu bafll›klar›n her birinde meydana gelen de¤iflimlerin büyüklükleri, önemlilikleri birbirinden farkl›l›klar gösterebilmektedir. Baz›lar› bir bütün olarak sosyal alan içinde kökten de¤iflikliklere neden olmaz iken baz›lar› ise daha radikal etkilere sahip olabilmektedir. Farkl› bir ifade ile yap› ve ifllevlerinde meydana gelen niteliksel de¤iflmeler bu tür radikal dönüflümün örne¤i olabilmektedir; kapitalizmin ortaya ç›k›fl›, modern toplumlarda gözlemlenen sekülerleflme süreçleri gibi. Buradan toplumsal de¤iflme ile sosyal süreçler aras›ndaki ba¤lant›y› da gözlemlemek mümkündür. Kentleflme, küreselleflme, sanayileflme gibi süreçler flu ana kadar bahsedilen de¤iflimlerin somutlaflt›¤› alanlar olarak kabul edilmektedir. Hoffman (2006: 559-561) toplumsal de¤iflme olgusu ile ilgili olarak üç temel soru üzerinde durman›n gerekli oldu¤unu ifade etmektedir: De¤iflme do¤al ve normal mi; kayna¤› nedir ve son olarak h›z› nedir? ‹lk madde ile ilgili olarak modern öncesi ve modern toplumlar›n farkl›l›k gösterdi¤ini ileri sürmek mümkündür. Modern öncesi toplumlarda de¤iflme d›flsal ve problematik bir unsur olarak de¤erlendirilmektedir. Di¤er bir deyiflle, geçmiflin yüceltildi¤i, geleneklerin büyük önem gördü¤ü bu toplumlarda de¤iflme olgusu kuflku ve düflmanca bir tutum ile karfl› karfl›yad›r. Modern toplumlarda ise bu tutumlar›n derecesi daha azd›r. De¤iflim, ilerleme ile efl tutulmufl ve gerekli bir süreç olarak alg›lanm›flt›r. Ayd›nlanma süreci bu tür bak›fl aç›s›n›n ilk örne¤ini oluflturmaktad›r. Bununla birlikte her iki toplum yap›s›nda da karfl›t görüfllerin bulundu¤unu söylemek mümkündür. De¤iflmenin kayna¤› ile ilgili olarak ise, “toplumlar›n neden de¤iflti¤i”ne yan›t veren aç›klamalar› kullanmak mümkündür. ‹dealistler, fikirleri otonom varl›klar olarak de¤erlendirmekte ve de¤iflmenin kayna¤›nda bunlar› görmektedir. Materyalistler ise, bireylerin d›fl›ndaki kuvvetler taraf›ndan de¤iflmenin gerçeklefltirildi¤ini ileri sürmektedirler. Bu noktada bu bak›fl aç›s›n›n da idealist özelliklere sahip oldu¤unu söylemek mümkündür. Genel olarak, fikirlerin, teknolojinin, ekonomik ve politik yap›n›n bir arada de¤iflime neden oldu¤u kabul edilmektedir. De¤iflme olgusu ile ilgi- 163 164 Davran›fl Bilimleri-I li son soru, de¤iflmenin süreklili¤ine vurgu yapmaktad›r. Buna ek olarak de¤iflmenin niteliksel olarak farkl›l›¤›n› da tart›flmaktad›r. Devrimsel bir de¤iflimin varl›¤›ndan bahseden görüfllere karfl›l›k evrimsel bir de¤iflimi savunan görüfllerin bu bafll›k alt›nda yer ald›¤› söylenebilir. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M fi Ü N EDEMOGRAF‹ L‹M NÜFUSD ÜVE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET De¤iflme olgusu ile nüfus aras›ndaki organik iliflkiden ünitenin ilk k›sm›nda k›saca bahsedilmiflti. S OBu R Uk›s›mda ise söz konusu ba¤lant›lar daha ayr›nt›l› bir flekilde ele al›nmaktad›r. Toplumsal de¤iflme aç›s›ndan nüfus oldukça önemlidir. Toplumlar›n bugün ve gelecekteki sosyal ihtiyaçlar›n›n belirlenmesi ve bunlar›n karfl›lanmas› yöD‹KKAT nündeki plan ve politikalar›n belirlenmesi için nüfusa dair verilerin ifllevsel özelli¤i bulunmaktad›r. Bu durum ise yeni bir çal›flma alan›n›n ortaya ç›kmas›na neden olSIRA S‹ZDE di¤er bir deyiflle nüfus bilimi, nüfusun büyüklü¤ü, da¤›l›m›, mufltur. Demografi, yafl, toplumsal cinsiyet, etnik köken, refah bak›m›ndan yap›s›, do¤um, ölüm oranlar›, göç veAMAÇLARIMIZ gelecek e¤ilimlerini araflt›rmaktad›r. Bu araflt›rmalar› yapma biçimine ba¤l› olarak iki çeflit demografinin varl›¤›ndan bahsetmek mümkündür: Formel ve sosyal demografi. Formel demografi, nüfusun matematiksel yönü ile ilgilenmekte ve istatistiksel yapmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, do¤urganl›k ve ölüm aralaK ‹ analizler T A P r›ndaki mevcut e¤ilimler, bu e¤ilimleri etkileyen faktörler ve bunlar›n nüfus art›fllar› üzerindeki etkilerini incelemektedir. Sosyal demografi, toplumsal ve kültürel faktörlerin nüfus T E L Eüzerine V ‹ Z Y O N etkisini incelemektedir. Demografinin alt alanlar› ile ilgili bir di¤er s›n›flama ise onu tarihsel ve toplumsal demografi olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almaktad›r. Tarihsel demografi, geçmiflteki toplumlar›n büyüklü¤ü ve yap›s› ile demografik özellikleri, ekonomik ve politik yap›s› aras›ndaki ba¤lant›y› incele‹ N T E R N E T demografi ise, bir önceki s›n›flamada yer alan tan›mlama ile mektedir. Toplumsal özdefltir. Bir toplumda nüfusun görünümünü etkileyen üç faktörden bahsetmek mümkündür (Giddens, 2008: 64): Do¤umlar, ölümler ve göçler. Bruce ve Yearley (2006: 66) demografi tart›flmalar›nda s›kl›kla kullan›lan kavramlardan birinin “demografik dönüflüm” oldu¤unu ifade etmektedirler. Bu kavram, özellikle tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçiflte nüfusta yaflanan de¤iflimleri kapsamaktad›r. Tar›m toplumlar›nda do¤um ve ölüm oranlar› yüksek iken sanayileflmenin erken dönemlerinde ölüm oranlar›nda düflüfl yaflanm›fl, bununla birlikte do¤um oranlar› yüksek seviyelerde kalmay› sürdürmüfltür. Bunun sonucunda ise nüfusta önemli bir art›fl yaflanm›flt›r. Daha sonraki dönemlerde ise do¤um oran›nda da azalman›n yaflanmas› nüfusun genel olarak bir denge içinde olmas›na neden olmufltur. Bununla birlikte bu bak›fl aç›s›nda s›k›nt›l› olan nokta, bu geliflimin 21.yy. modernleflme sürecinin erken dönemlerinde olan Bat› d›fl› toplumlarda da yaflan›p yaflanamayaca¤›d›r. Genel e¤ilimin bu toplumlarda Bat›dan farkl› olarak, nüfus art›fl›n›n daha fazla oldu¤unu söylemek mümkündür. N N Demografinin formel ve sosyal demografi olmak üzere iki çeflidi vard›r. Formel nüfusun K ‹ Tdemografi, A P matematiksel yönüyle ilgilenirken, sosyal demografi toplumsal ve kültürel faktörlere odaklan›r. TELEV‹ZYON On y›l öncesiSIRA ile S‹ZDE bugünü karfl›laflt›rd›¤›n›zda toplumsal hayat›n›z›n hangi alanlar›nda de¤iflmeler yaflanm›fl olabilir? Nüfus ‹le ‹lgili Sorunlar Nüfus ile ilgili sorunlar denilince ele al›nmas› gereken kavramlardan biri “eflitsizlik” tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleri dört bafll›k alt›nda ele almak mümkün iken (sosyal s›n›f, toplumsal cinsiyet, ›rk ve etnik köken, yafl temelli ayr›mc›l›k), küreselleflme olgusu ile küresel ölçekte eflitsizlikleri ifade eden “küresel tabakalaflma” (Henslin, 2008: 234) kavram›n› da bu listeye eklemek mümkündür. 165 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus Eflitsizlik ile s›kl›kla ele al›nan bir di¤er kavram olan “incinebilirlik (vulnerability)” de nüfusun tümünün kaynaklara eflit bir flekilde ulaflamamas› sonucunda ortaya ç›kmaktad›r. E¤itim, sa¤l›k, politik, kültürel ve sosyal alan içindeki kaynak da¤›l›m›n›n eflitsiz gerçekleflmesi, incinebilirli¤i yüksek olan gruplar›n ya da farkl› bir ifade ile risk gruplar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Toplumun normal iflleyifli sürecinde de var olan bu olgu, statükonun bozulmas› durumunda daha da derin bir sorun haline gelmektedir. Söz konusu statükonun bozuldu¤u anlara örnek olarak afetlerin ortaya ç›kmas› verilebilir. Deprem, sel, hortum, salg›n hastal›k gibi genifl nüfus kitlelerini olumsuz yönde etkileyebilme potansiyeline sahip olan afetler, toplumun her kesimini olumsuz yönde etkilememekte ve incinebilirli¤i yüksek olan risk gruplar›n›n durumunu daha da kötü hale getirebilmektedir (Odabafl, 2010: 30-32). SIRA S‹ZDE veriniz. Türkiye’de ya da dünyan›n farkl› yerlerinde statükonun bozulmas›na örnekler Eflitsizlik olgusunun toplumsal yaflam›n hemen hemen her alan›nda ortaya ç›kD Ü fi Ü N E L ‹ M t›¤›n› söylemek mümkündür. E¤itim, sa¤l›k, altyap›, politik haklar gibi hizmet ve haklara ek olarak, kültürel boyutta var olan damgalama ve ötekilefltirme süreçlerine S O R U maruz kalma da bu eflitsizli¤in deneyimlendi¤i durumlar olarak de¤erlendirilebilir. Küresel ölçekte eflitsizliklerin somut bir flekilde gözlemlendi¤i alanlardan bir tanesi, ifl gücü (emek) olgusunu içermektedir. Kuzey ya da Bat› olarak D ‹ K K AkavramsallaflT t›r›lan geliflmifl ülkelerde bafllayan ve zaman içinde Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerde de gözlemlenen üretim süreçlerinin eme¤in ucuz oldu¤u Uzakdo¤u ya SIRA S‹ZDE da Pasifik ülkelerinde gerçeklefltirilmesi, art› de¤er olgusunun daha da artmas›na neden olabilmektedir. Benzer ifli; Bat› ya da Kuzeydeki ülkelerde yapan iflçilerden farkl› olarak Çin, Endonezya, Bangladefl gibi ülkelerdeki emek gücü daha kötü koAMAÇLARIMIZ flullarda ve daha az ücret karfl›l›¤›nda gerçeklefltirmektedir. Bu noktada, küresel ölçekte emek gücü özelinde bir hiyerarflik yap›lanman›n varl›¤›ndan söz etmek mümkündür. Söz konusu az geliflmifl ülkelerdeki eme¤in ucuzK olmas›na ‹ T A P etkide bulunan faktörlerden birinin de nüfus kalabal›kl›¤› ya da nüfus yo¤unlu¤unun fazlal›¤› oldu¤u ileri sürülebilir: 2 SIRA S‹ZDE Sosyolojik kavramlar D Ü fi Ü N E L ‹ M aras›nda yer alan ötekilefltirme, bir di¤er kavram olan damgalama ile birlikte s›kl›kla S O R U kullan›lmaktad›r. Ötekilefltirme genel olarak, hofllan›lmayan, istenilmeyen ‹ K K A Tiçin özelliklere sahipD olanlar kullan›lan bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Buna ek, bahsi geçen olumsuz SIRA S‹ZDE özeliklerin, sahip oldu¤u iddia edilen kifli ya da kiflilerde gerçekte olmamas› oldukça yüksek bir olas›l›kt›r. BirAMAÇLARIMIZ di¤er kavram olan damgalama ise, sosyolojik olarak, kifli ya da kiflilerin sosyal kimliklerini ya da sosyal de¤erlerini K ‹ T amac› A P küçültmek, azaltmak ile kullan›lan olumsuz etiketlemeleri içermektedir. N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET T E L7.1 EV‹ZYON Resim Haiphong Termal Enerji Santrali ‹nflas›nda Çal›flan ‹NTERNET Çinli ‹flçilerin Kald›klar› Yurt (Trung Son, Vietnam) Kaynak: Wong, E. (2009), http://www.nytimes.com/2009/12/21/world/asia/21china.html?_r=1 166 Az›nl›k grup kavram›, toplumun geneli ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, hak ve hizmetlerden eflit derecede faydalanamayan kiflileri ifade etmektedir. Bu kavram›n karfl›s›nda yer alan bask›n grup ise, toplum içinde ayr›cal›kl› statüleri ve güçleri olan grubu içermektedir. Davran›fl Bilimleri-I Eflitsizlik olgusunun gözlemlendi¤i bir di¤er alan ise sosyal s›n›f çerçevesinde ele al›nmaktad›r. Ekonomik kaynaklara ulaflma konusunda nüfusun tamam›n›n eflit f›rsat ve haklara sahip olmad›¤› görüflünü kabul eden bu bak›fla örnek olarak, yukar›daki örnekte de görüldü¤ü gibi eflit ifle eflit ücret alamama, ifl ile ilgili haklardan yoksun olma ve iflsizlik verilebilir. Sa¤l›k bak›m›n›n ticarileflmesi sürecine paralel olarak, alt sosyo-ekonomik seviyede yer alanlar›n bu hizmetlerden en düflük seviyede faydalanmas› ya da hiç faydalanamamas› da bir di¤er örnek olarak kabul edilebilir. Toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlik tart›flmalar›nda ise kad›n›n toplum içindeki statüsünün düflüklü¤ü ele al›nmaktad›r. Söz konusu düflüklü¤ün arkas›nda ataerkil düflüncenin etkisininin büyük oldu¤u s›kl›kla ifade edilmektedir. K›zlar›n okula gidememesi, ekonomik ve politik alanda yo¤un bir flekilde yer alamamas›, toplumsal cinsiyet temelli eflitsizli¤in somut örnekleri aras›nda s›ralanmaktad›r. Etnik köken ve ›rksal farkl›l›klara sahip gruplara yönelik toplum içinde var olan önyarg› ve ayr›mc›l›k, eflitsizli¤in temelini oluflturmaktad›r. Biyolojik farkl›l›klara vurgu yapan ›rk tart›flmalar› ve kültürel farkl›l›klar üzerine infla edilen etnik köken kavramsallaflt›rmalar›n›n özünü, üstünlük (superiority) alg›s› oluflturmaktad›r. Bir ›rk›n di¤erine ya da bir grubun di¤er bir gruba nazaran daha üstün oldu¤u anlay›fl› sosyal bilimler literatüründe az›nl›k grup ve bask›n grup kavramlar›na iflaret etmektedir. Bu farkl›l›klar, di¤er eflitsizlik alanlar›nda oldu¤u gibi politik, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda hak ve sorumluluklara ulaflmay› engellemektedir. Yafl temelli ayr›mc›l›k ise, nüfusun giderek yafllanmas› sorunu ile yak›n iliflki içindedir. Henslin (2010: 372-391), yafllanma olgusunun farkl› toplumlarda de¤iflik flekillerde ele al›nd›¤›n› ifade etmektedir. Kimi kültürlerde, statü kazan›m› söz konusu iken; kimi toplumlarda da statü kayb› yaflanmaktad›r. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda refah toplumunun ortaya ç›kmas›, nüfusun yaflam kalitesinin yükselmesine, yaflam sürelerinin artmas›na neden olmufltur. Olumlu yönde yaflanan bu geliflmeler ise beraberinde nüfusun giderek yafllanmas›na yol açm›flt›r. Yafllanan nüfusun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ise nüfus yo¤unlu¤u nedeni ile, bu toplumlarda ekonomik anlamlarda sorunlar›n yaflanmas›na neden olmaktad›r. Bak›m, sa¤l›k gibi hizmetlerin sa¤lanmas› için vergilerin artmas› bu sorunlardan bir tanesidir. Huzurevlerinde yaflanan s›k›nt›lar (altyap› ve personel yetersizli¤i ve kalite düflüklü¤ü, personel ve yafll›lar aras›nda yaflanan çat›flmalar bu s›k›nt›lara örnek olarak verilebilir), yafll›lara yönelik olarak taciz (hem yak›nlar› hem de bak›c›lar› taraf›ndan uygulanabildi¤i görülen), statü düflüklü¤ü, psikolojik sorunlar, bedensel engeller ve sorunlar ve yoksulluk yafll›l›k sürecinde s›kça gözlemlenen problemler olarak kabul edilmektedir. Küresel ölçekte ele al›nd›¤›nda nüfusun giderek artmas›, yukar›da bahsedilen sorunlara ek olarak fiziksel çevreyi de olumsuz yönde etkilemektedir. Sanayileflme süreci ile birlikte, çevre tahribat› kitlesel bir nitelik göstermeye bafllam›flt›r. Önceleri ulus-devlet s›n›rlar› içinde ele al›nabilecek olan çevre sorunlar› art›k günümüzde küresel bir yayg›nl›k sergilemektedir. Do¤al kaynaklar›n bilinçsiz bir flekilde tüketilmesi, nüfus yo¤unlu¤u, çevre tahribat› ve kirlili¤i, h›zl› ve çarp›k kentleflme, bu sorun ile ilgili politika ve yapt›r›mlar›n yetersiz oluflu, bireysel düzeyde çevre bilincinin oluflmamas›, küresel ölçekteki eflitsizlikler (a¤›r sanayinin Bat› toplumlar›ndan az geliflmifl toplumlara kayd›r›lmas› örne¤inde oldu¤u gibi) çevre sorunlar›n›n derecesini giderek artt›rmaktad›r. Bunun sonucunda ise, do¤al kaynaklar›n giderek azalmas› ve bu kaynaklar›n kullan›m› (kim ve nas›l kullanacak sorular› burada oldukça önemlidir) küresel ölçekte kaynak savafllar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. 167 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus ResimSIRA 7.2 S‹ZDE SIRA S‹ZDE Giderek tükenen do¤al kaynaklar D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Kaynak: http://www.nato.int/docu/review/2011/ClimateAction/Population_growth_ TELEV‹ZYON challenge/TR/index.htm TELEV‹ZYON Nüfusu art›fl› ve çevre sorunlar› ile ilgili olarak http://www.nato.int/docu/review/2011/Cli‹NTERNET mate-Action/Population_growth_challenge/TR/index.htm adresinde yer alan makaleyi okuyabilirsiniz. ‹NTERNET Nüfus, Göç, Toplumsal De¤iflme ve Kentleflme Nüfus kavram›n› genel olarak iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür (Caldwell, 2003: 216-221): kapal› ve aç›k nüfus. Bu tür bir s›n›flamada, nüfusun artmas›na ve azalmas›na etki eden göç olgusunun önemli oldu¤u söylenebilir. Di¤er bir deyiflle kapal› nüfusta göç alma ya da göç verme gözlenmezken aç›k nüfusta bu iki olguyu görmek söz konusu olabilmektedir. Kapal› nüfusta de¤iflim özellikle do¤um ve ölüm ile gerçekleflirken aç›k nüfusta bu etmenlere göç olgusu da eklenmektedir. Nüfusun co¤rafi mekân bak›m›ndan hareketlilik içinde olmas› göç olgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik f›rsatlar ya da k›s›tl›klar, afetler, savafl gibi çeflitli etmenler bu nüfus hareketlerinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan faktörler aras›ndad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde ya da bu s›n›rlar› aflan bu hareket, hem göç edenin ait oldu¤u topluluk ya da toplumda hem de göç etti¤i topluluk ya da toplumun kültüründe de¤iflikli¤e neden olabilmektedir. ‹ç göç ve d›fl göç fleklinde yap›lan bir ayr›m, göç olgusunda kabul görmüfl bir s›n›flamad›r. Ulusdevlet s›n›rlar› içinde olan nüfus hareketlili¤i iç göç olarak kavramsallaflt›r›l›rken di¤eri d›fl göç olarak tan›mlanmaktad›r. ‹ç göç olgusu, a¤›rl›kl› olarak k›rsal alandan kentsel alana do¤ru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer flekilde d›fl göç olgusunun da genel olarak, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardan geliflmifl toplumlara do¤ru bir yönelim içinde oldu¤unu söylemek mümkündür. Bruce ve Yearley (2006: 197-198) özellikle d›fl göç olgusu ile modernleflme aras›nda iliflki bulundu¤unu ileri sürmektedir. Di¤er bir deyiflle, ulusal s›n›rlar›n çizilmesi modernleflme sürecinde yaflanan bir olgudur ve bundan dolay› özellikle d›fl göç, bu sürecin bir ürünü olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak denizafl›r› ulafl›- Kapal› nüfusta göç alma yada verme gözlenmezken, aç›k nüfusta bu iki olgu görülebilir. 168 Davran›fl Bilimleri-I Daha iyi bir gelir ve yaflam düzeyi elde etme gibi flehirlerin cazip olanaklar› çekici güçlere örnektir. Kiflinin bulundu¤u bölgeden ayr›lmas›na neden olan elveriflsiz flartlar ise itici güçlere örnektir. m› sa¤layacak araçlar›n ve teknolojinin geliflmesi de göç olgusu ile modernleflme aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koyan bir di¤er geliflme olarak kabul edilmektedir. Genel olarak göç olgusu üzerine etkili olan ögeleri iki bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: itici ve çekici güçler. ‹tici güçler, belirli bir co¤rafi mekândaki nüfusun baflka bir co¤rafi mekâna gitmesine neden olabilmektedirler. Kentin sosyal hizmetler (e¤itim, sa¤l›k gibi) bak›m›ndan daha fazla imkâna sahip olmas›, ekonomik f›rsatlar yaratma kapasitesi bak›m›ndan k›rsal alana göre daha güçlü olmas› çekici faktörler olarak tan›mlanmaktad›r. Çekici güçler, hareket eden nüfusun tercih etti¤i yeni yaflam alan›na gitmesinde etkili olan unsurlar› ifade etmektedirler. Bu noktada nüfusun hareketi iki flekilde olmaktad›r denilebilir: göç verme ve göç alma. Daha iyi bir ifl bulma, daha kaliteli e¤itim alabilme, sosyal ve politik hak ve sorumluluklardan daha fazla yararlanabilme beklentileri, temiz su, temiz hava ya da yaflamaya elveriflli co¤rafi mekânlar›n varl›¤› çekici güç olarak de¤erlendirilebilir. Ayn› flekilde bu etmenler göç olgusunun itici güçleri olarak da ele al›nabilir. Di¤er bir deyiflle, göç veren topluluk ya da toplumda biraz önce bahsedilen hizmetlerin olmamas› ya da düflük kalitede var olmas›, sosyal ve kültürel bask›n›n fazla olmas›, buna ek olarak do¤al kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynaklar›n nitelik olarak daha kötü durumda olmas› kiflilerin baflka yerlere göç etmesine yol açabilmektedir. ‹tici faktörler genellikle k›rsal alana ait iken çekici faktörler de kentsel alana aittir. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Henslin’e (2008) göre kent, çok say›da insan›n kal›c› olarak iskân etti¤i ve kendi S O R U kendilerinin yiyeceklerini üretmedi¤i yerdir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Türkiye’dekiSIRA iç veS‹ZDE d›fl göç olgular›nda etkili olan itici ve çekici güçlerden örnekler veriniz. KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJ‹K BAKIfi D Ü fi Ü N E L ‹ M Kent, kentlilik ve kentleflme kavramlar›, sosyolojinin erken dönemlerinden itibaren temel ilgi alanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Kent, sanayi toplumuna ya da S O R Uözgü bir olgu de¤ildir. Göçebe hayattan yerleflik hayata geçifl ile modern topluma birlikte kentin ilk örnekleri ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Henslin (2008: 610-612), kenti çok say›da insan›n kal›c› olarak iskân ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendiD‹KKAT lerinin üretmedi¤i yer olarak tan›mlamaktad›r. Bu noktada Durkheim’in mekanik dayan›flmadan organik dayan›flmaya do¤ru geçifl tart›flmalar›n› hat›rlamak anlaml› SIRA S‹ZDE olacakt›r. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile s›n›rl› bir olgu olmasa da, kentleflme için bunu söylemek oldukça güçtür. Kentleflme, kentlere göç eden genifl ölçekteki nüfusu ve bu kentlerin toplumun geneli üzerindeki etkisini içeren bir AMAÇLARIMIZ süreç olarak tan›mlanmaktad›r. Endüstri Devrimi, bu etkileri sa¤lama potansiyeli bak›m›ndan kentleflme sürecinin ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli faktör olarak kabul edilmektedir. ile ilgili farkl› tan›mlar yap›lmaktad›r. White (2003: 863), K ‹ Kentleflme T A P kentleflme sürecini ifade ederken nüfus unsuru üzerine vurgu yapmaktad›r. K›r ve kent aras›nda nüfus bak›m›ndan farkl›laflmaya de¤inilen bu tan›mlamada, kentsel alanda nüfus daha fazla oldu¤u belirtilmektedir. T E L Eyo¤unlu¤unun V‹ZYON Jones (2003: 952), kentleflme kavram›n›n ifade edilmesinde kullan›lan kriterlerin ülkeden ülkeye de¤iflim gösterebilece¤inden bahsetmektedir. Genel olarak söz konusu tan›mlamada kullan›lan temel karfl›laflt›rma bafll›klar›n› üç madde halinde ‹NTERNET ele almak mümkündür: nüfusun niceliksel özellikleri, yerleflim yerinin yönetimsel özellikleri ve kentsel alandaki sosyal ve kültürel faaliyetler. Nüfus ile ilgili belirlemelerde farkl› de¤erler söz konusu olabilmektedir. Bu durum ülkenin genel nüfusu ile de ba¤lant›l› olabilmektedir. Bununla birlikte, özellikle büyük kentlerde nüfus yo¤unlu¤unun fazlal›¤› ve co¤rafi olarak yay›lman›n geniflli¤i nedeni ile k›rsal ile kentsel aras›ndaki s›n›r giderek daha bulan›k hâle gelmeye bafllam›flt›r. Bu ne- N N 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus denle, k›rsal ve kentsel fleklinde yap›lan ikili s›n›flaman›n yeniden gözden geçirilmesine gereksinim duyulmaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llarda dünya üzerindeki nüfusun yaklafl›k olarak % 30’u kentsel alanlarda yaflarken; 2000’li y›llarda bu oran % 47’ye ulaflm›fl durumdad›r. Bat› toplumlar›n›n di¤er toplumlara (Bat› d›fl›) nazaran daha erken dönemde kentleflmeye bafllad›¤›n› ifade eden Jones (2003: 952), 19. yy.’›n ilk yar›s›nda kentleflme oran›n›n Bat› toplumlar›nda % 50 civar›nda oldu¤unu belirtmektedir. Bununla birlikte, bu durumun Bat› d›fl›nda kalan toplumlarda kent ve kentleflme olgusunun olmad›¤› anlam›na gelmedi¤i unutulmamal›d›r. Söz konusu toplumlarda da yerel kriterlerin belirledi¤i kent ve kentleflme olgusu bulunmakta idi. Ancak Jones (2003: 952) kentleflme ile ilgili bahsetti¤i de¤erlendirmesinin Endüstri Devrimi ile bafllayan süreci dikkate ald›¤›n› ifade ederek analizinde kulland›¤› ölçütleri bu flekilde belirledi¤ini söylemifltir. Di¤er bir deyiflle, kentleflme kavram›n› Bat› toplumlar›nda ele al›nd›¤› biçimde kulland›¤›n› belirtmektedir. Champion (2003: 138) kentin biçimsel özelliklerinin tarihsel geliflimine bak›ld›¤› takdirde, geleneksel ya da sanayi öncesi toplumlarda genel bir toplanma alan› (ticari faaliyetlerin, yönetimsel aktivitelerin gerçekleflti¤i alan), bu alan› çevreleyen mahalleler göze çarpt›¤›n› ifade etmektedir. Sosyo ekonomik seviye bak›m›ndan üst s›ralarda yer alan kesimler merkeze daha yak›n olan mahallelerde yerleflirken alt seviyelerde yer alanlar çevre alanlarda yaflamaktad›rlar. Sanayi kentlerinde de benzer bir durumu görmek mümkün olmaktad›r. Kent, tek bir merkez etraf›nda geliflim göstermektedir. Bununla birlikte bu merkez, fabrikalar›n bulundu¤u yer olmaktad›r. Merkez üretimin gerçekleflti¤i aland›r ve bu alana yak›n olan mahallelerde üst sosyo ekonomik seviyelerde yer alanlardan ziyade, bu fabrikalarda çal›flan iflçi ve aileleri yaflamaktad›r. Bu merkez, fabrika kaynakl› kirlenmeye do¤rudan maruz kalmaktad›r ve bu durum yerlefliklerin yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Üst sosyo ekonomik seviyelerde yer alan kesim ise kentin kenarlar›nda yer alan, nüfus yo¤unlu¤u daha az olan yerleflim bölgelerinde yaflamay› tercih etmektedirler. Kent merkezinden uzaklaflmada, ulafl›m araçlar› (toplu ya da özel) önemli iflleve sahiptir denilebilir. Kentlerin 21. yy.’daki konumlan›fl› ise daha önceki iki dönemden farkl› olarak tek bir merkez fikrini kabul etmemektedir. Kentin d›fl çeperlerinde ortaya ç›kmaya bafllayan mahalleler süreç içinde kendi ekonomik, sosyal ve kültürel merkezlerini oluflturmaya bafllam›flt›r. Alt ve üst sosyo ekonomik seviyelerde yer alanlar›n mekânsal ayr›flmalar›n›n net bir flekilde gözlemlendi¤i di¤er iki kent biçiminden farkl› olarak, bu iki kesimin yaflam alanlar› aras›ndaki s›n›rlar›n 21. yy.’