ahmet şevki`nin osmanlı-mısır ilişkileri açısından değerlendirilmesi
advertisement
I T.C. KARABÜK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI 19. YÜZYILDA MISIRLI PANİSLAMİST-MİLLİYETÇİ ENTELEKTÜEL: AHMET ŞEVKİ’NİN OSMANLI-MISIR İLİŞKİLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ İsmail KIRMIZI YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Zeki TEKİN KARABÜK –2013 II T.C. KARABÜK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI 19. YÜZYILDA MISIRLI PANİSLAMİSTMİLLİYETÇİ ENTELEKTÜEL: AHMET ŞEVKİ’NİN OSMANLI-MISIR İLİŞKİLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ İsmail KIRMIZI KARABÜK – 2013 III IV Tez Bildirim Sayfası Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum “19. Yüzyılda Mısırlı Panislamist-Milliyetçi Entelektüel: AhmetŞevki’nin Osmanlı-Mısır İlişkileri Açısından Değerlendirilmesi" adlı tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu, hazırlanması, yürütülmesi, araştırılmalarının yapılması ve bulgularının analizlerinde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini; bu çalışmada kullanılan doğrudan kendime ait olmayan bulguların, verilerin ve materyallerin bilimsel etiğe uygun olarak kaynak gösterildiğini ve alıntı yapılan çalışmalara atfedildiğini beyan ederim. Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim. [Tarih ve İmza] [Öğrencinin Adı Soyadı] V İÇİNDEKİLER ÖZET ........................................................................................................................... VII ABSTRACT ................................................................................................................VIII ÖNSÖZ .......................................................................................................................... IX KISALTMALAR ........................................................................................................... X GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1.BÖLÜM: ARAP-TÜRK İLİŞKİLERİ AÇISINDAN MISIR’IN GENEL TARİHİ . 3 1.1. OSMANLI ÖNCESİNDE MISIR’DA TÜRK VARLIĞI .................................. 4 1.1.1. Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler Dönemi ................................................... 4 1.2. OSMANLI İDARESİNDE MISIR’IN SİYASİ GELİŞİMİ ............................... 5 1.2.1. Kölemenler................................................................................................... 5 1.2.2. Napolyon’un Mısır’ı İşgali .......................................................................... 6 1.2.3. Mehmet Ali Paşa’nın Valiliği (1805–1848) Döneminde Osmanlı-Mısır İlişkileri .................................................................................................................. 8 1.2.4. Mehmet Ali Paşa İsyanı (1832–1833) ....................................................... 12 1.2.5. Mısır’da Özerkliğin Gelişmesi................................................................... 14 1.2.6. Mısır Valisine Hıdivlik Verilmesi ............................................................. 16 1.3. TARİHTE MISIR AYAKLANMALARI VE 1919 DEVRİMİ ....................... 17 1.3.1. Sa’d Zağlul Paşa ve 1919 Devrimi ............................................................ 18 1.4. 19.Y.Y.’DA MISIR’DA FİKRÎ VE SİYASÎ GELİŞMELER ......................... 20 1.4.1. Urabi İsyanı................................................................................................ 20 1.4.2. Osmanlı-İngiliz İlişkileri Açısından Mısır Meselesi ................................. 25 1.4.3. Mısır’da Milliyetçilik Anlayışı .................................................................. 26 1.4.4. Mısır’da Osmanlı Hilafetine Muhalefet ..................................................... 29 2. BÖLÜM: AHMET ŞEVKİ’YE ETKİ EDEN FİKİR AKIMLARI: PANİSLAMİZM/İTTİHAD-I İSLAM VE MİLLİYETÇİLİK ................................... 33 2.1. PANİSLAMİZM VE İTTİHAD-I İSLAM ....................................................... 33 2.1.1. Pan Hareketlerinin Doğuşu ........................................................................ 33 2.1.2. Panislamizm/İttihad-ı İslam ....................................................................... 34 2.1.3. İttihad-ı İslam ve Afgani ............................................................................ 38 2.1.4. İttihad-ı İslam ve Arap Unsurlar ................................................................ 39 2.1.5. İttihad-ı İslam ve Dış Politika .................................................................... 41 2.2. HİLAFET ......................................................................................................... 43 2.2.1. Osmanlı Devletinde Hilafet ....................................................................... 44 2.2.2. Hilafet ve İttihad-ı İslam ............................................................................ 45 2.3. MİLLİYETÇİLİK ............................................................................................. 47 2.3.1. Milliyetçiliğin Ortaya Çıkışı ...................................................................... 47 2.3.2. Milliyetçiliğin Modelleri............................................................................ 48 2.3.3. Osmanlı Devleti ve Milliyetçilik ............................................................... 49 3.BÖLÜM: AHMET ŞEVKİ ...................................................................................... 51 VI 3.1. HAYATI ........................................................................................................... 51 3.1.1. Doğumu ve Ailesi ...................................................................................... 51 3.1.2. Eğitimi ....................................................................................................... 52 3.1.3. Evliliği ve Vefatı ........................................................................................ 53 3.1.4. Şairliği ........................................................................................................ 54 3.1.5. Ahmet Şevki’nin İlham Aldığı Şairler ....................................................... 55 3.2. FİKİRLERİ VE ESERLERİ ............................................................................. 56 3.2.1. Fikirleri ...................................................................................................... 56 3.2.2. Ahmet Şevki’nin Fikir Dünyası ................................................................. 56 3.2.2.1. Ahmet Şevki ve Tarih ......................................................................... 57 3.2.2.2. Ahmet Şevki ve Hilafet ....................................................................... 57 3.2.2.3. Ahmet Şevki’nin II. Abdülhamit’e Olan Sevgisi ................................ 59 3.2.2.4. Ahmet Şevki ve Milliyetçilik .............................................................. 63 3.3. ESERLERİ ....................................................................................................... 64 3.3.1. Eserleri ....................................................................................................... 65 3.3.1.1. Ali Bek el- Kebir ev Devlet’ül-Memalik, (Kahire 1932) .................... 65 3.3.1.2. Masra’ Cleopatra, (Kahire 1929) ........................................................ 65 3.3.1.3. Kerme İbn Hani, ( Kahire 1923) : ....................................................... 65 3.3.1.4. Kambiz, ( Kahire 1931): ..................................................................... 66 3.3.1.5. Mecnun ve Leyla, (Kahire 1931) : ...................................................... 66 3.3.1.6. Antara, (Kahire 1932): ........................................................................ 66 3.3.1.7. Es-Sittü Huda (Bayan Huda):.............................................................. 66 3.3.1.8. El-Bahila: ............................................................................................ 66 3.3.1.9. Duvel’ul- Arab ve Uzema’ul-İslam (Kahire 1933): ............................ 66 3.3.1.10. Emiretu’l-Endülüs (Endülüs Kraliçesi) (Kahire 1933) ..................... 66 3.3.1.11. Asvak’uz-Zeheb (Kahire 1932)......................................................... 67 3.3.1.12. Azra’u’l-Hind ev Temeddunu’l-Fera’ine .......................................... 67 3.3.1.13. Varakatu’l-As: ................................................................................... 67 3.3.1.14. Ladyas (Kahire 1899):....................................................................... 67 3.3.2. Şiirleri ........................................................................................................ 67 3.3.2.1. Ahmet Şevki’nin Şiirlerinde Osmanlı ve Türkler ............................... 