Kanunlar İçin Denetim Listesi

TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu
Yasamada Toplumsal Cinsiyet Etki Analizi Aşamaları
-Kanunlar İçin Denetim ListesiHazırlayan: Prof. Dr. Bertil Emrah Oder, Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi1
Önaçıklama: Toplumsal cinsiyet etki analizi, aşağıda değinilen her başlık bakımından
toplumsal cinsiyetin dikkate alınmasını ve sürecin sonunda değerlendirmeyi yapanın bu
konuda kendini tekrar sorgulamasını gerekli kılmaktadır. Değerlendirme, esas itibariyle
yasama sürecinin başından sonuna kadar ilgili tüm aşamaları kapsamak üzere toplumsal
cinsiyet etkeninin dikkate alınmasını gerekli kılar. Süreç, özellikle toplumsal cinsiyetin
örtülü ya da zor ayırt edilir biçimde etkilediği tasarı ve tekliflerde normların sonuçlarını
cinsiyete göre ayrımlaşmış veriler ışığında incelemeyi ve normun temelinde yatan
toplumsal, ekonomik ya da hukuksal kimi temel varsayımları sorgulamayı gerektirir.
(1) Kanun öncesi mevcut duruma ilişkin veriler ve göstergeler
 İlgili kanun tasarı ya da teklifinin konusu bakımından ilgili temel veri ve
göstergeler kadınlar ve erkekler / kız ve erkek çocuklar için ne gibi bir tablo ortaya
koymaktadır?
 Mevcut duruma ilişkin veri ve göstergeler cinsiyete göre farklı yararlar, menfaatler,
gereksinimler ya da sınırlamalara işaret etmekte midir?
 Kanunun konusu bakımından mevcut durum cinsiyete göre ayrımlaşmış veri ve
göstergeler esas alınarak değerlendirilebiliyorsa, bu değerlendirme hangi resmi
ortaya koymaktadır? Kanunun konusu ile toplumsal cinsiyet etkeni birlikte
değerlendirildiğinde, cinsiyete göre farklılaşmış bir örüntü ya da cinsiyetçi bir
örüntü gözlemlenmekte midir?
(2) Kanun tasarı veya teklifinin hazırlanması süreci
 Kanun tasarısı hazırlanırken, taslak aşamasında toplumsal cinsiyet eşitliği alanında
çalışan sivil toplum örgütleri, özellikle kadın örgütleri ve akademik uzman
görüşlerine başvurulmuş mudur?
Bu “Denetim Listesi” Türkiye’de Cinsiyet Eşitliği’ne Yönelik Elverişli Ortamın Teşvik Edilmesi Birleşmiş
Milletler Ortak Programı kapsamında UN Women bileşeni altında geliştirilmiştir.
1
TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu



Kanun tasarısı veya teklifinde toplumsal cinsiyet eşitliği alanında uluslararası
hukukun belirlediği çıtalardan yararlanılmış mıdır?
Kanun tasarısı ve teklifinin hazırlanması sürecinde, şiddet ve siyasal yaşama katılım
gibi kadınları orantısız biçimde etkileyen toplumsal cinsiyete dayalı eşitsizlikler rol
oynamış mıdır?
Kanun tasarısı söz konusu ise Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve tasarı konusu
ile ilgili diğer bakanlıklardaki toplumsal cinsiyet odak noktalarının koordinasyonu
sağlanmış, görüşü alınmış mıdır?
(3) Kanunun amacı
 Kanun, yukarıdaki mevcut durum dikkate alındığında cinsiyet eşitliği bakımından
doğrudan ya da dolaylı hangi amaca yöneliktir?
 Kanunun amacı, kadınlar ve erkekler bakımından farklı mıdır? Kanunun amacı,
cinsiyetlerin farklılığına göre ne tür etkiler doğurabilir?
 Kanunun amacı, cinsiyet klişelerini doğrudan ya da dolaylı biçimde pekiştirmekte
midir? Toplumsal cinsiyet klişelerini ortadan kaldırmaya yönelik pozitif önlemler
kanunun konusu bakımından gerekli midir?
 Kanunun amacı toplumsal cinsiyete dayalı eşitsizliklerin giderilmesi bakımından
nerede durmaktadır? Bu soruyu yanıtlarken, toplumsal cinsiyet eşitliğini gidermede
“etkili, zayıf, belirsiz” üçlüsünden birini kullanılabilir. Kanunun konusu, toplumsal
cinsiyet eşitliği bakımından sistematik ayrımcılık sorunlarına ilişkin olduğu ölçüde,
önlemlerin etkisinin daha yüksek olması beklenmelidir. O nedenle önlemler,
politika önlemleri ve program hükümler ile birlikte “hukuksal yaptırımlar” ve
“hukuksal teşvikler” biçiminde ortaya çıkmalıdır; uygulamacıya kanunun sübjektif
ve objektif amacı açısından toplumsal cinsiyet eşitliğine aykırı yorum yapma
imkânı tanımamalıdır. Kanun ne kadar yeni ise sübjektif amaç (“özgül olarak
yasakoyucunun amacı”) o kadar etki taşıyacağı için, kritik alanlarda madde
gerekçeleri ile genel gerekçe açıklayıcı olmalı ve toplumsal cinsiyet eşitliğini açık,
koşulsuz ve takdir yetkisine yer vermeyecek biçimde desteklemelidir.
(4) Kanunun kapsamı
 Kanunun kapsamı bakımından farklı ayrımcılık türleri dikkate alınmış mıdır? Bu
noktada özellikle, doğrudan ayrımcılık, dolaylı ayrımcılık, çoklu ayrımcılık, olumlu
eylem/pozitif ayrımcılık ve koruyucu önlemlerin somut uygulamaları var mıdır?
TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu


Koruyucu önlemler varsa bunlar cinsiyet klişelerini pekiştirmekte midir?
Toplumsal cinsiyet klişelerini ortadan kaldırmaya yönelik pozitif önlemler kanunun
kapsamı bakımından dikkate alınabilir mi?
(5) Kanunun ilkeleri
 Kanunun ilkeleri arasında toplumsal cinsiyete dayalı eşitsizliklerle mücadele yer
almakta mıdır?
 Kanunun ilkelerine toplumsal cinsiyete eşitliği ilkesinin dâhil edilmesine ilişkin
açık ya da örtülü düzenlemeler görülmekte midir?
(6) Kanunun etkisi
 Kanunun amacı, kapsamı ve ilkelerinin uygulanması bakımından toplumsal
cinsiyete dayalı eşitsizliklerin sınırlayıcı etkisi olabilir mi? Bu sorunun yanıtı “evet”
ise söz konusu sınırlayıcılığın ne olduğu dikkate alınmalı ve bu sınırlayıcılık ile
mücadele edebilecek nitelikte norm önerilerinde bulunulmalıdır.
 Kanun, kadınların ve erkeklerin yaş, sosyal ya da etnik köken, dil, din, mezhep,
bölgesel farklılıklar gibi farklardan kaynaklanan ve eşitsizlikleri pekiştirebilen
özelliklerini dikkate almış mıdır? Kanun sayılan farklılıklar nedeniyle daha çok ya
da az etkili olabilir mi?
(7) Kanunun düzenlenme biçimi ve dili
 Kanunun konusu, amacı, kapsamı ve ilkeleri dikkate alındığında kadınlar ve
erkekler / kız ve erkek çocukların farklı biçimde anılması toplumsal cinsiyet
eşitsizliği ile mücadele için gerekli midir?
 Kanun, genel olarak ve toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin hedefler ve politikalar
açısından açık ve anlaşılır mıdır?
 Kanunun düzenlenme biçimi ve dili, toplumsal cinsiyet eşitsizliğine dayalı idari ya
da yargısal kültürü etkileyecek biçimde anlaşılır, açık ve takdir yetkisi içermeyecek
biçimde hükümler içermekte midir?
 Kanun, ayrımcılık karşıtı hukuksal kavramları ve tanımları kullanmakta mıdır?
Örneğin; toplumsal cinsiyet; cinsiyetçilik; doğrudan ayrımcılık; pozitif ayrımcılık.
TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu
(8) Kanun hakkında kamuoyunun bilgilendirilmesi
 Kanun hakkında kamuoyunun bilgilendirilmesi, kanunda nasıl öngörülmüştür? Bu
süreçte kadın ve erkekler ile kız ve erkek çocukların kanuna erişimdeki farklılıkları
dikkate alınmış mıdır? Bu noktada, bilinçlendirme etkinliklerinin kanun tarafından
öngörülüp öngörülmediği; etkinliklerde cinsiyetlere göre okuryazarlık oranının ya
da medyaya erişimin dikkate alınıp alınmadığı; bu etkinliklerde bölgesel, sosyal ve
cinsiyet farklılıklarına dayalı özel araçların uygulanmasının eşitliğin sağlanmasına
etkileri test edilmelidir.
(9) Kanunun uygulanma biçimleri ve uygulamanın takibi
 Kanunun uygulanma sürecine kadınların katılımı gerçekleşmekte midir?
Uygulamada, toplumsal cinsiyet etkeni dikkate alınmakta mıdır? Alınıyorsa,
toplumsal cinsiyete dayalı eşitsizliklerle mücadele yönünde bir uygulama
gerçekleşmekte midir?
 Uygulamanın takibinde hangi kaynaklar, veriler ve araçlar kullanılmaktadır?
 Uygulamanın takibi cinsiyete göre ayrımlaşmış veriler bakımından ne tür bir
görünüm sunmaktadır? Uygulamanın etkili şekilde yapılmasını engelleyen etkenler
nelerdir?
 Kanunun uygulanmasından kaynaklan maliyetler kadınlar ve erkekler bakımından
eşit biçimde dağıtılmış mıdır?
 Kanunun uygulanmasında, kadınların ve erkeklerin yaş, sosyal ya da etnik köken,
dil, din, mezhep, bölgesel farklılıklar gibi farklardan kaynaklanan ve eşitsizlikleri
pekiştirebilen özel durumları dikkate alınmış mıdır?
(10) Toplumsal Cinsiyet Etki Analizini Yapanın Kendine Yönelik Sorgulaması
 Toplumsal cinsiyet etki analizini yapan, değerlendirme sürecinde kendi cinsiyetinin
yaptığı değerlendirmeyi etkileyip etkilemediğini kendisine sormalıdır. Söz konusu
analizi yapan, kişisel bakışının kişisel geçmişi çerçevesinde etkilenmeye açık
olduğu ve bu geçmişin bazı soruları sormayı ya da yanıtları duymayı
engelleyebileceği konusunda bilinçli olmalıdır.
Toplumsal cinsiyet etki analizinin kilit noktası, ilgili yasama işleminde kadın ve erkeklere
ilişkin cinsiyet klişelerine dayanılmaması ve toplumsal cinsiyete dayalı sistematik
ayrımcılığın pekiştirilmemesidir.