›n kentlerinde giderek bulan›klaflt›¤›n› ileri sürmek mümkündür. Merkeze yak›n yerlerde oldu¤u gibi merkeze uzak olan bölgelerde de bu kesimde yer alanlar›n yaflamas› söz konusudur. Böylesine bir bulan›klaflma, gelecekteki kentlerin sanayi öncesi kentlere dönece¤ini ileri süren tart›flmalar›n ortaya ç›kmas›na da neden olmaktad›r. Bu görüfle göre, gençler ifl alanlar›na daha yak›n olmak için, yafll›lar ise kültürel etkinliklere daha rahat kat›labilmek için kent merkezlerine do¤ru bir geri dönüflü gerçeklefltirecektir. Buna karfl›n, gelecekteki kentler üzerine ileri sürülen bir di¤er bak›fl aç›s› ise, ulafl›m araçlar›ndaki geliflmeler ile paralel olarak, kentin uzant›s›nda yer alan bölgelerde yeni alanlar›n say›s›n›n artaca¤› yönündedir. Bu yeni alanlarda merkez art›k kiflinin kendi evi olacakt›r. Buna ek olarak her bir birim ya da bileflen, birbirlerine organik ba¤ ile ba¤l› olacaklard›r. Sosyoloji disiplini içinde erken dönemlerde özellikle Ferdinand Tönnies ve George Simmel çal›flmalar›nda kent sosyolojisinin ilk örneklerini görmenin mümkün oldu¤unu söylemektedirler. Bununla birlikte ‹bn-i Haldun’un “hadari ümranl›k” 169 170 Kentsel yaflam ve karmafl›kl›klar ile ba¤lant›l› olarak, modern toplum tan›mlamalar›nda kullan›lan kavramlardan bir tanesi “risk toplumu”dur. Anthony Giddens ve Ulrich Beck taraf›ndan gelifltirilen risk toplumu kavram›, geleneklerden uzaklaflma, kopma ve afl›r› bireyselleflme ile birlikte, belirsizliklerin ve risklerin giderek artt›¤› bir toplum yap›s›ndan bahsetmektedir. Genel olarak bak›ld›¤›nda, risk toplumu kent ile organik iliflki içindedir denilebilir. Davran›fl Bilimleri-I kavram› ile kentleflme sürecinin bafllamas› aras›nda bir iliflkinin oldu¤unu da söylemek mümkündür. Tönnies, de¤iflme ile ilgili k›s›mda da belirtildi¤i gibi, cemaat ve cemiyet aras›nda yapt›¤› ayr›m›n› k›rsal alan ve kentsel alan çerçevesinde ele almaktad›r. Cemaat yaflam›n›n kentleflme ile birlikte giderek zay›flad›¤›n› ifade eden Tönnies’in bu durumdan memnun olmad›¤› ileri sürülebilmektedir. Yak›n iliflkiler giderek ortadan kalkmakta ve yerini ikincil iliflkiler, yani samimi olmayan araçsal iliflkiler almaktad›r ona göre. Bir di¤er isim olan Simmel de, Tönnies gibi kentsel yaflam›n yabanc›larla dolu oldu¤unu ifade etmektedir. Kent hayat›, k›rsal hayat ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha karmafl›k bir nitelik göstermektedir. K›rsal alanda kiflilerin zihinleri daha nettir, al›flkanl›klar ve gelenekler bu durumun arkas›nda yatan en önemli etkendir. Öngörülebilir bir topluluk içinde yaflamak kiflide emin olma duygusunun oluflmas›na neden olmufltur. Kentsel alanda ise çok say›da uyaran bulunmaktad›r ve kifliler karmafl›kl›ktan kurtulmak için belirli noktalara odaklanmakta ve di¤erlerini göz ard› etmektedirler. Kentsel yaflam yabanc›laflmaya neden olmaktad›r. Kentsel yaflam›n olumsuz yanlar›na vurgu yapan Champion (2003: 139) da, k›r ile kent aras›ndaki karfl›laflt›rmalarda kentin k›rsal alana nazaran daha fazla olumlu alg›lanmas› görüflüne karfl› ç›karak kentlerde yaflam kalitesi ile ilgili tart›flmalar› ortaya koymaya çal›flmaktad›r. Nüfusun afl›r› yo¤unlu¤u, altyap› hizmetlerinin yetersiz oluflu, çarp›k ya da yetersiz kentleflme, bu durumun beraberinde getirdi¤i çevre kirlili¤i, nüfusun homojen olmamas› ve bunun uzant›s›nda riskli ya da incinebilir gruplar›n her türlü hizmetlerden mahrum kalmas› gibi sorunlar bu bafll›k alt›nda ele al›nabilmektedir. Bu durumdan dolay›, kentsel alan ile k›rsal alan›n birleflti¤i banliyöler, k›rsal ve kentsel alanlar›n dezavantajlar›n› minimum seviyeye indirgemek için tercih edilen mekânlar olmufllard›r. Böylelikle, üst orta s›n›fta, orta ve üstü yafl grubunda ve bask›n etnik grupta yer alanlar, sahip olduklar› bu avantajlar nedeni ile banliyölerde yaflamay› tercih etmifllerdir. Woods (2003: 135) kentleflme sürecinin genel olarak, kent nüfusunun kentsel olmayan nüfusa oranla daha h›zl› bir flekilde büyüyebilme kapasitesine dayand›¤›n› ifade etmektedir. Bu durum ise kentsel alan›n k›rsal alana nazaran daha fazla göç ald›¤› gerçe¤ini gösterirken, kentsel alanda do¤um oranlar›n›n artmas› ile ölüm oranlar›n›n azalmas› fleklinde ifade edilebilen do¤al büyüme olas›l›¤›na daha fazla sahip olmas› gerçe¤i ile yak›ndan iliflkilidir. Kent ile k›r aras›ndaki ayr›m›n temelinde ise nüfusun fazlal›¤› ile tar›m sektörünün ba¤lant›s› yer almaktad›r. Farkl› bir deyiflle, kentsel alanda yo¤un nüfusa ek olarak tar›msal üretim yerine sanayi ya da hizmet sektörü ön planda bulunmaktad›r. Kentleflme sürecinde k›rsal alandan kentsel alana do¤ru nüfus hareketini kald›rabilecek kapasiteye sahip olmak bir di¤er önemli unsur olarak kabul edilebilmektedir. Göç eden nüfusun ihtiyac›n› karfl›layabilecek yaflam ve çal›flma alanlar›na ek olarak sosyal alanlara sahip olma kentleflme sürecinin istenilen yönde gerçekleflmesine neden olmaktad›r. Tersi durumda ise çarp›k, eksik ya da bozuk kentleflme olarak kavramsallaflt›r›labilen sürecin ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz hale gelmektedir. Benzer flekilde Champion (2003: 136-139), 21. yy.’›n birinci kent yüzy›l› olaca¤›n› ileri sürerken dünya nüfusunun büyük bir bölümünün kentsel alanda yaflamas›n› ve kiflilerin yaflamlar›n› etkileme gücüne sahip olan önemli olay ve olgular›n (küreselleflme, ekonomik dönüflüm, kültürel çeflitlenme, ekolojik de¤iflim, politik hareketler, savafllar gibi) a¤›rl›kl› olarak kentsel alanda deneyimlenmesini bu durumun arkas›nda yer alan etmenler olarak s›ralamaktad›r. K›rsaldan kentsele do¤ru bir de¤iflim yafland›¤› sürece, nüfusun kentsel alandaki yerleflim biçimleri (gecekondulaflma ya da gettolaflma bu yerleflim biçimlerine örnek olarak verilebilir), 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus bu alanlardaki yaflam kalitesi, yönetim ile ilgili tart›flmalar, sosyal bilimciler ve politika üretici ile uygulay›c›lar taraf›ndan ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Ça¤dafl sanayileflmifl toplumlarda, nüfus hareketleri a¤›rl›kl› olarak kentleflme sürecine iflaret etmektedir. White (2003: 863-4), söz konusu toplumlarda gözlemlenen kentleflme olgusunu dört dönem olarak ele almaktad›r: 1. Klasik kentleflme olarak ifade edilen ilk dönemde, Endüstri Devrimi ile birlikte k›rsal alandan kentsel alana do¤ru bir emek gücünün hareketi söz konusudur ve bu süreç 20. yy.a kadar sürmüfltür. 2. ‹kinci aflamada ise k›rsal alandaki nüfus yo¤unlu¤unun azalmas› devam etmektedir ve bu azal›flta göç olgusuna ek olarak nüfusun do¤al art›fl›n› ifade eden do¤um oranlar›nda da düflüfl gözlenmektedir. 3. Üçüncü dönem ise karfl›-kentleflme (counterurbanization) olarak kavramsallaflt›r›lmaktad›r. ‹lk defa 1970’li y›llarda Amerika Birleflik Devletleri’nde ortaya ç›kan bu olgu daha sonra Avrupa’ya, Japonya’ya ve Avustralya’ya da yay›lm›flt›r. Kentleflmenin karfl›t› (Mitchell, 2004: 17) olarak kabul edilen bu sürecin en önemli özellikleri, göç olgusu ve yerleflme sistemlerinde gözlemlenen de¤iflikliklerdir. Di¤er bir deyiflle, nüfusun az oldu¤u alanlardan fazla olan alanlara do¤ru yaflanan nüfus hareketi kentleflme olarak tan›mlan›rken nüfusun fazla oldu¤u yerleflim alanlar›ndan az oldu¤u alanlara do¤ru gözlemlenen göç hareketi de karfl› kentleflme olarak ifade edilmektedir. Yerleflim sistemlerindeki de¤ifliklikten kastedilen durum ise kentsel alanlardaki kalabal›k apartman benzeri mekânlardan, müstakil evler gibi daha az nüfusu içeren mekânlara do¤ru yaflanan de¤iflimdir. Kent merkezlerinde yaflam›n daha pahal› olmas›, suç oranlar›n›n yüksek olmas›, kirlili¤in artmas› bu hareketin ortaya ç›kmas›nda önemli etkenler aras›ndad›r. 4. Kentleflme olgusundaki son ve dördüncü dönem ise “nüfus da¤›l›m›” olarak isimlendirilmektedir (White, 2003: 864). Kavram, 20. yy.›n bafllang›c›nda özelikle ileri sanayileflmenin ve yüksek gelirin gözlendi¤i toplumlardaki nüfusun yeniden da¤›l›m› sürecine vurgu yapmaktad›r. Söz konusu süreç, üç aflamada gerçekleflmektedir: Nüfusun büyük bir bölümünün kentsel alanda yaflamas›, kentsel alandaki nüfus yo¤unlu¤unun azalmas› ve düzenli olmayan bir nüfus hareketi. Yukar›da ele al›nan süreçler içinde efl zamanl› olarak yaflan›lan bir di¤er aflama ise yeniden kentlefltirme (reurbanization) olarak kabul edilebilir. Karfl› kentleflme süreci ile birlikte, kent merkezindeki nüfusun azalmas› sorununa çözüm olarak, nüfusun daha önceden yaflad›klar› kentsel alanlara do¤ru hareket etmesini sa¤layacak politikalar›n oluflturulmas› süreçleri bu bafll›k içinde yer almaktad›r. Kent çal›flmalar›ndaki önemli kavramlardan bir di¤eri olan banliyö (suburb) ve banliyöleflme (suburbanization), k›r ile kent aras›nda yer alan bir kavram olarak de¤erlendirilebilir. Bu nedenden dolay›, zaman zaman kentsel, zaman zaman da k›rsal özelliklerin bu alanlarda gözlenmesi söz konusudur. Bununla birlikte, farkl› tart›flmalarda kentlerin mekânsal genifllemesi, banliyölerin ortadan kalkt›¤›, kent ve banliyöleri içine alan “metropol kentler”in ortaya ç›kt›¤› ileri sürülmektedir (Gottdiener ve Budd, 2005: 154). Banliyö genel olarak, kentten daha az; k›rsal alandan daha fazla nüfusa sahip olan yerleflim alanlar› fleklinde tan›mlanabilir. Gottdiener ve Budd (2005: 154), kent çal›flmalar›n›n erken dönemlerinde banliyölerin kente ba¤›ml› konumda oldu¤una dair görüfllerin daha bask›n oldu¤unu ancak son zamanlarda bunun aksine banliyölerin kendi kendine yeter hale geldi¤ini ifade etmektedirler. Böylelikle yeni kentsel merkezlerin ortaya ç›kmas› söz konusudur. 171 172 Davran›fl Bilimleri-I Kent kavram› ile ilgili s›kl›kla kullan›lan kavramlardan bir di¤eri de kentçiliktir (urbanism) ve genel olarak, büyük kentlerdeki yaflam tarz› yani “kent kültürü” olarak ele al›nmaktad›r (Jones, 2003: 952; Gottdiener ve Budd, 2005: 186-7). Söz konusu kültürde belirgin olan özellikleri ise afl›r› tüketime dayal› bir yaflam tarz›, politik, sosyal, ekonomik ve kültürel kat›l›m ile bilgi yo¤un ekonomi olarak s›n›flamak mümkündür. Buna ek olarak Gottdiener ve Budd (2005: 186-7), kentsel alan ile kentsel alan›n uzant›s› olarak kabul edilen banliyöler (suburb) aras›nda s›n›rlar›n giderek belirsiz hâle geldi¤ini belirtirken ayn› zamanda ikisi aras›ndaki farkl›l›klar›n da belirli noktalarda varl›¤›n› devam ettirdi¤ini ileri sürmektedir. Söz konusu farkl›l›klar›n, daha önce de belirtildi¤i gibi bar›nma ihtiyac›n› karfl›layan meskenlerde ve ulafl›m biçimlerinde daha da belirgin oldu¤unu ifade eden yazarlar, bu listeye yabanc› olanlara ve sapk›n davran›fllara karfl› olan tutum ve davran›fllar› da eklemektedirler. Di¤er bir deyiflle, kentsel alanlarda yabanc›lara ve sapk›n davran›fllara, banliyöler ve k›rsal alanlar ile k›yasland›¤›nda daha fazla tolerans söz konusudur. Bu durumun arkas›nda kentsel nüfusun, k›rsal alana oranla daha fazla olmas›n›n etkisi oldukça fazlad›r. K›rsal alandaki nüfusun azl›¤› beraberinde sosyal kontrol mekanizmalar›n›n daha güçlü olarak faaliyet göstermesine neden olabilmektedir. Buna ek olarak kentsel alanlarda ise nüfus yo¤unlu¤unun fazla olmas›, bu kontrol mekanizmalar›n›n etkisini azaltmaktad›r. Erving Goffmann’›n ifadesi ile kentsel alanlarda “sivil/uygar dikkatsizlik” daha ön plandad›r denilebilir. Sivil/uygar dikkatsizlik, Goffman’a göre, sivil/uygar duyars›zl›k ile kar›flt›r›lmamal›d›r. ‹lki, nüfus fazlal›¤›ndan kaynaklanan bir durum iken ikincisi, bireysel ve sosyal düzeydeki ahlaki tart›flmalar› beraberinde getirmektedir. Yolda yürürken tan›mad›¤›m›z kifliler ile ilgilenmemek sivil/uygar dikkatsizlik olarak kabul edilebilirken sokakta gördü¤ümüz ve o an yard›ma ihtiyac› olan bir kifliye yard›m etmeme ise sivil/uygar duyars›zl›¤a örnek verilebilir. Sivil duyars›zl›k kavram›, “yabanc›laflma” kavram› fleklinde bu metin içinde daha önce risk toplumu ile ilgili k›sa tart›flmada ele al›nm›flt›r. Nüfus yo¤unlu¤unun fazla olmas›, ayn› zamanda nüfus çeflitlili¤inin çok olmas›na da yol açabilmektedir. Kentsel alanlarda, etnik köken ve ›rk bak›m›ndan farkl›l›klara sahip çok say›da kifli ya da grubu görmek mümkündür. Kentsel alanlardaki yabanc›laflma problemi ile organik iliflki içinde olan bir di¤er sorun ise kent çal›flmalar›ndaki afl›r› kentleflme (overurbanization) kavram›n› beraberinde getirmektedir. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde s›kl›kla görülen bir sorun olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Genel olarak afl›r› nüfus yo¤unlu¤u ile ba¤lant›l› olan bu sorunda, kentin sahip oldu¤u altyap› ve e¤itim, sa¤l›k ve istihdam gibi hizmet ve olanaklar›n yetersiz kalmas› söz konusudur. Geliflmekte ya da azgeliflmifl toplumlara özgü olan bir di¤er afl›r› kentleflme örne¤i “primate kentler (primate cities)” olarak tan›mlanmaktad›r. Gottdiener ve Budd (2005: 105-6), bu kentin gözlemlendi¤i ülkelerde kentsel alanlar›n çok az say›da oldu¤unu ifade etmektedirler. Bu durumun arkas›nda ise söz konusu ülkelerin ekonomik az geliflmiflli¤i ile ba¤lant›l› olarak, ülke genelinde ekonomik kaynaklar›n, gücün, refah›n, sosyal kurum ve f›rsatlar›n eflit da¤›t›lmamas› yatmaktad›r. Bahsi geçen bu bileflenler, özellikle say›ca az olan kentsel alanlarda yo¤unlaflmaktad›r. Böylece lider konumda olan yeni kentler ortaya ç›kmaktad›r. Tayland’›n Bankok, Endonezya’n›n Jakarta kentleri bu kent tipine örnek olarak verilebilir. Sosyoekonomik seviye farkl›l›klar›n›n net bir flekilde gözlemlendi¤i bu kentlerde, üst tabakada yer alanlar›n yerleflim alanlar› ile gecekondularda, alüminyum bar›naklarda yaflayan kiflilerin oluflturdu¤u alanlar› bir arada görmek mümkündür. 173 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus Türkiye’deki kentleflme sorunlar›ndan örnekler veriniz. SIRA S‹ZDE 4 Kent Sosyolojisi N E L ‹ MsosyolojisiD Ü fi Ükent Sosyolojinin alt dallar›ndan ya da uzmanl›k alanlar›ndan biri olan nin ortaya ç›k›fl›, 19. yy.daki Endüstri Devrimi ile birlikte Bat› toplumlar›nda gözlemlenen nüfus yo¤unlu¤u olgusu ve sorunu ile ba¤lant›l›d›r. Kendi çok saS O R içinde U y›da teorik tart›flmalar› bar›nd›ran bu çal›flma alan› ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370-373), iki bafll›k alt›nda toplanabilecek yaklafl›mlardan bahsetmektedir. Bunlar, D ‹ K K A T ek olarak, kültürel ve yap›sal yaklafl›mlard›r. Yukar›da görüflleri yer alan Tönnies’e Simmel ve Chicago Okulu kültürel yaklafl›mlar bafll›¤› içinde yer almaktad›rlar. Bu bak›fl aç›s›na göre kent, sosyal bir çevre olarak tan›mlanmaktaSIRA ve bu sosyal çevreS‹ZDE nin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar› yaratma kapasitesine sahip oldu¤u SIRA S‹ZDE kabul edilmektedir. Di¤er bir deyiflle kentsel alanda, nüfus yo¤unlu¤u ve heteroAMAÇLARIMIZ jenli¤i ile iliflkili olarak çok say›da kültürel yap›lanmalar görülür. Söz konusu bu çeflitlilik, kiflilere kendi yaflam alanlar›ndan farkl› ortamlar ileD Ükarfl›laflma olana¤› fi Ü N E L ‹ M sa¤lamaktad›r. 1960’l› y›llardan itibaren ise bu bak›fl aç›s› önemli elefltiriler ile kar‹ T A P araçlar› nefl› karfl›ya kalm›flt›r. Kentlerin metropolitan bölgelere yay›lmas›,K iletiflim S O R U deni ile kent ve k›r aras›ndaki s›n›r›n giderek kalkmas› ve bunun sonucunda kent kültürünün k›rsal alanda da ortaya ç›kmas› söz konusu olmaya bafllam›flt›r. 1960’l› E LD E‹ VK ‹KZAYve y›llar›n sonlar›na do¤ru ise bu geliflmelere ek olarak, kentin Tpolitik TO N ekonomik yönden incelenmesini önemseyen görüfller ortaya ç›km›flt›r. Azgeliflmifllik olgusu ve onun zengin ve fakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya çal›flan bu bak›fl SIRA S‹ZDE aç›s› “yap›sal yaklafl›m” olarak tan›mlanmaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ye‹NTERNET rel ve ulus-devlet s›n›rlar› içinde gerçekleflen bu iliflki, günümüzde küreselleflme olgusu ile birlikte bu s›n›r› aflm›fl bulunmaktad›r. Küresel boyutta bir ekonomik poAMAÇLARIMIZ liti¤in varl›¤›ndan söz etmek mümkündür. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Kültürel Yaklafl›mlar TELEV‹ZYON Chicago Okulu: Kent sosyolojisi içinde önemli yaklafl›mlardan biri olan Chicago Okulu’nun temsilcileri aras›nda Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth ilk akla gelenlerdir. 1920-1940 y›llar› aras›nda kent ile ilgili tart›flmalarda önemli görüfl‹ N T E Rbulunmaktad›r: NET lere sahip olan bu okulun üzerinde özellikle durdu¤u iki kavram “kentlilik” ve “ekolojik yaklafl›m ya da kent ekolojisi”. Kentlilik, kent toplumlar›n›n temel özelliklerini ifade eden bir kavram olarak kabul edilmektedir. Büyüklük, nüfus yo¤unlu¤u ve çeflitlili¤i bak›m›ndan kentler k›rsal alanlardan farkl›laflmaktad›rlar. Buna ek olarak kentli yaflam tarz›, ifl bölümünü, yabanc›lar ile daha fazla sosyal etkileflim içinde olmay›, akrabal›k ve arkadafll›k iliflkilerinin göreli olarak zay›flamas›n›, araçsal iliflkilerin daha yo¤un bir flekilde deneyimlenmesini içermektedir. Bu noktada burada ifade edilen de¤erlendirmelerin Simmel ve Tönnies’in görüflleri ile paralellik gösterdi¤ini ileri sürmek mümkündür. Bununla birlikte, kentsel alan›n sa¤lad›¤› olumlu katk›lardan da bahsetmek gerekmektedir (Bruce ve Yearley, 2006: 310-311). Kentsel alanda anonimlik daha fazla özgürlük sa¤lamaktad›r. Alt kültürlere kendilerini ifade etme konusunda daha fazla imkânlar sunmaktad›r. Tüketimin daha yayg›n bir flekilde kentsel alanda görülmesi, pazar yaratma aç›s›ndan olumlu bir durum olarak de¤erlendirilebilirken tüketim olgusunda bir yükselifle neden olmas› aç›s›ndan elefltirilebilmektedir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N N N Küreselleflme ile ilgili tart›flmalar için Anthony Giddens’›n “Sosyoloji” K ‹ isimli T A Pkitab›n› okuyabilirsiniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Kent sosyolojisinde, kültürel ve yap›sal olmak üzere iki temel yaklafl›mdan söz edilebilir. ‹NTERNET 174 Davran›fl Bilimleri-I Kentlilik ile ilgili tart›flmalarda ismi en çok geçen kifli Louis Wirth’dir. Kentlerdeki gayri samimi iliflkilere yönelik de¤erlendirmeleri baflta olmak üzere çeflitli aç›lardan elefltirilmektedir. Bu elefltiriler, kentsel alanda da akrabal›k ve arkadafll›k iliflkilerinin k›rsal alana benzer flekilde oldu¤unu ifade eden görüfllerden oluflmaktad›r. Kentsel alanda da samimi iliflkiler kurulabilmektedir. Özellikle eski kentlerde, yeni kentlere oranla daha yo¤un iliflkilerin gözlemlenebildi¤ini söylemek mümkündür. Chicago Okulu taraf›ndan gelifltirilen bir di¤er kavram olan kent ekolojisi ise kentsel nüfusun mekânsal da¤›l›m›n› aç›klamada kullan›lan bir kavram olarak kabul edilmektedir. Gruplar, kendilerine özgü do¤al alanlarda ya da semtlerde otururlar. Bu seçim rastlant›sal bir durumdan çok, yerlerin gereksinimlerin karfl›lanmas›na f›rsat verme potansiyellerine göre yap›lmaktad›r. Su kaynaklar›ndan faydalanmak, tar›m ile u¤raflabilmek ya da ulafl›m›n kolayca sa¤lanabilmesini mümkün hale getirmek için nehir kenarlar›na ya da güvenlik gerekçesi ile yüksek kesimlere kentlerin kurulmas› bu tür ihtiyaçlar›n bir sonucudur. Bununla birlikte, kentin kurulmas› son bir basamak olarak kabul edilmemektedir. Kent gruplar›, ihtiyaçlar› yönünde kendi içinde sürekli olarak yeniden flekillenebilmektedir. Yeni mahalle ya da semtlerin kurulmas›, eski ve yeni semtler aras›nda nüfus hareketlili¤inin yaflanmas› bu duruma örnek olarak verilebilir. Modern anlamda kentlerin ortaya ç›kmas› Endüstri Devrimi ile efl zamanl› olmufltur. Buna paralel olarak, kentlerde ifl yerleri hammadde sa¤lanmas›n› en kolay ve ucuz flekilde olaca¤› yerlerde kurulmaktayd›. Bunun uzant›s›nda ise yaflam alanlar› da bu ifl yerlerinin etraf›nda kurulmaya bafllanm›flt›r. Nüfusun giderek artmas›, ifl yerlerinin say›lar›n›n giderek yükselmesi beraberinde rekabet olgusunu da getirmektedir. Arsa ve emlak fiyatlar›nda art›fl yaflanmakta, ifl merkezlerine yak›n yaflam alanlar› daha pahal›, uzak yerler ise daha ucuz olmaya bafllamaktad›r. Bu durum ise ekonomik özelliklerine göre nüfusun mekânsal olarak farkl›laflmas›na ve ayr›flmas›na neden olmaktad›r. Ulafl›m yollar›n›n yap›lmas› ise mesafeleri k›saltmaktad›r. Burada bahsedilen kentin, iç içe geçmifl halkalardan oluflmufl bir görünüme sahip oldu¤unu söylemek mümkündür. Merkez bölge, heterojen bir nitelik göstermektedir. Di¤er bir ifade ile yüksek gelirliler ile düflük gelirlilere ait yap›lar bir arada bulunabilmektedir. Bir sonraki halkada iflçilerin yerleflim alanlar› yer almaktad›r. Daha sonraki bölge ise, üst sosyoekonomik seviyedeki kiflilerin yaflad›¤› banliyöleri içermektedir. Süreç içinde, mekânlar›n eskimesine paralel olarak, düflük sosyoekonomik seviyedekiler eski yap›larda yaflamaya bafllamakta ve üst sosyo ekonomik seviyede yer alanlar ise, flehrin d›fl çeperlerine do¤ru yeni yaflam alanlar› oluflturmaktad›rlar. Yap›sal Yaklafl›mlar David Harvey: Kent sosyolojisi ile ilgili tart›flmalar›n önemli isimlerinden olan David Harvey ve Manuel Castells, kent olgusuna elefltirel bakan ça¤dafl düflünürler aras›nda yer almaktad›r. Bu yazarlara göre kentlilik, bir toplumdaki ekonomik ve siyasal unsurlardan ayr› bir olgu olarak ele al›nmamal›d›r. Harvey, “mekân›n yeniden yap›land›r›lmas›” kavram› ile sanayi kapitalizmi ve kentlilik aras›ndaki iliflkiyi ortaya koymaya çal›flmaktad›r. Geleneksel toplumlardan farkl› olarak kapitalist toplumlarda, k›r ve kent aras›ndaki s›n›rlar giderek bulan›klaflmaktad›r. Makineleflme ile birlikte, k›rsal alandaki üretim süreci de pazara yönelik olmaya bafllam›fl ve bu durum ekonomik ve sosyal iliflkilerde de¤iflime neden olmufltur. Flanagan (2010: 370-373), Harvey’in üretim ve da¤›t›m›n ayn› sistemin farkl› görünümleri oldu¤unu bir kez daha ortaya koydu¤unu ifade etmektedir. Söz konusu 175 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus sistem kapitalizmdir. Harvey’e göre kentleflme olgusu, asl›nda üretim, dolafl›m, de¤iflim ve tüketim için gerekli olan fiziksel altyap›n›n yarat›lmas› sürecidir. Bu noktada “yarat›lm›fl çevre” kavram›n› kullanmaktad›r. Bu çevre, sermayenin organizasyonu ve birikimi taraf›ndan üretilmifltir. Kent çevresi kurulur, daha sonra y›k›l›r ve yeniden kurulur. Bu süreçler, ekonomik olarak güçlü olanlar›n isteklerine, hükümetin emlak ve arsa ile ilgili konularda kime yetki verdi¤ine ya da kimden yetki ald›¤›na göre de¤iflim göstermektedir ve temel hedef, üretim süreci sonucunda art› de¤erin daha fazla olmas›n› sa¤lamakt›r. Manuel Castells: Castells, kültürel yaklafl›mlar içinde yer alan Wirth’in kentlilik ile ilgili de¤erlendirmelerinin kapitalizmin kültürel yorumu olarak ele al›nmas› gerekti¤ini ifade etmektedir (Pickvance, 2006:189-192). Di¤er bir deyiflle, kentleflme sürecindeki ekonomi, politika gibi yap›sal faktörleri dikkate almadan yap›lan bir analizin gerçekte kapitalist ideolojinin bir arac›s› oldu¤unu belirtmektedir. Bu noktada kentleflme ile tüketim aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koymaya çal›flmaktad›r. Kentsel alanda “kolektif tüketim”in varl›¤› söz konusudur. Altyap› hizmetleri, toplu tafl›mac›l›k, bofl zaman faaliyetlerinin hepsi bu noktada tüketimin birer boyutu olarak de¤erlendirilmektedir. Al›flverifl merkezlerini, Castells’in “kolektif tüketim” kavram›n› dikkateSIRA alarak de¤erlendirin. S‹ZDE SIRA S‹ZDE Kentin fiziksel özellikleri pazar ve devletin ortak çabalar›n›n birer sonuçlar›d›r. Ü fi Ü N E L ‹ M Park alanlar›, okullar, hastaneler, al›flverifl ve ifl merkezleri, Dgökdelenlerin tümü D Ü fi Ü N E L ‹ M ekonomi ile güç olgusu aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koymaktad›r. Bu iliflki eflitsizlik kavram›n› da beraberinde getirmektedir. Mallar›n ve hizmetlerin süreS O R tüketimi U S O R U cine toplumun her kesimi eflit derecede dâhil olamamaktad›rlar. Bununla birlikte Castells, kentin fiziksel yap›lanmas› konusunda bu d›fllanm›fl gruplar›n da etkili D‹KKAT olabildi¤ini ifade etmekte ve bu görüflünü desteklemek için farkl› aktarD ‹ K örnekleri KAT maktad›r. Kentsel sorunlar, bar›nma sorunlar›n›n giderilmesi, ekolojik düzeni tahSIRAbu S‹ZDE rip eden projelere karfl› yap›lan eylemleri, toplumsal hareketleri bafll›k alt›nda SIRA S‹ZDE de¤erlendirmektedir. Harvey ve Castells’in kentleri insanlar taraf›ndan yarat›lm›fl yapay çevreler olarak kabul etmektedirler. Ticari iliflkiler, teknoloji ve tüketim arAMAÇLARIMIZ t›k yerel bölgeleri de kapsam›fl durumdad›r. Küreselleflme olgusu ile birlikte bu deAMAÇLARIMIZ ¤iflim daha h›zl› bir flekilde hissedilmektedir. K ‹ T A P N N N N ‹ T kapsaml› A P Kolektif Tüketimin bir örne¤i olarak al›flverifl merkezleri hakk›nda Kdaha örnekler için George Ritzer’in Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas› isimli kitab›n› okuyabilirsiniz. Kent Sosyolojisinde Güncel Yaklafl›mlar 5 TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Biliflim teknolojilerindeki geliflmelerin kentsel alanlar›n giderek önemini yitirmesine ve mekân olarak belirli bir yere konumlanm›fl flehirlerin ortadan kalkmas›na ne‹ N sosyolojisi TERNET den olaca¤› fleklindeki görüfllerin 1990’l› y›llardan itibaren kent ile ilgili ‹NTERNET tart›flmalarda s›kl›kla ele al›nd›¤› Flanagan (2010: 370-373) taraf›ndan belirtilmifltir. Bu teknolojik geliflmelerin kent olgusu üzerinde etkili oldu¤unu ama bunun san›landan daha farkl› bir flekilde gerçekleflti¤ini de ifade etmektedir. Biliflim teknolojilerindeki geliflim, küresel ölçekte yeni bir kent yap›s›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Castells taraf›ndan ileri sürülen bu görüfle göre klasik kent, varl›¤›n› devam ettirmektedir. Bununla birlikte, küresel ekonomi ile paralel bir flekilde küresel kentler ortaya ç›kmaktad›r. Bu kentler, dünya üzerinde belirli bir yerde bulunmak zorunda de¤ildirler. Di¤er bir ifade ile dünya üzerinde bulunan kentlerin ba- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 176 Davran›fl Bilimleri-I z› parçalar› bu yeni kentin bilefleni olarak kabul edilebilir. Bu de¤erlendirmede kullan›lan temel kriter, küresel ekonomiyi ve küresel iliflki a¤lar›n› (network) yönetebilme kapasitesine sahip olup olmamad›r. Kent Büyümesi Modelleri Bu bafll›k alt›nda dört temel model yer almaktad›r. Bunlar; Merkezleri Bir Bölgeler Teorisi, Sektör Model, Çok Çekirdekli Model ve Çevre Modelidir (Henslin, 2008: 610-612). 