68 3.3.3. Ahmet Şevki ve Apollo Grubu .................................................................. 80 3.4. AHMET ŞEVKİ HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR ........................... 82 3.4.1. Mısır’da ve Arap Dünyasında Yapılan Çalışmalar .................................... 82 3.4.2. Türkiye’de Yapılan Çalışmalar .................................................................. 88 SONUÇ .......................................................................................................................... 93 KAYNAKÇA ................................................................................................................. 94 EKLER .......................................................................................................................... 99 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................ 107 VII ÖZET 19. YÜZYILDA MISIRLI PANİSLAMİST-MİLLİYETÇİ ENTELEKTÜEL: AHMET ŞEVKİ’NİN OSMANLI-MISIR İLİŞKİLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ KIRMIZI İsmail Yüksek Lisans Tezi, Tarih Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Zeki Tekin 10. 12. 2012, 104 Sayfa Mısır, Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 yılında Osmanlı topraklarına dâhil edilmiştir. Ancak Mısır’ın stratejik önemi, Fransa ve İngiltere’nin bu ülkeye yönelik sömürge faaliyetlerinin nedeni olmuştur. Ayrıca Mısır, Babıâli’ye uzaklığı sebebiyle hiçbir zaman tam olarak Osmanlı Devleti’ne bağlı kalamamıştır. Gerek Avrupa devletlerinin Mısır’daki sömürge faaliyetleri, gerekse Mısır’ın Osmanlı Devleti’ne olan uzaklığı bu ülkede çeşitli fikir akımlarının oluşmasına da katkı sağlamıştır. Özellikle Mısır aydınlarının Osmanlı hilafetine bakışı ve farklı milliyetçilik anlayışlarının ortaya çıkması bunlardan birkaçıdır. Tezimize konu olan “Panislamizm/İttihad-ı İslam ve Milliyetçilik” kavramlarının kaynağını teşkil eden İslamcılık ideolojisinin 19. yüzyılda Osmanlı ve Mısır’daki tezahürlerini inceledik. Özellikle Mısır ve bu ülkede yaşayan entelektüeller üzerinde İslamcılık ve milliyetçiliğin etkisi derinden hissedilmiştir. Bu entelektüellerden Ahmet Şevki’yi seçmemizin nedeni ise, onun Türk asıllı Arap olması ve yaşadığı dönemde II. Abdülhamit’e ve hilafete olan bağlılığı idi. Bu dönemde Mısır’da milliyetçilik kavramı birkaç farklı şekilde algılanıyordu. Ahmet Şevki’nin milliyetçilik anlayışı “Osmanlı Hilafetine Bağlı Mısır Milliyetçiliği” idi. Ahmet Şevki’nin İslam Birliği düşüncesi ve milliyetçi yönü bu çalışmanın ana konusudur. Şevki, hilafete bağlı olduğundan İslam Birliği düşüncesine sahip; Mısır’a olan sevgisi yönüyle de milliyetçi bir entelektüeldir. Anahtar Sözcükler: Ahmet Şevki, İttihadı İslam, Mısır, Milliyetçilik VIII ABSTRACT AN EGYPTIAN PANISLAMIST AND NATIONALIST INTELLECTUAL IN THE NINETEENTH CENTURY: THE IDEAS OF AHMED ŞEVKİ IN THE MIRROR OF OTTOMAN-EGYPTIAN RELATIONS KIRMIZI İsmail Master Thesis, Department Of History 10. 12. 2012, Pages: 104 Egypt was conquered in 1517 by Yavuz Sultan Selim and became a part of Ottoman Empire. However, the strategic importance of Egypt always drew the high attention of France and Great Britain to exploit the area. Moreover; Egypt could not be totally attached to the Ottoman Empire because of the distance to the Sublime Porte. Both the distance to the sublime Porte and the exploitation activities of European countries led to bring about different movement of thought in Egypt. Especially, the idea of Egyptian intellectuals to the Ottoman Empire and different nationalism approaches are some of these different movement of thought in Egypt. We have analyzed the manifestations of the source of “Pan-Islamism/Union of Islam and Nationalism” terms in Ottoman Empire and Egypt in the 19th century. The effects of Islamism and Nationalism have been felt deeply especially by the intellectuals living in Egypt. The reason why Ahmad Shawqi was chosen among these intellectuals is that he was originally Turkish and was deeply attached to Abdulhamit II and to the caliphate during his life-time. The nationalism idea was being recognized in some different ways in Egypt at that time. The nationalism idea of Ahmad Shawqi was based on the “Egyptian Nationalism attached to the Ottoman Caliphate”. Ahmad Shawqi’s Union of Islam and Nationalism idea is the core of this study. Shawqi has got the Union of Islam idea since he was attached to the caliphate and is a nationalist intellectual because of his compassion to Egypt. Keywords: Ahmed Şevki, Ottoman Empire, Pan-Islamism, Egypt, Nationalism IX ÖNSÖZ On dokuzuncu yüzyıl, Osmanlı tarihinin son dönemi olması yönüyle çok önemlidir. Bu dönemde ortaya çıkan İslamcılık ve milliyetçilik akımları Osmanlı aydınlarının fikir dünyasının şekillenmesinde mühim roller oynamıştır. Osmanlı’nın bir türlü tamamen hâkim olamadığı Mısır’da da etkili olan bu akımlar, buradaki entelektüelleri de etkilemiştir. Ahmet Şevki, bu entelektüellerden sadece biridir. Hilafete bağlılığı, II. Abdülhamit’e olan sevgisi ve İslamcı kimliği ile milliyetçi kalabilmiş az sayıda aydınlardandır. Bu çalışmanın amacı, İslamcılık ve milliyetçiliğin Mısır’daki tezahürü ve buradaki aydınları nasıl etkilediğinin Ahmet Şevki örneğiyle izahıdır. Ülkemizde Ahmet Şevki ile ilgili çalışmalara mütevazı katkısı olacağını düşündüğümüz bu çalışmanın hazırlanması aşamasında, taşrada tez hazırlamanın zorluklarını yaşadık. Bu zorlukları aşmada ve kaynaklara ulaşmamda yardımlarını gördüğüm Doç. Dr. Abdülhamit Kırmızı’ya müteşekkirim. İSAM Kütüphanesi çalışanlarının yardımlarını burada belirtmeliyim. Tezin hazırlanması aşamasında, her an desteğini gördüğüm yol arkadaşım Tayfun Akkuzu ve yardımlarını esirgemeyen değerli meslektaşlarım A. Menderes Toprak, Aysun Köse ve Murat Uysal’ın katkıları oldu. Tez konusunun seçiminde ve çalışmanın her aşamasında yardımlarını gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Zeki Tekin’e teşekkürlerimi borç bilirim. Ayrıca benden desteklerini esirgemeyen bölüm hocalarım Doç Dr. Seyfullah Kara, Doç. Dr. Recep Karacakaya, Yrd. Doç. Dr. Sami Ağaoğlu ve Yrd. Doç. Dr. A. Sait Candan’ı da burada zikretmeliyim. Tez yazım aşamasında yaşadığım stresi benimle paylaşan ve manevi desteklerini gördüğüm tüm dostlarıma ve özellikle de sevgili aileme teşekkür ederim. 10. 01. 2013 İsmail KIRMIZI X KISALTMALAR a. g. e. : Adı geçen eser a. g. m. : Adı geçen makale A. Ü. : Atatürk Üniversitesi Ans. : Ansiklopedi Bkz. : Bakınız C. : Cilt cz. : Cüz çev. : Çeviren DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti M. Ö. : Milattan Önce İ. Ü. : İstanbul Üniversitesi No : Numara Ö. : Ölümü S. : Sayı s. : Sayfa SBF : Siyasal Bilgiler Fakültesi Ter. : Tercüme T. D. A. D. : Türkiye Doğu Araştırmaları Dergisi TDV : Türkiye Diyanet Vakfı T. T. K. : Türk Tarih Kurumu TYB : Türkiye Yazarlar Birliği Üniv. : Üniversitesi v. d. : ve devamı XI Yay. : Yayınları y. y. : Yüzyıl 1 GİRİŞ Ahmet Şevki, 19. yüzyılda Mısır’da yaşamış önemli bir şair ve fikir adamıdır. Türk kökenli olması ve yaşadığı dönemde Osmanlı ile müsbet ilişkileri itibarı ile dikkat çeker. Bu dönemde Osmanlı-Mısır ilişkileri ve Mısır’da yaşanan toplumsal olaylar hakkında, yazdığı şiirlerle farklı bir bakış açısı geliştirmiştir. 19. yüzyılda Mısır’da yaşanan toplumsal olaylar ve bazı fikir akımlarının Ahmet Şevki üzerindeki etkileri, çalışmamızın ana konusudur. Ahmet Şevki hakkında ülkemizde sınırlı sayıda; Arap dünyasında ise çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak bunların tamamı Şevki’nin şiir dünyası ve edebî yönü ile ilgilidir. Örneğin ülkemizde Ahmet Şevki ile ilgili çalışma yapan Yusuf Uralgiray, Hüseyin Yazıcı, Ahmet Savran ve Ahmet Kazım Ürün gibi araştırmacılar yaptıkları kıymetli çalışmalarında genel olarak Şevki’yi ve eserlerini edebiyatçı gözüyle ele almışlardır. Arap dünyasında ise, Taha Vadi, Abbas Hasan, Mahir Hasan Fehmi, Ömer Faruk et-Tabba’ ve Şevki Dayf gibi isimler Arap Edebiyatı alanında meşhur araştırmacılardır. Hâlbuki Şevki, gerek fikirleri, gerekse ortaya koyduğu eserlerine bakıldığında Tarih ilmi açısından araştırılmaya değer bir şahsiyet olmasına rağmen Şevki hakkında şu ana kadar tarihçiler tarafından çalışma yapılmadığı görülmüştür. Özellikle Mısır’da bu dönemde meydana gelen olayların kaynağını teşkil eden sömürgecilik anlayışı; Panislamizm/İttihad-ı İslam ve milliyetçilik akımları gibi fikirlerin tıpkı diğer entelektüeller gibi Şevki üzerindeki etkisi de tartışılmazdır. Bundan dolayı Ahmet Şevki’yi tanımak için öncelikle fikirlerinin oluşmasına etki eden Panislamizm/İttihad-ı İslam ve milliyetçilik düşüncesinin bilinmesi gerekir. Bu çalışmada Şevki’nin hayatı, eserleri ve fikir dünyası tarih ilmi açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır. Şevki, hilafete olan bağlılığı ve II. Abdülhamit’e olan sevgisi