1. Merkezleri Bir Bölgeler Modeli: Sosyolog Ernest Burgress taraf›ndan gelifltirilen bu modelde kentin merkezden çevreye do¤ru yay›lmas› sürecine vurgu yap›lmaktad›r. Birinci bölge, merkezî ifl alan›n› oluflturmaktad›r. ‹kinci bölge ise dönüflüm içinde olan flehir merkezini kapsamaktad›r. Göreli olarak yoksullu¤un yafland›¤› bir aland›r bu bölge. Üçüncü bölge, dönüflüm içinde olan ikinci bölgeden kaçan ama yine de daha pahal› bölgelere gitme gücüne sahip olmayan iflçilerin yaflad›klar› alan› ifade etmektedir. Bu bölgede yaflayan iflçilerin ifl alanlar›na gitmeleri göreli olarak kolayd›r. Dördüncü bölge, orta sosyoekonomik seviyede yer alanlar›n tercih ettikleri, pahal› ve refah düzeyi yüksek olan alanlar› içermektedir. Beflinci bölge ise sayfiye yeri olarak kullan›lan banliyö ya da uydu kentleri kapsamaktad›r. Bu model ile ilgili olarak Burgress, gerçeklikte bu model ile birebir uyuflabilen kentlerin oldukça az oldu¤unu ifade etmektedir. Özellikle yay›lmay› engelleyen co¤rafi etmenler (göl, da¤, deniz vb.) bu durumun temel etmenleridir. fiekil 7.1 Merkezleri Bir Bölgeler Modeli 1 2 3 4 5 1: ‹fl Merkezi 2: Dönüflüm Bölgesi 3: Mavi Yakal›lar›n Yaflad›¤› Bölge 4: Orta Gelirlilerin Kald›¤› Bölge 5: Sayfiye Bölgesi 2. Sektör Model: Sosyolog Homer Hoyt taraf›ndan gelifltirilen bu model, Burgress’in iç içe geçmifl daireler fleklindeki kent modelini elefltirmektedir. Bir bölgenin homojen bir nitelik göstermeyece¤ini ileri süren Hoyt, iflçilerin evlerinin, pahal› apartmanlar›n da ayn› bölgede bulunabilece¤ine dikkati çekmektedir. Buna ek olarak “istila-baflar› çemberi (invasion-succession cycle)” kavram› ile Hoyt, özellikle göçmenlerin kentin lüks yerlerini istila ettiklerini, belli bir süre sonra bu bölgede yaflayan üst sosyoekonomik seviyedeki kiflilerin buradan ayr›ld›klar›n› ve bunun sonucunda da bu bölgenin de¤erinin azald›¤›n› ifade etmektedir. 177 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus fiekil 7.2 F A: ‹fl Merkezi B: Dönüflüm Bölgesi C: Alt S›n›f›n Yerleflim Yeri D: Orta S›n›f›n Yerleflim Yeri E: Üst S›n›f›n Yerleflim Yeri F: Sanayi Bölgesi Sektör Model C D B C A E B D F C 3. Çok Çekirdekli Model: Co¤rafyac› Chauncey Harris ve Edward Ullman taraf›ndan gelifltirilen bu modelde, kent içinde birden fazla merkezin oldu¤u görüflü savunulmaktad›r. Kentin farkl› bölgelerinde farkl› merkezler oluflturulmufltur. Otomobilcilerin birarada bulunmas›, mobilyac›lar›n bir bölgede toplanmas›, yerleflim alanlar›n›n bir bölgede toplanmas› gibi. Bununla birlikte bu alt bölgelerin de kendi içinde de s›n›fland›r›ld›¤›n› söylemek mümkündür. Yerleflim bölgelerinin sosyoekonomik kültürel farkl›l›klar temelinde s›n›fland›r›lmas› bu duruma örnek olarak verilebilir. fiekil 7.3 1: ‹fl Merkezi 2: Perakende ve Hafif Üretim 3: Alt S›n›f Yerleflim Alan› 4: Orta S›n›f Yerleflim Alan› 5: Üst S›n›f Yerleflim Alan› 6: A¤›r Üretim 7: Çevredeki ‹fl Merkezi 8: Yerleflim Banliyösü 9: Sanayi Banliyösü Çok Çekirdekli Model 3 1 2 4 3 7 3 5 6 8 9 4. Çevre Modeli: Co¤rafyac› Chauncey Harris taraf›ndan gelifltirilen bu model, otoyol yap›mlar›n›n, kiflilerin ve servislerin kent merkezinden d›fl bölgelere do¤ru hareket etmesi üzerindeki etkilerini incelemektedir. Buna ek olarak Harris, sanayi ve ifl parklar› komplekslerinin oluflmas›n› da bu süreç ile iliflkilendirmeye çal›flmaktad›r. 178 Davran›fl Bilimleri-I fiekil 7.4 1 Çevre Modeli 2 2 5 3 1 1 3 2 2 1 2 2 10 5 3 8 9 4 6 1 5 7 2 1: fiehir Merkezi 2: Banliyö Yerleflim Alanlar› 3: fiehir Çevresindeki Dairesel Otoyollar 4: Çizgisel Otoyollar 5: Al›flverifl Merkezleri 6: Sanayi Bölgesi 7: Ofis Park Alanlar› 8: Hizmet Merkezi 9: Havaliman› Kompleksi 10: Birlefltirilmifl E¤lence ve Al›flverifl Merkezi 4 Türkiye’de Kentleflme Türkiye’de kentleflme süreci üzerine yap›lan bir de¤erlendirmede, k›rdan kente do¤ru yaflanan göç olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat› toplumlar›nda Endüstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya bafllayan k›rsal alandan kentsel alana göç olgusu, Bat› d›fl› toplumlarda daha farkl› bir seyir izlemifltir. Söz konusu farkl›l›¤›n arkas›nda ise özellikle Endüstri Devrimi deneyiminin olmamas› yer almaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llardan itibaren Türkiye’de k›rsal alandan kentsel alanlara ve buna paralel olarak yurt d›fl›na do¤ru kitlesel nüfus hareketleri yafland›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bat› ile iliflkilerin daha yo¤un olmaya bafllad›¤›, sanayileflmenin h›z kazand›¤› bir dönem olan 1950’li y›llar, Truman Doktrini ve Marshall yard›mlar› gibi uygulamalar› da içermektedir. Kentsel alanlarda yeni ifl alanlar›n›n ortaya ç›kmas›, kitlesel nüfus hareketlerine yol açm›flt›r. K›rsal alandan kentsel alan do¤ru olan bu hareketler, k›sa, orta ve uzun dönemde kentsel ortamlarda farkl› sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Öncelikli olarak, sosyo ekonomik seviye bak›m›ndan göreli olan yeni nüfus, kentlerin ifl merkezlerine yak›n ve arazi olarak yaflama pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere yata¤›, dik yamaç gibi) yaflam›fl ve daha sonralar› da çevresinde merkezden uzak alanlarda giderek geniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devam etmifltir (Erman, 2004: 2). Gecekondu olarak kavramsallaflt›r›lan bir ev modeli gelifltirerek, a¤›rl›kl› olarak kamu arazilerine yasal olmayan flekillerde yerleflen bu yeni nüfus, ilerleyen y›llarda pek çok politik ç›karlara da malzeme olmufl ve olmaya da devam etmektedir. ‹lk göç dalgas›nda k›rsal alandan kentsel alana gelen bu yeni nüfus, daha sonraki nüfus hareketleri için de önemli bir ilham kayna¤› olarak kabul edilebilir. K›r ile organik ba¤›n› koparmayan gecekondu bölgesinde yaflayan nüfus, a¤›rl›kl› olarak kendi bölgelerinden gelen yeni nüfus hareketlerine de neden olmufl ve mahalle düzeyinde yap›lanmalar ortaya ç›km›flt›r. Hemflehrilik a¤›n›n bu noktada etkisini burada yinelemek oldukça anlaml› olacakt›r. Süreç içinde çarp›k kentleflme sorunu olarak da kabul edilebilen gecekondulaflma, merkezi ve yerel yönetim mekanizmalar›n› da harekete geçirmifl ve farkl› altyap›, e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinin sa¤lanmas› konusunda giriflimlerde bulunulmas›na neden olmufltur. Bununla birlikte, günümüz- 179 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus de de gecekondu denilince yetersiz altyap›, e¤itim ve sa¤l›k hizmetleri ile politik haklar konusunda önemli tart›flmalar güncelli¤ini korumaya devam etmektedir. Türkiye’de gözlemlenen bu k›rdan kente do¤ru olan nüfus hareketleri, ülke geneli ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda belirli kentlerde daha yo¤un bir flekilde deneyimlenmifltir. Di¤er bir deyiflle ‹stanbul baflta olmak üzere ‹zmir, Bursa, Ankara, Antalya, Mersin, Diyarbak›r illerine yönelik yo¤un bir nüfus hareketi söz konusudur ve bu durum, yukar›da bahsi geçen sorunlar›n daha fliddetli bir flekilde bu kentlerde ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. K›rsal alandan kentsel alana yaflanan bu göç olgusunun arkas›nda öncelikli olarak ekonomik unsurlar etkili olmufl iken daha sonralar›, özellikle Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu Bölgeleri’ndeki güvenlik ile ilgili sorunlar, burada yaflayan nüfusun, yak›n ve uzak çevrelerde yer alan kentlere hareket etmesine neden olmufltur. Kimi zaman bu göçler, kitlesel özelikler göstermifl ve bunun sonucunda as›l yerleflim alanlar›ndan ayr›lmak zorunda kalan nüfus a¤›rl›kl› olarak bu alanlar ile organik ba¤lar›n› koparmak zorunda kalm›flt›r. Farkl› bir ifade ile, daha önceki dönemlerS‹ZDEetmifl ve bu de yaflanan göçlerde, k›rsal alanda ailenin baz› üyeleri kalmayaSIRA devam durum, göç eden ile kalan aras›ndaki iliflkinin devaml›l›¤›n› sa¤lamada bir koflul olmufltur; anne ve baban›n ya da akrabalar›n bir k›sm›n›n k›rsal alanda yaflamaya D Ü fi Ü N E L ‹ M devam etmesi, bulgur, ya¤ gibi farkl› g›da maddelerinin köyden temin edilmesi gibi durumlar bu organik ba¤a örnek olarak verilebilir. Oysa güvenlik nedeni ile yaS O Rfarkl› U flanan bu nüfus hareketi ço¤unlukla, kal›c› bir flekilde tüm ailenin bir yaflam bölgesine gitmesine yol açm›flt›r. K›rdan kente do¤ru yaflanan göç, makro ölçekte s›k›nt›lar› içerir D ‹ K K iken A T mikro seviyede de sorunlara neden olmufltur. ‹lk dönem göç edenler aras›nda kültür ve mekan farkl›l›¤›ndan kaynaklanan bireysel düzeyde hissedilen sorunlar, daha sonSIRA S‹ZDE raki kuflaklarda etkisini yitirmeye bafllam›flt›r. Buna ek olarak güvenlik nedeni ile göç etmek durmunda kalan nüfus özelinde ise yukar›da bahsedilen organik ba¤lar›n yoklu¤u ve göçe neden olay›n y›k›c› etkisi ile psikolojikAMAÇLARIMIZ boyutta gözlemlenen sorunlar›n fliddeti oldukça büyüktür. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Zorunlu göç ile ilgli olarak Zuhal Yonca Odabafl’›n Zorunlu Göç Ma¤duru isimli K ‹ T AKad›nlar P çal›flmas›n› okuyabilirsiniz. K ‹ T A P Erman (2004: 3), gecekondu bölgelerinde yaflayan nüfusaTdair kurE L E Voluflturulan ‹ZYON gular› dört dönem içinde alman›n mümkün oldu¤unu ifade etmektedir. ‹lk olarak, 1950’li ve 1960’l› y›llarda “köylü gecekondulu”, 1970’li y›llarda “sömürülen gecekondulu” ve 1980’li ve 1990’l› y›llarda da “kent yoksulu gecekondulu”, 1990’l› y›l‹NTERNET lardan sonra ise “sak›ncal› gecekondulu olarak varofllu” kavramsallaflt›rmalar› ortaya ç›km›flt›r. Tüm bu s›n›flamalar›n özünde “ötekilefltirme” süreci yer almaktad›r (Erman, 2004: 16). Çevresel etmenler olarak da kabul edilebilen afetlerin meydana gelmesi, baraj gibi teknik projelerden kaynaklanan zorunlu yer de¤ifltirme durumlar› da k›rsal alandan baflka bir k›rsal alana ya da kentsel alanlara do¤ru göç hareketlerine örnek olarak verilebilir. Türkiye’de ve farkl› co¤rafyalarda gözlemlenebilen bu olgu, yukar›da bahsedilen göç olgular›nda deneyimlenen bireysel ve toplumsal düzeydeki sorunlara benzer s›k›nt›lar›n oluflmas›na neden olmaktad›r. TELEV‹ZYON Ötekilefltirme ve damgalama ile ilgili olarak çevrenizden örnekler veriniz. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET 6 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 180 Davran›fl Bilimleri-I Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 De¤iflme olgusu ile ilgili sosyolojik tart›flmalar› özetlemek. De¤iflme olgusu, sosyoloji de dâhil olmak üzere sosyal bilimlerin hemen hemen hepsinde ortak olan bir kavramd›r. Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesinde etkili olan faktörleri iki bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: topluluk ya da topluma özgü olan içsel etmenler (endogenous) ve d›flsal etmenler (exogenous). ‹çsel etmenler, altyap›sal unsurlar, onlar›n topluluk ya da toplum üyeleri aras›ndaki da¤›l›m› ve üyelerin bu kaynak ve hizmetlere ulaflabilmesini içermektedir. Topluluk ya da toplum kendi içinde homojen bir nitelik göstermeyebilir. Farkl› flekillerde üyelerin grupland›r›lmas› ya da kategorilefltirilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu s›n›fland›rmalarda etkili olan unsurlar aras›nda ise toplumsal s›n›f, toplumsal cinsiyet, etnisite ve ›rk farkl›l›klar›, co¤rafi ve iklimsel farkl›l›klar ve yafla dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tümü genel olarak topluluk ya da toplum içindeki uyumun ya da çat›flman›n ve dolay›s›yla toplumsal de¤iflmenin itici güçleri aras›nda kabul edilebilir. D›flsal etmenler ise, insan gücünün kontrol edebilirli¤inin d›fl›ndaki yer alan etmenleri içermektedir. Do¤al afetler, teknolojinin beklenmedik sonuçlar› (gizli /bozuk ifllev) bu bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal de¤iflme sürecindeki tüm yap›sal etmenler flu flekilde s›ralanabilir: demografi, teknoloji, kültür, politika, ekonomi ve e¤itim. Nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klamak ve nüfus sorunlar›n› özetlemek. Demografi, di¤er bir deyiflle nüfus bilimi, nüfusun büyüklü¤ü, da¤›l›m›, yafl, toplumsal cinsiyet, etnik köken, refah bak›m›ndan yap›s›, do¤um, ölüm oranlar›, göç ve gelecek e¤ilimlerini araflt›rmaktad›r. Bu araflt›rmalar› yapma biçimine ba¤l› olarak iki çeflit demografinin varl›¤›ndan bahsetmek mümkündür: formel ve sosyal demografi. Formel demografi, nüfusun matematiksel yönü ile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmaktad›r. Nüfus ile ilgili sorunlar denilince ele al›nmas› gereken kavramlardan bir tanesi “eflitsizlik (inequality)” tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleri dört bafll›k alt›nda ele almak mümkün iken (sosyal s›n›f, toplumsal cinsiyet, ›rk ve etnik köken, yafl temelli ayr›mc›l›k), küreselleflme olgusu ile küresel ölçekte eflitsizlikleri ifade eden “küresel tabakalaflma” (Henslin, 2008:234) kavram›n› da bu listeye eklemek mümkündür. Eflitsizlik ile s›kl›kla ele al›nan bir di¤er kavram olan “incinebilirlik (vulnerability)” de nüfusun tümünün eflit bir flekilde ulaflamamas› sonucunda ortaya ç›kmaktad›r. E¤itim, sa¤l›k, politik, kültürel ve sosyal alan içindeki kaynak da¤›l›m›n›n eflitsiz bir gerçekleflmesi, incinebilirli¤i yüksek olan gruplar›n ya da farkl› bir ifade ile risk gruplar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. N AM A Ç 3 N A M A Ç 4 Kent, nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klamak. Kentleflme, genifl nüfus kitlelerinin k›rsal alandan kentsel alana do¤ru hareket etmesi fleklinde tan›mlanabilmektedir. Burada söz konusu olan hareketlilik, nüfusun komposizyonunda da de¤iflimi beraberinde getirmektedir. Nüfusun co¤rafi mekân bak›m›ndan hareketlilik içinde olmas› göç olgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik f›rsatlar ya da k›s›tl›klar, afetler, savafl gibi çeflitli etmenler bu nüfus hareketlerinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan faktörler aras›ndad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde ya da bu s›n›rlar› aflan bu hareket, hem göç edenin ait oldu¤u topluluk ya da toplumda hem de göç etti¤i topluluk ya da toplumun kültüründe de¤iflikli¤e neden olabilmektedir. ‹ç göç ve d›fl göç fleklinde yap›lan bir ayr›m, göç olgusunda kabul görmüfl bir s›n›flamad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde olan nüfus hareketlili¤i iç göç olarak kavramsallaflt›r›l›rken, di¤eri d›fl göç olarak tan›mlanmaktad›r. ‹ç göç olgusu, a¤›rl›kl› olarak k›rsal alandan kentsel alana do¤ru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer flekilde d›fl göç olgusunun da genel olarak, azgeliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardan geliflmifl toplumlara do¤ru bir yönelim içinde oldu¤unu söylemek mümkündür. Kent, kentleflme süreci ve ilgili kavramlar› tan›mlamak. Kentleflme süreci ile birlikte s›kl›kla ele al›nan kavramlar aras›nda ilk s›ralarda yer alan kentlilik, afl›r› kentleflme, yeniden kentleflme, karfl› kentleflme, banliyöleflme birbirleri ile yak›n iliflki içinde olan olgular olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus N AM A Ç 5 Kent, kentlilik ve kentleflme kavramlar›, sosyolojinin erken dönemlerinden itibaren temel ilgi alanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Kent, sanayi toplumuna ya da modern topluma özgü bir olgu de¤ildir. Göçebe hayattan yerleflik hayata geçifl ile birlikte kentin ilk örnekleri ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Kent tan›mlamalar›nda s›kl›kla kullan›lan kriterler aras›nda nüfus ilk s›ralarda yer almaktad›r. Bu noktada kenti çok say›da insan›n kal›c› olarak iskân ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendilerinin üretmedi¤i yer olarak tan›mlamak mümkündür. Bu noktada Durkheim’in mekanik dayan›flmadan organik dayan›flmaya do¤ru geçifl tart›flmalar›n› hat›rlamak anlaml› olacakt›r. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile s›n›rl› bir olgu olmasa da, kentleflme için bunu söylemek oldukça güçtür. Kentleflme, kentlere göç eden genifl ölçekteki nüfusu ve bu kentlerin toplumun geneli üzerindeki etkisini içeren bir süreç olarak tan›mlanmaktad›r. Endüstri Devrimi, bu etkileri sa¤lama potansiyeli bak›m›ndan kentleflme sürecinin ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli faktör olarak kabul edilmektedir. Kentleflme ile ilgili farkl› tan›mlar yap›lmaktad›r. Kent sosyolojisindeki tart›flmalar› de¤erlendirmek. Sosyolojinin alt dallar›ndan ya da uzmanl›k alanlar›ndan birisi olan kent sosyolojisinin ortaya ç›k›fl›, 19. yy.daki Endüstri Devrimi ile birlikte Bat› toplumlar›nda gözlemlenen nüfus yo¤unlu¤u olgusu ve sorunu ile ba¤lant›l›d›r. Kendi içinde çok say›da teorik tart›flmalar› bar›nd›ran bu çal›flma alan› ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370373), iki bafll›k alt›nda toplanabilecek yaklafl›mlardan bahsetmektedir. Bunlar: kültürel ve yap›sal yaklafl›mlar’d›r. Tönnies’e ek olarak, Simmel ve Chicago Okulu kültürel yaklafl›mlar bafll›¤› içinde yer almaktad›rlar. Bu bak›fl aç›s›na göre kent, sosyal bir çevre olarak tan›mlanmakta ve bu sosyal çevrenin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar› yaratma kapasitesine sahip oldu¤u kabul edilmektedir. Di¤er bir deyiflle, kentsel alanda, nüfus yo¤unlu¤u ve heterojenli¤i ile iliflkili olarak, çok say›da kültürel yap›lanmalar söz konusudur. Söz konusu bu çeflitlilik, kiflilere kendi yaflam alanlar›ndan farkl› ortamlar ile karfl›laflma olana¤› sa¤lamaktad›r. 1960’l› y›llardan itibaren ise bu bak›fl aç›s› önemli elefltiriler ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Kentlerin metropolitan bölgelere yay›lmas›, iletiflim araçlar› nedeni ile kent ve k›r aras›ndaki s›n›r›n giderek kalkmas› ve bunun sonucunda kent kültürünün k›rsal alanda da ortaya ç›kmas› söz konusu olmaya bafllam›flt›r. N A M A Ç 6 181 1960’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru ise bu geliflmelere ek olarak, kentin politik ve ekonomik yönden incelenmesini önemseyen görüfller ortaya ç›km›flt›r. Azgeliflmifllik olgusu ve onun zengin ve fakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya çal›flan bu bak›fl aç›s› “yap›sal yaklafl›m” olarak tan›mlanmaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda yerel ve ulus-devlet s›n›rlar› içinde gerçekleflen bu iliflki, günümüzde küreselleflme olgusu ile birlikte bu s›n›r› aflm›fl bulunmaktad›r. Küresel boyutta bir ekonomik politi¤in varl›¤›ndan söz etmek mümkündür. Türkiye’de kentleflme süreci ile ilgili tart›flmalar› özetlemek. Türkiye’de kentleflme süreci üzerine yap›lan bir de¤erlendirmede, k›rdan kente do¤ru yaflanan göç olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat› toplumlar›nda Endüstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya bafllayan k›rsal alandan kentsel alana göç olgusu, Bat› d›fl› toplumlarda daha farkl› bir seyir izlemifltir. Söz konusu farkl›l›¤›n arkas›nda ise özellikle Endüstri Devrimi deneyiminin olmamas› yer almaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llardan itibaren, Türkiye’de k›rsal alandan kentsel alanlara ve buna paralel olarak yurtd›fl›na do¤ru kitlesel nüfus hareketleri yafland›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bat› ile iliflkilerin daha yo¤un olmaya bafllad›¤›, sanayileflmenin h›z kazand›¤› bir dönem olan 1950’li y›llar, Truman Doktrini ve Marshall yard›mlar› gibi uygulamalar› da içermektedir. Kentsel alanlarda yeni ifl alanlar›n›n ortaya ç›kmas›, kitlesel nüfus hareketlerine yol açm›flt›r. K›rsal alandan kentsel alan do¤ru olan bu hareketler, k›sa, orta ve uzun dönemde kentsel ortamlarda farkl› sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Öncelikli olarak, sosyo ekonomik seviye bak›m›ndan göreli olan yeni nüfus, kentlerin ifl merkezlerine yak›n ve arazi olarak yaflama pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere yata¤›, dik yamaç gibi) yaflam›fl ve daha sonralar› da çevresinde merkezden uzak alanlarda giderek geniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devam etmifltir (Erman, 2004:2). Gecekondu olarak kavramsallaflt›r›lan bir ev modeli gelifltirerek, a¤›rl›kl› olarak kamu arazilerine yasal olmayan flekillerde yerleflen bu yeni nüfus, ilerleyen y›llarda pek çok politik ç›karlara da malzeme olmufl ve olmaya da devam etmektedir. 182 Davran›fl Bilimleri-I Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal de¤iflme olgusu üzerinde etkili olan unsurlardan biri de¤ildir? a. Kültürel b. Fiziksel c. Siyasal d. Nüfus e. Fizyolojik 2. Afla¤›daki s›n›flamalardan hangisi “demografi” alan›n›n alt bafll›klardan biri de¤ildir? a. Formel b. Sosyal c. Tarihsel d. Toplumsal e. Çevresel 3. Afla¤›dakilerden hangisi nüfusun de¤ifliminde etkili olan faktörlerden biri de¤ildir? a. Göç alma b. Göç verme c. Do¤um d. Ölüm e. Gelir seviyesi 4. Afla¤›dakilerden hangisi göç olgusunun ortaya ç›kmas›nda etkili olan etmenleri ifade etmektedir? a. ‹ç göç- d›fl göç b. Göç alma-göç verme c. ‹tici güçler-çekici güçler d. Ulusal göç-Uluslararas› göç e. Yatay hareketlilik-dikey hareketlilik 5. Afla¤›dakilerden hangisi kentsel alandan k›rsal alana do¤ru hareketi içeren süreci tan›mlamaktad›r? a. Karfl› kentleflme b. Yeniden kentlefltirme c. Afl›r› kentleflme d. Kentçilik e. Primate kentler 6. Afla¤›daki kavramlardan hangisi kentsel alanlardaki nüfus yo¤unlu¤unun fazla olmas› sorununu tan›mlamada kullan›lmaktad›r? a. Karfl› kentleflme b. Yeniden kentlefltirme c. Afl›r› kentleflme d. Kentçilik e. Primate kentler 7. Afla¤›dakilerden hangisi kent kültürü kavram› ile efl anlaml›d›r? a. Karfl› kentleflme b. Yeniden kentlefltirme c. Afl›r› kentleflme d. Kentçilik e. Primate kentler 8. Afla¤›da yer alan düflünürlerden hangisi Chicago Okulu’nun temsilcileri aras›nda yer almaktad›r? a. Talcott Parsons b. Louis Wirth c. Manuel Castells d. David Harvey e. Immanuel Wallerstein 9. Afla¤›dakilerden hangisi kent sosyolojisinin “yap›salc› yaklafl›m”› benimseyen isimler aras›nda yer almaktad›r? a. David Harvey b. Robert Park c. Louis Wirth d. Talcott Parsons e. Michael Burawoy 10. “Küresel kent” kavram› afla¤›daki kuramc›lardan hangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r? a. David Harvey b. Robert Park c. Manuel Castells d. Michael Burawoy e. Talcott Parsons 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus “ 183 Yaflam›n ‹çinden Erzurum’da Hes Protestosu Erzurum’un Tortum ilçesinde yap›m› sürdürülen Hidroelektrik Santrali (HES) inflaat›n› protesto etmek amac›yla yöre sakinlerince oturma eylemi yap›ld›. Tortum ilçesine ba¤l› Ba¤bafl› beldesinde bir araya gelen yaklafl›k bin kifli, eski tafl oca¤› mevkisinde, HES inflaat›nda çal›flan ifl makinesinin önünü keserek burada oturma eylemi yapt›. Yöre sakinleri HES’in kendilerini ma¤dur edece¤ini ileri sürerek taleplerinin karfl›lanmas› halinde çal›flmalara izin vereceklerini belirtti. Eylemin gerçeklefltirildi¤i alana gelen avukat Ercüment fienol, gazetecilere yapt›¤› aç›klamada, HES çal›flmalar›na kimsenin karfl› olmad›¤›n›, belde halk›n›n kanuni yollarla haklar›n› arad›klar›n› ve hukuki çerçevenin d›fl›na ç›k›lmad›¤›n› söyledi. fienol, müvekkili oldu¤u belde halk›n›n sorunlar›n› dinlemek ve destek vermek için Erzurum Barosu avukatlar›ndan Mustafa Karaca, Melih fiahin ve Muhammet Tetikçi’nin de bölgeye gelerek incelemelerde bulunduklar›n› bildirdi. HES’e karfl› yap›lan protestolara kat›lan 17 yafl›ndaki Leyla Yalç›nkaya hakk›nda mahkemenin verdi¤i karara da de¤inen fienol, gerekli itirazlar› yapt›klar›n›, verilen karar›n bozulaca¤›na inand›klar›n› kaydetti. fienol, “Mahkeme taraf›ndan HES protestolar›n›n yap›ld›¤› alanlara girme yasa¤› getirilen k›z›m›za verilen cezan›n hukukta yeri yok. Bu karar›n düzeltilmesi için gerekli baflvurumuzu yapt›k. Karar›n yeniden gözden geçirilerek, düzeltilece¤ine inan›yorum” diye konufltu. Yaklafl›k bine yak›n belde halk›n›n düzenledi¤i oturma eyleminde A muhabirine konuflan fiefika Tutaç (70) da, HES’in yap›lmas›na karfl› olmad›klar›n›, ma¤duriyetlerinin giderilmesi halinde çal›flmalara izin vereceklerini ifade etti. Tutaç, arazilerini sulayamamalar› halinde kuruyaca¤›n› an›msatarak, “Bizim ma¤duriyetimiz giderilsin, baflka bir fley istemiyoruz. Yakacaksa bizi baflbakan›m›z yaks›n. Ona güveniyoruz. Bizim ma¤duriyetimizi duysun. Bizi susuz b›rakmas›n” dedi. Oturma eylemi yapanlardan 64 yafl›ndaki Nilgün Ay da, bütün umutlar›n›n arazileri oldu¤unu, y›l›n belirli aylar›nda su ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› halinde çal›flmalara izin vereceklerini belirtti. “Bizim gidecek baflka bir yerimiz yok. Devletimize karfl› de¤iliz. Biz sadece hakk›m›z olan bir fley istiyoruz. Bu su ortakt›r. Kimsenin hakk› yok. Bizlere sormadan buralar› satt›lar. E¤er sulama suyu problemimiz çözülmezse çal›flmalara kimse bafllayamaz” fleklinde konufltu. Do¤du¤u topraklar›n susuz kalmas›n› istemedi¤ini ifade eden Canip Can da (76), sabah 07.00’de bafllatt›klar› eylem nedeniyle aç olduklar›n› an›msatarak, “Burada HES orucu tutuyoruz. Ma¤duriyetimiz giderilinceye kadar da eylemlere devam edece¤iz” dedi. HES çal›flmalar›n› protesto etmek üzere toplanan belde halk›na destek vermek için eylemin yap›ld›¤› alana gelen Ba¤bafl› Belde Belediye Baflkan› Karabey Ero¤lu da, yaz mevsiminde ba¤ ve bahçelerin sulanmas› için 4 ayl›k bir zamana ihtiyaçlar›n›n oldu¤unu söyledi. Eylem yapan belde halk›yla da görüflen Ero¤lu, yapt›klar› telefon görüflmelerinde projeyi üstlenen firmadan 5 gün süre istediklerini kaydederek, flöyle konufltu: “‹lçe kaymakam›m›zla görüfltük. Projeyi üstlenen firmayla yap›lan görüflmelerde 5 gün çal›flmalar› durduklar›n› ifade ettiler. Biz de bu süre içerisinde tekrar görüflmelerimizi sürdürerek, Hödük Deresi’nin yaz mevsiminde 4 ay akmas›n› sa¤layaca¤›z. Aksi takdirde bizlere 4 ay ba¤ ve bahçelerimizi sulama için su verilmeyece¤i taahhüt edilmezse bu eylemler devam eder. Halk›n ma¤duriyeti giderilmedikçe kimse çal›flmalara izin vermez”. Ero¤lu’nun konuflmas›n›n ard›ndan yöre sakinleri olays›z da¤›ld›. ” Kaynak: http://www.haberler.com/erzurum-da-hesprotestosu-2994522-haberi/ (eriflim tarihi: 19 Aral›k 2011) Okuma Parças› Yavafl kent Sakin kent ya da yavafl kent olarak Türkçelefltirilen Cittaslow kavram›, küreselleflme ile birlikte giderek standartlaflan ya da tektipleflen kent olgusunu elefltirel bir flekilde ele almaktad›r. Ortaya ç›k›fl itibari ile ele al›nd›¤› takdirde bu kavram›n, sosyal hayat›n pek çok alan›nda da karfl›l›k buldu¤unu söylemek mümkündür. ‹talya’da 1986 y›l›nda fast food zincirlerinden birisinin aç›lmas›na karfl› gerçekleflen eylem, yavafl hareketinin ilk örne¤i olmufltur. Yerel kültürün korunmas› anlay›fl›na dayanan bu karfl› ç›k›fl, giderek daha fazla taraftar bulmufltur. Yavafl okuma, yavafl sanat, yavafl ebeveynlik üzerine yap›lan tart›flma ve uygulamalar da bu hareket ile birlikte ortaya ç›kan di¤er alanlar aras›nda yer almaktad›rlar. Bir kentin yavafl kent olarak kabul edilmesi için belirli kriterler bulunmaktad›r. Çevre, altyap›, teknoloji, misafirperverlik, fark›ndal›k ve yavafl yemek projelerine destek bu kriterler aras›nda yer almaktad›r (Cittaslow Türkiye, 2012:1). Genel olarak, çevreye duyarl›¤›, yerel un- 184 Davran›fl Bilimleri-I S›ra Sizde Yan›t Anahtar› surlara önem verme, çevre dostu teknolojiler, yerel ekonomi ve üretimin desteklenmesi, çevreye, insana ve kültüre karfl› duyarl› ve bilinçli olma prensiplerinin bu kavram ve hareketin temel ç›k›fl noktas› oldu¤unu söylemek mümkündür. Yavafl kent hareketi, tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de yans›malar bulmufl ve dört yerleflim yeri, yavafl kent olarak kabul edilmifltir: Akyaka (Mu¤la), Gökçeada, Seferihisar (‹zmir), Yenipazar (Ayd›n) ve Tarakl› (Sakarya) uluslararas› bir örgütlenme olan bu hareket taraf›ndan ileri sürülen kriterleri yerine getirerek bu ismi alm›fl bulunmaktad›r. Kaynak: Cittaslow Türkiye (2012) Cittaslow Nedir?, eriflim tarihi 29.03.2012, http://www.cittaslowturkiye.org/?page_id=512 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. e 3. e 4. c 5. a 6. c 7. d 8. b 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 On y›l öncesi ile bugünü karfl›laflt›rd›¤›m›zda, yak›n ve uzak fiziksel ve sosyal çevrelerimizde çok say›da de¤iflimler yaflanm›fl olabilmektedir. Söz gelimi, farkl› bir yerleflim bölgesine tafl›nm›fl olabilirsiniz. Medeni durumunuzda bir de¤iflim yaflanm›fl olabilir. ‹fl yaflant›n›zda bir farkl›laflma söz konusu olabilir. S›ra Sizde 2 2011 y›l› sonlar›nda Van ‹limizde meydana gelen deprem, kentin statükosunda de¤iflimlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Sosyal, ekonomik, kültürel ve politik hayatta bu de¤iflimler gözlenmifltir. Buna ek olarak, son on y›lda küresel ölçekte de büyük de¤iflimler yaflanm›flt›r. Afganistan ve Irak’ta oluflan dönüflümler, Arap Bahar› sürecinde yaflanan farkl›laflmalar bu duruma örnek olarak verilebilir. S›ra Sizde 3 Türkiye’de 1950’li ve 1960’l› y›llarda ortaya ç›kan iç ve d›fl göç olgular›nda özellikle ekonomik unsurlar çekici güç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. K›rsal alandaki ekonomik yetersizlikler nedeni ile kentsel alanlara ve farkl› ülkelere do¤ru bir nüfus hareketi söz konusu olmufltur. Buna ek olarak bahsi geçen bu ekonomik unsurlar› ayn› zamanda çekici güçler olarak da kabul etmek mümkündür. Çevresel de¤iflmeler (deprem, sel, toprak kaymas›, topra¤›n verimsizleflmesi, barajlar›n yap›lmas› gibi) ve güvenlik nedeni ile yap›lan göçlerde de söz konusu de¤iflimler (çevresel de¤iflmeler ve güvenlik gereksinimi) itici güç olarak ele al›nabilir. S›ra Sizde 4 K›rsal alandan kentsel alana do¤ru yaflanan iç göç olgusunda, kentsel alanlar›n haz›r olmamas› nedeni ile önemli s›k›nt›lar söz konusu olmaktad›r. Bu s›k›nt›lar›n bafl›nda altyap› ve hizmet yetersizlikleri ilk s›ralarda yer almaktad›r. Buna ek olarak, kentlerin tümüne do¤ru göreli olarak dengeli bir nüfus hareketinin olmamas›, baz› kentlerde afl›r› bir nüfus yo¤unlu¤una neden olmakta ve bu durum da bahsi geçen sorunlar›n fliddetinin artmas›na yol açmaktad›r. 7. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus 185 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 5 Kentleflme süreci elefltirel bir bak›fl aç›s› ile ele al›nd›¤›nda Castells taraf›ndan ileri sürülen kolektif tüketiminin gerçekleflti¤i alanlardan bir tanesinin de al›flverifl merkezleri oldu¤unu söylemek yanl›fl bir de¤erlendirme olmayacakt›r. Farkl› alanlardaki maddi ihtiyaçlar›n (giyim, g›da, ev yap›m malzemeleri gibi) karfl›lanmas› konusunda sa¤lad›¤› imkânlara ek olarak, bofl zaman etkinliklerini (al›flverifl yapmak, sinemaya gitmek, kafelerde vakit geçirmek gibi) içermesi de bu tüketimin gerçekleflmesinde önemli bir etken olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. S›ra Sizde 6 Ötekilefltirme süreci, sosyolojik olarak bizden olmayanlara yönelik gerçeklefltirilen bir damgalama, ayr›mc›l›k ve d›fllama süreci olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Farkl› etnik kökenlere sahip olan kifli ya da gruplara, farkl› yafllarda olanlara, kad›nlara karfl› böyle bir alg›n›n yak›n çevremizde olmas› oldukça yüksek bir olas›l›kt›r. Bruce, S. ve Yaerley, S. (2006). The Sage Dictionary of Sociology, London: SAGE. Caldwell, J. C. (2003). Demography, History of, iç. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Gottdiener, M. ve Budd, L. (2005). Key Concepts in Urban Studies, London: Sage. Champion, T. (2003). Cities, Future of, iç. Encyclopedia of Population (Der. P. Demeny ve G. Mcnicoll), New York: Macmillan. Erman, T. (2004). “Gecekondu Çal›flmalar›nda ‘Öteki’ Olarak Gecekondulu Kurgular›”, European Journal of Turkish Studies, http://www.ejts.org/document85.html Flanagan, W. G. (2010). Urban Sociology: Images and Structure, New York: Rowman & Littlefield. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, ‹stanbul: K›rm›z›. Henslin, J. M. (2008). Sociology: A Down to Earth Approach, NewYork: Pearson. Hoffman, J. (2006). Social Change, iç. The Cambridge Dictionary of Sociology (Ed. B. Turner), New York: Cambridge. Jones, G.W. (2003). Urbanization, iç. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Mitchell, C. J. A. (2004). “Making Sense of Counterurbanization”, Journal of Rural Studies, 20: 15-34. Odabafl, Z. Y. (2007). Zorunlu Göç Ma¤duru Kad›nlar, iç. Yeni Toplumsal Travmalar, (Ed. A. Kasapo¤lu), Ankara: Referans. Odabafl, Z. Y. (2010). Sürdürülebilir Afet Yönetimi ve Kad›n, Ankara: Ankara Üniversitesi. Pickvance, C. (2006). Urbanism, iç. Sociology The Key Concepts, ( Ed. J. Scott), London: Routledge. Ritzer, G. (1998) Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›, ‹stanbul: Ayr›nt›. Sztompka, P. (2006). Change and Development, iç. Sociology The Key Concepts, (Ed. J. Scott), London: Routledge. White, M. J. (2003). Rural-Urban Balance iç. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Woods, R. (2003). Cities, iç. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. 8 DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sapk›n davran›fllar› tan›mlayabilecek, Suçu tan›mlayabilecek, Suçu aç›klayan kuramlar› özetleyebilecek, Suç türlerini s›ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Sapk›n Davran›fl Suç Kriminoloji Biyolojik ve Psikolojik Kuramlar Fonksiyonalist Kuramlar • • • • • Etkileflimci Kuramlar Kontrol Kuramlar› Çat›flma Kuram› K›r›k Camlar Kuram› Sosyal Ö¤renme Kuramlar› ‹çindekiler Davran›fl Bilimleri-I Suç ve Sapk›n Davran›fllar • SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇ • SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLAR • SUÇ TÜRLER‹ Suç ve Sapk›n Davran›fllar SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇ Suç, sapk›n davran›fl, fliddet ve toplumsal kontrol sosyolojinin temel konular› aras›nda yer al›r. Bu bölümde öncelikle sapk›n davran›fl ve suç kavramlar› ele al›nacak, daha sonra suçu aç›klayan kuramlar incelenecektir. ‹zleyen k›s›mda ise suç türlerine de¤inilecektir. Sapk›n Davran›fl Günlük gazete sayfalar›nda ya da bültenlerde yer alan haberleri inceledi¤imizde bunlar›n büyük bir k›sm›n›n toplumsal düzene ayk›r› davran›fllardan olufltu¤unu fark ederiz. Trafikte hatal› sollama ya da afl›r› h›z nedeniyle meydana gelen maddi hasarl› veya ölümlü kazalar, yaralamalar, cinayetler, yolsuzluklar, h›rs›zl›k, fliddet olaylar› ve daha birçok benzeri durum toplum düzenini bozan birer sapk›n davran›fl örne¤idir. Toplumsal düzen, dura¤anl›k ve bütünleflmenin uyumuna yard›m ederken düzensizlik ve kötü bütünleflme, suç ve sapmaya yard›m eder (Günflen ‹çli, 2003: 502). Toplumsal düzen, bu düzeni yürüten toplumsal kontrol mekanizmalar› yoluyla sa¤lanmaktad›r. Toplumsal kontrol, toplumsallaflma sürecinde ö¤renilir ve zamanla içsellefltirilir. Toplumsallaflma sürecinde uyum sa¤lay›c› davran›fllar pekifltirilir ve ödüllendirilirken uyumsuz davran›fllar cezaland›r›l›r. Bunlar da resmî ve gayri resmî biçimde oluflur (Özkalp, 2011: 373). Toplum düzenini sa¤layan birtak›m yasalar, kurallar, yönetmelikler, töreler ve gelenekler bulunmaktad›r. Sapk›n davran›fl, bir topluluk ya da toplumda önemli say›da insan taraf›ndan kabul edilen belirli bir normlar kümesine uyum göstermeme olarak tan›mlanabilir. Bu norm ihlâlleri trafikte h›z limitinin üzerinde araba kullanmaktan, h›rs›zl›¤a ve cinayete kadar çeflitlenebilmektedir. Sapk›nl›k kavram› hem birey hem de gruplar›n etkinlikleri için geçerlidir. Buna örnek olarak, Britanya’daki dinsel bir grup olan Hare Kriflna tarikat› örnek verilebilir. Yollarda dans ederek ilahi söyleyen, vejetaryan kafeler iflleten ve etraftaki insanlara kendi inançlar›na dair yaz›lar da¤›tan Hare Kriflna üyeleri Hindistan’dan Bat›’ya geldiklerinde daha çok uyuflturucu ba¤›ml›s› gençlere yöneliyordu. Bu grubun üyeleri sapk›n bir alt kültürü temsil ederler. Bugün ise say›lar› azalmakla birlikte toplumun genelinde varl›klar›n› sürdürmektedirler (Giddens, 2008: 842). Toplumun büyük bir ço¤unlu¤unca benimsenen normlara karfl› gelme, uyumsuz davranma sapk›n davran›fl olarak tan›mlanabilir. 188 Davran›fl Bilimleri-I Sapk›nl›k kavram› suç kavram›ndan daha genifltir, bir baflka deyiflle her suç bir tür sapk›n davran›flt›r fakat her sapk›n davran›fl bir suç olmayabilir. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Suç kelimesinin ‹ngilizce karfl›l›¤› olan “crime” kelimesi Latince kökenlidir S O R U karar ve “yarg›lad›m, verdim” anlam›na gelen bir kökten gelmektedir ve suçlama, D ‹ K Ksuçlu A T bulma anlamlar›n› ifade eder (Simpson ve Weiner, 1989’dan aktaran Göktuna SIRA S‹ZDE Yaylac›, 2010: 200). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Sapk›n davran›fl çok genifl bir alan› kapsar ve toplumdan topluma da de¤iflir. Bir toplumun sapk›n davran›fl olarak niteledi¤i bir davran›fl bir baflka toplumda “normal” olarak de¤erlendirilebilir (Bozkurt, 2004: 173). Örne¤in bir toplumda kad›n›n araba kullanmas› bir suç olarak kabul edilip trafi¤e ç›kan sürücü kad›nlar cezaland›r›l›rken birçok toplumda bir kad›n›n araba kullanmas› normal karfl›lanmaktad›r. Toplumsal sapma, olumsuz oldu¤u kadar olumlu da olabilir. Olumlu sapma, ideal davran›fl örüntüleri yönünde bir sapmad›r (Fichter, 1996: 189’dan aktaran Bozkurt, 2004: 175). Toplumun çok ilerisinde olan baz› erdemli insanlar, egemen normlara ters düflerek örne¤in geçmiflte köleli¤e ve toplumsal adaletsizli¤e karfl› ç›kt›klar› için d›fllanm›fllard›r. Sapk›n davran›fl›n ödüllendirilenler, cezaland›r›lanlar ve ödül veya cezas›z kabul edilenler olarak üç biçimde ortaya ç›kt›¤› ifade edilebilir. Savaflta üstün baflar› ve kahramanl›k gösteren bir asker madalya ile ödüllendirilebilir. Cinayet iflleyen bir katil sadece toplumun norm ve beklentilerinden sapmakla kalmay›p insan hayat›na verilen de¤erden de sapm›flt›r. Onun bu sapk›n davran›fl› gere¤ince cezaland›r›l›r. Üçüncü sapma biçimine ise yafll› bir kad›n›n evini onlarca sokak kedisiyle doldurmas› onlarla yaflamas› ya da yafll› bir adam›n saat biriktirme tak›nt›s› örnek olarak verilebilir. Bu durumda bu gibi davran›fllar toplumca ne ödüllendirilir ne de cezaland›r›l›r, “biraz tuhaf” fakat zarars›z biçiminde, oldu¤u gibi kabul edilir (Haralambos and Heald, 1985: 406). Sapk›nl›k ile suç birçok durumda örtüflmekle beraber ayn› fleyler demek de¤ildir. Sapk›nl›k kavram›, yaln›zca bir yasay› ya da kural› çi¤neyen uyumsuz davran›fla göndermede bulunan suç kavram›ndan çok daha genifltir. Di¤er taraftan sapk›n davran›fl›n pek çok biçimi yasalar taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r (Giddens, 2008: 842). Bunun yan›nda suç teflkil eden eylem ile genel olarak sap›c› eylem aras›nda bir ay›r›m yapmak gerekir. Çünkü sapma, kiflilik yap›s›na ba¤l› oldu¤u hâlde, objektif olarak ceza normuna göre suç teflkil eden davran›fl ve tutum tarihî kuvvetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gösterir (Dönmezer,1982: 201). ‹nsan›n sapk›n davran›fllar›n›n hepsi teknik anlamda suç de¤ildir. Bir baflka deyiflle, nezaket kurallar›na, örf ve adetlere ve bir k›s›m ahlâk kurallar›na ayk›r› davran›fllar teknik ve hukuki anlamda suç de¤ildirler (Dönmezer, 1984: 57). Örne¤in iki kifli konuflurken aralar›na girip, sorulmad›¤› halde, görüfl bildirmek yanl›fl bir davran›flt›r fakat teknik ve hukuki anlamda bir suç oluflturmaz. Suç da, bütün di¤erleri gibi sap›c› bir eylemdir. Ancak sap›c› eylemlerden kanun koyucu taraf›ndan seçilmifl ve bir ceza müeyyidesi ile karfl›lanm›fl olan›d›r. ‹nsanlar aras›ndaki iliflki biçimleri bu seçimi belirler (Dönmezer, 1984: 59). Peki suç nedir? Suç ve sapk›n davran›fl SIRA S‹ZDE aras›ndaki farklar› de¤erlendiriniz. Suç ve Nitelikleri D Ü fi Ü“toplum NEL‹M Jhering, suçu halinde yaflama flartlar›na yönelmifl her türlü sald›r›” olarak tan›mlar. Durkheim’e göre ise suç, “kolektif bilincin kuvvetli ve belirmifl tutumlar›n› ihlâl edenS fiillerdir”. Thomas ve Znaniecky (1957: 1753’den aktaran Dönmezer, O R U 1984: 58) ise kavram› sosyal psikoloji boyutuyla ele alarak suçu, “kiflinin kendisini ait gördü¤ü grupta, varl›¤› toplum dayan›flmas› ile çeliflki gösteren fiil” olarak taD‹KKAT n›mlarlar. Sutherland’a göre suç üç unsuru kapsar: a) Bütün grup veya grup içinde siyasal bak›mdan önemli olan küçük bir alt S‹ZDE takdir olunan bir de¤er, grupSIRA taraf›ndan N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 189 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar b) Toplumun di¤er bir parças›n› oluflturan küçük grubun, kültürel bak›mdan di¤er grup ile çat›flma hâlinde bulunmas› dolay›s›yla, söz konusu de¤eri ya hiç takdir etmemesi veya az takdir etmesi ve böylece o de¤eri tehlikeye sürüklemesi, c) De¤eri takdir etmeyenlere karfl› usulünce uygulanan cebir yoluna baflvurulmas›d›r (Sutherland- Cressey, 1955: 15’den aktaran Dönmezer, 1984: 59). Taft’›n suç görüflü ise flöyledir: Topluma zarar veren hareketler ya örf ve âdetlerce belirlenmifltir ya da grup içinde egemenli¤i elinde tutanlar, di¤er kiflilerin, tav›r ve hareketlerini uydurmalar› için modelleri, örnekleri ve bu suretle moral kurallar›n tümünü tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar› ihlâl edenlere söz konusu mevkii reddederler. Günümüzde sosyo-kültürel bilimler, suç teflkil eden insan davran›fl›n› toplumda yürürlükte olan sosyal normlardan bir nevî sap›fl, sap›c› eylem olarak tan›mlamaktad›rlar. Suçlu, içinde yaflad›¤› toplumun normlar› ile kiflisel kuvvetleri aras›nda bir denge kuramam›fl kiflidir (Dönmezer, 1984: 59). Suçu aç›klayan farkl› tan›mlar› inceledikten sonra flimdi de suçun niteliklerini ele alal›m. Suç, evrensel, genel bir olayd›r. Suç, tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmufltur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Suçsuz bir toplum hayalden baflka bir fley de¤ildir. ‹nsanlar›n içinde ihtiraslarla birlikte toplum hâlinde yaflaman›n ortaya ç›kard›¤› çeflitli sosyal çeliflkiler, uyumsuzluklar bulundukça suç da var olacakt›r (Dönmezer, 1984: 62). Suçun bir baflka niteli¤i onun nisbili¤i, yani görelili¤idir. Suçu oluflturan fiiller zaman ve ortama göre de¤ifliktir. Bugün a¤›r suç say›lan eylemler geçmiflte bazen vatanseverlik olarak kabul ediliyordu. Bugün suç say›lmayan baz› fiiller de geçmiflte en ahlak d›fl› fiiller olarak say›l›yordu (Dönmezer, 1984: 63). Suçu oluflturan fiillerin zamana göre de¤iflmesine örnek vermek gerekirse; Türkiye’de kamu hizmet binalar›n›n kapal› mekânlar›nda tütün ürünlerinin kullan›lmas› buna iliflkin kanun yürürlü¤e girmeden önce yasak de¤ildi, yani suç olarak tan›mlanmam›flt›. Ancak bu kanunun yürürlü¤e girmesinden itibaren bu kanuna ayk›r› davrananlar›n ilgili kanun maddesinin hükümlerine göre cezaland›r›lmas› söz konusudur, yani art›k bu tür bir davran›fl suçtur. Suç bir bak›ma, baz› kiflilerin davran›fllar› ve tutumlar› ile bunlar›n içinde yaflad›klar› grupta yerleflmifl davran›fl örnekleri ile aras›nda bir çeliflkidir. Bu çeliflki her zaman ve her yerde zorunlu olarak var olaca¤›ndan, suç genel ve evrensel bir olay teflkil eder ve adam öldürme, h›rs›zl›k gibi çeflitli suçlar›n farkl›l›¤›na ra¤men bir SIRA S‹ZDE çeflit bilimsel yönden gözlemin yap›lmas› kabil ve bilimin konusunu oluflturan bir olay niteli¤i ile varl›¤›n› korur (Dönmezer, 1984: 62-63). Tüm kriminologlar›n üzerinde anlaflt›klar› temel nokta suçun D Ü fi Üpolitik N E L ‹ M süreçlere dayanan yasal bir kavram oldu¤udur. Bu politik süreçler 6000 y›l önce Orta Do¤u’da veya civar›nda keflfi ile mümkün hâle gelmifltir. Suçun kat› bir flekilde bilimS O R U sel de¤il, yasal oldu¤u bir gerçektir (Günflen ‹çli, 2003: 505). Dünyan›n ücra köflelerinde yaflayan küçük avc› ve toplay›c› toplumlarDtan›mla ‹ K K A T suçtan ar›nm›fl (crime free) toplumlard›r çünkü bu toplumlar›n üyeleri okuryazar de¤illerdir, böylelikle flekillendirilmifl suçlu statüleri yoktur (Ellis ve Walsh, 2000: 3-4’den aktaran Günflen SIRA S‹ZDE ‹çli, 2003: 505). AMAÇLARIMIZ Bir davran›fl›n suç olabilmesi için toplum taraf›ndan suç olarak tan›mlanmas› gerekir. Bu da zamandan zamana, gruptan gruba, kültürden kültüre farkl›lafl›r. Suç, törelere, ahlak kurallar›na ve hukuki bak›mdan da yasalara ayk›r› davran›fl olarak tan›mlanabilir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 190 Davran›fl Bilimleri-I Ceza kanunlar›n›n genelli¤i gere¤i kanunda ayn› biçimde tan›mlanan suçlar ifllendiklerinde tamam›yla kiflisel ve subjektif bir nitelik kazan›rlar. Her suç, iflleniflinde, onu iflleyenin kiflili¤ine ba¤l› nitelikler gösterir. Bu anlamda kriminolojinin, suçlunun gerçek kiflili¤inin derinliklerine inmesi zorunlu olur (Dönmezer, 1984: 63). Peki suçun kayna¤› nas›l aç›klanmaktad›r? Suçun kayna¤›na iliflkin aç›klamalar›n› bireysel düzeyde yapan kuramc›lar iki kutupta yer al›r. Bunlardan ilki suçlu davran›fla neden olunmad›¤›, fakat suçun insan›n özgür seçimi oldu¤udur. Bu aç›klamaya göre, suçun seçimi di¤er herhangi bir davran›fl›n seçimine benzemekle beraber onun baz› durumsal yükümlülükleri olabilir. Temelde yasalar› ihlal etmeyi seçen bireyler bunu güdülerini tatmin etmek için yaparlar. Bu güdülerin ranj› sonsuza kadard›r. Örne¤in, insanlar say›s›z güdüleri tatmin etmek için suça kat›l›rlar. Hofllanmak, e¤lenmek, heyecan, korku duymak, merak›n› tatmin etmek gibi güdüler iç ödüller grubundad›r. A¤r›, stres, gerginlik veya bunalmay› gidermek, kaybedilen bir beklentiyi karfl›lamak, sorumluluktan kaçmak veya kaç›nmak, kendini yedekte tutmak veya korumak ise kiflisel ve psikolojik ödüllerdir. Para kazanmak, mal ve hizmet elde etmek, ekonomik adaletsizliklerini gidermek, ekonomik kay›plar› karfl›lamaksa ekonomik, parasal ve maddi ödüllerdir. Statü elde etmek, fleref ve prestij kazanmak, iyili¤e karfl›l›k vermek, kabul edilebilirli¤i elde etmek, bir yere uymak veya normal oldu¤unu hissetmek, uzak durmak, baflkalar›na küskünlü¤ünü ifade etmek, grup sadakatini kan›tlamak, geleneksel rol beklentisini yerine getirmek, bir de¤iflimle rekabet etmek veya ona uymak da kiflileraras› ve sosyal ödüllerdir. Sistemi yenmek, birinin yaflam› üzerinde kontrole sahip olmak, yönetmek veya di¤erlerinden güçlü oldu¤unu ifade etmek, özgürlük kazanmak politik ödüllerdir. Etik inançlar› tatmin etmek için baflvurulan eylemler ise dini ve ahlaki ödüllerdir. Bu ödüller bireylerin yasal eylemlere kat›l›m› ile de tatmin edilebilir. Böylece bu ödüller baz› insanlar›n neden suç ifllemek yerine yasal eylemlere kat›larak güdülerini tatmin ettikleri ya da suçun nedenleriyle ilgili fazla bir aç›klama getirmez (Günflen ‹çli, 2003: 504). Suçun kayna¤›na iliflkin bireysel düzeydeki ikinci durum suçlu davran›fl›n özgür seçimi yerine onun ortaya ç›kmas›na neden olundu¤unu savunan kuramc›lara aittir. Bireyi ihlale yönlendiren veya onun yasa ihlal eden bir davran›fl sergilemesine yol açan herhangi bir güdü, rahatlat›c› bir davran›fl olmak yerine nedensel bir davran›fl olabilir. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik suç kuramlar› genetik veya kromozom anormallikleri, fiziksel anormallikler, yetersiz sosyalizasyon, taklit, ö¤renme, güçlendirme veya daha genel bir süreç olan sosyal etkileflim gibi genifl bir yelpazede yer alan çeflitli koflullar›n sonucu olabilir (Einstadler ve Henry, 1995: 713’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 505). Kriminoloji Kriminolojinin Türkçe karfl›l›¤› “Suç Bilimi”dir. Kriminolojinin “Suç olgusunun incelenmesi” , “Suç olgusuna iliflkin bilim” veya “Suç bilimi” gibi çok k›sa tan›mlar› yap›lmaktad›r. Ancak, içeri¤i belirlemeye yönelik tan›mlarda birlik bulunmamaktad›r (Dönmezer, 1994: 7). Birbiriyle iliflkili fakat ayr› olan iki disiplin suç ve sapk›n davran›fllar› inceler. Bunlardan ilki olan kriminoloji, ceza hukukunun dayatt›¤› davran›fl biçimleriyle ilgilenir. Kriminologlar suçun ölçülmesi ile ilgili teknikleri, suç oranlar›ndaki e¤ilimler ve topluluklar içerisinde suçun azalt›lmas›na yönelik politikalarla ilgilenmektedirler. Sapk›nl›k sosyolojisi ise, kriminolojik araflt›rmalardan yararlan›rken, ayn› zamanda ceza hukuku alan›n›n d›fl›nda yer alan davran›fllar› da inceler (Giddens, 2008: 842). K›saca farkl› kriminoloji tan›mlar›n› ve kriminolojinin konusunu aç›klayal›m. Sutherland’a göre kriminoloji, “Suçu sosyal bir olay gibi ele alan bilgilerin bütünüdür” (Sutherland-Cressey, 1955: 3’den aktaran Dönmezer, 1984: 9). Bu bilgi dal› 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar içine kanunlar› yapmak, ihlal etmek ve kanunlar›n ihlal edilmesine karfl› tepkide bulunmak süreçleri girmektedir. Taft’a göre kriminoloji deyimi, genel ve özel anlamda olmak üzere iki türlü kullan›lmaktad›r. Dar veya özel anlamda kriminoloji suçu anlamak, suçu önlemek, suçlular hakk›nda uygulanmas› gerekli ifllem ve tedbirleri belirlemek için gerekli konular›n incelenmesidir (Taft, 1956: 19’dan aktaran Dönmezer, 1984: 11). Caldwell de benzer bir ayr›ma yer vermektedir: “Genifl anlam› ile kriminoloji suç ve suçluya ve toplumun suçu cezaland›rmak ve önlemek hususunda gösterdi¤i çabalara iliflkin bilgilerin bütününü belirtir” (Caldwell, 1956: 3’den aktaran Dönmezer, 1984: 11). Bonger ise kriminolojiyi flöyle tan›mlar: “Bütün yönleri ile suç olay›n› inceleyen deneysel bir bilimdir.” Bu anlamda ele al›n›nca kriminoloji, Suç Antropolojisi, Suç Sosyolojisi, Suç Profilaksisi, Suç Psikolojisi, Penoloji, Suç Siyaseti olarak adland›r›lan bütün bilgileri kapsamaktad›r. Sykes’a göre ça¤dafl kriminoloji, ceza hukukunun sosyal kökenlerini, ceza adalet mekanizmas›n›n iflleyiflini, suç teflkil eden davran›fllar›n nedenlerini, suçun önlenmesi ve tenkili (bast›r›lmas›), kiflilerin iyilefltirilmesi, ›slah› ve sosyal çevrenin de¤ifltirilmesi konular›n› içerir (Sykes, 1978: 4’ten aktaran Dönmezer, 1984: 9). Nicefero’ya göre ise kriminoloji ba¤›ms›z bir bilim dal› olup sentetik ve tüme gidici bir kimlik tafl›maktad›r. Bu bilim suça iliflkin çeflitli disiplinlerin bafll›ca sonuçlar›n›, suçlu ve ona karfl› uygulanmas› gereken tedbirleri özetler ve bir sentezini yapt›¤› suça iliflkin çeflitli bilimlere ait bir tür girifl niteli¤indedir (Constant, 1949: 15’den aktaran Dönmezer, 1984: 9). Sabatini’nin yapt›¤› tan›m ise flöyledir: “Kriminoloji deneysel metod ile suçlunun kiflili¤ini inceleyerek suç olay›n›n tabii menfleini ve mekanizmas›n›, sosyolojik ve biyolojik etmenleri araflt›ran suçlulu¤a ait genel bir bilimdir” niteli¤indedir (Constant, 1949: 15’den aktaran Dönmezer, 1984: 9). Haskell-Yablonosky, özlü bir tan›mla, “Kriminolojinin, suç ve suçlular›n bilimsel incelenmesi” oldu¤unu ifade eder ve kriminolojinin inceleme alan› olarak da flunlar› gösterir: a) Suçun niteli¤i ve miktar›, b) Suçun ve suçlulu¤un nedenleri, c) Ceza hukukunun geliflmesi ve ceza adaletinin yerine getirilmesi, d) Suçun özellikleri, e) Suçlunun ›slah›, f) Suçluluk biçimleri, g) Suçun sosyal de¤iflime etkileri (Haskell-Yablonosky,1978: 4; Sokullu-Ak›nc›, 1999: 18’den aktaran Tutar, 2002). Göppinger, kriminolojiyi flöyle yorumlam›flt›r: Kriminoloji bir deneysel disiplinler aras› bir bilimdir. O, suçun ifllenmesi ve engellenmesi gibi, suçluya davran›flla ilgili olarak ortaya ç›kan, insani ve toplumsal alandaki durumlarla ilgilenir. Kriminoloji, disiplinler aras› çok faktörlü yönü ve suçlunun kiflili¤i ile ilgili deney alanlar›ndaki araflt›rmalar›n› hem hukuk kurallar› hem de hukuk ya da sosyal düzen taraf›ndan onaylanmayan hareketler içinde yürütür (Göppinger, 1980: 1’den aktaran Demirbafl, 2001: 30). Williams ise kriminolojinin alan›n› dar olarak yorumlayarak, “Kriminolojinin insan davran›fllar›n›n suç say›lanlar› ile ilgilendi¤ini, bunlar›n ise ceza hukuku taraf›ndan yasaklanan davran›fllar” oldu¤unu ifade eder (Williams, 1999: 2; Sokullu-Ak›nc›, 1999: 20). Oysa kriminoloji ceza hukuku kapsam›nda ve onun güdümünde bir suç bilimi de¤ildir. Suç say›lan her fley kriminolojinin ilgi alan›ndad›r. Kaiser, kriminolojinin deneysel bir bilim oldu¤unu, suçlulukla ilgili her 191 192 Dönmezer (1984: 9), kriminolojiyi genifl anlamda ele al›rken kriminolojinin amac›n› kanun sürecine, suçu önlemeye ve suçlular hakk›nda gerekli tedbirleri almaya iliflkin genel ve de¤iflik ilkelerin ve di¤er tipteki bilgilerin bütünü olarak ifade eder. Davran›fl Bilimleri-I fleyin konusu oluflturdu¤unu, bütün sosyal olumsuz sap›c› davran›fllar›n, suçun ve suçlunun kontrolünün, viktimolojinin ve suçun önlenmesinin kriminolojinin konusu oldu¤unu iflaret etmifltir (Tutar, 2002). Kelime olarak suçluluk bilimi anlam›na gelen kriminoloji, (Kunz, 1994: 1’den aktaran Demirbafl, 2001: 30) gerçek yaflamdaki fiili bir olay (örnek) olarak suçun bilimidir; deneysel ve gerçek bir bilimdir (Mezger, 1951: 3’den aktaran Demirbafl, 2001: 30). K›saca kriminoloji gerçekler bilimidir (Mergen, 1995: 1’den aktaran Demirbafl, 2001: 30). Di¤er bir ifadeyle kriminoloji, suçlu ve suç gerçekli¤indeki görünüfl flekli olarak, suçla ilgilenen, suç ve suçlu bilimidir (Rüdiger, 1982: 11). Demirbafl da kriminolojiyi genifl yorumlam›fl ve kriminolojik araflt›rmalar›n konusunu, “Suç olsun veya olmas›n bütün olumsuz sosyal davran›fllard›r” (Demirbafl, 2001: 32) fleklinde ifade etmifltir. Kriminolojinin Türkiye’deki kurucusu olan Ord. Prof. Dr. Sulhi Dönmezer kriminolojiyi, “‹nsan›n sap›c› davran›fl ve eylemleri aras›nda suçu do¤uran, yapan ve kontrol etme amac›n› güden süreçleri aç›klayan ve suçun sebep ve faktörlerini belirlemek amac›yla insana ve suç iflleyen insana iliflkin bilgilerin bütününün sentezini oluflturan bir bilgi dal›” (Dönmezer, 1984: 16) olarak tan›mlam›flt›r. Dönmezer, kriminolojinin kapsam›n› ise flu flekilde çizmifltir: “Kriminolojinin konusu, toplumsal normlardan sapma flekillerinden suç denilen insan davran›fl, tav›r ve hareketlerini ve suç olay›n›, suçu yapan süreçleri, sosyal bir gerçek olarak ceza adalet sisteminin iflleyiflini, suç ile suçlu ve sosyal çevre iliflkilerini incelemek, suçun sebep ve etmenlerini mümkün oldu¤unca belirlemek, suça sebebiyet veren unsurlar›, süreçleri izah etmek ve bu hususlarda elde edilen bilgilerle söz konusu suç denilen sosyal kötülü¤ü en etkin flekilde yok etmek veya mümkün oldu¤unca azaltacak strateji ve teknikleri belirlemektir” (Dönmezer, 1984: 13). Constant’a göre (1949: 16’dan aktaran Dönmezer, 1984: 9) genifl anlamda kriminoloji iki büyük gruba ayr›l›r. Befl alt dal› kapsayan ve genellikle teorik kriminoloji olarak an›lan birinci gruptaki alt dallar flunlard›r: a) Suç Antropolojisi: Bu dal suçluyu, organik yap›s› bak›m›ndan inceler ve verasete iliflkin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri söz konusu eder. b) Suç Psikolojisi: Suçun oluflmas›na neden olan ya da geliflmesini sonuçlayan ruhi olaylar›, mekanizmalar› inceler: yafl, cinsiyet, karakter, bünye gibi. c) Suç Sosyolojisi: Suçu bir sosyal olay olarak ele al›r; sosyal kimlik tafl›yan ve suça sebep olan etmenleri araflt›r›r; sosyal ortam, alkolün etkileri, sinema, din gibi. d) Suç Psikiyatrisi: Anormal ve ak›l hastas› suçlular› inceler; ak›l hastal›klar› ile suç aras›ndaki iliflkileri belirler. e) Penoloji: Cezalar›n ve güvenlik tedbirlerinin menfle ve geliflmelerini aç›klar bunlar›n ne derece etkili olduklar›n› araflt›r›r. ‹kinci grubu ise Uygulay›c› Kriminoloji oluflturmaktad›r: a) Suç Siyaseti: Suçlar› önlemek için devletin yerine getirmesi gereken faaliyetlerden söz eder. Bu itibarla suç siyaseti suça karfl› savaflmak için devletin faaliyete koydu¤u bütün araçlardan oluflur. Bu bak›mdan din, ahlak da birer araç say›labilirler. b) Suç Profilaksisi: Toplumun, suçlulu¤unun sosyal ekonomik etmenlerini önlemek ya da azaltmak veya yok etmek için baflvurdu¤u bütün araçlar› inceleyen bilgi dal›d›r. Bu bilimin t›bbi ve sosyal yönleri vard›r. 193 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar c) Kriminalistik ya da bilimsel polis: Suçlular›n ortaya ç›kar›lmas›n› sa¤lamak için baflvurulan fennî araçlar› inceler. Daktiloskopi, Antropometri, Balistik gibi dallar› vard›r. Kriminalistik ile kriminolojinin iki ayr› bilim dal› oldu¤u ay›rt edilmelidir, ço¤u zaman ikisi birbirine kar›flt›r›lmaktad›r. Bu iki ayr› bilim dal›n›n ayn› bilim dal› gibi gösterilmesi yanl›fl oldu¤u gibi birinin di¤erini kapsamas› da söz konusu de¤ildir. Teoride ve uygulamada da durum bu flekildedir. Kriminalistik teknik bir delil tespit bilimidir. Kriminalistik teknik olarak suç delillerinin tespiti, suçlunun tespiti ve suçun ayd›nlat›lmas› ile ilgilenmesine karfl›n, kriminoloji her fleyden önce suçun aç›klamas›n› yapan, suçlu davran›fl›n nedenlerini inceleyen, suçun önlenmesi ve suçlulukla mücadele ile ilgilenen bir bilimsel ö¤retidir. Kriminalistikten, ceza ko¤uflturma organlar› ve onlar›n yard›mc›lar› taraf›ndan suçtan korunma ve suçun ayd›nlat›lmas› vas›tas›yla suçlulukla mücadele ö¤retisi anlafl›l›r (Geerds, Lübeck, 1980: 1; Clages, 1997: 24’ten aktaran Demirbafl, 2001: 45). Kriminalistik, teknik olarak suçun ayd›nlat›lmas› ve suçlunun tespit edilmesi suretiyle adli hatalar› önlemek ve insana insanca muamele edilmesi gayesini güder. Kriminalistik bunu, suç delillerini matematik, fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerden yararlanmak suretiyle, yani teknik olarak gerçeklefltirir (Karabenli: 7’den aktaran Demirbafl, 2001: 45). SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLAR Sapk›n davran›fllar›n nedenini aç›klayan yaklafl›mlar, toplumdan topluma hatta aySIRA S‹ZDE günümüze n› toplum içindeki alt gruplara göre farkl›l›k gösterdi¤i gibi geçmiflten kadar da çeflitlilik göstermifltir. Bu k›s›mda ele al›nacak olan yaklafl›mlar›n hiçbiri sapk›n davran›fllar› tümüyle aç›klama gücüne sahip de¤ildir ancak yak›n D Ü fi Ü Nbirbiriyle EL‹M iliflki içindedirler. Herbir kuram ya da yaklafl›m ortaya koydu¤u model ve aç›klama biçimleriyle suçlulu¤u anlamam›za yard›mc› olabilecek bir nitelik tafl›r (Özkalp, S O R U 2011: 374). Sapma ve suçu aç›klamaya yönelik ilk çal›flmalar özünde biyolojik temellidir. D ‹ K K A T Fizyolojik ve biyolojik kuramlarda baz› bireylerin sapmaya genetik olarak daha e¤ilimli olduklar› savunulmufltur. SIRA S‹ZDE Biyolojik Kuramlar ‹nsanlar›n neden suç iflledi¤i, yüzy›llard›r cevab› aranan bir soru olmufltur. Bundan bir yüzy›l önce bir k›s›m araflt›rmac› kimi insanlar›n biyolojik olarak suçlu oldu¤una inan›yordu. ‹talyan antropolog ve kriminolog Lambroso, Darwin’in evrim teorisinin etkisiyle 1870’lerde suçlu tiplerinin belirli anatomik özelliklerine göre belirlenebilece¤ini düflünüyordu. Lambroso, suçlular›n kafatas› ve al›n biçimi, çene büyüklü¤ü ya da kol uzunlu¤u gibi fiziksel özellikleri inceleyerek, bunlar› insan evriminin önceki aflamalar›ndan kalan özellikler olarak nitelemifltir. Lambroso’nun görüflleri tamamen terkedilse de daha sonraki dönemde suçu üç ana insan bedeni tipiyle aç›klayan bir baflka biyolojik kuram ortaya at›lm›flt›r (Giddens, 2008: 840). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE Resim 8.1 AMAÇLARIMIZ ‹talyan antropolog ve kriminolog Cesare Lambroso K ‹ T A P (1835- 1909). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Kaynak: http://freethoughtalmanac.com/?p=1136 194 Davran›fl Bilimleri-I Sheldon’a göre üç ana insan tipinden bahsedilebilir: ince, uzun yap›l› ve entellektüel nitelikliler (ektomorf tipler) k›sa boylu, fliflman, iri kemikli, nefleli, d›fla dönük, piknik tipler (endomorf tipler) ve son olarak kasl›, sportif yap›da olanlar (mezomorf tipler). Bu kurama göre mezomorf tiplerin di¤er tipteki insanlara göre suç iflleme e¤ilimleri daha yüksektir. Resim 8.2 Lambroso’nun çizimlerinden birkaç örnek. Kaynak: http://www.contemporary-issues-incriminology.com/blog/wp-content/uploads/2012/01/Victlombroso.jpg fiekil 8.1 Sheldon’un tip s›n›flamas›: Endomorflar (arkadafl canl›s› ve rahat olan piknik tipler), mesomorflar (sald›rgan, macerac› ve suça en fazla e¤ilimli olanlar) ve ektomorflar (içe dönük ve ölçülü). Endomorph Mesomorph Ectomorph Kaynak: http://www.polleosport.hr/?p=2890 Hooton da suç ve suçlu tipleri üzerine çal›flm›flt›r. Ona göre h›rs›zlar›n k›sa kafas›, sar› saçlar› ve ç›k›k çeneleri vard›r. Ya¤mac›lar›n uzun dalgal› saçlar›, uzun kafalar›, k›sa kulaklar›, genifl yüzleri bulunmaktad›r. Cinsel suç failleri ise ya afl›r› derecede ufak tefek, kambur ya da çok dolgun kiflilerdir. Suçlu olanlar› olmayanlarla karfl›laflt›ran Hooton, yap›sal bak›mdan daha afla¤›da olanlar›n çevrenin de bask›s› ile daha da kötü olduklar› ve bunun da suçlulu¤a yol açt›¤› sonucuna varm›flt›r. Onun görüflleri örneklemini do¤ru seçmedi¤i gerekçesiyle özellikle davran›fl bilimcilerce elefltirilmifltir (Bozkurt, 2004: 178). Krestschmer ise, atletik tiplerin cebir ve fliddet suçlar›na; astenik tiplerin ufak h›rs›zl›k ve hilekârl›klara; piknik tiplerin ise genel olarak hileli suçlara e¤ilimli olduklar›n› belirtmifltir (Dönmezer, 1984: 121-123). Henry E. Kelly vücuttaki kimyasal dengesizliklerin suça neden olabilece¤ini ve kandaki fleker oran›n›n yüksekli¤i durumu ve vitamin eksikliklerinin suça yol açabilece¤ini ileri sürmüfltür (Haralambos ve Holborn, 1995: 387-388’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 201). Suçu aç›klayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar birçok yönden elefltiri alm›flt›r. fiöyle ki, beden tipi ile suçluluk aras›nda genel bir iliflki olsayd› bile bu, kal›t›m›n etkisi konusunda hiçbirfley söylemezdi. Kasl› tipteki insanlar suç etkinliklerine do¤ru itilebilirler çünkü bu etkinlikler atletik yap›n›n fiziksel olarak sergilenmesi 195 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar için f›rsatlar yarat›r. Bunun yan›nda, suçu aç›klayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar ›slahhanelerdeki suçlularla s›n›rl›d›r ve daha sert, atletik görünümlü suçlular, daha k›r›lgan görünümlü, zay›f olanlara bakarak daha çok bu ›slahhanelere gönderilmifl olabilir. Kimi bireyler k›zg›nl›k ve sald›rganl›k e¤ilimi gösterebilirler; bu da baflkalar›na yönelik fiziksel sald›r›larda kendini gösterebilir. Fakat herhangi bir kiflilik özelli¤inin kal›t›mla devral›nd›¤›na iliflkin kesin bir kan›t yoktur; olsayd› bile bunlar›n suçluluk ile iliflkisi en az›ndan uzak bir iliflki olurdu (Giddens, 2008: 840-841). Psikolojik Kuramlar Biyolojik kuramlar bireyi suça yönelten fiziksel özelliklere odaklan›rken psikolojik kuramlar kiflilik tipleri üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. ‹lk kriminolojik araflt›rmalar genellikle hapishaneler ve ak›l hastaneleri gibi kurumlarda yürütülmüfltür. Bu ortamlarda daha çok psikiyatri hakk›ndaki düflünceler hâkimdi. Burada suçlular›n ay›rt edici özellikleri “eblehlik” ve “ahlaki düflkünlük” de içlerinde öne ç›kar›lm›flt›r (Giddens, 2008: 841). Reckless ve Dinitz’in k›s›tlama kuram› suçu aç›klayan psikolojik yaklafl›mlardan biridir. Bu araflt›rmac›lar, ö¤retmenlerden 12 yafl grubundaki çocuklar›, suça ba¤lant›l› biçimde olumlu veya olumsuz özelliklerine göre s›n›flamalar› istemifllerdir. Daha sonra her iki kategoride yer alan çocuklar ve onlar›n anneleri ile görüflülmüfltür. Böylece çocuklar›n benlik kavramlar›n›n, di¤erleriyle iliflkide nas›l olufltu¤u incelenmifltir. Sonuçta, “iyi çocuklar” çok bilinçlidirler. Yani Freudiyen anlamda geliflmifl bir süper egolar› vard›r. Engellenmifllikle bafla ç›kabilme, kültürel norm ve de¤erlerle olumlu bir biçimde kendini özdefllefltirebilme becerisine sahiptirler. Buna karfl› “kötü çocuklar” daha bilinçsiz, engellenmeye karfl› daha az tolerans gösteren, geleneksel kültür ile daha az uyumludurlar. Ayr›ca araflt›rmac›lar, “iyi çocuklar”›n, “kötü çocuklar”dan polisle daha temas hâlinde olduklar›n› tespit etmifllerdir (Bozkurt, 2004: 180). Suçu aç›klayan psikolojik kuramlar sapman›n aç›klanmas›nda sosyal ve kültürel etkenlerin gözard› edilmesi, psikologlar›n zihinsel sa¤l›¤›n ne oldu¤u ve kiflilik özelliklerinin nas›l ölçümlenece¤ine iliflkin güçlü bir ortak anlay›fl›n bulunmay›fl› ve psikolojik kuram› desteklemek üzere yap›lan araflt›rmalar›n yetkin olmad›¤› gerekçeleriyle elefltirilmifltir. Bu elefltiriler yan›nda bireyin sadece çocukluk dönemine a¤›rl›k verilmesi ve yaflam boyu çeflitli sosyal ve kültürel etkenlerin kiflilik üzerindeki etkilerinin gözard› edilmesi de baflka bir elefltiridir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 201). Psikolojik kuramlar›n aç›klay›c›l›¤› s›n›rl›d›r; çünkü birçok suç normal kabul edilen insanlar taraf›ndan ifllenmektedir. Sapman›n toplumsal boyutunu ihmal eden her türlü kuram eksik olacakt›r. Biyolojik ve psikolojik kuramlar aras›ndaki benzerlikleri de¤erlendiriniz. SIRA S‹ZDE Sosyolojik Kuramlar AMAÇLARIMIZ Biyolojik ve psikolojik kuramlarda sapk›nl›¤›n toplumdan de¤il, bireyde “yanl›fl” olan birfleylerden kaynakland›¤› varsay›lmaktad›rlar. Bu yaklafl›mlarda suçun, bireyin kontrolü d›fl›nda ya bedeninde ya da zihinde yerleflik olan etkenlerce ç›kar›ld›¤› görüflü hâkimdir. E¤er bilimsel kriminoloji suçun nedenlerini tam olarak saptayabilseydi bu nedenleri gidermek kolay olabilirdi. Bu aç›dan suçu aç›klayan biyolojik ve psikolojik kuramlar pozitivisttir. 2 D Ü fi Ü N E Lkuramlar, ‹M Bu k›s›mda suçu aç›klayan sosyolojik kuramlar içinde fonksiyonalist alt kültür kuramlar›, etkileflimci kuramlar, çat›flma kuramlar› ve kontrol kuramlar› ele al›nacakt›r. S O R U Suç ve sapmaya iliflkin sosyolojik kuramlar›n farkl› ve bazen birbirini tamamlayan yönleri vard›r. Kuramlar› detayl› olarak incelemeden önce aralar›ndaki ortak D‹KKAT yönleri vurgulamak yararl› olacakt›r. Yirminci yüzy›l boyunca gelifltirilen bu kuramlar flu ortak yönlerle öne ç›kmaktad›rlar: SIRA S‹ZDE Psikolojik kuramlar sapk›nl›¤›n aç›klamas›n› toplumda de¤il, bireyde aram›fllard›r. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 196 Davran›fl Bilimleri-I a) Suç bütün toplumlarda görülür ve toplumsal aç›dan yararl› olabilen fonksiyonlar› vard›r. Bu fonksiyonlar çözümlendi¤inde suç daha iyi anlafl›labilecektir. b) Suç çat›flmaya ba¤l›d›r. Sosyal tabakalar, ç›karlar ve özellikle ekonomik ç›karlarla iliflkilidir. c) Toplumun içindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilgilidir. d) Modern kent yaflam›yla güçlü biçimde iliflkilidir. e) Suç günlük yaflam durumlar›ndan ö¤renilir. f) Grup de¤erlerine ve yasalar›na uyma ilkesine ba¤l›l›¤›n azl›¤›ndan kaynaklan›r (Carrabine vd., 2004: 45-46’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 202). Fonksiyonalist Kuramlar Suçu aç›klayan fonksiyonalist kuramlar çerçevesinde Durkheim ve Merton’un yaklafl›mlar›, daha sonra da alt kültür yaklafl›m› ele al›nabilir. Fonksiyonalist kuram, sapmaya iliflkin çözümlemesine bireyden çok bir bütün olarak toplumdan bafllar ve sapman›n kaynaklar›n› toplumun do¤as›nda arar (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuram, sadece bireysel güdülerin de¤il toplumsal yap›n›n sapmay› üretmesine odaklan›r. Toplumsal durumlar birey üzerinde bask› yoluyla bireyi sapma davran›fl›na yöneltir. Bu yaklafl›m kültüre ve sosyal yap›ya olan güçlü vurgusuyla oldukça sosyolojik niteliktedir (Andersen ve Taylor, 2005: 175’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 202). Fonksiyonalist kuram› savunan baz› kuramc›lar sapmay› bütün toplumlar›n gerekli bir parças› olarak görmüfllerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalar›n› gerekli bulurken belirli düzeyde sapman›n olumlu fonksiyonlar› olaca¤› da savunulmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuramlarda suç ve sapk›nl›k, yap›sal gerilimlerden ve toplumdaki bir ahlaki düzenleme yoklu¤undan kaynakl› görülmektedir. E¤er toplumdaki bireyler ve gruplar›n hedefleri eldeki ödüllerle örtüflmüyorsa, istekler ve gerçekleflenler aras›ndaki bu uyumsuzluk, kimi üyelerin kendilerini sapk›n güdülenmeler içinde hissetmelerine yol açacakt›r (Giddens, 2008: 844). Suçu aç›klayan fonksiyonalist kuramlar çerçevesinde ilk olarak Durkheim ve Merton’un yaklafl›mlar›, daha sonra da alt kültür yaklafl›m› ele al›nacakt›r. a) Durkheim’›n kuram›: ‹lk sosyolojik suçluluk teorisi olarak Emile Durkheim’in (1858-1917) suçun yap›sal-fonksiyonel s›n›rlanmas› kuram›ndan söz edilir. Durkheim, sosyolojik metod kural› içerisinde (1895), suçlulu¤un analizi arac›l›¤›yla bu kuram›n› oluflturmufltur. Kriminologlar aras›nda suçun patolojik bir görünüfl ortaya koydu¤unun tart›flmas›z oldu¤u bir zamanda Durkheim, suçlulu¤un tam tersine tüm toplumlarda, her türde görünüflte olaca¤›n› belirterek itiraz etmifltir. Suçlulu¤un bulunmad›¤› hiçbir toplum yoktur. Her yerde ve her zaman insanlar›n baz› davran›fllar›na tepki olarak ceza uygulanm›flt›r. Bu yüzden suçluluk normaldir. E¤er suçlulu¤un kapsam› belirli bir s›n›r› aflarsa, bu hastal›kl›d›r (Durkheim, 1968: 3’den aktaran Demirbafl, 2001: 125). Suçun olmad›¤› bir toplum tam olarak ve hiçbir yerde mümkün olamaz (Kürzinger, 1996: 80; Schwind: 125’den aktaran Demirbafl, 2001: 125). Anomi kavram›, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartlar›n yerlerine yenisi konmadan afl›nd›¤›n› ileri süren Emile Durkheim taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Anomi, toplum yaflam›n›n belirli bir alandaki davran›fllar›n› düzenleyen hiçbir aç›k ölçünün bulunmad›¤› durumlarda ortaya ç›kar. Durkheim’a göre bu gibi durumlarda insanlar kendilerini yollar›n› kaybetmifl ve kayg›l› hissederler. Dolay›s›yla anomi intihar e¤ilimleri üzerinde etkili olan toplumsal etkenlerden biridir. Durkheim, suç ve sapk›nl›¤› toplumsal olgular olarak ele alarak her ikisinin de modern toplumlar›n kaç›n›lmaz ve gerekli unsurlar› oldu¤una inanm›flt›r. Ona 197 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar göre modern dönemde insanlar geleneksel toplumlarda olduklar›ndan daha az k›s›tlanm›flt›r. Modern dünyada bireysel seçime daha fazla yer oldu¤u için, kimi uyumsuzluklar›n olmas› kaç›n›lmazd›r. Durkheim’a göre sapk›nl›k, toplumda birtak›m fonksiyonlar› yerine getirir. ‹lk olarak sapk›nl›k, kültürel norm ve de¤erlerin belirginleflmesini sa¤lar. ‹kinci olarak sapk›nl›k, toplumdaki “iyi” ve “kötü” davran›fllar aras›ndaki s›n›r› korumay› destekler, yani s›n›rlar› netlefltirir. Di¤er taraftan sapk›nl›k, toplumda dayan›flman›n artmas›n› sa¤lar. Son olarak da sapk›nl›k, toplumda yeni düflünceler ve meydan okumalar yaratarak yenilikçi bir güç hâline gelir; bu bak›mdan de¤ifliklik yarat›r (Durkheim, 1964, 1895; 1964, 1893’den aktaran Macionis ve Plummer, 1997: 209). b) Merton’un yap›sal gerilim kuram›: Robert K. Merton ise Durkheim’›n gelifltirdi¤i anomi kavram›n› sapk›n davran›fllara uygulam›flt›r (Merton, 1938: 672682’den aktaran Özkalp, 2011: 378). Merton, kriminolojideki temel sorunlardan birini ele almaktad›r: Toplumun bir bütün olarak daha zengin duruma geldi¤i bir dönemde suç oranlar› neden artmay› sürdürmektedir? Yükselen hedeflerle kal›c› eflitsizlikler aras›ndaki karfl›tl›¤› vurgulayan Merton, sapk›n davran›fl›n önemli bir bilefleni olarak göreli yoksullaflmaya iflaret etmektedir (Giddens, 2008: 846). Merton, konuya fonksiyonalist yaklafl›m aç›s›ndan bakarak sapk›n davran›fllar› toplumsal sistemin dengesinin bozulmas› sonucu ortaya ç›kan bir olay olarak görmektedir. Merton’a göre anomi, toplumca belirlenen amaçlarla, bu amaçlar› gerçeklefltirecek yollar aras›nda bir uyumsuzluk sonucu oluflmaktad›r. Merton’a göre anominin sonucunda oluflan sapk›n davran›fllar, toplumun istedi¤i meflru yollarla ulafl›labilecek, baflar› amaçlar›na götürecek kültür araçlar› ile sözü geçen amaçlar aras›ndaki çat›flmadan do¤ar (Dönmezer, 1984: 447’den aktaran Özkalp, 2011: 378). Mutlak yoksulluk kavram› geçinme- fiziksel bak›mdan sa¤l›kl› bir varoluflu güçlendirmek için karfl›lanmak zorunda olan temel koflullar- düflüncesine dayan›rken; göreli yoksulluk ise yoksullu¤un belirli toplumlarda geçerli olan genel yaflam standartlar›yla iliflkilendirir. Göreli yoksulluk kavram›n› savunanlar, yoksullu¤un kültürel olarak tan›mlan›r oldu¤unu ve evrensel bir yoksunluk standart›na göre ölçülmemesi gerekti¤ini kabul etmektedirler (Giddens, 2008: 385-386). fiekil 8.2 Merton’un Uyum Modelleri . Red Kabul Kültürel Amaçlar Kabul UYUM GÖSTERENLER YEN‹L‹KÇ‹LER Red Kurumsallaflm›fl Araçlar fiEK‹LC‹LER GER‹ ÇEK‹LENLER Yeni Amaçlar Arama Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 211. Yeni Araçlar Yoluyla BAfi KALDIRANLAR 198 Davran›fl Bilimleri-I Merton, toplumsal bak›mdan öne ç›kar›lan de¤erler ile bunlara eriflmek için kullan›lacak araçlar›n s›n›rl› olmas› aras›ndaki gerilimlere gösterilen befl olas› tepkiyi belirlemektedir (fiekil 8. 2): 1. Uyum gösterenler (conformity), baflar›ya ulafls›n ya da ulaflmas›nlar, hem genel olarak benimsenmifl de¤erleri hem de bunlar› gerçeklefltirmek için kullan›lacak geleneksel araçlar› kabul ederler. Nüfusun büyük bir ço¤unlu¤u bu kategoriye girmektedir. 2. Yenilikçiler (innovation), toplum taraf›ndan onaylanan de¤erleri kabul etmekle beraber bunlar› izlemek için yasad›fl› ya da meflru olmayan araçlar› kullan›rlar. Yasad›fl› faaliyetler yoluyla servet edinen suçlular bu kategoriye girmektedir. 3. fiekilciler (ritualism) ise, bu ölçülerin gerisindeki de¤erlere iliflkin bak›fllar›n› yitirdikleri hâlde, toplumsal olarak kabul edilen ölçülere uyum gösterirler. Bu kurallar görünürde daha genel bir hedef yokken, s›rf bunlara uyulmufl olmak için tak›nt›l› bir biçimde izlenir. fiekilciler, kendilerini, pek az ödül sunarken hiçbir kariyer olana¤› sa¤lamasa bile, s›k›c› ifllere adarlar. 