ile dikkatimizi çeker. Eserlerinde bu bağlılığı ve sevgisini sıkça vurgulamaktadır. Bu sevgisinden dolayıdır ki, Osmanlı’nın en zor dönemi olan 19. yüzyılda, Mısır’da ortaya çıkan Osmanlı muhalifi fikirlere karşı durmuş, Osmanlı hilafetinin Mısır’daki en güçlü savunucularından olmuştur. II. Abdülhamit’in İttihad-ı İslam politikasını da açıkça savunmuş, Müslümanların muhakkak halife etrafında birlik olmasının önemini sürekli vurgulamıştır. Bu arada aslını inkâr etmemiş, Mısır’a olan bağlılığını da sonuna kadar savunmuştur. Özellikle İngilizlerin Mısır’ı işgalinden sonra milliyetçilik duygularının 2 da ön plana çıktığını görmekteyiz. Ancak Şevki’nin milliyetçiliği, Arap milliyetçiliği değil, Osmanlı hilafetine bağlı Mısır milliyetçiliğidir. Bu çalışmanın birinci bölümünde dönemin Osmanlı-Mısır ilişkilerine ışık tutması amacıyla Arap-Türk ilişkileri açısından Mısır’ın genel tarihi ve 19. Yüzyılda Mısır’daki fikrî ve siyasî ortam hakkında bilgi verilmiştir. Mısır’da Türk varlığı, Osmanlı Devleti’nin Mısır’ı ele geçirmesi ve Mehmet Ali Paşa isyanı konularına bu bölümde genel hatları ile değinilmiştir. Ayrıca Mısır’da İngiliz sömürgesi ve Mısırlılar’ın bu sömürgeye karşı milli bilinç ve birlikle karşı çıkmasına kaynaklık eden Urabi isyanına yer verilmiştir. Panislamist/İttihad-ı İslam ve milliyetçi kimliğini her fırsatta ortaya koyan Şevki, Mısır’ın milli şairi unvanını da hak etmiştir. Böylesine önemli bir entelektüeli tanımak için öncelikle kendisine tesir eden fikirlerin bilinmesi gereğinden yola çıkılarak ikinci bölümde dönemin fikir hareketleri olan; Panislamizm/İttihadı İslam, hilafet ve milliyetçilik konularına değinilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümü ise Ahmet Şevki’nin hayatı, fikirleri ve eserlerine ayrılmıştır. Ahmet Şevki hakkında Arap dünyasında yapılan çalışmalar, Şevki’nin hayatı ile ilgili genel olarak aynı bilgileri vermektedir. Ulaşabildiğimiz bütün kaynakları inceledik. Bilgilerin birebir aynı olması kaynakların hepsini kullanmamıza engel oldu. Bu kaynakların, aynı zamanda Şevki’yi edebî yönden incelemiş olduğuna şahit olduk. Çalışmamızı hazırlarken elimizden geldiğince tarih ilmi açısından konuyu incelemeye çalıştık. 3 1. ARAP-TÜRK İLİŞKİLERİ AÇISINDAN MISIR’IN GENEL TARİHİ Dünyanın en eski medeniyetlerinden biri olan Mısır, Afrika kıtasının kuzey doğusunda yer alır. Çivi yazılı tabletlerde Mirsi/ Musri/ Musur ve İbrânîce belgelerde Misrayim şeklinde geçen Mısır adının, Proto-Semitik masôr (sur, kale) kelimesinden geldiği öne sürülür. Günümüz batı dillerinde kullanılan Egypt kelimesinin ise, başşehir Memfis'in eski Mısır dilindeki ilk adı olan Hakuptah/ Hikuptah'tan geldiği sanılır. Mısır, adının eski Sâmi bir kökten geldiği ve halk dilinde “Maşr” olarak kullanıldığı da söylenir.1 Mısır, adı Mısır Arap Cumhuriyeti olan devlettir. Akdeniz ve Kızıldeniz kıyılarından içeri doğru uzanan bir ülkedir. Başkenti Kahire’dir. Mısır, Eskiçağ’da her yönden önemli gelişme göstermiştir. Burada M. Ö. 3000 yıllarında büyük ve güçlü bir devlet kurulmuştur. O çağın görkemli anıtsal yapılarından birçok örnek günümüze kadar gelmiştir. Mısır devleti, en güçlü duruma geldiği dönemde, güneyde Habeşistan’a, doğuda Arabistan’a, kuzeyde Suriye’ye kadar uzanan ülkelere egemen oldu. Komşu devletlerle savaşlar ve antlaşmalar yapıldı. Ünlü firavun II. Ramses zamanında Hititler’le Kadeş savaşı ve Kadeş antlaşması yapılmıştır. Eskiçağ’ın bu büyük devleti, M. Ö. XII. Yüzyılda gücünü yitirmeye başladı. Bundan sonra sırasıyla Mısır’a hâkim olan devletler şunlardır: — M.Ö. 525 Persler — M.Ö. 332 Büyük İskender — M.Ö. 30 Roma — 395 – 639 Doğu Roma İmparatorluğu — 639 Halife Hz. Ömer ( Müslüman Arapların eline geçti) — 868 - 905 Tolun oğulları( Abbasiler Döneminde ilk Türk Devleti ) — 935 - 969 İhşitler ( Türk Devleti) — 910 - 1171 Fatımîler 1 Hilal Görgün, “Mısır (Tarih)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIX, Ankara 2004, s.555. 4 — 1174 - 1250 Eyyubîler — 1250 - 1517 Memluklar — 1517 Osmanlı İmparatorluğu ( Yavuz Sultan Selim Dönemi) — 1882 İngilizler işgal etti — 1922 Bağımsız bir devlet oldu.2 1.1. OSMANLI ÖNCESİNDE MISIR’DA TÜRK VARLIĞI 1.1.1. Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler Dönemi Emeviler ve Abbasiler döneminde Türkler, Arap dünyasında özellikle askerî kadrolarda görev aldılar. Ancak Abbasi Halifesi Mutasım döneminde Türkler idarî kadrolarda da görev almaya başladılar. İlk kez Mısır Valiliğine bir Türkün getirilmesi de yine bu dönemde olmuştur. 834 yılında Mısır valiliğine Eşnas et-Türkî tayin edilmiştir. 844 yılında ölümüyle beraber 844–849 yılları arasında İnak et-Türkî Mısır valisi oldu. Daha sonra sırasıyla, Feth b. Hakan b. Artuk (856–861), Muzahim b. Hakan b. Urtuc et-Türkî (867), Ahmet b. Muzahim (868), Uzcur b. Uluğ Tarhan et-Türkî ve aynı sene Tolunoğlu Ahmet Mısır valisi olmuştur. Ahmet döneminde Mısır halkının çoğunluğu Arap ve diğer unsurlar olmasına rağmen, kendisi ve öteden beri Türk valiler dolayısıyla gelen çok sayıdaki Türk’ün askerî ve idarî kadrolarda yer alarak bir Türk devleti kurulması, burayı bir Türk üssü haline getirmiştir.3 Tolunoğulları’nın yıkılışından İhşidoğulları’nın kuruluşuna kadar olan dönemde Mısır’ı yöneten on beş valinin bir ikisi dışında tamamının Türk olması, Türklerin askerî ve idarî anlamda Mısır’daki gücünü ve vazgeçilmezliğini gösterir. Muhammed b. Toguç’un iktidarı ele geçirip tekrar bir Türk devleti olan İhşidoğullarını kurması halkı da sevindirdi. Bu durum Mısır halkının da Türk hâkimiyetine müsbet bakışının göstergesidir. Daha sonra iktidarı ele geçiren Fatımiler, mezhebi baskılar uygulamış olmasına rağmen istikrar devam etti. 1171 yılında Selahattin el-Eyyubî tarafından Fatımîler idaresine son verildi. Böylece Mısır, Sünnî dünyanın merkezi haline geldi. Gerek 2 Niyazi Akşit, “Mısır”, Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, II, Ankara, 2004, 95–96. 3 Nesimi Yazıcı, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, 51. 5 Fatımîler döneminde, gerekse Eyyubîler döneminde Türkler siyasî, askerî ve idarî açıdan tayin edici konumlarını korumuştur. 1250’de Memlükler idareyi ele aldı. Bu dönemlerde (Eyyubîler, Memlükler ve Anadolu Selçukluları), haçlılar ve Moğol tehlikesine karşı Türkler tarafından yürütülen savaşlar, Türkleri Arap-İslam dünyasında özellikle de Mısır’da “kurtarıcı” konumuna yükseltti.4 Eğer yukarıda bahsettiğimiz Türk Devletleri olmasaydı Arap ülkelerindeki siyasî karışıklık önlenemez ve Arap ülkeleri Bizans ve Avrupa’nın hâkimiyeti altına girebilirdi. Bunun da sonunun nereye varacağı belli olmazdı.5 Osmanlılar her ne kadar Mısır’ı savaş sahasında ele geçirmiş olsa da, aslında Mısır’da Türklerin yıllardan beri süregelen varlığı Osmanlılar’ı bu bölgede yaşatan en büyük unsur olmuştur. 1.2. OSMANLI İDARESİNDE MISIR’IN SİYASİ GELİŞİMİ Osmanlı Devleti ile Memluklar arasındaki ilişkiler, Cem Sultan ile bazı siyasî muhâliflerin Mısır’a sığınması ve çeşitli çıkar çatışmalarıyla sürdü. Bilindiği gibi II. Bayezid döneminde, Portekizlilere karşı Memluklulara ciddi yardımlarda bulunulmuştur. Ancak Memluklar zamanla İslam topraklarını Portekizlilere karşı koruyamaz hale geldi. Bunun üzerine Yavuz Sultan Selim, 1516 Mercidabık Savaşı ile başlayıp 1518 Rıdaniye Savaşı ile biten Mısır Seferi ile Memluk Devleti’ni ortadan kaldırmıştır.6 1.2.1. Kölemenler Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı ele geçirmesinden önce Mısır devleti “Kölemenler” denilen bir askeri sınıfın idaresi altında idi. Kölemenler; Türkler’den, Kafkasyalılar’dan ve Çerkezler’den oluşuyordu. Ancak Müslüman ülkelerde Kafkasya’dan gelenlere genelde Çerkez denildiğinden tarihçiler, Mısır’da hüküm süren bu askeri heyeti Türk ve Çerkez Kölemenleri diye ikiye ayırmışlardır. Fakat Çerkez Kölemenlerinin sayısının azlığından dolayı, bunların arasında Türklerin hâkimiyeti fazla idi. Yavuz, Mısır’ı ele geçirince, Kölemenlerden kendisine itaat edenleri burada bıraktı 4 Şükran Fazlıoğlu, Arap Romanında Türkler, İstanbul, 2006, 79–80. 5 Ramazan Şeşen, İbn Fazlan Seyahatnamesi, İstanbul, 1995, 235. 6 Fazlıoğlu, a. g. e. , 80. 6 ve eski nüfuzlarını kısmen devam ettirmelerine izin verdi. Bununla birlikte buraya bir vali tayin ederek ülkenin idaresini elinde tutmak istemiştir. Ancak, Mısır’a gönderilen valiler yeterli hâkimiyeti sağlayamayınca Kölemenler zamanla Mısır’ın hakimiyetini ele geçirdiler.7 18. Yüzyılın sonlarında Mısırda hâkim güç Kölemenler olmakla beraber, Osmanlı valisi, Osmanlı kadısı, Osmanlı memurları ve Kahire kalesinde oturan bir miktar Yeniçeri askeri, doğrudan doğruya İmparatorluğun kuvvetini temsil ederlerdi. Yerli Mısır halkının idarede hemen hemen hiçbir etkisi yoktu. Ülkeyi idare eden, ülkeye hâkim olan kişiler İstanbul’dan gönderilen yöneticilerle Kölemen Beyleri idi. Mısır’a hâkim olan yukarıda bahsettiğimiz unsurların dışında ülkede, birkaç kavim daha vardır. Bunların en eskisi “Kıptiler” dir. Kıptiler, Mısır’ın asıl yerli halkıdır. Müslümanlar Mısır’ı ele geçirince buraya yerleşen Araplar, Kıptilere kendi dil ve kültürlerini kabul ettirmişlerdi. Arapların yerine geçen Türk devletleri sayesinde ise, Mısır’a bir hayli Türk gelmişti. Bu Türk göçü, Osmanlılar Mısır’ı fethedince de devam etmiştir. Türklerin dışında bazı etnik unsurlar da farklı sebeplerle Mısır’a gelip yerleşmişlerdi.8 Gerek Mısır’ın uzaklığı, gerekse Kölemenlerin buradaki geleneksel üstünlüğünden dolayı -Osmanlı Devleti her ne kadar buraya vali ve memurlar göndermiş olsa da- fiilen padişahın hükmü burada pek az işliyordu. Tabiatıyla padişah durumun farkında idi, ancak bu durum Osmanlı’nın burada yürüttüğü zorunlu bir denge politikasının sonucuydu. 1.2.2. Napolyon’un Mısır’ı İşgali 1798 yılına kadar süren Osmanlı idaresi zamanındaki denge, Napolyon’un bu tarihte Mısır’ı işgal etmesiyle sekteye uğradı. Napolyon, bu işgalin hemen sonrasında bir bildiri yayınlayarak Mısır halkının dinî ve millî duygularını istismar ederek müstebitler olarak nitelendirdiği Osmanlılar’dan onları kurtarmak için Mısır’a geldiklerini empoze etmeye çalışmıştır.9 Hiç şüphesiz Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesinin çeşitli sebepleri vardır. 18.Y.Y. ın sonları ve 19. Y.Y. içinde Osmanlı Devleti’nin çöküş 7 Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri, Ankara, 1988, 26. 8 Akçura, a.g. e. , 27–28. 9 Ahmet Kazım Ürün, 1868–1932 Mısır’da Türk Bir Şair Ahmet Şevki, İstanbul, 2002, 12. 7 sürecine girmesi üzerine Fransa’da Mısır’ı işgal fikrinin ortaya çıkması ve bazı düşünür ve devlet adamlarının bu konuda projeler geliştirmesi; Napolyon’un İngiltere karşısında bir denge kurmak maksadıyla Akdeniz hâkimiyetini Fransa’ya kazandırmak üzere, Ege Adaları ve Mısır’ı ele geçirmenin gerekli olduğu hakkındaki kanaati; hem karada hem de denizde güçlü bir devlet olarak Fransa’nın doğuda önemli sömürgeler elde edebileceği düşüncesi gibi konular Fransa’nın Mısır’ı işgalinin ana sebepleri olmuştur.10 Osmanlı Devleti’nin dağılma dönemiyle ilgili yazdığı eserinde merhum Yusuf Akçura, konu ile ilgili geniş bilgi vermektedir. Bonapart, Mısır ahalisinin sevgisini kazanmak için çok çeşitli ve akıl almaz manevralar yapmıştır. Napolyon Bonapart, hiçbir inanca bağlı olmadığı halde sırf Mısır Halkı üzerine hâkimiyetini kabul ettirmek için Müslüman olduğunu, hatta çok sağlam dindar olduğunu, her gün Kur’an okuduğunu ve Mısır’a bir camii yaptıracağını söylemiştir.11 Napolyon’un Mısır’ı işgal denemesi, başarısızlıkla sonuçlanmış olmasına rağmen, Batı’nın İslam dünyası ile özelde de Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerinde bir dönüm noktasıdır. Bu seferde dikkat çeken nokta, oryantalist çalışmalarla sömürgecilik faaliyetlerinin birlikteliğini, kalemle askeri gücün beraberliğini simgelemesi şeklindedir. Napolyon sefere çıkarken yanına pek çok sayıda oryantalist bilim adamını almıştı. Mısır’da “İnstitut d’Egypte”i kurdu. Kimyacılar, tarihçiler, biyologlar, arkeologlar, tıpçılar ve eski eser toplayıcılarını bünyesinde barındıran Enstitünün araştırmaları ünlü “Description d’Egypte” i12 ortaya çıkarmıştı. Ayrıca Napolyon, sefere çıkmadan evvel, Mısır hakkında da pek çok şey okumuştu.13 İki okul açtı, iki gazete çıkarttı ve bunun yanında bir ilmi kurum, tiyatro ve bir matbaa açtırdı. En azından bir müddet OsmanlıFransız ilişkilerine öldürücü bir darbe vuran bu işgal, Napolyon ordularının Mayıs 1799’da Akka’da Cezzar Ahmet Paşa kuvvetlerine yenilmesiyle son buldu ve Bonapart, Ağustos 1799'da Mısır'dan ayrıldı. 10 Darendeli İzzet Hasan Efendi, “Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi”, Ziyaname, (Haz: M. İlkin ERKUTUN), İstanbul 2009, 38. 11 Akçura, a. g. e. , 72–73. 12 “ Mısır’ın Tanıtımı” isimli seri bir yayındır. İlk olarak 1809 yılında yayınlandı. 1829’a kadar devam etti. Mısır’ın doğal tarihinin yanı sıra modern ve antik Mısır’ın kapsamlı şekilde bilimsel tasvirini içerir. en. wikipedia. org/wiki/Description_de l’Egypte, 04. 01. 2013 13 Yücel Bulut, “Oryantalizmin Tarihi Gelişimi Üzerine”, Marife, 3, Konya, Kış 2002, 26. 8 Osmanlı imparatorluğu 1798'de Rusya, 1799'da da İngiltere ile Fransa'ya karşı anlaşma yaptı. Fransız kuvvetleri de Osmanlı-İngiliz ittifakıyla gerçekleştirilen saldırılara dayanamayarak Ağustos 1801'de Mısır'ı terk etmek zorunda kaldı. Fransızların Mısır’ı terk edişi sonrasında Osmanlı yönetimi ile Memlûk beylerinin mücadelesi yeniden başladı. İşgale karşı gösterdiği başarılardan dolayı Mısır Valisi tarafından binbaşılığa yükseltilen Kavalalı Mehmet Ali Paşa, ortamdan faydalanmasını çok iyi bildi ve bütün tarafları birbirine karşı kullanarak, ileri gelenleri bertaraf etti. Ardından ulema, eşraf ve halkın desteğini alarak 1805’de Mısır valiliğine getirildi.14 Böylece Mehmet Ali Paşa, Mısır’ı yüz yıldan fazla yönetecek bir hanedanın kurucusu olarak Mısır’da hüküm sürecektir. 1.2.3. Mehmet Ali Paşa’nın Valiliği (1805–1848) Döneminde Osmanlı-Mısır İlişkileri Mısır’ı Fransız işgalinden arındıran Mehmet Ali Paşa, halkın da yoğun talebi üzerine Mısır Valiliğine getirildikten sonra, burada çok etkili reform faaliyetlerinde bulunmuştur. Hatta Osmanlı padişahları arasında reformları ile ün yapmış olan II. Mahmut (1808–1839) bile Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’da uygulamış olduğu reform siyasetini örnek almıştır. Mehmet Ali Paşa’nın karşılaştığı sorunlar II. Mahmut’unkileri andırıyordu. Üç yüz yıldır Osmanlı İmparatorluğunun temel kurumlarını paylaştıklarından, önlerindeki sorunlar da birbirlerine benzemekte idi. Bu yüzden bulmaya çalıştıkları çözümler de birbirine paralel bir görünüm arz etti. Ne var ki, II. Mahmut dikkatli davranmak zorunda iken Mehmet Ali Paşa, reformlarını daha çabuk ve kesin olarak başarabilmişti. Bunun nedeni, Fransa’nın Mısır seferinin (1798–1801) ardından Osmanlı yönetiminin tekrar kurulmasıyla, eski yönetici sınıfın ve muhaliflerin ortadan kaldırılmasıydı. Fransızların Mısır’dan çıkmalarından sonra ülkedeki Memluk, Osmanlı ve İngiliz kuvvetlerinin varlığı, ülkeye Osmanlı ordusunun Arnavutluk ve Bosna birliğinin lideri olarak giren Mehmet Ali Paşa’nın işgalcilere karşı halkın çıkarlarının ve padişahın haklarının savunucusu olarak gözükmesini sağladı. Halkın 14 Yunus Özger, “ Mısır'ın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısına Dair II. Abdülhamit'e Sunulan Bir Layiha”, History Studies Ortadoğu Özel Sayısı / Middle East Special Issue, 2010, 303–304. 9 isteğiyle vali tayin edildi (14 Mayıs 1805); padişahın temsilcisi Mısır’a gidip de orada Mehmet Ali Paşa’nın ne derece desteklendiğini görünce bu valiliği onayladı.15 Yeni vali ilk iş olarak Memluklar’ı yenilgiye uğrattı. Bunu padişah ve Mısır adına yaptığı için yerini sağlamlaştırmış oldu. Daha sonra İngiltere Mısır’ı tekrar işgale kalkıştıysa da Mehmet Ali Paşa bu işgali önledi. Mehmet Ali Paşa’ya Kahire ve İstanbul nezdinde prestij sağlayan olay ise, 1811 yılında Arabistan’daki Vehhabilere karşı padişahın isteğiyle çıktıkları seferde başarılı olması idi. Ulaşılan başarılar aslında ileride Mehmet Ali Paşa’nın Osmanlı Devletin’e kafa tutacağının habercisi konumundaydı. Zira otoritesini sağlamak amacıyla yeri geldiğinde Fransızlar’a rüşvet bile vermiştir. Bu arada Osmanlı egemenliğini tanımayı ve yıllık vergi ödemeyi sürdürüyordu.16 Mehmet Ali Paşa, Mısır’daki siyasi rakiplerini yeni bir ordu kurmak gibi çeşitli yollarla17 etkisiz hale getirirken, bir taraftan da kendi bağımsızlığını temellendirmek üzere reformlar yapmaya başlamıştı. Bu reformları gerçekleştirmek için modern bir ordunun ve yalnız kendisine bağımlı merkezi bir yönetimin oluşturulması; ülkenin ekonomik zenginliğinin geliştirilmesi, yarım bir hanedanlık düşüncesinin yayılması, ailesiyle yandaşlarını, kendisini desteklemeleri için yeni ve sürekli bir soylular sınıfı düzeyine yükseltmesi18 onun ne kadar hırslı olduğunun bir göstergesi olsa gerektir. Yukarıda da belirtildiği gibi ilk adımı ülkedeki askeri rakiplerine karşı kullanabileceği bir ordu kurmak oldu. Bunu, emri altındaki Osmanlı askerlerini modernleştirerek, Fransız ordusundan kaçanları zenci kölelerden bir birliğin başına geçirerek, harekâtı yönetmek için Memluk ve Yunan subaylarını kullanarak, Avrupa silah ve taktiklerini öğretmek için Fransız danışmanlar getirterek yaptı. Ancak Osmanlı askerlerinin yeni yöntemleri kabul etmek istememeleri bu çabasını boşa çıkarmıştı. Mehmet Ali Paşa bunun üzerine istediği güç ve bağımsızlığı ancak yeni bir ordu oluşturmakla kazanacağını düşündü. Bunu yapmanın tek amacı Mısır’daki egemenliğini 15 Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmancı), II, İstanbul 1983, 35. 16 Shaw, a. g. e. , 36. 