4. Geri çekilenler (retreatism), rekabetçi bak›fl aç›s›n› tümden yitirmifllerdir; bu yüzden hem bask›n de¤erleri hem de bunlara eriflmek için kullan›lacak onaylanm›fl araçlar› yads›rlar. 5. Son grup bafl kald›ranlar (rebellion) ise, hem varolan de¤erleri hem de araçlar› yads›rlar ancak toplumsal düzeni yeniden kurmak ve bu de¤erlere araçlar›n yerine yenilerini koymak isterler (Giddens, 2008: 845-846). Bir baflka deyiflle bafl kald›ranlar yeni araçlarla yeni amaçlara do¤ru yönelmektedir. Merton’un gerilim kuram›, sonraki dönemlerde gelifltirilen kuramlar üzerinde önemli etkiler yapm›fl olmas›na ra¤men, günümüzde baz› yönleri ile ciddi olarak elefltirilmektedir. Tierney, kurama yöneltilen elefltirileri flöyle belirtmektedir: 1. Kuram›n, resmi istatistiklere çok güvenmesi, 2. Suç olgusunu büyük ölçüde alt-s›n›fa özgü bir fenomen olarak ele almas›, 3. Gelifltirilmifl olan bireysel adaptasyon modellerinin, gerçek yaflamda s›n›fland›rman›n güçlü¤ü, 4. Sapman›n do¤as›n›n, sosyal yap›ya dayand›r›lm›fl olmas›na ra¤men, sapk›n bireyin tepkilerinin bireysel terimlerle kavramsallaflt›r›lmas› (bu durum da kolektif tepkilerin önemini ihmal etme riskini do¤urmaktad›r), 5. Bireylerin, adaptasyon türleri aras›ndan birini di¤erine tercih etme nedenine iliflkin hususu aç›k bir biçimde ortaya koyamamas›, 6. Yarar amac› gütmeyen (non-utilitarian) sapmay› aç›klamada yetersiz olmas›, 7. De¤iflik sapk›n motivasyonlar› ile sapk›n davran›fl tipleri aras›nda uyumu kurmakta baz› yetersizlikler içermesi, 8. Alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›l›¤› ile ilintili olan geri çekilme (retreatism) tutumunun nas›l ve neden anomiden kaynakland›¤›n› ikna edici bir biçimde ortaya koyamamas›, 9. Suçlulu¤un aç›klanmas›nda kültürel de¤erlerin çoklu¤unu (plurality of culture values) ihmal etmesi, 10. Sapk›n davran›fl üzerinde etkili olan sosyal kontrol faktörlerini ihmal etmesi, 11. Araçlar›n amaçlar› aflt›¤› durumlar› tan›mlayamamas› ve 12. Kuram›n, baflar›l› kültürel amaçlardaki baflar› eksikli¤i öncesi meydana gelen sapk›n davran›fllar›n›n ortaya ç›kma durumunu ihmal etmesidir (Tierney, 1996: 99). 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar 199 c) Alt Kültür Kuramlar›: Alt kültür kuramlar›n› genel olarak, çocuk veya genç çeteler içerisinde yer alan alt s›n›fa mensup bireylerin, sapma ve suçluluk durumlar› üzerine odaklanm›fl kuramlar olarak görmek mümkündür. Özellikle 1950’li y›llarda, alt kültürel kuramlar›n kriminolojik araflt›rmalarda önemli ölçüde boy gösterdi¤i dikkat çekmektedir. Bu kuramlar›n suç olgusunu alt s›n›fa özgü bir fenomen olarak görmesi, gerilim kuram› ile olan bir benzerli¤i oluflturmaktad›r (K›zmaz, 2005: 157). Albert Cohen suçun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki çeliflkileri görmüfltür. Merton de¤erler ile araçlar aras›ndaki gerilimlere gösterilen bireysel sapk›n tepkileri vurgularken, Cohen ise bu tepkilerin alt kültürler yoluyla toplu olarak gerçekleflti¤ini ileri sürmüfltür. “Suçlu Çocuklar” isimli kitab›nda iflçi s›n›f›ndan gelen ve kendi konumlar›ndan rahats›z olan erkek çocuklar›n, genellikle birlikte çeteler gibi suç alt kültürlerine kat›ld›klar›n› savunmaktad›r. Bu alt kültürler orta s›n›f de¤erlerini yads›rlar ve bunlar›n yerine suçluluk ve öteki türden uyumsuzluklar gibi karfl› ç›kmay› kutsayan normlar› geçirirler (Giddens, 2008: 846). Cohen’›n gelifltirdi¤i kurama göre; a) Alt s›n›fa mensup olan gençler, okulda görece daha çok baflar›s›z olma e¤ilimini gösterirler, b) Alt s›n›fa mensup bireylerin düflük okul performanslar›, suçlulukla ilintili bir faktördür, c) Çocuklar›n düflük okul performanslar› ço¤unlukla, okul sistemi içerisinde yer alan egemen orta s›n›f›n de¤erleri ile alt-s›n›f s›n›f gençli¤inin de¤erleri aras›ndaki yaflanan çat›flma ile iliflkilidir ve d) Alt-s›n›f erkek suçlulu¤u büyük ölçüde, bir çete ba¤lam›nda, k›smen pozitif bir benlik gelifltirme arac› ve anti-sosyal de¤erleri besleyen bir unsur olarak ortaya ç›kmaktad›r (Shoemaker, 1990: 116). Bu varsay›mlar, alt kültürlerin genelde s›n›f farkl›l›klar›ndan, ebeveynlerin durumlar›ndan ve okul standartlar›ndan kaynakland›¤›n› öngörmektedir. Cohen’e göre, bir ailenin sahip oldu¤u sosyal konumu, onlar›n çocuklar›n›n yaflam boyunca karfl› karfl›ya gelecekleri temel sorunlar›n kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Alt s›n›fa mensup ebeveynlerin, çocuklar›n› orta s›n›fa girecek flekilde sosyalize edememeleri ve okul sisteminin genelde orta ve üst s›n›f›n de¤erleri/ beklentileri çerçevesinde oluflturulmufl olmas›; alt s›n›fa mensup çocuklar›n, orta s›n›fa karfl›t bir yap›lanma içine - çete oluflumlar gibi - girmelerinde etkili olmaktad›r (K›zmaz, 2005: 158). Cohen (1955), bir de¤er ve yaflam biçimi olarak ele ald›¤› suçluluk alt kültürünün, egemen kültürden farkl›laflan bir kültürel özelli¤e sahip oldu¤unu belirtir. Cohen, suç alt -kültürünün; alt ve orta s›n›f kültürü aras›ndaki çat›flman›n bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›n› belirtmektedir. Ona göre alt s›n›fa mensup olan çocuklar, bir statü aray›fl› olarak, orta s›n›fa mensup olan çocuklar›n amaçlar›n›, yaflam biçimlerini gerçeklefltirmeye çal›fl›rlar. Ancak, alt s›n›fa mensup ailelerinin çocuklar›n›n bu hedeflerini, toplumsal olarak kabul edilir bir yolla gerçeklefltirmeleri oldukça güçtür. Çünkü içinde bulunduklar› s›n›fsal ve ekonomik konum buna imkân tan›mamaktad›r. Bu güçlük, bireylerde bir statü engellemesi yaratmaktad›r. Bu durum da, çocuklar›n, kendilerine olan güvenlerini kaybetmelerine ve karfl›t bir tepki gelifltirmelerine yol açarak suçluluk alt kültürünün ortaya ç›kmas›nda etkili olmaktad›r. Bu s›n›fa mensup çocuklar›n›n, bu kültür ile olan etkileflim düzeyleri artt›kça onlar›n bu davran›fl kal›plar›n› içsellefltirmeleri de o denli gerçekleflmesi kolaylaflmaktad›r. Böylelikle Cohen, suçluluk alt kültürünü, bir karfl›t tepki biçiminde ortaya ç›kt›¤›n› belirtmektedir (Vito ve Holmes,1994:165; Williams ve McShane,1999:115-116; Taylor, Walton Alt kültür kuramlar›n›n önde gelen temsilcileri aras›nda Cohen, Cloward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimler yer al›r. 200 Davran›fl Bilimleri-I ve Young, 1981:135). Bu nedenle okul, alt s›n›fa mensup çocuklar›n›n temel statü problemleriyle ilk yüzlefltikleri kurum olmaktad›r (K›zmaz, 2005: 159). Di¤er bir yaklafl›m ise, Cloward ve Ohlin’in Ay›r›c› F›rsatlar (differential oppurtunity) Kuram›’d›r. Cloward ve Ohlin, Cohen gibi suçlulu¤u statü engellemesinin sonucu olarak görmektedirler. Ay›r›c› F›rsatlar Kuram›’n›n varsay›mlar› flu flekilde özetlenebilir: 1) Ekonomik arzular›n bloke edilmifl olmas› bireylerde düflük bir benlik ve genel bir engellenme hissine yol açar. 2) Bu engellemeler, özgül çete ortamlar›nda suçlulu¤a yol açar (Shoemaker; 1990: 124). Daha aç›k bir ifade ile belirtirsek, mevcut f›rsat yap›s›n›n bloke edildi¤i ortamlarda bireyler kendi baflar›lar› için meflru olmayan yollara yönelecektir. Ayn› flekilde ekonomik arzular›n meflru yollardan karfl›lanmas›n›n bloke edilmifl olmas› zay›f bir benli¤e yol açarak, bireyin suça yönelmesinde etkili olmaktad›r. Burada engellenme, bir suçluluk nedeni olarak ele al›nmaktad›r (Vito ve Holmes,1994: 167). Alt tabaka üyelerinin baflar›l› olamamalar›ndan kaynaklanan sapma alt kültürlerin varl›¤›n› kabul etmeyen Miller ise suçun özgün bir afla¤› tabaka-s›n›f›n varl›¤›yla aç›klam›flt›r. Cloward ve Ohlin, temelde Cohen’in yaklafl›m›n› benimsemifllerdir ancak suç ve sapman›n farkl› türlerini aç›klamada yetersiz kald›¤›n› ifade ederek alt s›n›flar›n sapmaya yönelten büyük bir bask›yla karfl› karfl›ya olduklar›n› ve bu duruma üç biçimde karfl›l›k verdiklerini vurgulam›fllard›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 393-394): i) Suç alt kültürleri: Parasal ödül üreten suçlar, yetiflkin suçlularca gençlere suç rol modelli¤i ba¤lam›nda e¤itim ortam›n›n sa¤land›¤› alt kültürler. ii) Çat›flma alt kültürleri: Gençlerin yasa d›fl› f›rsat yap›lar›na geçme konusunda s›n›rl› olanaklara sahip olduklar›, dayan›flma ve birli¤in olmad›¤› alanlarda etkinleflirler. Bu durumdaki tepki daha çok çete fliddeti biçiminde olur. iii)Geri çekilmeci alt kültürler: Yasal ya da yasa d›fl› yollara iliflkin baflar› hedeflerine ulaflamayan gençler daha çok yasa d›fl› madde kullan›m› etraf›nda geri çekilmeci yap›lanmalar organize ederler. Fonksiyonalist kuramlar suç ve sapma davran›fl› konusunda baz› gerçekler içerseler de gerçekli¤in bütününü aç›klamada yetersizdirler. Bu kuramlara yöneltilen elefltirileri flöyle s›ralayabiliriz: • Fonksiyonalist kuram neden baz› davran›fllar›n normatif baz›lar›n›n ise sapma olarak tan›mland›¤› üzerine yeterince e¤ilmemifltir. • Fonksiyonalist kuramda sapman›n her toplumda görülmesine vurgu yap›lmas›na karfl›n toplumlar aras›ndaki suç oranlar›ndaki büyük farklar göz ard› edilmifltir. • Yoksul topluluklardaki insanlar›n zengin insanlarla ayn› hedefleri tafl›d›klar› ve orta s›n›f›n de¤erlerinin toplumun bütününde benimsenmifl oldu¤u dolay›s›yla bütünsel ve paylafl›lm›fl de¤erlere dayal› homojen bir toplum anlay›fl›na afl›r› vurgu yap›lmas› elefltirilmektedir. Di¤er taraftan giderek modern ya da postmodern toplumun daha parçalanm›fl hâle dönüflmesine ve bunun yan›nda bireylerin her zaman ayn› toplumsal baflar› anlay›fl›na sahip olmad›¤› gerçe¤i de dikkate al›nmam›flt›r. • Hedefler ile f›rsatlar aras›ndaki uyumsuzlu¤un sadece daha az ayr›cal›kl› olanlar için geçerli oldu¤unun düflünülmesi, fonksiyonalist kuramlarda elefltiri getirilen bir baflka noktad›r. Oysa beyaz yakal› suçlar kapsam›nda üst s›n›flardan bireyler söz konusudur (Carrabine vd., 2004: 47; Andersen ve Taylor, 2005: 176’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 204). 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar 201 Etkileflimci Kuramlar a) Etiketleme (yaftalama) kuram›: Bu kuram›n entelektüel kökleri I. Dünya Savafl› sonlar›na C. H. Cooley, W. Thomas ve G. H. Mead’in çal›flmalar›na dayan›r. Bu kuramc›lar sosyal etkileflimciler olarak adland›r›l›rlar (Adler ve di¤erleri, 1991: 179’dan aktaran Günflen ‹çli, 2003: 518). Etiketleme kuramc›lar› sapk›nl›¤›, bir birey ya da grubun sahip oldu¤u özellikler kümesi ile de¤il, sapk›nlar ve sapk›n olmayanlar aras›ndaki etkileflim süreci olarak ele almaktad›rlar. Onlara göre, sapk›nl›¤›n gerçek yap›s›n› anlamak için, neden kimi insanlar›n “sapk›n” olarak etiketlendirildi¤ini ortaya ç›karmak zorunday›z. Etiketlemenin büyük bir bölümünü, yasa ile düzen güçlerini temsil eden ya da baflkalar›n›n geleneksel ahlak› üzerine tan›mlamalar getirebilen insanlar gerçeklefltirir. Sapk›nl›k kategorilerini tan›mlayan etiketler böylece toplumdaki güç yap›s›n› dile getirmektedir (Giddens, 2008: 848). Howard Becker, marihuana içicileri üzerine yapt›¤› çal›flmalarla (Becker, 1963) sapk›n kimliklerin sapk›n güdülenme ya da davran›fltan çok, etiketleme yoluyla nas›l üretildiklerini göstermeye çal›flm›flt›r. Becker’e göre “sapk›n davran›fl, insanlar›n etiketledikleri davran›flt›r”. Becker, “ola¤an” ve “sapk›n” aras›nda net bir çizgi çekmeye çal›flan kriminolojik çal›flmalar› elefltirmifltir. Ona göre sapk›n davran›fl, sapk›n hâline gelmenin belirleyici etkeni de¤ildir. Tersine bir kiflinin sapk›n diye etiketlenip etiketlenmeyece¤i üzerinde büyük bir etkide bulunan, davran›fl›n kendisiyle ilgisiz süreçler bulunmaktad›r. Bir kiflinin giyimi, konuflma biçimi ya da geldi¤i ülke, sapk›n etiketinin konup konmayaca¤›n› belirleyen temel etkenler olabilir. 1960’lar›n bafl›nda marihuana içmek bugün oldu¤u gibi, bir yaflam biçimi tercihi olmaktan çok, alt kültürler içerisindeki önemsiz bir etkinlikti. Becker, marihuana içicisi olman›n, kiflinin alt kültüre kabul edilmesine, deneyimli iflçilerle olan yak›nl›¤›na ve kiflinin marihuana kullanmayanlara karfl› tutumuna ba¤l› oldu¤unu tespit etmifltir (Giddens, 2008: 848). Etiketleme yaln›zca baflkalar›n›n bireyi nas›l gördü¤ünü de¤il, ayn› zamanda bireyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Edwin Lemert (1972) sapk›nl›¤›n bireyin kimli¤iyle nas›l bir arada varoldu¤unu ya da bu kimlikte merkezi rol tutar hâle nas›l geldi¤ini anlamak için geliflmifl bir model ileri sürmüfltür. Lemert’e göre düflünülenin aksine sapk›nl›k oldukça yayg›nd›r ve insanlar genellikle bundan s›yr›labilir (Giddens, 2008: 850). Lemert suçla ilgili olarak birincil ve ikincil sapma ayr›m› yapmaktad›r. Birincil sapma bireyin normlar› ihlal ederek toplumda sapk›n olarak görüldü¤ü ancak bireyin kendisi için sapk›n etiketini benimsemedi¤i durumu ifade eder. E¤er normlar› ihlal etti¤i için birey benlik alg›s› gelifltirmezse gelecekte sapk›n olarak etiketlenmeyecektir. Fakat sapmada di¤erlerinin etkisi de önemlidir. ‹nsan›n sapk›n etiketini benimsemesi, topluma uyum sa¤lamas›n› zorlaflt›racakt›r. Lemert bunun sonucunda ortaya ç›kan duruma da ikincil sapma demektedir. Bir baflka deyiflle ikincil sapma, sapk›nl›k iddias›n› ve etiketini kiflinin içsellefltirmesidir. Ona göre toplumsal kontrol, sapmay› önlemekten çok teflvik eder (Thomson ve Hickey, 1999: 201’den aktaran Bozkurt, 2004: 185). Sapma olarak etiketlenmenin etkileri ise flöyle ifade edilebilir: • Bireyin toplumca sapma davran›fl›nda bulunan olarak etiketlenmesi, • Bunun daha fazla sapmaya özendirilmesi, • Sapman›n resmî tedavisinin benzer etkisi- eski bir hükümlünün ifl bulamay›p yeniden sapmaya yönelmesi, • Organize bir sapma grubuna giriflle sapma kariyerinin tamamlanmas›, • Grupta sapma alt grubunun geliflmesi (Haralambos ve Holborn, 1995: 405406’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207). Suçu aç›klayan etkileflimciler davran›fllar›n ilk kez nas›l sapk›n diye tan›mlan›r olduklar› ve neden belirli gruplar sapk›n diye etiketlenirken ötekilerinin böyle etiketlenmedi¤i sorular›n› sormaktad›rlar (Giddens, 2008: 848). 202 Etiketleme kuram› 1970’lerin ortalar›nda suçlu kariyerinin etkileflimci aç›klamas› olarak üne kavuflmufltur (Adler ve di¤erleri, 1991: 179). Etiketleme yaklafl›m› 1930’larda Frank Tannenbaum taraf›ndan tan›mlanm›flt›r. Tannenbaum, etiketleme sürecinin kifli aç›s›ndan sonuçlar› ile ilgilenmifltir. Davran›fl Bilimleri-I Goffman ise etkileflim ve etiketleme süreçleri temelinde sapma ve tedavi kurumlar›na odaklanm›flt›r. Genel olarak etkileflimciler sapman›n tedavisi ile ilgili cezaevi, ruhsal hastal›klar merkezleri gibi çeflitli kurumlar›, bireyler ve toplum aras›ndaki etkileflim zincirinde bir ba¤lant›lar bütünü olarak görürler. Goffman, bu kurumlar›n sapmay› tedavi ve rehabilite etmek amaçl› olduklar›n›n söylenemesine ra¤men kurumlardaki taraflar›n etkileflimlerinin daha yak›ndan analiz edilmesinin farkl› sonuçlar ortaya ç›karaca¤›n› ileri sürmüfltür. Bu kurumlar›n tedaviden çok sapmay› art›r›c› bir etki yapt›klar›n› savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 409’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207). Etiketleme kuram› önemlidir çünkü hiçbir edimin yap›s› gere¤i suç niteli¤i tafl›mad›¤› varsay›m›ndan yola ç›kmaktad›r. Suçlulu¤un tan›mlar›, güçlüler taraf›ndan, yasalar›n düzenlenmesi ile polis, mahkemeler ve ›slah kurumlar› taraf›ndan bunlar›n yorumlanmas› yoluyla oluflturulur. Bu kuram› elefltirenler kimi zaman cinayet, tecavüz, soygun gibi hemen hemen bütün kültürlerde tutarl› bir biçimde yasaklanm›fl belirli edimlerin bulundu¤unu ileri sürmektedirler. Fakat bu görüfl yanl›flt›r, örne¤in adam öldürme her zaman cinayet olarak görülmez, savafl zamanlar›nda düflman›n öldürülmesi coflkuyla onaylan›r. Etiketleme kuram›na yöneltilen elefltirilerden bir di¤eri ise etiketleme kuramc›lar›n›n erken etiketleme sürecini vurgularlarken sapk›n diye tan›mlanan edimlere yol açan süreçleri gözard› etmeleridir. Çünkü belirli etkinlikleri sapk›n diye etiketlemek bütünüyle keyfi nitelikte de¤ildir; toplumsallaflma derecelerindeki tutum ve f›rsatlardaki farkl›l›klar, insanlar›n sapk›n diye etiketlenmesi olas› olan davran›fllar› ne ölçüde benimseyecekleri üzerinde etkili olmaktad›r. Örne¤in, yoksul kesimden gelen çocuklar›n dükkândan h›rs›zl›k yapma olas›l›klar› zengin çocuklar›nkinden daha fazlad›r. Bu çocuklar› çalmaya yönelten birincil etken olarak etiketlenmifl olmalar›, geldikleri köken kadar önemli de¤ildir. Bunun yan›nda etiketlemenin gerçekte sapk›n davran›fl› art›rma gibi bir etkisi oldu¤u çok aç›k de¤ildir. Acaba bir tutuklanmadan sonra suça yönelik davran›fl›n artma e¤ilimi göstermesi etiketlemenin kendisinin bir sonucu mudur? Yoksa baflka suçlularla artan etkileflim ya da yeni suç f›rsatlar›n› ö¤renme gibi etkenler de söz konusu olabilir mi? (Giddens, 2008: 851)? b) Chicago yaklafl›m›: Chicago ekolü genel sosyolojide kent sosyolojisi araflt›rmalar›yla ve suç biliminde etkili olan ve çevresel yaklafl›mla tan›nm›fl sembolik etkileflimci bir yaklafl›md›r. ‹nsan davran›fl›n›n genetik ve kiflisel etkenlerce de¤il, sosyal ve fiziki çevre taraf›ndan belirlendi¤ini savunan kuramd›r. Bu yaklafl›mda kentin farkl› bölgeleri oldu¤u ve baz› bölgelerin suça di¤erlerine göre daha haz›r oldu¤u vurgulanarak çevresel suç kavram› temelinde aç›klamalar gelifltirilmifltir (Carrabine vd., 2004: 52’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207). c) Sosyal ö¤renme kuramlar›: Suçu aç›klayan etkileflimci kuramlardan biri de sosyal ö¤renme kuram›d›r. Sosyal ö¤renme kuramlar›n›n temelinde bütün davran›fllar›n toplumsal etkileflim yoluyla ö¤renildi¤i iddias› bulunur. Bu kuramlar› savunanlar insanlar›n sapk›nl›¤› toplumsallaflma sürecinde ö¤rendiklerini iddia ederler (Bozkurt, 2004: 186). Sosyal ö¤renme kuramlar› suçun suçlu faaliyetle ilgili normlar›n, de¤erlerin ve davran›fllar›n ö¤renilmesinin bir ürünü oldu¤unu kabul eder. Sosyal ö¤renme suç teknikleri yan›nda suçlulu¤un nas›l rasyonalize edilece¤i, utanç duygusunun nötrlefltirilmesi gibi suçun psikolojik yönlerini ö¤renmeyi kapsayabilir (Günflen ‹çli, 2003: 514). 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar i) Bandura’n›n kuram›: Kriminolog Albert Bandura, bu kuram kapsam›nda insanlar›n fliddete e¤ilimli yetenekte do¤mad›klar›n›, yaflamlar› boyunca sald›rgan davranmay› ö¤rendiklerini tart›flm›flt›r. Bu deneyimler amaçlar›na ulaflmak için fliddet kullananlar› gözleme, televizyonda ve sinemada fliddet kullananlar›n ödüllendirildi¤ini seyretme gibi do¤rudan gözlem yoluyla da ö¤renilir. Sosyal ö¤renme kuram›, çocuklar›n, yetiflkinlerin fliddet içeren davran›fl modellerinden sald›rgan davran›fllar› ö¤rendiklerini ileri sürer. Yaflam›n ilerleyen y›llar›nda bu sald›rgan davran›fl kal›plar› sosyal iliflkilerde kal›c› olur (Günflen ‹çli, 2003: 514). ii) Sutherland’in ay›r›c› birleflimler kuram›: Toplumsal ö¤renme kuramlar›ndan biri Sutherland’in ay›r›c› birleflimler kuram›d›r. Bu kuram›n anahtar önermesi yasalar›n ihlal edilmesini olumlu gören tan›mlar, yasalar›n ihlal edilmesini olumlu görmeyen tan›mlardan fazla oldu¤u zaman kiflinin suç iflledi¤idir. Ay›r›c› birleflimlerin kural›, kiflinin suçlu kal›plarla temas etti¤i ve suça karfl› olanlardan uzak durdu¤u için suçlu oldu¤udur. Bu kurama göre: • Suçlu davran›fl ö¤renilir, yani kal›t›mla geçmez. • Suçlu davran›fl iletiflim süreci içinde di¤er bireylerle etkileflime geçildi¤i anda ö¤renilir. Bu iletiflim genellikle sözeldir ve hareket iletiflimini de içerir. • Ö¤renilen suçlu davran›fl samimi, kiflisel gruplar içinde geçer. Kiflisel olmayan iletiflim araçlar› içinde sinema, gazete suçlu davran›fl›n genetik k›sm›nda daha önemsiz rol oynarlar. • Suç davran›fl› ö¤renilmesi suç iflleme tekni¤ini ve tutumlar› rasyonalize etmelerin, güdülerin ve itilimlerin belirli yönünü ö¤renmeyi kapsar (Günflen ‹çli, 2003: 514). iii) Akers’in sosyal ö¤renme kuram›: Akers, Sutherland’in kuram›ndaki ay›r›c› birleflimler sürecini daha genifl bir flekilde ele alarak onu ay›r›c› güçlendirmeyle bütünlefltirir. Burgess ve Akers, ö¤renme mekanizmas›n› modern davran›fl kuram›ndaki gibi tan›mlarlar, Sutherland’›n kuram›ndaki tan›mlar› korurlar. Fakat onu daha fazla davran›fl terimleriyle kavramlaflt›r›rlar ve davran›flsal ö¤renme kuram›ndaki kavramlar› buna ilave ederler. ‹nsan›n çevresindeki aile, arkadafl gruplar›, kiliseler ve di¤er gruplar bireyleri suç iflleme konusunda cesaretlendiren veya onlar› yasaya uyan davran›fla yönlendiren örüntüler sa¤larlar. Onlara göre toplumsal veya bireysel suçlu oranlar›ndaki farkl›l›k kültürel normlar›n, geleneklerin sosyal kontrol sistemlerinin bir fonksiyonudur (Akers, 1999: 62-69’dan aktaran Günflen ‹çli, 2003: 515-516). iv) Ay›r›c› güçlendirme kuram›: Burgess ve Akers’›n amac› Sutherland’›n kuram›n› daha genifl davran›fl kuram› olan Skinner’›n çal›flmas›yla bütünlefltirmekti. Bunu yaparken varsay›mlar›, kuram›n daha kolay test edilebilir hâle getirilebilece¤i, ö¤renme sürecinin de daha aç›k bir biçimde gösterilebilece¤iydi (Reid, 1982: 158’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 516). Akers’a göre, kifliler bir kez suça iliflkin faaliyetlere bafllarlarsa davran›fllar› çeflitli faktörlerden etkilenir. Sapm›fl davran›fl taklitten kaynaklan›r ve sosyal destekle devam eder (Siegel, 1989: 195-196’dan aktaran Günflen ‹çli, 2003:516). Çat›flma Kuramlar› Marksist ve çat›flma kuramlar›n›n yasalar› ve ceza adaletini aç›klama biçimi ile, kapitalizmin son döneminin bir aflamas› olan ve sosyal, ekonomik ve politik gücü elinde bulunduran küçük bir yönetici s›n›f› reddetme gibi ortak yönleri vard›r 203 Sutherland’›n ay›r›c› birleflimler kuram›na göre sapk›nl›k, yaflam biçimi oldu¤u toplumsal bir çevrede di¤er sapk›nlarla etkileflim içinde ortaya ç›kmaktad›r. 204 Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeni Marksç› ve radikal kriminoloji isimleriyle de an›l›r ve bu kuramdan baflka bu kadar çok isimle an›lan bir baflka kriminoloji kuram› yoktur. Sol Gerçekçilik kendinden önce gelen kriminolojik bak›fl aç›lar›n›n ço¤una göre daha pragmatik ve politika yönelimli bir yaklafl›m temsil etmektedir. Davran›fl Bilimleri-I (Akers, 1999: 161-162’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 529). Çat›flma kuram›n›n temel motifi, sosyal ve ekonomik gücün suça etkileri, kifli ve gruplar›n davran›fllar›n› belirleme ve kontrol etme yetene¤ini tan›mlamakt›r. Gücün eflit olmayan da¤›l›m› çat›flmay› yarat›r, çat›flma güç için rekabette köklenmifltir. Güç, insanlar›n kendi kiflisel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak ve halk›n düflüncelerini biçimlendirmek için kullan›l›r. Çat›flma kuram›na göre, suç kavram› güçlüler taraf›ndan tan›mlanm›flt›r, yasalar kültürel olarak görelidirler ve do¤ru ile yanl›fl›n kesin bir standard› ile ba¤lanmam›fllard›r (Siegel, 1989: 223-224’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 530). a) Yeni kriminoloji: 1973’te Taylor, Walton ve Young’›n ç›kard›klar› “Yeni Kriminoloji” isimli kitaplar›n›n önceki sapk›nl›k kuramlar›ndan önemli bir kopuflun bafllang›c› oldu¤u söylenebilir. Onlar sapk›nl›¤›n isteyerek seçilen ve nitelik olarak politik bir fley oldu¤u görüflünü ileri sürmek için Marksç› düflüncenin bileflenlerine dayan›rlarken, sapk›nl›¤›n biyoloji, kiflilik, anatomi, toplumsal düzensizlik ya da etiketleme gibi etkenler taraf›ndan “belirlendi¤i” düflüncesini yads›m›fllard›r. Bunun yerine, bireylerin etkin bir biçimde kapitalist sistemin eflitsizliklerine bir tepki olarak sapk›n davran›fllar içine girmeyi seçtiklerini ileri sürmüfllerdir. Yeni kriminoloji kuramc›lar› suç ve sapk›nl›k çözümlemelerinin çerçevelerini, toplumun yap›s› ve egemen s›n›flar aras›nda gücün korunmas› bak›mlar›ndan belirlemifllerdi (Giddens, 2008: 852). Yeni kriminolojinin özünde yatan temel fikir Marx ve Bogner’inkiyle ayn›d›r. Kapitalizm ekonomik eflitsizli¤i, ekonomik eflitsizlik de suçu teflvik eder. Bu kriminologlar suçlu davran›fl› aç›klamak için kapitalizmin iflçi s›n›f›na uygulad›¤› zulüm ve afla¤›lay›c› koflullara iflaret ederler. Buna ek olarak, onlara göre fliddet bazen fakirin kendi yarar›na çok basit bir de¤iflme elde edebilmek için baflvurdu¤u bir yol olmaktad›r. Yeni kriminologlara göre suç, zengin insanlar›n yaflamak için eme¤ini satmak zorunda olanlar› sömürmelerinden kaynaklan›r. Bu iliflki kapitalist sistemde kal›tsald›r ve onlara göre kapitalist toplumlarda suçun belirgin biçimde azalmas› toplumun ekonomik sisteminde devrimci bir reform yap›lmadan mümkün de¤ildir (Ellis ve Walsh, 2000: 372’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 530). b) Sol gerçekçilik: 1980’lerde kriminolojide yeni bir bak›fl aç›s› ortaya ç›km›flt›r. Yeni Sol ya da Sol Gerçekçilik diye adland›r›lan bu bak›fl aç›s›, yeni kriminologlar›n neo-Marksist düflüncelerinin bir k›sm›na dayanmakla beraber