17 Ayrıntılı bilgi için bkz; Herbert W. Duda, XIX. Yüzyılın Sonu ile XX. Yüzyılın Başında Türkiye’de Hilafetten Cumhuriyete Geçiş, ( Ter: Abdurrahman Güzel), Ankara 1989, 59-60. 18 Stanford Shaw, a. g. e. , 36. 10 sürdürmek olsaydı Osmanlı askeri geleneği ve tecrübesini örgütleyip geliştirmesi yeterli olurdu. Ancak anlaşılan o ki, kendisinin başka emelleri, belki de tüm Osmanlı İmparatorluğunu ele geçirip kendi liderliğinde diriltmek amacı olduğu anlaşılmaktadır. Böylece ordusunu ilk yıllarında tanık olduğu Mısır’daki İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin modeli üzerine kurdu. Ordusunun adını da “Nizamiye” şeklinde koydu. 1823 yılında, daha önce Osmanlılar ve Memluklular tarafından hiç kullanılmayan bir kaynakla ordusunu destekledi. Bu kaynak, Mısır köylüleri idi. Zorunlu askerlik düzenini kurdu. Ancak sonraları sert bir şekilde askere alım sonucunda Mısır tarımcılığı ciddi hasar gördü, ayaklanmalar başladı. Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa, Mısırlılar’ı eğitmek üzere askerî ve teknik okullar kurdurdu, bir grup Mısırlı’yı da öğrenim için Avrupa’ya gönderdi. Askerî malzeme için fabrikalar açıldı. Kısa bir sürede etkili bir piyade gücüne kavuştu. Bunun üzerine, modern bir topçu ve istihkâm birliği ile bir de mühendishane kurdu. Kale yapımı, ulaşım, yol yapımı ve mayın döşeme için bir birlik kuruldu. Akdeniz ve Kızıldeniz’de birer modern filo yaptırıldı, Avrupa modellerine uygun atlı birlikleri 1830’ların başında kuruldu. Mehmet Ali Paşa, bu orduyu beslemek için üretken bir tarım anlayışı içine girdi. Tarım ve sulama yöntemleri için yabancı tarım uzmanları getirtildi. Pamuk, şeker, pirinç gibi yeni ürünler ülkeye tanıtıldı. Köylülerin bu ürünleri üretecek sermaye ve teknik bilgileri olmadığından devlet kapitalist anlayışa uygun şekilde toprak sahibi oldu ve tohumluk sağladı. Köylüler işçi durumuna indi. Diğer yandan Mehmet Ali Paşa’nın pek çok yerde hastane ve klinikler kurdurması, veba belasını sona erdiren karantina düzenini başlatması, tıp okulları açması birçok köylünün yaşam koşulunda iyileşmeye sebep oldu.19 Mehmet Ali Paşa’nın toprak ve tarım reformunun gerisinde yoğun bir sanayileşme programı yer almıştı. Modern bir ordu kurması ve tarımsal hammaddeyi ülke içinde işlemek istemesi, onu sanayileşme eylemine itmiştir.20 Kahire’de yünlü dokuma tesisleri, şeker fabrikası, İskenderiye’de cam fabrikası ve tersane yapımı Mısır’da sanayinin öncüleri oldu. Bu dönemde Mısır, buharlı 19 20 Shaw, a. g. e. , 37. Ali Nejat Ölçen, Karl Marx ve İngiliz Emperyalizmi: 19. Yüzyıl Çin’de ve Osmanlı’da İngiliz Emperyalizminin İki Yüzü, Ankara, 1992, 24. 11 gemileriyle deniz taşımacılığına girişmiştir. Demiryolu taşımacılığının da doğuda ilk öncülüğünü yapan Mehmet Ali Paşa’dır. Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’da uyguladığı sanayi devriminin belli bir eğitim programına dayandırıldığı görülür. Mısır’a vali olarak atandıktan sonra, 1809’da İtalya’ya öğrenim için öğrenci grubu göndermişti. Avrupa’da öğrenim gören bu gençlerin sayısı 1818 yılında 23 iken, 1826’da 44’e ulaşmıştı.21 Mehmet Ali Paşa, Mısır sanayi ve ticaretini de geliştirip gerektiği zamanlar devlet fabrikaları kurarak yeni gelir kaynakları oluşturdu. Avrupalı sanayici ve tüccarlar özel teşebbüs için gerekli sermaye ve teknik bilgiyi sağlamak üzere ülkeye yerleşmeye çağırıldılar. Bunların oluşturduğu güçlü bir yabancı kolonisi ülkenin politik ve ekonomik yaşamının büyük bölümünü tekeline aldı. Mehmet Ali Paşa, bir ticaret filosu kurarak görünüşte padişaha bağlı olmasına karşın Avrupa uluslarıyla doğrudan doğruya diplomatik ve ticari ilişkilere girdi. Ancak bu ekonomik başarının bir de bedeli vardı. Mısır ekonomisinin Batı’ya yönelmesi dünya pazarlarına bağımlılığını artırmış ve Avrupa’daki ekonomik değişikliklerin etkisine maruz bırakmıştı. Yabancılar Mısır ekonomisini denetimleri altına almış, düzenliyorlardı. Yönetilen sınıfın büyük bir bölümünün bağımsızlık ve girişimcilikleri kentlerde ve kırsal kesimlerde ortadan kaldırılıyor, yerli halkın en alt düzeydekiler dışında ekonomiye katkıları yok ediliyordu. Çiftliklerin verimliliğini sağlamak için kendi ailesiyle yönetici sınıfının diğer üyelerinin büyük toprak sahipleri olmalarını özendirdi. Böylece oluşturulan TürkÇerkez aristokrasisi hanedan için güçlü bir destek oluşturup yabancı tüccarlar ve bankerlerle ülkenin denetiminde söz sahibi oldu. Mehmet Ali Paşa, yeni maaşlı bürokratlar yetiştirmek için okullar kurdurdu. Avrupalı öğretmenler getirtti. Ayrıca otoritesini yayma yolunda bürokrasinin gücünü artırmak için yeni bir yasa düzeni de yarattı. Bu girişimleri sırasında diğer Osmanlı reformcularına göre aşırı şiddete başvurmuş ve gelenekleri önemsememiştir. Reformlarına karşı çıkmaya çalışanlar 21 Ölçen, a. g. e. , 25. 12 acımasızca bastırılmıştır. Sonuç olarak etkin bir devlet ve ordu ortaya çıkmış ancak bu durum 19. yüzyılın ikinci yarısında ülkenin gücünü tüketecek bir bedele mal olmuştu.22 Mehmet Ali Paşa’nın, halkın verdiği destek sonucunda Osmanlı İmparatorluğu tarafından Mısır’a vali olarak atanmasında, cesur kişiliği; zekâsı ve girişimciliği etkin rol oynamıştır. Ne var ki, Mısır’a büyük hizmetlerde bulunan Mehmet Ali Paşa’nın yine aynı özelliklerinin ortaya çıkardığı kibri ve gururu, onu devlete karşı isyana sürüklemiştir. Aslında ona bu cesareti veren özelliklerinden en önemlisi askeri kimliğidir. Mısır halkına uyguladığı baskıcı siyaset ve Osmanlı Devleti’ne olan kafa tutuşu ancak bu özelliğiyle izah edilebilir. 1.2.4. Mehmet Ali Paşa İsyanı (1832–1833) II. Mahmut’un, Mehmet Ali Paşa ve oğullarını resmen isyancı olarak ilan ettiği bu olay önemlidir. 1830 yılında Fransızlar üç yıllık bir ablukadan sonra Cezayir’i işgal etmişler ve ülkeye yayılarak padişahın bu en önemli Kuzey Afrika topraklarını elinden almışlardı. Bir süre sonra Sırbistan devleti ile ilgili bazı ödünler vermek zorunda kalan II. Mahmut, bunların yanında Mısır valisiyle de savaşa girdi. Mehmet Ali Paşa Yunan ihtilalından hayli saygınlık kazanarak çıkmış, ancak padişaha yardım için yaptığı masrafların karşılığını alamamıştı. Ödül olarak Suriye’yi istemiş ancak kendisine Girit verilmişti. Mehmet Ali Paşa bu valiliği geri çevirdi. Yaşanan olaylar üzerine II. Mahmut Suriye valisine bir Mısır saldırısına karşı hazırlıklı olmasını bildirdi. Mehmet Ali Paşa mektubu ele geçirince Suriye valiliği isteğinin reddedildiğini anladı ve harekete geçti. Ufak sebeplerle karadan ve denizden Suriye’ye saldırması için oğlu İbrahim Paşa’yı görevlendirdi.23 II. Mahmut, Mehmet Ali Paşa ve oğullarını resmen isyancı ilan edip görevlerinden azlettikten sonra, Osmanlı ordusunu Suriye’ye gönderdi. Ancak İbrahim Paşa Osmanlı ordusunu yendi. Bir süre sonra Konya’ya kadar ulaşan İbrahim Paşa burayı da işgal etti. II. Mahmut’un ikinci kez Osmanlı ordusunu Suriye’ye göndermesi üzerine, İbrahim Paşa ve düzenli Mısır ordusu Konya’dan Suriye’ye geri döndü ve 22 23 Shaw, a.g. e. , 36–38. Shaw, a. g. e. , 62; ayrıca bkz. P. Philip Graves, İngilizler ve Türkler, Osmanlı’dan Günümüze Türk-İngiliz İlişkileri (1789–1939), (Ter: Yılmaz Tezkan), 21. Yüzyıl Yay. , Ankara, 1999, 4–5. 13 Osmanlı ordusunu bir kez daha yendi. Bu arada Mehmet Ali Paşa da hala padişahın sadık bendesi rolünü bırakmıyor ve yalnızca Suriye’de hakkı olanı elde etmeye çalıştığını söylüyordu. Bu arada İbrahim Paşa ilerlemeye devam ederek Kütahya’ya kadar gelmişti. Burayı işgal etmiş ve padişahtan Bursa’da konaklama izni istemişti. Padişah, gerekli diplomatik destekleri alamayınca korkuya kapılarak, İbrahim Paşa’nın askerlerini geri çekmesi karşılığında Mısır’ın tüm isteklerini yerine getireceğini söyledi. Buna göre, Mehmet Ali Paşa’nın Mısır ve Girit valilikleri onaylanıyor, İbrahim Paşa’ya da Cidde valiliği veriliyordu. Böylece Arap dünyasının büyük bölümü denetimleri altına girdi. İbrahim Paşa kısa bir süre sonra Anadolu’dan çıkınca bunalım sona ermiş oldu.24 II. Mahmut ile Mehmet Ali Paşa arasındaki gerginlik aslında hiç bitmemişti. II. Mahmut’un savaşmamak için Mehmet Ali Paşa’ya verdiği ödünler, Mehmet Ali Paşa’nın hırsı sebebiyle bitmeyen istekleri ikinci savaşın habercisi oldu. 1839’da iki ordu karşılaştı. İbrahim Paşa, Hafız Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunu yendi. Bu yenilgi haberi İstanbul’a varmadan II. Mahmut 1839’da vefat etti. Abdülmecit’in tahta çıkmasından birkaç gün sonra bir Osmanlı filosu Mehmet Ali Paşa’ya teslim olmuştu. Bu ihanet, Osmanlı’nın deniz gücüne vurulan bir darbe olmuştu. Yeni hükümet, bu olaylar karşısında Mısır ile barış yapmak istemiş fakat Mehmet Ali Paşa’nın bitmek bilmeyen istekleri Osmanlı-Mısır barışını olumsuz yönde etkilemişti. Avusturya, Fransa, İngiltere, Prusya ve Rusya’nın araya girmesi ile ortak bir nota geldi. Ancak daha sonra Fransa ve Rusya, Suriye’nin Osmanlı’ya iadesi konusunda geri adım attı. Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile Osmanlı Devleti Mısır meselesinde büyük devletlerin sempatisini kazanmıştı. Fransa hariç diğer devletler bu konuda Osmanlı’nın yanında yer alarak Mehmet Ali Paşa’ya Londra anlaşmasını kabul etmesi konusunda baskı yaptı. Ancak Fransa’ya güvenen Mehmet Ali Paşa bunu kabul etmedi. Bunun üzerine Abdülmecit, Şeyhülislamdan aldığı bir fetva ile Mehmet Ali Paşa’yı asi ilan ederek bütün görevlerinden azletti. 1840 yılında Avrupa devletleri ile Mehmet Ali Paşa arasında süren savaş neticesinde Mehmet Ali Paşa, Babıâli’ye bir af dilekçesi gönderdi 24 Shaw, a.g. e. , 62–63. 14 ve Ocak 1841’de donanmayı geri verdi.25 Varılan anlaşma ile Osmanlı ile Mısır arasında barış imza edildi. Abdülmecit, 13 Şubat 1841’de yayınladığı “Mısır Valiliği İmtiyazı Fermanı” ile Mısır’ın Osmanlı İmparatorluğu içindeki durumunu belirtti. Bu fermana göre: 1- Mısır Valiliği babadan oğla geçmek üzere, Mehmet Ali Paşa ve soyuna verilecekti, 2- Padişah tarafından Mehmet Ali Paşa’nın soyundan seçilen Mısır valileri, protokol bakımından diğer Osmanlı vezirlerine eşit olacaklar ve yazışmalar buna göre yapılacaktı, 3- Osmanlı Devleti’nde kabul edilecek nizam ve kanunlar Mısır’da da yürüyecek ve para padişah adına basılacaktı. Toplanan vergilerin ve resimlerin bir kısmı Babıâli’ye ödenecekti, 4- Mısır’ın 18000’den fazla askeri bulunmayacak ve albaydan yukarı subaylar Padişah tarafından tayin edilecekti, 5- Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun prensipleri ve Osmanlı Devleti’nin diğer devletler ile imzaladığı antlaşmalar Mısır için de muteber olacaktı, 6- Bu koşullara saygı gösterilmediği takdirde, Mısır’a verilen ayrıcalıklar geçersiz sayılacaktı.26 Böylece Mısır meselesi denilen mesele halledilmiş oluyordu. Ancak Osmanlı İmparatorluğu da fiilen en zengin eyaletlerinden ve Doğu Akdeniz’in en önemli stratejik yerlerinden birini daha kaybetmiş bulunuyordu. Mısır meselesinin halli ile en çok kazançlı çıkan devlet İngiltere idi. Çünkü böylece Mehmet Ali Paşa’yı güneye, Rusları kuzeye iterek Mezopotamya’dan geçen Hint yolunun Osmanlı Devleti gibi zayıf bir devletin elinde kalmasına muvaffak olmuştu.27 1.2.5. Mısır’da Özerkliğin Gelişmesi 25 Coşkun ÜÇOK, Siyasi Tarih Dersleri, Ankara, 1949, 189. 26 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V, TTK Basımevi, Ankara 1983, 201–202; “Mehmet Ali Paşa” Maddesi, Türk Ansiklopedisi, XXIII, Ankara 1976, 402. 27 Üçok, a. g. e. , 190. 15 Mehmet Ali Paşa’nın 1849’da ölümünden sonra Mısır bağımsız bir duruma gelmiş, padişah ile olan bağlar malî ve ailevî düzeyde kalmıştır. Böylece Mısır, siyasi ve ekonomik özerkliğini fiilen sağlamıştır. İbrahim Paşa’nın oğulları I.Abbas (1849– 1854) ve Sait (1854–1863) zamanında Mısır politikası büyükbabalarının deneyimlerini yansıtmakta ve Avrupalı güçlerin Mısır’ın parçalanmasını istemeyecekleri temeline dayanmaktaydı. Bu dönemde Fransa ile ilişkiler soğumuş, İngiltere Mısır’da önemli bir politik ve ekonomik varlık haline gelmiştir. İsmail Paşa (1863–1879) döneminde ise Mehmet Ali Paşa döneminde yapılan değişimlerin neticesinde ekonomik anlamda olumsuz sonuçlar ortaya çıktı. Mısır’ın bu dönemdeki ekonomik bunalımına Fransa ve İngiltere müdahale etti. Bunun için bir Fransız mali grubu Süveyş’te binlerce köylünün çalışacağı bir kanal projesi getirmişti. Böylece Süveyş Kanal Şirketi kuruldu. Kanal, 17 Kasım 1869’da İsmail Paşa’nın düzenlediği büyük bir törenle açıldı. İsmail Paşa artık Mehmet Ali Paşa’nın halefliğine layık olmaya çalışıyordu. 1866’da, Girit isyanında Osmanlılara yardım göndermek ve yıllık vergisini artırmak karşılığında 1841’deki kıdemlilik esası yerine tahtın babadan oğla geçmesini sağlamıştı. Sonraki yıllarda da İsmail Paşa sultanla ilişkilerini sıklaştırdı; Mehmet Ali Paşa’nın ölümünden sonra da 1873’te özerklik ve iktidarını güçlendiren yeni bir ferman koparmayı başardı. Hıdivlik28 eski hıdivin en büyük oğluna, oğlu yoksa en büyük yeğenine geçecek, veliaht reşit değilse naiplik kurumu işleyecekti. Yeni vergi artırımına karşılık Kızıldeniz’in stratejik Sevakin ve Musavva limanlarının valiliğini alıyor, idarede tam bağımsızlığa kavuşuyor, yabancı ülke ve bankalarla siyasi olmayan anlaşmalar ve borç anlaşmaları imzalayabiliyor, Babıâli’den onay beklemeden ordu ve donanmasını genişletebiliyordu. Pratik açıdan Mısır artık tümüyle bağımsız sayılabilirdi. Ülkede sürekli bir Osmanlı müfettişinin bulunmasından başka hıdive, bağımlılığını anımsatacak bir şey kalmamıştı. Bu dönemde cesurca ortaya konulan tüm yeni tarım ve sanayi hamlelerine karşın, İsmail Paşa’nın modernleştirme ve fetih programlarının masrafları karşılanamıyordu. Osmanlı hükümetinden onay almadan borçlanma hakkı bulunan 28 Hıdiv kelimesi bazı kaynaklarda ”hidiv” şeklinde geçmektedir. Kelimenin başındaki “H” harfi Arapçada noktalı olan “Hı” harfidir. Bundan dolayı “Hıdiv” şeklindeki kullanımını uygun buluyoruz. 16 İsmail Paşa ardı ardına yüksek faizli paralar alarak kısa zamanda çok büyük bir borcun altına girdi. Sonunda Süveyş Kanal Şirketindeki hisselerini İngilizlere sattı. 1876’da Mısır’ın mali durumu iyice sarsılmıştı. Çıkan bunalım sonunda İskenderiye’deki Karma Ticaret Mahkemesi Hıdiv’in Ramla’daki sarayına el koydu, onu ve ailesini topraklarının büyük bir kısmını devlete vermeye zorladı, yabancıların denetiminde olan Duyun-u Umumiye Komisyonu devlet gelirlerine el koyup borç faizlerini ödemeye başladı. Maliye ve Bayındırlık bakanlıklarına İngiliz ve Fransız uzmanlar yerleştirilince Mısır’ın ana politikaları yabancı denetimine geçmiş oldu. Sonunda iç ve dış baskılarla İsmail Paşa tahttan indirildi, yerine ise Tevfik Paşa geçti (1879–1892). Tevfik Paşa’nın yönetiminde de Mısır’ın süregelen korkunç mali bunalımı sonunda ülke 1882’de İngiltere tarafından işgal edildi.29 1.2.6. Mısır Valisine Hıdivlik Verilmesi Mısır valisi İsmail Paşa (1863–1879) Girit ayaklanmalarından birisinde Babıâli’ye yardım etmiş ve ayrıca mali yardımlarda da bulunmuştu. Bu hizmetlerine karşılık padişahtan bundan böyle Mısır valiliğine Mehmet Ali Paşa ailesinin en yaşlı üyesinin değil kendi soyundan ilk doğan oğlun gelmesi esasının kabul edilmesini istedi. Bu isteği 1866’da kabul edildi ve 1867 yılında da kendisine Hıdiv unvanı verildi ve Mısır’ın iç idaresinde serbest bırakıldı. Zamanla Hıdiv ile Osmanlı Devleti arasında anlaşmazlıklar meydana geldi.30 Bu anlaşmazlıklar kısmen çözüme kavuşturulmuş olsa da bu çözümler kalıcı değildi. Bu durum, zamanla –Babıâli’nin zayıflamasıyla daHıdiv’i zor durumda bırakacak, İngilizlerin buradaki boşluktan faydalanmasına zemin hazırlayacaktır. Şöyle ki, İsmail Paşa’nın 1869’da Avrupa’ya yaptığı gezide31 ve Süveyş kanalının açılışında olduğu gibi bağımsız bir hükümdar gibi davranması, Osmanlı hükümeti ile arasını açtı. Veraset usulünü de kendi evlatları lehinde değiştirmeyi başaran İsmail Paşa, Hıdivliği süresince Batı’dan aldığı borçlar yüzünden iç sıkıntılar yaşamaya başladı. Bir süre sonra borçlarını ödemeyi durdurunca, alacaklarını riske 29 Shaw, a.g. e. , 184. v. d. 30 Üçok, a. g. e. , Ankara, 1949, 252. 31 Süleyman Kâni İrtem, bkz. Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen ve Hicaz Meselesi, (Haz: Osman Selim Kocahanoğlu), İstanbul, 1999, 33–36. 17 atmak istemeyen Batılılar devreye girerek Mısır’da “Borçlar Sandığı İdaresi”ni kurdular. Böylece Mısır, yabancıların mali kontrolü altına girdi.32 1882 yılında Mısır’ı İngilizler’in işgal etmesi ile burada yeni bir dönem başladı. Böylece sömürge güç haline gelen İngilizler hıdivi kontrolleri altına aldı. Ancak bu sömürge döneminin bir ürünü olarak Mısır’da ortaya çıkan Milliyetçilik (hilafete bağlı bir milliyetçilik ve Arap milliyetçiliği) ve Osmanlı’nın desteklediği Panislamizm gibi bazı fikirler ve akımlar, bağımsızlık yolunda önemli adımlar olarak görülebilir. Mısırlılar, günümüzde olduğu gibi (Arap Baharı) tarihte de demokrasi ve özgürlükler uğruna kendilerini yönetenlere karşı, çeşitli ayaklanmalar aracılığıyla Arap dünyasında toplumsal tepkinin lokomotifi pozisyonunda olmuştur. Tıpkı aşağıda örneklerini vereceğimiz Mısır tarihindeki bazı ayaklanmalar gibi, 1919 devrimi olarak bilinen, Sa’d Zağlul Paşa ve arkadaşlarının önayak olduğu halk hareketi sonucunda 1922 yılında Mısır bağımsızlığını ilan etti. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile de Türkiye ve Mısır arasındaki bütün bağlar kesilmiştir.33 1.3. TARİHTE MISIR AYAKLANMALARI VE 1919 DEVRİMİ Günümüze ışık tutması açısından Mısır’da geçmişte meydana gelen ayaklanmalardan bazılarına örnek vermenin faydalı olabileceğini düşündük. Gerek Abbasiler döneminde gerekse sonraki dönemlerde Mısır’da irili ufaklı değişik ayaklanmalar olmuştur. Bu ayaklanmaları bastırmakla görevli olan orduların içinde Türk askerlerinin rolü büyüktür. Babekîler, Kıptîler ve Ordunun İsyanı: Özellikle vergi ödemekten kaçınmak gibi farklı sebeplerle 812–820 yılları arasında köylülerin de katılımıyla Babekîler ve Kıptîler baş kaldırmış, ordu da bu isyanlar sırasında devlet yönetimine olan tepkisini somut bir şekilde ortaya koymak istemişti. Bu duruma önce Türk komutanlardan Abdullah b. Tahir sonra da Afşin müdahale ederek isyanları bastırmışlardır.34 32 Özger, a. g. m., 306. 