kendisini, sapk›nl›¤› romantiklefltiriyor ve nüfusun büyük bir bölümü taraf›ndan hissedilen gerçek suç korkusunun önemini azalt›yor diye gördü¤ü “sol idealistler”den ayr› tutmaktad›r. Sol Gerçekçiler kriminolojiyi soyut bir düzeyde tart›flmak yerine, gerçek suç kontrol ve sosyal politika sorunlar›yla daha fazla ilgilenilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir (Lea ve Young, 1984; Matthews ve Young, 1986’dan aktaran Giddens, 2008: 852-853). Sol Gerçekçili¤i savunan kriminologlar analizlerini devlet, sald›rgan, kurban ve informal kontrol’den oluflan bir “suç karesi” (fiekil 8.3) ba¤lam›nda gerçeklefltirmifllerdir (Macionis ve Plummer, 2012: 612). Sol Gerçekçilik dikkatleri suçlar›n kurbanlar›na yöneltmekte ve kurbanlarla ilgili anketlerin, suçun boyutlar› konusunda resmî istatistiklere k›yasla daha geçerli bir görünüm ortaya koydu¤unu savunmaktad›r (Evans, 1992’den aktaran Giddens, 2008: 853). Sol Gerçekçiler, suç oranlar›n›n ve kurban hâline gelmenin kenar mahallelerde yo¤unlaflt›¤›na iflaret etmektedirler- toplumda durumu kötüleflen gruplar ötekilere bakarak çok daha yüksek bir suç riski ile karfl› karfl›yad›r. Bu yaklafl›m, Merton, Cloward, Ohlin ve di¤erlerine dayanarak, kent içlerinde suç alt kültürlerinin ortaya ç›kt›klar›n› ileri sürmektedir. Bu tür alt kültürler, tek bafl›na yoksulluktan de¤il, toplulu¤un geneli içinde kendine yer bulamamaktan kaynaklanmaktad›r. (Giddens, 2008: 853) 205 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar Bu yaklafl›m› elefltirenler, Sol Gerçekçili¤in bireysel kurbanlar üzerine, “suç sorunu”nun siyasal ve medya taraf›ndan yönlendirilen tart›flmalar›n›n dar s›n›rlar› içinde odakland›¤›n› ileri sürmektedir. Suçun bu dar tan›mlar›, sokak suçlar› gibi suçlulu¤un en görünür biçimleri üzerinde durmakta; devlet ya da flirketlerin iflledikleri öteki sald›r›lar› dikkate almamaktad›r (Walton ve Young 1998’den aktaran Giddens, 2008: 853-854). fiekil 8.3 Informal Kontrol Devlet Suç Karesi Kaynak: Jack Young; Macionis ve Plummer, 2012: 612. Suç Sald›rgan Kurban Kontrol Kuramlar› a) Nye’nin kontrol kuram›: Nye, çocuk suçlulu¤unun ö¤renme süreci sonucu ortaya ç›kt›¤›n› ifade etmekle birlikte, bunun kontrol eksikli¤inden de kaynaklanabilece¤ini ileri sürer. Ona göre, sosyal kontrol, sosyalizasyon sürecinden kaynaklan›r. Bu süreç yoluyla birey kendi do¤ru-yanl›fl bilincini gelifltirir. Bu Nye’nin ifadesiyle “içsellefltirilmifl kontroldür”. Birey dolayl› olarak sevgi, flefkat ba¤lar›n›n oldu¤u kifliler taraf›ndan da konrol edilir. Bunlara ilaveten, Nye, bireyin davran›fllar›n› kontrol eden ve uymazlarsa onlar› cezaland›ran do¤rudan kontrolden de söz eder (Krohn, 1991: 301’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 517). b) Travis Hirschi’nin sosyal kontrol kuram›: Hirschi, çocuk suçlulu¤unun sosyal kontrol kuram›n› gelifltirerek, bu kuram› formüle ederken Durkheim’in ifadelerine dönmüfltür. Durkheim’a göre, kiflinin ait oldu¤u grup zay›flad›¤› ölçüde birey gruba daha az ba¤›ml› olur ve sonuçta sadece kendine ba¤›ml› hale gelir ve baflka kural tan›maz (Günflen ‹çli, 2003: 518). Hirschi de sosyal kontrol kuram›n›n temel kavram›n›n bireyin topluma ba¤lant›s› oldu¤unu ileri sürer ve topluma ba¤lanmay› dört biçimde toplar. Bunlar; ba¤lanma, kendini adama, dahil olma ve inanç’t›r. Yeterince güçlü olduklar›nda bu bileflenler insanlar›n kurallar› çi¤neme özgürlüklerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun sürmesine yard›mc› olur. Ancak e¤er toplumla olan bu ba¤lar zay›fsa, suçluluk ve sapk›nl›k ortaya ç›kabilir (Gottfredson ve Hirschi, 1990’dan aktaran Giddens, 2008: 854). c) Sa¤ gerçekçilik: 1970’lerin sonunda Britanya’da M. Thatcher’›n, A.B.D.’de ise R. Reagan’›n iktidara gelmesi, her iki ülkede de suça iliflkin olarak sa¤ gerçeklik diye adland›r›lan güçlü “yasa ve düzen” yaklafl›mlar›na yol açm›flt›r. Suçu inceleyen bu yaklafl›m özellikle A.B.D.’de o¤ul G. Bush’un baflkanl›¤›nda da etkili olmufltur. Suç ve suçlulu¤un alg›lanan t›rmanmas›, ahlaki düflkünlükten, refah devletine ba¤›ml›l›k ve hoflgörülü e¤itim yüzünden bireysel sorumlulu¤un azalmas›, ailenin ve topluluklar›n çöküflü ve daha genel olarak geleneksel de¤erlerin çözülmesiyle iliflkiliydi (Wilson, 1975). Kamu tart›flmalar› ve yayg›n medya ilgisi, toplum düzenini tehdit eden fliddet ve yasa tan›mazl›k krizi etraf›nda yo¤unlaflmaktayd›. Sa¤ gerçekçiler için sapk›nl›k bireysel pataloji ile tan›mlan›yordu. Sa¤ gerçekçiler, suçun incelenmesi için özellikle de suçu yoksullu¤a ba¤layan yaklafl›mlar› bir kenara itiyorlard›. Birleflik Krall›k ve A.B.D.’deki sa¤ gerçeklikten etkilenen tutucu hükümetler yasa uygulay›c›lar›n›n etkinliklerini yo¤unlaflt›rmaya bafllam›flt›. Polis güçleri art›r›ld›, adalet sistemi geniflletildi, suça karfl› en etkili cayd›r›c› olarak uzun hapis cezalar› getirildi (Giddens, 2008: 855). Kontrol kuramlar› baz› kaynaklarda “sosyal ba¤lant›” kuramlar› olarak grupland›r›l›r. Bu kuramlarla ilgili ilk çal›flma 1958’de Nye’nin çal›flmas›d›r. 206 Davran›fl Bilimleri-I d) K›r›k camlar kuram›: Kontrol kuramlar› aras›nda yer alan bir baflka kuram da k›r›k camlar kuram›Philip G. Zimbardo d›r. Amerikal› sosyal psikolog Philip G. Zimbardo, (1933-). 1969 y›l›nda K›r›k Camlar Kuram›’n› denemek amac›yla birkaç deney yapm›flt›r. Amerika’n›n iki ayr› flehrinde, de¤iflik yap›ya sahip olan iki ayr› mahallesine arabalar yerlefltirerek bu kuram›n geçerlili¤ini denemek üzere çal›flmalarda bulunmufltur. Öncelikle, New York flehrinin Bronx bölgesine yoksullar›n yaflad›¤› bir mahalleye araç plakas› bulunmayan, kaputu aç›k bir araç yerlefltirmifltir. Yerlefltirilen bu arac›n durumuyla karfl›laflt›rabilmek amac›yla da, Kaliforniya’da bulunan ve zenginlerin yaflad›¤› Palo Alto bölgesine bir baflka araç yerlefltirmifltir. Araflt›rman›n yap›ld›¤› Kaynak: http://www.zimbardo.com/ senede, Bronx’ta bulunan toplumsal düzensizli¤in bir sonucu olarak, ilk on dakika içerisinde “terk edilmifl” olan bu araban›n tahrip edildi¤ini gözlemlenmifltir. Palo Alto, Bronx flehrine nazaran daha düzenli bir mahalle yap›s›na sahip oldu¤undan, ilk bir hafta boyunca arabaya herhangi bir zarar verilmedi¤i gözlemlenmifl ve bir haftan›n sonunda, Zimbardo, araban›n camlar›n› parçalayarak yeni bir oluflumu gözlemlemeyi amaçlam›flt›r. Zimbardo, k›sa bir süre sonra, bu araban›n da Bronx’ta da oldu¤u gibi, tahribat›n›n bafllad›¤›n› gözlemleyerek “K›r›k Camlar SIRA S‹ZDE S‹ZDE Kuram›”n›nSIRA baflar›l› bir flekilde denenmifl oldu¤u kanaatini getirmifltir. Deneyin sonucunda, bir toplulukta toplumsal düzensizli¤e iliflkin herhangi bir iflaretin, hatta k›r›k cam›nD Ügörünmesinin, daha ciddi suçun artmas›na yol açt›¤› sonucuna ulafl›lD Ü fi Ü N E L ‹ M fi Ü N E L ‹ M m›flt›r. Tamir edilmemifl bir pencere cam›, bunun kimsenin umar›nda olmad›¤›n›n bir iflaretidir. Bu durumda daha fazla pencere cam› k›rmak, yani daha ciddi suçlar S O R U S O R U ifllemek bu toplumsal düzensizlik durumuna verilebilecek ak›lc› bir tepkidir (Giddens, 2008: 857). 1980’lerinD ‹ sonundan beri “k›r›k camlar kuram›” halk içinde içki içmek ya da KKAT D‹KKAT uyuflturucu kullanmak ve trafik suçlar› gibi “küçük” suçlar üzerine sald›rgan bir biçimde giden yeni polislik stratejilerinin temeli olmufltur. Bu kuram›n önemli bir ekSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE sikli¤i “toplumsal düzensizli¤in” tan›m›n› bütünüyle polisin, can› isterse, öyle yap›lmas›na olanak sa¤lamas›d›r. Düzensizli¤in sistematik bir tan›m› olmadan, polis neredeyseAMAÇLARIMIZ her fleyi bir düzensizlik iflareti, herkesi de bir tehdit olarak görmeye yetAMAÇLARIMIZ kili k›l›nmaktad›r (Giddens, 2008: 858). Resim 8.3 N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Mazhar Ba¤l›K ve ‹ TErtan A P Özensel, Türkiye’de töre ve namus cinayetleri- Töre ve namus cinayeti iflleyen kifliler üzerine sosyolojik bir araflt›rma, 2001, ‹stanbul: Destek Yay›nevi. Bu kitapta Türkiye’de namus ad›na ifllenen cinayetler üzerine sosyolojik bir araflt›rman›n verileriyle, konu T E L E namus V ‹ Z Y O Ncinayeti iflleyen kifliler üzerinde gerçeklefltirilen bir araflt›rma ile bugüne kadar ele al›n›fl biçiminden farkl› bir flekilde ortaya konulmaya çal›fl›l›yor. SUÇ TÜRLER‹ ‹ N T E suçlar› R N E T alt› bafll›k alt›nda flöyle s›n›fland›r›rlar: Ellis ve Walsh 1. fiiddet suçlar›: Bir baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan suçlard›r. 2. Mala yönelik suçlar: Bir kifliyi mal›ndan mahrum etmektir. E¤er çal›nan veya zarar verilen mülk önemsizse bu davran›fl a¤›r suç yerine hafif suç diye nitelendirilir. 207 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar 3. Uyuflturucu suçlar›: Bu suçlar ba¤›ml›l›k yapan maddelere sahip olmay› ve onlar›n sat›fl›n› yapmay› içerir. 4. Cinsel suçlar: Cinsel suçlar seks güdüsüyle ifllenen çocuklara yönelik cinsellik, ensest, teflhircilik, küçük yafltakilerin ›rza tecavüz, hayvanlarla cinsel iliflkiye girmek, röntgencilik gibi genifl bir yelpazede yer alan davran›fllar› içerir. Irza tecavüz, genellikle fliddetin aç›kça kullan›ld›¤› veya kullan›lmakla tehdit edildi¤i özel bir tip cinsel suç olarak kabul edilir. 5. Çocuk suçlulu¤u (delinquency): Çocuk suçlulu¤u kriminolojide önemli bir kavramd›r. Birçok ülkede çocuk ve gençlik mahkemeleri ceza adaleti sistemi içinde yer almaktad›r. 6. Di¤er tüm suçlar: Bu k›s›m yasad›fl› kumar, fahiflelik, sarhoflluk, bafl›bofl gezme gibi ma¤duru olmayan suçlar› içerir. Bunlara ek olarak ma¤durlu suçlar iftirac›l›k, kalpazanl›k ve yalanc› tan›kl›k bu kategoriye dahildirler (Günflen ‹çli, 2003: 512). Ma¤duru olmayan suçlarda zarar› daha çok suçu iflleyen görür. Örne¤in; fahiflelik, kumar, uyuflturucu kullan›m› ve pornografi bu tür suçlar kapsam›nda al›nabilir (Bozkurt, 2004:187). Resim 8.4 Hapishaneler. Kaynak:http://1.bp.blogspot.com/_AODbxPFMnVw/TSDeZnXUlbI/AAAAAAAAMHw/GLXkTk I4Kis/s1600/%25CF%2586%25CF%2585%25CE%25BB%25CE%25B1%25CE%25BA1.jpg S‹ZDE suç ya da Bir günlük gazetede yer alan haberleri inceleyerek bu haberlerden SIRA hangilerinin sapk›n davran›fl niteli¤i tafl›d›¤›n› ve suç tiplerinden hangisine dahil olabilece¤ini de¤erlendiriniz. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Profesyonel Suçlar S Ohâline R U Profesyonel suç kavram› yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek gelmesini ifade etmektedir. Profesyonel suçlular h›rs›zl›k, uçak kaç›rma, yankesicilik ve dükkân soyma gibi alanlarda uzmanlaflabilirler. Bu suçlular bütün Dzamanlar›n› iflleye‹KKAT cekleri suçun planlamas›na ve uygulamas›na ay›r›rlar. Profesyonel suçlular di¤er suçlularla ifl birli¤i içinde hareket ederek, benzer mesle¤i yapanlar›n oluflturdu¤u SIRA S‹ZDE bir alt kültürün parças› olur ve bilgi al›flveriflinde bulunurlar. Ö¤renilen teknik vas›flar profesyonel suçlu olarak yap›lan iflin önemli bir parças›n› oluflturur (Bozkurt, 2004: 186-187). AMAÇLARIMIZ N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 208 Davran›fl Bilimleri-I Organize Suçlar Resim 8.5 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Resim 8.6 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Organize suç, gelenekselli¤in birçok özelli¤ini tafl›yan, ancak yasad›fl› nitelikteki etkinlik biçimlerine göndermede bulunur. Organize suçlar kapsam›nda baflka etkinliklerin yan› s›ra kaçakç›l›k, yasad›fl› kumar oynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, büyük ölçekli h›rs›zl›k ve koruma için haraç almak gibi suçlar say›labilir. Örgütlü suç geleneksel olarak, farkl› ülkelerde kültürel bak›mdan özgül biçimlerde geliflmifl ise de, kapsam bak›SIRA S‹ZDE m›ndan gitgide ulusafl›r› nitelik kazanm›flt›r (Giddens, 2008: 875). Organize suçlar›n en belirleyici özellikleri D Ü fi Ü N E L ‹ M gizlilik, fliddet, yolsuzluk, süreklilik ve h›zl› de¤iflime ayak uydurabilmektir. Organize suçS O R U lar yoksulluktan kurtulmak isteyenler için bir toplumsal hareketlilik arac› hâline gelebilir. D‹KKAT Baz› ülkelerde organize suç yap›sal farkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in, ‹talya ya da AmeriSIRA S‹ZDE ka’daki mafya tipi organize suç, Almanya’da ayn› biçimde ortaya ç›kmamaktad›r (Bozkurt, 2004: 187). AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Organize suçun eriflimi dünyan›n pek çok ülkesinde hissedilmektedir, ancak tarihsel olarak birkaç ülkede özellikle güçlü olmufltur. Amerika’da organize suç, otomobil sanayii gibi önemli geleneksel sektörlerin hepsine rakip olabilecek kadar büyük bir ifltir. Ulusal ve yerel suç örgütleri, kitle tüketimi için yasad›fl› mal ve hizmetler sa¤larlar. Yasad›fl› at yar›fllar›, piyangolar ve spor karfl›laflmalar› ABD’de örgütlü suçun en büyük kazanç kayna¤›d›r (Giddens, 2008: 875). Beyaz yakal› suçlar, orta ya da orta üstü s›n›flar taraf›ndan ifllenen suçlard›r (Bozkurt, 2004:187). Manuel Castells Sonu” (End of Millenium- 1998) adl› kitab›nda örgütlü suç grupK ‹ T“Biny›l›n A P lar›n›n etkinliklerini kapsama bak›m›ndan giderek uluslararas› nitelik kazand›¤›n› ileri sürmektedir. Castells, s›n›rlar ötesindeki suç etkinliklerinin koordinasyonunun- yeni bilT E L E V ‹ Z Yyard›m›ylaON gi teknolojilerinin yeni küresel ekonominin merkezi bir özelli¤i hâline geldi¤ine dikkat çekmektedir (Giddens, 2008: 877). Beyaz Yakal› Suçlar ‹NTERNET Beyaz yakal› suçlar terimi ilk kez Edwin Sutherland taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bu kapsamda vergi kaç›rma, yasad›fl› sat›fllar, menkul ve gayrimenkul sahtekârl›klar›, zimmete para geçirme, tehlikeli ürünlerin üretim ve sat›fl› ve yasad›fl› olarak çevreyi kirletmenin yan›nda do¤rudan h›rs›zl›k gibi pek çok türden suç bulunmaktad›r. Beyaz yakal› suçlar›n gösterdi¤i da¤›l›m› ölçmek, di¤er türden suçlar›n da¤›l›m›n› ölçmekten daha zordur; bu tür suçlar›n ço¤u resmî istatistiklere yans›maz (Giddens, 2008: 872). Siber Suç Genel ad› “biliflim suçu” olarak tan›mlanacak suç için, “bilgisayar suçu”, “biliflim ihlali”, “biliflim suçlulu¤u”, “bilgisayar vas›ta kullan›larak ifllenen suç”, “bilgisayar›n kötü niyetli kullan›m›” gibi de¤iflik belirlemeler yap›lmaktad›r. Ayr›ca internette yaflanan büyük geliflmeler nedeniyle bu alanda ifllenen suçlar› ifade etmek için “internet suçu” veya “siber suç” kavramlar› da kullan›lmaktad›r (Durmaz, 2006: 69’dan aktaran Alaca, 2008: 19). 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar 209 Dönmezer biliflim suçlar›n›; “bilgisayar›n kötüye kullan›lmas›, bilgileri otomatik iflleme tabi tutulmufl ve verilerin nakline iliflkin kanuna ve meslek ahlak›na ayk›r› davran›fllard›r” fleklinde tan›mlamaktad›r (Dönmezer, 1989: 504’den aktaran Alaca, 2008: 19). P. N. Grabosky ve Russel Smith ise (1998) teknolojiye dayanan dokuz tür suç s›ralamaktad›rlar. Bunlar: 1. Telekomünikasyon sistemlerine yasad›fl› biçimde girilmesi, 2. Bilgisayara dayal› sistemleri k›rmak, bilgisayar virüsleriyle ciddi güvenlik sorunlar› oluflturulmas›, 3. Telekomünikasyon hizmetleri üzerinden h›rs›zl›k ve yasad›fl› ifllerin yürütülmesi, 4. Yaz›l›m, film ve CD gibi malzemelerin kopyalanmas›yla telif haklar›n›n çi¤nenmesi, 5. Siber uzayda pornografi ve fliddet içerikli yay›nlar yap›lmas›, 6. Telepazarlama sahtekârl›klar› yap›lmas›, 7. Elektronik fon transferleri suçlar›, 8. Elektronik karapara aklama, 9. Gelifltirilmifl flifre çözme sistemleri ve yüksek h›zl› veri transferleri ile yasa uygulay›c› kurulufllar›n suç etkinlikleri hakk›ndaki bilgilere ulafl›lmas›d›r (Giddens, 2008: 878). Peki, siber suç ya da biliflim suçlar›n› kimler daha çok ifllemektedir? Biliflim suçlar›n› iflleyenler genelde 20-30 yafllar› aras›ndaki gençlerden oluflmaktad›r. Bu Resim 8.7 gençler büyük ço¤unlu¤u erkeklerden oluflan, teknik bilgi düzeyi yüksek kifliSiber suçlar . lerdir. Bu kifliler incelendi¤inde baz› duygusal ve psikolojik sebeplerden dolay› bu ifli yapt›klar› sonucuna ulafl›lmaktad›r (Demirbafl, 2005: 267’den aktaran Alaca, 2008: 42). ‹yi bir “cracker” olan Bili Landreth biliflim suçlular›n› bir çat› alt›nda kategori- Kaynak:http://www.ekonorm.com/teknoloji/siber_suclar_devletleri_ ze ederek inceleyen ilk teorisyenlerden korkutuyor_239112.htm birisidir. Landreth (1985) kendi edindi¤i bilgi ve tecrübelere göre biliflim suçlular›n› befl kategoriye ay›rarak incelemifltir: • ‹lk grupta “çaylak” olarak tan›mlad›¤› biliflim suçlular›, bilgisayar konusunda fazla bilgi ve becerisi olmad›¤› için genellikle daha az zarara yol açan suçlar› iflleyen kiflilerden oluflmaktad›r. Bu kifliler genellikle basit hileleri kullanan ve ufak tefek yaramazl›klar yapan kiflilerdir (Rogers, 1999’dan aktaran Alaca, 2008: 43). Çeflitli sohbet odalar›nda kullan›c›lar› rahats›z edici ve ba¤lant›lar›n›n kopmalar›n› sa¤layan dosyalar› gönderen kifliler “çaylak” olarak nitelendirilmektedir. • ‹kinci grupta elektronik sap›k olarak nitelendirilen “ö¤renciler” yer almaktad›r. Bu kifliler, zamanlar›n›n büyük bir k›sm›n› yetkisiz girifl yapabilecegi bilgisayarlar› bulmak için internette sörf yaparak geçiren kiflilerden oluflmaktad›r. 210 Davran›fl Bilimleri-I • Üçüncü grupta sistemlere izinsiz girmek için çeflitli sald›r›lar planlayan ve bu maksatla kendisini güdüleyen “turistler” bulunmaktad›r (Landreth, 1985’den aktaran Alaca, 2008: 43). Bu grupta yer alan biliflim suçlular›, Bequai taraf›ndan ortaya at›lan “arabay› gezmek maksad› ile çalan kifliler” kavram›na benzetilmektedir. Turistler iflledikleri suçlardan heyecan duyan kiflilerden oluflmaktad›r. “Çökerticiler” kötü niyetli ve kindar suçlular grubunu oluflturmaktad›r. Bu grup biliflim suçlular›n›n karanl›k yüzünü yans›tmaktad›r (Kabay, 1996: 4-5’den aktaran Alaca, 2008: 43). “Çökerticiler” bilgisayar a¤lar›na s›zarak sistemleri çökerten ve kasten dosyalara zarar veren kiflilerdir. • Son grup ise “h›rs›zlardan” oluflmaktad›r (Landreth, 1985’den aktaran Alaca, 2008: 43). Bu kategorideki suçlular yasad›fl› yollardan para kazanmay› amaçlayan kiflilerden oluflmaktad›r. Post’un analiz etti¤i gibi suç iflleyen bu kifliler sistem ya da organizasyonun içerisinden birisi olabilir. H›rs›zlar yaln›z çal›flabilece¤i gibi, yerel ve uluslararas› flirketler ya da devletler için de çal›flabilir (Durmaz, 2006: 107-108’den aktaran Alaca, 2008: 44). 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar 211 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N AM A Ç 3 Sapk›n davran›fllar› tan›mlamak. Sapk›n davran›fl, bir topluluk ya da toplumda önemli say›da insan taraf›ndan kabul edilen belirli bir normlar kümesine uyum göstermeme olarak tan›mlanabilir. Suçu tan›mlamak. Jhering suçu “toplum hâlinde yaflama flartlar›na yönelmifl her türlü sald›r›” olarak tan›mlar. Durkheim’e göre ise suç “kolektif bilincin kuvvetli ve belirmifl tutumlar›n› ihlal eden fiillerdir”. Thomas ve Znaniecky, suçu sosyal psikoloji yönünden ele alarak flöyle tan›mlarlar: “Suç kiflinin kendisini mensubu sayd›¤› grupta, varl›¤› toplum dayan›flmas› ile çeliflki gösteren fiildir”. Taft’›n suç görüflü ise flöyledir: Topluma zarar veren hareketler ya örf ve âdetlerce belirlenmifltir ya da grup içinde egemenli¤i elinde tutanlar, di¤er kiflilerin, tav›r ve hareketlerini uydurmalar› için modelleri, örnekleri ve bu suretle moral kurallar›n tümünü tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar› ihlal edenlere söz konusu mevkii reddederler. Suçu aç›klayan kuramlar› özetlemek. Suçu aç›klayan kuramlar aras›nda biyolojik ve psikolojik kuramlar, fonksiyonalist kuramlar, etkileflimci kuramlar, çat›flma kuramlar› ve kontrol kuramlar› say›labilir. Sapma ve suçu aç›klamaya yönelik ilk çal›flmalar özünde biyolojik temellidir. Fizyolojik ve biyolojik kuramlarda baz› bireylerin sapmaya genetik olarak daha e¤ilimli olduklar› savunulmufltur. Suçu aç›klayan fonksiyonalist kuramlar çerçevesinde Durkheim ve Merton’un yaklafl›mlar›, daha sonra da alt kültür yaklafl›m› ele al›nabilir. Anomi kavram›, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartlar›n yerlerine yenisi konmadan afl›nd›¤›n› ileri süren Emile Durkheim taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Durkheim’a göre sapk›nl›¤›n toplumda olumlu fonksiyonlar› vard›r. Alt kültür kuramlar›n›n önde gelen temsilcileri aras›nda; Cohen, Cloward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimler yer al›r. Alt kültür kuramlar›n› genel olarak, çocuk veya genç çeteler içerisinde yer alan alt s›n›fa mensup bireylerin, sapma ve suçluluk durum- N AM A Ç 4 lar› üzerine odaklanm›fl kuramlar olarak görmek mümkündür. Suçu aç›klayan etkileflimciler davran›fllar›n ilk kez nas›l sapk›n diye tan›mlan›r olduklar› ve neden belirli gruplar sapk›n diye etiketlenirken ötekilerinin böyle etiketlenmedi¤i sorular›n› sormaktad›rlar. Etiketleme kuram› 1970’lerin ortalar›nda suçlu kariyerinin etkileflimci aç›klamas› olarak üne kavuflmufltur. Etiketleme yaklafl›m› 1930’larda Frank Tannenbaum taraf›ndan tan›mlanm›flt›r. Tannenbaum, etiketleme sürecinin kifli aç›s›ndan sonuçlar› ile ilgilenmifltir. Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeni Marks’ç› ve radikal kriminoloji isimleriyle de an›l›r. Sol Gerçekçilik kendinden önce gelen kriminolojik bak›fl aç›lar›n›n ço¤una göre daha pragmatik ve politika yönelimli bir yaklafl›m temsil etmektedir. Kontrol kuramlar› baz› kaynaklarda “sosyal ba¤lant›” kuramlar› olarak grupland›r›l›r. Bu kuramlarla ilgili ilk çal›flma 1958’de Nye’nin çal›flmas›d›r. Suç türlerini s›ralamak. Suçlar fliddet suçlar›, mala yönelik suçlar, uyuflturucu suçlar›, cinsel suçlar, çocuk suçlulu¤u ve di¤er suçlar olmak üzere alt› bafll›kta toplanabilir. Bu ayr›ma ilaveten baz› suç biçimleri aç›klan›rsa; profesyonel suç kavram› yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek hâline gelmesini ifade etmektedir. Profesyonel suçlular h›rs›zl›k, uçak kaç›rma, yankesicilik ve dükkân soyma gibi alanlarda uzmanlaflabilirler. Organize suç, geleneksel birçok özelli¤ini tafl›yan, ancak yasad›fl› nitelikteki etkinlik biçimlerine göndermede bulunur. Organize suçlar kapsam›nda baflka etkinliklerin yan› s›ra kaçakç›l›k, yasad›fl› kumar oynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, büyük ölçekli h›rs›zl›k ve koruma için haraç almak gibi suçlar say›labilir. Beyaz yakal› suçlar, orta ya da orta üstü s›n›flar taraf›ndan ifllenen suçlard›r. Bunlar›n yan›nda teknolojiye dayal› siber suçlar ve ma¤duru olmayan suçlar s›ralanabilir. Ma¤duru olmayan suçlarda zarar› daha çok suçu iflleyen görür. Örne¤in; fahiflelik, kumar, uyuflturucu kullan›m› ve pornografi bu tür suçlar kapsam›nda al›nabilir. 212 Davran›fl Bilimleri-I Kendimizi S›nayal›m 1. Suçluyu organik bak›mdan inceleyerek verasete iliflkin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri dikkate alan alt kriminoloji dal› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Suç psikolojisi b. Suç antropolojisi c. Suç sosyolojisi d. Suç psikiyatrisi e. Penoloji 6. Merton’un öne sürdü¤ü uyum modelleri içinde yasad›fl› faaliyetler yoluyla servet edinen suçlular hangi kategoriye girmektedirler? a. Baflkald›ranlar b. Yenilikçiler c. Geri çekilenler d. Uyum gösterenler e. fiekilciler 2. Afla¤›dakilerden hangisi uygulay›c› kriminolojinin alt dallar›ndan biridir? a. Suç psikolojisi b. Penoloji c. Suç profilaksisi d. Suç psikiyatrisi e. Suç antropolojisi 7. Genel sosyolojide kent sosyolojisi araflt›rmalar›yla ve suç biliminde etkili olan ve çevresel yaklafl›mla tan›m›fl sembolik etkileflimci yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Chicago yaklafl›m› b. Etiketleme yaklafl›m› c. Ay›r›c› birleflimler yaklafl›m› d. Sosyal ö¤renme yaklafl›m› e. Ay›r›c› güçler yaklafl›m› 3. Afla¤›dakilerden hangisi suçu aç›klayan biyolojik kuramlara katk›da bulunan kuramc›lardan biri de¤ildir? a. Lambroso b. Hooton c. Sheldon d. Krestschmer e. Reckless 4. Sheldon’un tiplemesi içinde içe dönük ve ölçülü karakterde olan, zay›f, uzun yap›l› ve entelektüel nitelikler gösteren tip afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mezomorf b. Endomorf c. Ektomorf d. Egzomorf e. Polimorf 5. ‹lk kriminolojik araflt›rmalar afla¤›daki kurumlardan hangisinde yürütülmüfltür? a. Okullar b. Hapishaneler c. ‹fl yerleri d. ‹badethaneler e. Trenler 8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni kriminolojinin an›ld›¤› di¤er isimlerden biri de¤ildir? a. Sosyalist b. Yeni Marks’ç› c. Radikal d. Feminist e. Marksist 9. Ellis ve Walsh’›n yapt›¤› s›n›flamaya göre bir baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan suçlar afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mala yönelik suçlar b. fiiddet suçlar› c. Cinsel suçlar d. Çocuk suçlulu¤u e. Uyuflturucu suçlar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi kaçakç›l›k, yasad›fl› kumar oynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, büyük ölçekli h›rs›zl›k ve koruma için haraç almak gibi suçlar›n bulundu¤u suç türünü ifade eder? a. Siber suçlar b. Organize suçlar c. Beyaz yakal› suçlar d. Profesyonel suçlar e. Cinsel suçlar 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar “ 213 Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› UYAP (Ulusal Yarg› A¤› Projesi); günümüzün gerekli tüm teknolojik geliflmelerini kullanarak, Adalet Bakanl›¤› merkez ve taflra teflkilat›n›n, ba¤l› ve ilgili kurulufllar›n›n, adli ve idari tüm yarg› ve yarg› destek birimlerinin donan›m ve yaz›l›m olarak iç otomasyonunu ve benzer flekilde bilgi otomasyonu sistemlerini kurmufl kamu kurum ve kurulufllar› ile d›fl birim entegrasyonunu sa¤layan ve e-Dönüflüm sürecinde e-Adalet aya¤›n› oluflturan bir biliflim sistemidir. Bugün itibariyle UYAP, ülkemizde Adalet Bakanl›¤› teflkilat› ile yarg› birimlerinin tamam›nda iflletimde olup bu birimlerin her türlü yarg›sal, idari ve denetim faaliyetleri bu sistemle elektronik ortamda yürütülmektedir. UYAP kapsam›nda, bilgi ve belge al›flveriflini elektronik ortama tafl›mak için di¤er kurum ve kurulufllar›n bilgi sistemleriyle entegrasyonlar gerçeklefltirilmifltir. Bu sayede idari ve yarg›sal süreçte mükerrer yap›lan ifllemlerle gereksiz uygulamalar›, ara süreçleri ortadan kald›rmakta, sürat ve kolayl›klar sa¤layarak, ifl yo¤unlu¤unu azaltmakta ve personel a盤›ndan kaynaklanan s›k›nt›lar› en aza indirmekte, posta ve k›rtasiye gibi masraflardan tasarruf sa¤lamaktad›r. Elektronik ortamda haberleflme sayesinde haftalar süren yaz›flmalar bir iki saniyede yap›labilmektedir. 2008 y›l›nda Türk Adalet Bakanl›¤›n›n bir genelgesi ile zorunlu hâle getirdi¤i adli yaz›flmalar›n elektronik ortamda yap›lmas› ile milyonlarca Euro tasarruf sa¤lanm›flt›r. Biliflim teknolojileri sayesinde adli birimlerin performans›n›n ölçümü, kaynaklar›n etkin da¤›t›m› yap›labilmekte, elektronik dosyalama sayesinde adli bilgi ve belgeler güvenli ortamda saklanabilmektedir. Bu çerçevede UYAP ile entegrasyon sa¤lanan Adli Sicil Bilgi Sistemi’nden sab›ka kay›tlar›, MERN‹S’ten nüfus kay›tlar› ve Adres Kay›t Sistemi’nden adres kay›tlar›, POLNET’ten ehliyet kay›tlar›, Merkez Bankas›ndan döviz kurlar›, TAKB‹S’ten tapu ve kadastro kay›tlar› yarg› birimlerince otomatik olarak an›nda al›nabilmektedir. 1. b Kaynak: http://www.uyap.gov.tr/tanitim/genel.html ” 2. c 3. e 4. c 5. b 6. b 7. a 8. d 9. b 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kriminoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kriminoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojik Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fonksiyonalist Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etkileflimci Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flma Kuramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sapk›nl›k ile suç ayn› fleyler demek de¤ildir. Sapk›nl›k kavram›, yaln›zca bir yasay› ya da kural› çi¤neyen uyumsuz davran›fla göndermede bulunan suç kavram›ndan çok daha genifltir. Di¤er taraftan sapk›n davran›fl›n pek çok biçimi yasalar taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r (Giddens, 2008: 842). Bunun yan›nda suç teflkil eden eylem ile genel olarak sap›c› eylem aras›nda bir ay›r›m yapmak gerekir. Çünkü sapma, kiflilik yap›s›na ba¤l› oldu¤u hâlde, suç, objektif olarak ceza normuna göre suç teflkil eden davran›fl ve tutumun tarihî kuvvetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gösterir (Dönmezer,1984: 256). Suç, evrensel, genel bir olayd›r. Suç, tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmufltur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Suçsuz bir toplum hayalden baflka bir fley de¤ildir. ‹nsanlar›n içinde ihtiraslarla birlikte toplum hâlinde yaflaman›n ortaya ç›kard›¤› çeflitli sosyal çeliflkiler, uyumsuzluklar bulundukça suç da var olacakt›r (Dönmezer, 1984: 62). Suçun bir baflka niteli¤i onun nisbili¤i yani görelili¤idir. Suçu oluflturan fiiller zaman ve ortama göre de¤ifliktir. 214 Davran›fl Bilimleri-I S›ra Sizde 2 Biyolojik ve psikolojik kuramlar aras›nda birtak›m benzerlikler bulunmaktad›r. Öncelikle her iki kuram, sapk›n› nüfusun bütününden farkl› görür. ‹kincisi normal bir nüfus içinde o anormaldir. Üçüncüsü onun anormalli¤i sapk›nl›¤a daha yatk›n olmas›n› beraberinde getirir. Suçu aç›klayan psikolojik kuramlar sapk›nl›¤›n anormalli¤ini genetik faktörlerin belirleyicili¤inden çok ö¤renilmifllikle aç›klar. Psikolojik kuramlar sapk›nl›¤›n temelinde anormal genler yerine anormal deneyimi görürler. Bu anormal deneyim daha sonra suça zemin oluflturan “karakter problemi” ve “bozuk kiflilikleri” üretmektedir. Psikolojik kuramlar bir kimsenin toplumsallaflma sürecinde özellikle de anne-çocuk iliflkisinde sorun varsa bu “bozuk toplumsallaflma” duygusal bir rahats›zl›¤a ve daha sonra bu da uyumsuz kiflilik özelliklerinin oluflmas›na neden olabilir. Psikolojik kuramc›lara göre erken çocukluk deneyimleri ergen ve yetiflkin davran›fl›n› uzun süreli etkileyebilir (Haralambos & Heald, 1985: 409-410). S›ra Sizde 3 Haberlerden birkaç örnek ve de¤erlendirmesi flöyle olabilir: “Sa¤l›k Bakanl›¤› Türkiye ‹laç ve T›bbi Cihaz Kurumu’nun yapt›¤› denetimler sonucunda kanun hükümlerine uymayan kozmetik ve t›bbi ürünleri aç›klad›.” Burada beyaz yakal› suçlar kapsam›na giren bir suç türü görüyoruz. Beyaz yakal› suçlar kapsam›nda vergi kaç›rma, yasad›fl› sat›fllar, menkul ve gayrimenkul sahtekârl›klar›, zimmete para geçirme, tehlikeli ürünlerin üretim ve sat›fl› ve yasad›fl› olarak çevreyi kirletmenin yan›nda do¤rudan h›rs›zl›k gibi pek çok türden suç bulunmaktad›r. “Bir lunaparka e¤lenmeye giden k›za yak›nlar›nda bulunan bir inflaat›n iflçileri taraf›ndan laf at›ld›. Laf at›ld›¤›n› ö¤renen mahalle gençleri ile iflçiler aras›nda tafll›, sopal› kavga ç›kt›.” Burada ise Ellis ve Walsh’un suç s›n›flamas›na göre fliddet suçlar›na bir örnek görüyoruz. fiiddet suçlar› bir baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan suçlard›r. “Üzerinde iç çamafl›r› ve eline ald›¤› maket b›ça¤› ile ç›plak hâldeki k›z arkadafl›n›n peflinden koflup, oteldeki eflyalara zarar veren yabanc› kad›n turist, özel güvenlik görevlileri taraf›ndan etkisiz hâle getirildi. Otel yetkilileri, “Otelimizde kald›¤› günden bu yana taflk›nl›k yaparak hem çal›flanlara hem de müflterilerimize rahats›zl›k verdi. fiimdiye kadar ses ç›karmad›k, otel içinde maket b›ça¤› ile ç›plak arkadafl›n› kovalay›nca bardak taflt›” dedi.” Burada ise önce sapk›n bir davran›fl sonra ise suç kapsam›na giren bir olay yaflanm›flt›r. fiiddet suçlar› kapsam›nda bu durum ele al›nabilir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Adler, F. ve di¤erleri (1991). Criminology, New York: Mc Graw-Hill Inc. Alaca, B. (2008). Ülkemizde Biliflim Suçlar› ve ‹nternetin Suça Etkisi (Antropolojik ve Hukuki Boyutuyla), Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Andersen, M. L. & F. H. Taylor (2005). Sociology Understanding a Diverse Society, Cengage Learning. Bahar, H.‹. (2005). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi. Becker, H.S. (1963). Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, New York: Free Press. Berger, P. (1999). “The Meaning of Social Control” içinde The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon) New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River. Bonger, W. A. (1916). Criminality and Economic Conditions. Bozkurt, V. (2004). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bursa: Alfa. Caldwell, R. G. (1956). Criminology, New York. Carrabine vd. (2004). Criminology: A Sociological Introduction, Routledge. Clages, H. (1997). Kriminalistik, Stuttgart. Cohen, A.K. (1955). Delinquent Boys, New York: Free Press. Constant, J. (1949). Elements de Criminologie. Demirbafl, T. (2001). Kriminoloji, Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Dolu, O. (2010). Suç Teorileri: Teori, Araflt›rma ve Uygulamada Kriminoloji, 2. Bask›, Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Downes, D. (1999). “Deviance and Crime” içinde Sociology: Issues and Debates (Edit. S. Taylor), London: MacMillan Pub. Dönmezer, S. (1982). Sosyoloji, 8. Bas›, ‹stanbul. Dönmezer, S. (1984). Kriminoloji, (4. Bas›), ‹stanbul: ‹.Ü. Yay›nlar›. Dönmezer, S. (1994). Kriminoloji, (8. Bas›), ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Dönmezer, S. (1989). Yeni Türk Ceza Kanunu Öntasar›s›-Ceza Hukuku El Kitab›, ‹stanbul. 8. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fllar Durkheim, E. (1895). Toplumbilimsel Yöntemin Kurallar›, (çev. C. B. Akal), ‹stanbul: B/F/S Yay. Durkheim, E. (1968). Kriminaliteet als normales Phaenomen, in: Krimininalsoziologie Frankfurt a. M. Durmaz, fi. (2006). Biliflim Suçlar›n›n Sosyolojik Analizi, Ankara. Ellis, L. and A. Walsh (2000). Criminology: A Global Perspective, USA: Allyn and Bacon. Evans, D.J. (1992). “Left Realism and the Spatial Study of Crime”, Crime, Policing and Place: Essays in Enviranment Criminology, London: Routledgeb Erzurumluo¤lu, B. ve T. Göksu, (2009). “Türkiye’deki Suç E¤ilimleri ve Polis Performans›n›n Faktörel Etkisi”, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 11(3), ss. 43-60. Fichter, J. (1996). Sosyoloji Nedir? (Çev. N. Çelebi), Ankara: Attila Kitabevi. Fulcher, J. & J. Scott (2006). Sociology, Second Ed., Oxford University Press. Gartner, R. (1998). “Deviance and Crime” içinde New Society, Harcourt Barce Canada. Geerds, R. (1980). Kriminalistik, Lübeck. Gelles, R. J. & Levine, A. (1991). Sociology: An Introduction, Fifth Edition, Mc Graw Hill, Inc. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, ‹stanbul: K›rm›z› Yay›nlar›. Goode, E. (1999). “An Introduction to Deviance” içinde The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon) New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River. Goode, E. (1997). Deviant Behavior, Upper Saddle River, N. J: Prentice Hall. Gottfrendson, M.R. and T.Hirschi (1990). A General Theory of Crime, Stanford University Press. Göktuna Yaylac›, F. (2010). “Hukuk, Suç ve Toplum” içinde Sosyolojiye Girifl (editör: N. Su¤ur), T. C. Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1951. Göppinger, H. (1980). Kriminologie, (4. Aufl.) München. Grabosky, P. N. & R. G. Smith (1998). Crime in the Digital Age: Controlling Telecommunications and Cyberspace Illegalities, Transaction Publishers. Güner, S. (2003). Organize Suç Örgütleri- Kara Para ve Aklanmas›, Ankara: Günflen ‹çli, T. (2003). “Toplumdan Kopufl: Suç ve fiiddet”, Sosyolojiye Girifl içinde (Ed. ‹hsan Sezal), Ankara: Mart› Yay›n ve Kitabevi. Günflen ‹çli, T. (2004). Kriminoloji, Ankara: Mart› Kitap ve Yay›nevi. Haralambos M. & R. M. Heald (1985). Sociology Themes and Perspectives, (2nd edition), Bell& Hyman. 215 Haralamloos, M.Holborn, (1995). Sociology: Themes and Perspectives, Collins Ed. Haskell, M. & L. Yablonosky (1978). Crime and Delinquency, Rand McNally & Co ,U.S.; 3rd Revised edition edition. Henslin, J. (1997). Sociology-A Down- to- Earth Approach, Third Edit. Allyn and Bacon. Holdaway, S. and P. Rock (yay.) (1998). Thinking About Criminology, London: UCL Press. Kabay, M. E. (1996). “Totem and Taboo in Cyberspace”, Journal of the National Computer Security Association, pp. 4-9. Erisim:www2.norwich.edu/ mkabay/ethics/totemJaboo_cyber.htm (21.06.2005) Karabenli, Metin. ‹ ( t.y. ). Kriminalistik ve Kriminal Polis Laboratuarlar›. K›zmaz, Z. (2005). “Sosyolojik Suç Kuramlar›n›n Suç Olgusunu Aç›klama Potansiyelleri Üzerine Bir De¤erlendirme” , C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, (Aral›k 2005) Cilt: 29, No: 2, ss. 149-174. Krohn, M.D. (1991). “Control and Determence Theories”, PP.295-314 in A Handbook of Contemporary Criminology, (edited by I.Sheley), Belmont, CA: Wadsworth Publishing Comp. Kunz, K., (1994). Kriminoloji, Bern-Stuttgart-Wien. Kürzinger, J. (1996). Kriminologie, 2. Auflage, Stuttgart. Landreth, B. (1985). Out of the Inner Circle, Redmond, WA: Microsoft Books. Lea, J. and J Young (1984). What is To Be DDone About Law and Order?, London: Penguin. Lemert, E. (1972). Human Deviance, Social Problems and Social Control, NJ: Prentice Hall, Englewood Cliffs. Macionis, J. J. (1997). Sociology, Sixth Edition, New Jersey: Prentice Hall Europe. Macionis, J. J. & Plummer, K. (2005). Sociology: A Global Introduction, Pearson Education. Macionis, J. J. & Plummer, K. (2012). Sociology: A Global Introduction, Pearson Ed. Matthews, R. and J. Young (1986). Cunfronting Crime, London: Sage. Mergen, A. (1995). Die Kriminologie, München: 3. Auflage. Merton, R. K. (1938). “Social Structure and Anomie”, American Sociological Review, Vol. 3, pp. 672682. Mezger, E. (1951) Kriminologie, Munich: Beck. Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). Controlling Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University. 216 Davran›fl Bilimleri-I Nye, F. I. (1958). Family Relationships and Delinquent Behavior, Oxford: John Wiley. Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). The Problem Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University. Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Yay›nevi. Reid, S.T. (1982). Crime and Criminology, New York: Halt, Rinehart and Winston. Polat, A. ve S. K. Gül (2010). Suçun Ölçümü, Ankara: Adalet Yay›nevi. Reiner, R. (1999). The Politics of the Police, Oxford: Oxford University Press. Rüdiger, H. (1982). Die verbrechenswircklichkeit, Lehrbuch der Kriminologie. Rogers, M. (1999). “Psychology of hackers http://www.infowar.com” Schaefer, R. T. & Lamm, R. P. (1995). Sociology. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, Twelfth Ed. McGrawHill Inter. Edit. Sezal, ‹. (ed.) (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Mart› Kitap ve Yay›nevi. Shoemaker, D. J. (1990). Theories of Delinquency: An Examination of Explanations of Delinquent Behavior, USA: Oxford Univ. Press. Siegel, L.J. (1989). Criminology, West Pub. Comp., St.Paul. Sokullu- Ak›nc›, F. (1999). Kriminoloji, 2. Bask›, ‹stanbul: Beta. Sullivan, T. J. (2006). Introduction to Social Problems, Seventh Ed., Allyn and Bacon. Sutherland, E. & Cressey, D. H. (1955). Principles of Criminology, (5. Edit.), Chicago, Philadelphia, NewYork: J. B. Lippincott Company. Sykes, G. M. (1978). Criminology, New York: Harcout Brace Jovanovich. Taft, D. R. (1956). Criminology, NewYork: Mac Millan. Tierney, J. (1996). Criminology, London: Prentice Hall Pub. Thomas and Znaniecky, (1957). The Polish Peasant in Europe and America, c II. Thomson, W. E. and Hickey, J. V. (1999). Society in Focus, Third Edition, New York: Longman. Taylor, I., Walton, P. and Jack Young (yay.) (1998). The New Criminology Revisited, London: Macmillan. Tolon, B. (1981). Ça¤dafl Toplumun Bunal›m›: Anomi ve Yabanc›laflma, 2. Bask›, Ankara: A‹T‹A Yay. Tutar, E. (2002). “Kriminoloji Nedir?” (http: //www.kriminoji.com.) Vito, G.F., R.M. Holmes (1994). Criminology, Theory, Research and Policy, Belmont, California: International Thomson Pub. Williams III, Frank P. Marilyn McShane D. (1999). Criminological Theory, USA: Prentice Hall. Wilson, E.O. (1975). Sociology: The New Synthesis, Cambridge: M.A.:Harvard Universty Press. http://www.amnesty.org (Uluslararas› Af Örgütü) http://www.criminology.fsu.edu/crimtheory/zimbardo.htm http://www.kriminoloji.com http://www.theatlantic.com/doc/198203/broken-windows http://www.uncjin.org (Birleflmifl Milletler Suç ve Adalet Bilgi A¤›) http://www.uyap.gov.tr/ http://www.zimbordo.com Sözlük 217 Sözlük A D›fl Gruplar: Bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, biçim için çok Aile: Birbirine kan ba¤› ile ba¤l› iki veya daha fazla say›da önem tafl›mayan hatta ona karfl› çok iyi duygular besle- üyeden meydana gelen bir grup. Akrabal›k: Bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik, kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistemdir. medi¤imiz gruplar. Doküman ‹ncelemesi: ‹nsanlar›n belirli olaylar hakk›nda duygular›n› yans›tt›¤› dokümanlar›n ele al›n›p incelen- Alt Kültür: Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan, mesi ve çözümleme tekniklerinin kullan›lmas›. ancak di¤er gruplardan farkl› de¤er, norm ve yaflam biçimi olan gruplarca oluflturulan kültür. Anket Tekni¤i: Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli ile bilgi toplanmas›. B E Edinilmifl Statü: Bireylerin çaba göstermeden do¤ufltan itibaren sahip olduklar› statüler. Egzogami: Grup d›fl›ndan evlilik. Ba¤›ml› De¤iflken: Bir araflt›rmada ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflen de¤iflken. Ba¤›ms›z De¤iflken: Bir araflt›rmada belirleyici olan de¤iflken. Bask›n Kültür: Toplum içerisindeki en güçlü gruplar›n sahip Endogami: Grup içinden evlilik. Ensest Yasas›: Yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflkide bulunmamas›. Etkileflimcilik Yaklafl›m›: Bireyi ve iliflkilerini anlamadan toplumu anlaman›n mümkün olmad›¤›n› savunan sos- oldu¤u kültür. Bilateral: Mirasta her iki taraf›n eflit hak almas›. Bilim: Mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesi. Bilimsel Yöntem: Gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme ya- yolojik yaklafl›m. Etnosantrizm: Kiflinin kendi kültürünü temel alarak, di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi. Eurosantrizm: Avrupal› olmayan tarih ve kültürleri ve Avrupa d›fl›ndaki toplumlar› Avrupa ülkelerinin standartlar› salar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yolu. aç›s›ndan de¤erlendirme veya yarg›lama. Birincil Gruplar: Yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma, dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar. Boflanma: Taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm ve adetlere göre evlilik birli- F Feminist Kuram: Bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n›n incelenmesi, kad›n ¤ini sona erdirmesi. haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde duran sosyolojik yaklafl›m. Ç Çat›flma Yaklafl›m›: Toplumsal davran›fllar›n en iyi flekilde rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mücadele ile anlafl›labilece¤inin savunulmas›. D G Geçerlilik: Ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤u. Globalism: Ekonomiye indirgenmifl tek bir yap›n›n pazar hakimiyeti alt›nda ifllemesi. De¤erler: Amaçlar›m›z› ve davran›fllar›m›z› belirlemede neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤unu gösteren standartlar. Demografi: Nüfus bilimi. Denetimli Gözlem: Standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›y- Globalite: Dünya Toplumu anlay›fl›. Globalleflme: Küreselleflme, uluslarüstü aktörler taraf›ndan belirlenen bir sistem. Grup: Birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan in- la yap›lan bilgi toplama yolunun denetim alt›nda tutuldu¤u gözlem türü. Denetimsiz Gözlem: Standart bir tekni¤e dayanmayan yine- sanlar. Güvenilirlik: Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤i. lenmesi ancak rastlant›lara ba¤l› olan bir gözlem türü. Deney Grubu: Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup. Derinlemesine Görüflme: Kiflilerin düflünce, görüfl ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplamak istendi¤inde kullan›lan bir görüflme tekni¤i. H Hipotez: Olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nedene ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önerme. 218 Davran›fl Bilimleri-I ‹ Ö ‹ç Gruplar: Bizlik duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er Örnekleme: Bir bütünün, içinden seçilmifl parçalar›yla temsil gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplar. ‹kincil Gruplar: Birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü büyük çapl›, önemli resmi gruplar. edilmesi. P Patriliniyal: Baba /erkek soyunun üstünlü¤ü. K Patrilokalite: Baba /erkek taraf›na yerleflme. Karfl›t Kültür: De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde Patriyarki: Baba /erkek otoritesinin üstünlü¤ü. yaflad›¤› kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren Poliandri: Kad›n›n birden fazla eflle evlili¤i. alt kültürler. Poligami: Erke¤in veya kad›n›n birden fazla eflle evlili¤i. Kast: Kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler kast sistemi içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip ol- Poligini: Erke¤in birden fazla eflle evlili¤i. Popüler Kültür: Yaflad›¤›m›z günlük hayattaki spor, müzik maktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kal›r. Kazan›lm›fl Statü: Bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü olarak elde etti¤i statü. Kontrol Grubu: Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartla- ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler bütünü. R Referans Grubu: Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlen- r›n oldu¤u gibi korundu¤u grup. Kuram: Bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda orta- dirdi¤i, örnek ald›¤› gruplar. Rol: Bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belir- ya at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgiler. Kurum: Toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›ndan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤u. Kültür Bofllu¤u: Kültürün de¤iflen toplumsal koflullara uyum lenmifl olarak oynad›klar› bir oyun. S Saha Araflt›rmas›: Bir örnekleme yap›larak, standart bir veri sa¤lamas›nda yaflanan boflluk veya gecikmeler. toplama arac›n›n kullan›ld›¤› ve verilerin sistemli bir bi- Kültür fioku: Aflina olunmayan bir kültürel çevreye girildi¤inde kiflinin kendisini yolunu flafl›rm›fl, belirsiz, korku için- çimde topland›¤› araflt›rma yöntemi. Sapk›n Davran›fl: Toplumun büyük bir ço¤unlu¤unca be- de hissetmesi. Kültür: Bir toplumun yaflam biçimi, insan›n sonradan ö¤ren- nimsenen normlara karfl› gelme, uyumsuz davranma. Sembol: ‹nsanlar›n iletiflimde kulland›klar›, anlam ifade eden di¤i herfleydir. Kültürel Birleflme: Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir herfley. S›n›f: ‹nsanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre is- biçimde ba¤lanmas›d›r. ter bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölün- Kültürel Rölativizm: Herhangi bir kültür, yine o kültürün s›n›rlar› içinde de¤er yarg›lar›n› ifle koflmadan tan›maya ve meleri. S›n›f sistemi: Endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar› anlamaya çal›flmak. olarak din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim Küreyellik: Belirli bir kültüre özgü olan›n yayg›nlaflmas›. araçlar›na sahiplik ve teknolojinin önem kazanmas›yla ortaya ç›kan sistem. M Sosyoloji: Bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini in- Makro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkile- celeyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de- rinin odak al›nmas›. ¤iflti¤ini analiz eden sosyal bir bilim. Matriliniyal: Anne/kad›n soyunun üstünlü¤ü. Statü: Bireyin toplum içindeki pozisyonu. Matrilokalite: Anne/kad›n taraf›na yerleflme, iç güveyli¤i. Suç: Törelere, ahlak kurallar›na ve hukuki bak›mdan da yasa- Matriyarki: Anne/kad›n otoritesinin üstünlü¤ü. Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileflim üzerinde durulmas›. Monogami: Erke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤i. N lara ayk›r› olan davran›fl. T Toplum: ‹nsanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünü. Toplumsal De¤iflme: Bir grubun, organizasyonun, toplulu- Neolokalite: Ba¤›ms›z ev açma. ¤un ya da toplumun bir biçiminden di¤er bir biçimine Norm: Yapt›r›m› olan kurallar bütünü. geçifl süreci. Sözlük Toplumsal Tabakalaflma: Toplum içinde arzulanan ve nadir olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma çabas›. Toplumsal Yap›: Toplumsal yap›, toplumda organize olmufl sosyal iliflkilerin bütünü. Toplumsallaflma: Toplumsallaflma (sosyalizasyon), bireylerin üyesi olduklar› toplumun de¤er ve normlar›n›, sahip olduklar› statü ve rollerin gerektirdi¤i davran›fllar› ve toplumun kendinden beklentilerini ö¤renme ve içsellefltirme süreci. V Vaka ‹ncelemesi: Sosyolojik problemin daha genifl bir k›sm›na ›fl›k tutabilecek bir veya birkaç birey, grup, topluluk, örgüt veya olaylar›n detayl› araflt›r›lmas›. Y Yaflam Öyküsü: Araflt›rma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele al›nmas› ve yaflam süreçlerinin en ince ayr›nt›lar›na inilerek ilgilenilen olay›n somut bir içerik ve bir örnek olay üzerinde araflt›r›lmas›. Y›¤›n: Birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir nedenle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlar. Yöntem: Nas›l sorusuna cevap veren ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›. Yüksek Kültür: ‹nsan yarat›c›l›¤›n›n estetik mükemmellik ile özdefl olan en üst düzey örnekleri. 219