33 34 Ürün, a.g. e. , 29. Nesimi Yazıcı, a. g. e. , 77. 18 Zut Ayaklanması: Halife Me’mun döneminde 830 yılında meydana gelen bir ayaklanmadır. Bu ayaklanmayı bastırmak üzere Me’mun, kardeşi Mutasım’ı görevlendirmiştir. Mutasım’ın ordusunda 4.000 civarında Türk askerinin olduğunu kaynaklardan öğreniyoruz.35 Türk askerlerin etkin olduğu bu ordu Zutların Mısır’daki isyanlarını bastırmıştır. Gelecekte Mısır’da bir devlet kuracak olan Ahmet’in babası Tolun bu sırada gelen askerlerdendir.36 Cabir b. Velid İsyanı: 866’da İskenderiye’de patlak veren bu isyana kısa sürede halk da destek verdi. Büyüyen isyanı bastırmak için, dönemin Mısır valisi Yezid b. Abdullah et-Türkî, Bağdat’tan yardım istedi. Halife Mu’tez, içerisinde çok sayıda Türk askerinin bulunduğu bir orduyu yardıma gönderdi. İsyan başarılı bir şekilde bastırıldı. Muzahim, halife tarafından Mısır’a vali olarak atandığında (867) onunla beraber Mısır’a gelen Türk komutan ve askerler de Mısır’a yerleşmiştir.37 Mehmet Ali Paşa Ayaklanması: Yukarıda genişçe yer verdiğimiz bu ayaklanma, Mısır tarihinin en önemli ayaklanmasıdır. Mehmet Ali Paşa’nın bu çıkışı Mısır’ın geleceğini olumlu ve olumsuz farklı şekillerde etkilemişti. Urabi Ayaklanması: Mısır’ın bağımsızlığına giden yolda kendisinden aşağıda bahsedeceğimiz bu ayaklanma önemli bir adım olarak görülebilir. 1.3.1. Sa’d Zağlul Paşa ve 1919 Devrimi Sa’d Zağlul, 1857 yılında Delta’da Garbiye eyaletinin bir köyünde doğdu. Babası zengin bir çiftçi, annesi ise Mehmet Ali Paşa zamanından beri resmi görevlerde bulunmuş bir aileye mensuptu. 1871’de Ezher’e gitti. Bu yıllarda Sa’d, Muhammed Abduh’un talebeliğinin yanında Afgani’nin müritlerinden biri oldu. Çeşitli resmi görevlerde bulundu. Kariyeri İngiliz işgali ile kesintiye uğrasa da, sonra 10 yıl kadar avukatlık yaptı. Daha sonra ise temyiz mahkemesine hâkim olarak atandı. 14 yıl boyunca hâkim olarak çalıştı ve zamanın en önemli görevi olarak gördüğü Mısır’ın kanun ve kurumlarını modern çağın ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde değiştirmek için 35 Yazıcı, a.g. e. , 45. 36 Yazıcı, a.g. e. , 45. 37 Fazlıoğlu, a.g. e. , 78. 19 Abduh, Lütfi es-Seyyid ve Kasım Emin ile beraber oldu. Bununla birlikte siyasi kariyere doğru ilk adımlarını attı. Kayınpederi vasıtasıyla yönetici gruba dâhil oldu. Cromer, 1906 yılında hükümete Mısırlı temsilcilerin alınması konusunda ikna edildiği zaman, tercihini Zağlul lehine kullandı. Dört yıl kadar eğitim bakanlığı yaptı. Bu süre içerisinde okulların sayısını artırdı. En önemlisi, İngiliz danışman ve memurları üzerinde otoritesini tesis etti. 1910’da Adalet Bakanlığı’na terfi etti. 1913’de bu görevinden istifa etti. Kitchner’in kurduğu Yasama Meclisi için düzenlenen seçimlerde adaylığını koydu. Milletvekili seçildi ve sonra başkan yardımcılığına yükseldi. Meclis, 1914’de savaşın patlak vermesine kadar 5 ay süre ile toplandı. Bu süre zarfında Zağlul, hükümete ve İngiliz gücüne karşı kendisini muhalefetin lideri yapmak için çalışmalarda bulundu. Mustafa Kamil’in Millet Partisi’nden ziyade Ümmet Grubu’na yakın idi. Savaşın sonlarına doğru Mısırlılar, Barış Konferansında bağımsızlık için Mısır’ın durumunu takdim ederek bir çeşit temsili heyetin teşkilinin mümkün olup olmadığını tartışmaya başlamışlardı. Doğal olarak başı Zağlul çekiyordu. 13 Kasım 1918’de Zağlul ve oluşturduğu heyet İngiliz Yüksek Komiserliği’ne uğrayarak Londra’ya gitme ve Mısır’ın durumunu İngiliz hükümetine arz etme fırsatı istediler. İngiliz hükümeti bu ricayı reddetti. Ulusal çıkarların sözcüsü olarak Mısır hükümetinin yerine Zağlul’un kabul edilmesi zor olacağından bu reddin bir dereceye kadar anlaşılması mümkündü ama Dışişleri daha sonra, Başbakan Rüştü Paşa’nın da benzer bir ricasını reddetti. Rüşdü istifa edince gerilim yükseldi. Mart 1919’da Zağlul ve bazı taraftarları tutuklanıp Malta’ya sürüldü ve geniş çaplı kargaşalar patlak verdi. İngiliz yönetimi biraz da haksız bir biçimde onu Yüksek Komiserliğin günah keçisi haline getirmek suretiyle yerine Allenby’i getirdi ve baskının yerine uzlaşmayı koydu. Zağlul serbest bırakıldı ve Paris’e giderek Barış Konferansı’ndan önce durumu arz etmesine izin verildi. Sorun üzerinde Lord Milner başkanlığında özel bir heyetin çalışacağı ilan edildi. Milner heyeti, Mısır’a Aralık 1919’da ulaştı ve neredeyse tüm ülke tarafından boykot edildi. Zağlul’un taraftarları tarafından düzenlenen bu boykot, onun nüfuzunun artmasına neden oldu. Çok etkilenmiş olan heyet 1920 Mart’ında İngiltere’ye dönüşünde halen Avrupa’da bulunan Zağlul ile özel olarak görüşmeye başladı. Heyet, tek amacı imparatorluk bağlarını korumak olan bir gücü devam ettirme hakkını İngiltere’ye verecek olan bir ittifak ile ona bağlı bir anayasal monarşi ve bağımsız bir devlet olarak Mısır’ı tanımayı önerdi. Görüşmeler kesildi ve sonrasında 20 İngilizler, Zağlul olmadan bir anlaşmaya varmaya çalıştı. Bu mesele ile başbakan Adli Yeken Paşa uğraşmak istiyordu ve bu Zağlul’un konumu için bir tehdit oluşturuyordu. Adli’nin Zağlul’u tartışmaların içine çekmek için yaptığı başarısız bir girişimden sonra Zağlul kendisini Adli’nin misyonunu engellemeye verdi ve bunu başardı da. Kasım 1912’de Adli istifa etti. Hemen sonrasında ise Zağlul, yeniden tutuklanarak Seysel adalarına gönderildi. Fakat artık çok geç idi. Hâlihazırda amacına ulaşmış ve bir İngilizMısır antlaşmasının ancak ve ancak kendisi ve arkadaşları ile yapılabileceğini göstermişti. Bunalımı sona erdirmenin tek yolu, İngilizlerin bir antlaşmayı kabul etmek üzere hazır olduklarını ortaya koymaktı. Şubat 1922’de Yüksek Komiserlik Mısır’ın bağımsızlığıyla ilgili bir bildirge yayınladı. Bundan böyle Mısır bağımsızdı, ancak İngiltere, üzerinde antlaşmaya varılıncaya kadar imparatorluk bağlantıları, savunma, dış ilişkiler ve azınlıklar konularını kendi üzerine aldı. Zağlul ve grubunun çalışmaları sonucunda Mısır, sınırlı da olsa bağımsızlığına kavuşmuştu. Zağlul 1923 yılında Mısır’a döndü. Seçimler yapıldı ve bu seçim, Vefd Partisi bünyesinde teşkilatlanan Zağlul taraftarlarının zaferi ile sonuçlandı. Zağlul başbakan oldu.38 Bundan sonra Mısır’da kesin siyasi bir istikrar söz konusu olmayacak, İngilizlerin gölgesi Mısırlılar tarafından hep hissedilecekti. Bu arada Zağlul 1927 yılında vefat etmiştir. 1.4. 19.Y.Y.’DA MISIR’DA FİKRÎ VE SİYASÎ GELİŞMELER Mısır’ın 1882 yılında İngilizler tarafından işgali, buradaki fikrî ve siyasî gelişmeleri doğrudan etkilemiştir. Özellikle panislamik etki, bu işgalden sonra yoğunluk kazanmış ve siyasi özelliği dışında ideolojik anlam yüklenmiştir. Mısır’da İngiliz etkisini ve sonuçlarını anlamak için İngilizlerin Mısır’ı işgal etmesinin sebebi üzerinde durmak gerekir. Bu işgale sebep olan hadise, 1881’de Hıdiv Tevfik (1852–1892) döneminde yönetime tepki olarak baş gösteren ve aralarında Mahmut Sami elBarudî’nin de bulunduğu “Urabi” isyanıdır. Şimdi de Urabi isyanının sebepleri üzerinde biraz duralım. 1.4.1. Urabi İsyanı 38 Albert Hourani, Çağdaş Arap Düşüncesi, (Ter: Latif Boyacı ve Hüseyin Yılmaz), İnsan Yayınları, İstanbul, 1994, 231–234. 21 Mısır’da başta bulunan Tevfik Paşa döneminde halkın içinde bulunduğu olumsuz şartlara ülkenin entelektüel tabakasından büyük tepki geldi. Aralarında Mahmut Sami el-Barudî, Abdullah en-Nedim, Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, Ahmet Şevki ve Hafız gibi politika ve edebiyatta önemli simaların da desteğini alan bir toplumsal direniş başladı. Arap/Mısır milliyetçiliği esası üzerine oturtulan bu direnişin arkasında, ülkede hâkim olan yabancı sömürüye tepki bulunmaktadır.39 Halk, ülkenin ekonomisini toprak sahibi Türk-Çerkes aristokrasisi ile yabancı banker ve tüccarların denetimine veren ekonomik politikayı kınamaya başladı. Aristokratların çocuklarıyla bir grup batı eğitimi almış subayların orduda alaydan yetişmeye çalışanlara eşitlik tanımamaya başlaması asker arasında huzursuzlukları artırdı. 1881’de yerliler arasında subaylığa yükselmiş bir avuç insandan biri olan Ahmet Urabi Paşa komutasında bir grup asker ayaklandı. Askerler hükümeti ele geçirerek yabancı egemenliğine son verdi ve olası bir düşman saldırısına karşı İskenderiye’ye birlik gönderdi. Kıbrıs Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu’nu koruma yükünü üstlenmiş olan İngiltere’nin durumu karıştı. İngiliz ordusu ve kabine içinde müdahale yanlısı olanlar vardı, ancak başbakan Gladstone padişahın çağrısıyla ve Osmanlı ordusuyla birlikte olmadan müdahale etmeme politikasını benimsiyordu. Diğer yandan Fransızlar hem kendi tüccarlarını korumak hem de Afrika’da imparatorluklarını genişletmek istediklerinden ve ayrıca İngiltere’nin Bab-ı Ali ile bu yeni ilişkisini kırmayı arzuladıklarından müdahaleye hazırdı. II. Abdülhamit, İstanbul’da düşünülmekte olan bir dış kontrol düzeni ile ilgili Hıdiv ve Urabi’yi ikna etmek üzere yeni bir elçiler konferansı düzenledi (Haziran 1881). Sadrazam Sait Paşa ve Osmanlı kabinesi de toplantıya katılmak istedilerse de, Abdülhamit, bu davranışın yabancı müdahalesini yasallaştıracağı endişesiyle izin vermedi. Beklenmedik bir durum olmadıkça tek taraflı yabancı müdahale yapılmayacaktı. II. Abdülhamit hemen Urabi Paşa ile arkadaşlarını bir fermanla İstanbul’a getirtti. Ancak konuşmalar sürerken İskenderiye limanı dışında yabancı gemilerin görünmesi, yerli halkı galeyana getirdi, sokaklarda bulunan birkaç yabancı öldürüldü. Bu olay ve limanın tahkim edilmesi üzerine İngiliz filosunun komutanı Amiral Seymour düzenin sağlanması ve tahkim çalışmalarının durdurulması için bir ültimatom yolladı. Fakat bu ültimatom dikkate 39 Ürün, a. g. e. , 18. 22 alınmadı; Seymour bunun üzerine savunmasız kenti bombardımana tuttu (13 Temmuz 1882). Oysa Fransız gemileri bu davranışın Temsilciler Meclisi tarafından onaylanmadığını ileri sürerek son dakikada limandan ayrılmışlardı. Bombardıman olayı üzerine uzlaşma çabaları kesildi. Mısır milliyetçileri şimdi halkın her kesiminden destek bulmuşlardı. İngiliz kabinesi, ne yapılması gerektiği konusunda bölünmüş durumdaydı. İstanbul’daki elçilerle görüş birliğinde olan Bab-ı Ali, padişahın durumu çözüme kavuşturmak için 4.000 asker göndermesine karar verdi. Ancak II. Abdülhamit, bu kadarlık bir kuvvetin Urabi karşısında hiçbir şey yapamayacağını ileri sürerek buna yanaşmadı. Bunun yerine mali güçlüklerin giderilmesiyle Osmanlıların yabancılardan denetimi devralacakları ve Mısır milliyetçilerinin vilayette reformları gerçekleştirebilecekleri mevkilere getirilmesiyle gerçekleşecek bir çözümü tercih ediyordu. II. Abdülhamit’in temsilcileri bir kez daha Kahire’ye giderlerken İngiltere’de de müdahale yanlısı olanlar üstünlüğü ele almışlardı. İngilizler, ülkeyi işgal edip milliyetçileri ezmek istiyorlardı. Fransızlar ise İngilizleri Doğu Akdeniz’e getirecek ve bölgedeki Fransız ekonomik ve kültürel egemenliğine son vereceğinden endişe duydukları her türlü işgale karşıydılar. Ancak Londra’daki müdahale yanlıları üstün geldiler. İskenderiye’ye asker çıkartıldı. Mısır milliyetçileri Tel-el-Kebir’de 13 Eylül 1882’de yenilgiye uğratıldılar. Kahire dört gün sonra işgal edildi ve böylece şu ya da bu biçimde 70 yıl sürecek İngiliz egemenliği başladı. Osmanlılar bu duruma itiraz ettilerse de, karşı koyacak güçleri yoktu. İngiltere Mısır’a geçici olarak sorunları çözmek üzere geldiğini ileri sürünce padişah oldubittiyi kabulden başka çare bulamadı. Yapılan anlaşmayla (24 Ekim 1885) Mısır yıllık vergisini ödemeye devam edecek ve padişahın egemenliği sürdürülecekti. Osmanlılar ve İngilizler ülkede birer yüksek komiser bulunduracaklar, bunlar hıdive iç politikada yardımcı olacaklar ve Sudan’da barışın tesisini sağlayacaklardı. Bundan sonra da İngiltere Mısır’dan çekilmeyi taahhüt edecekti. İngiltere, yüksek komiseri ile Genel Vali Baring’in (Lord Cromer) ortak yönetiminde bir egemenlik kurdu (1883–1907). Lord Baring Mısırlı memurların yanına birer İngiliz danışman yerleştirdi, ülkenin ekonomik yapısını modernleştirdi. Ancak Mısır halkını İngiliz efendilerinin yerine geçirtebilecek bir eğitimden de yoksun bıraktı. Ülkenin mali sorunlarına bir çözüm bulma sorumluluğunu yüklendiği için İngiltere güç durumdaydı. Bunun sonucunda yeni bir uluslar arası denetim sistemi Fransızların işe karışmasını öngörerek İngiltere’nin üstün durumunu değiştirdi. 23 1883’te Mısır’a geri dönen Cromer40, 1907’ye kadar aralıksız olarak yirmi dört yıl bu ülkede adeta bir İngiliz sömürge valisi gibi görev yaptı. Cromer’e göre, İngiliz hegemonyasının devam etmesi için Mısır hükümetinin kuvvetli olması gerekmekteydi. Tutucu bir İngiliz milliyetçisi olarak kendini medeniyetin ve her türlü ilericiliğin lideri olarak görmekteydi. Mısır halkı, modern dünya toplumu arasına dâhil olmak ve ilerlemek istiyorsa; Batı Medeniyetinin değerlerini kabul etmek zorundaydı. Mısır hükümetinin, reformcu bir hükümetten ziyade İngiliz çıkarlarını koruma adına ülke içinde çıkabilecek her türlü isyanı bastırabilecek güce sahip olmasını yeterli görmekteydi. Cromer, Mısır ve dolayısıyla Kahire’nin iki nedenden dolayı İngiliz idaresi ve kontrolü altında tutulması gerektiğine inanmaktaydı. Birinci neden, İstanbul’da azalan nüfuzunu dengelemesi için Kahire üzerindeki İngiliz etkisinin güçlenmesi, ikincisi ise, Kahire’deki İngiliz nüfuzunun devamını güvenceye almak için, Nil Vadisinin tamamının kontrol altında tutulması gerekmekteydi. Cromer’in savunduğu bu yaklaşım, dönemin İngiliz Hükümeti tarafından da benimsendi.41 İngiltere, 1885’te Mısır’ı boşaltma ve Osmanlının doğrudan doğruya denetimi ele almaları işini görüşmek üzere İstanbul’a bir elçi gönderdi. II. Abdülhamit uzun süredir ülkeden İngilizlerin çıkmasını istemekte idiyse de, bunun sonucunda doğacak mali ve askeri yükü üstlenecek durumda değildi. Bu yüzden İngilizlerin Mısır’dan üç yıl içinde çıkmalarını, iç ya da dış tehlikeler karşısında asker gönderme haklarının saklı tutulmasını öngören bir anlaşmayı düşündüğü halde sonunda bunun İngilizlerin İstanbul’daki etkisini artıracağı düşüncesiyle anlaşmayı onaylamadı. İngiltere de Mısır’da kalmış oldu. Sultan II. Abdülhamit, ülkenin siyasal ve entelektüel liderleriyle ilişkideydi. Mısır aristokrasisi de anavatanla çok yakın ilişkileri sürdürüyor, çocuklarını öğrenim için İstanbul’a gönderiyor, Boğaz içinde yazlıklara sahip bulunuyor, Osmanlı üst sınıflarıyla evlilik ilişkilerine giriyordu. Böylece Osmanlılar gözle görülmese de 40 Cromer, 1841 yılında İngiltere’nin Norfolk şehrinde doğdu. İlk ve orta öğreniminin ardından 1855’de askeri akademiye girdi. 1858’de buradan mezun olduktan sonra İngiltere’nin, Doğu Akdeniz’deki ticaret yolunun güvenliği açısından stratejik öneme sahip Korfu Adası’na topçu subayı olarak tayin edildi. Bunun dışında değişik dönemlerde İngiltere’nin sömürgecilik anlayışı gereği farklı bölgelere gönderilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Ahmet Yaramış, “Mısır’da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IX, Sayı: 2, Aralık 2007. 41 Yaramış, a.g. m., 125. 24 Mısır’da çok etkindiler. Oysa İngilizler, uzun siyasal ve askeri denetim yıllarında Mısır yaşamının ancak yüzeyinde kalabilmişlerdi.42 Ahmet Kazım Ürün’ün de belirttiği gibi, Urabi İsyanı Şevki’nin en çok etkilendiği olay olduğundan bu toplumsal direniş olayını detaylı olarak ele aldık. Bu olay, her ne kadar Mısır toplumu açısından başarısızlıkla sonuçlanmışsa da Mısır halkının ilk defa ulusal tepkilerini gösterdikleri, bağımsızlığa giden önemli bir aşama olmuştur.43 Ayrıca anladığımız kadarı ile Mısır milliyetçiliği üzerinde etkili olmuş, Hilafet kurumuna bağlılık ve Mısır’da İslam Birliği’nin yaygınlaşması konusunda da zemin hazırlamıştır. Bu noktada, ünlü Batılı araştırmacı Goldziher’in, Urabi isyanıyla ilgili, henüz isyandan 10 yıl önce öngörüsünün olduğunu kaynaklardan öğrendiğimizi belirtelim. Goldziher, Mısır’da bulunduğu yıllarda (1873–74) uyanış ve ıslahat hareketlerine destek vermiştir. Buna rağmen, Arapların körü körüne Avrupa hayranlığını şiddetle eleştirir. Kendisi de Hıristiyan bir ülkede azınlık olarak yaşayan bir kişi olarak bölgede gerek Osmanlı’nın gerekse İngilizlerin hâkimiyetine son verilmesi ve yerel halkların özgürlüğünü elde etmesi için çalışan hareketlere destek verdi. Kahire’de uzun akşamları birlikte geçirdiği İslam dünyasındaki uyanış ve ıslahat hareketlerinin öncüsü Cemaleddin Afgani ile siyasî, ilmî ve fikrî konularda müzakerelerde bulundu. Katolik hâkimiyeti altında yaşayan bir Yahudi olarak Goldziher, bu derece aktif bir şahsiyet olan Afgani’nin İslam dünyasında yürüttüğü siyasî ve fikrî uyanış hareketini gönülden destekledi. Zira onun çağrısı İslam Birliğini savunan (Panislamist); sömürgeciliğe ve istilacılığa karşı çıkmaya yönelik idi.44 Her şeye rağmen II. Abdülhamit, bu dönemde (1882–1892) Mısır’ı yeniden elde tutabilmek için çalışmalar yapmıştır. İngilizlerin basın-yayın yoluyla yaptığı aleyhte propagandayı engellemek, II. Abdülhamit’e muhalif yayınların Osmanlı mülküne sokulmamasını sağlamak ve İngilizlerin Mısır’da kışkırttığı milliyetçilik akımlarını tespit edip bunları bertaraf etme yollarına başvurmak gibi çalışmalar bunlara örnek olarak verilebilir. Bunların dışında, Mısır’ın önde gelen din adamları ile görüşüp onların 42 Shaw, a. g. e. , 242 v. d. 43 Shaw, a. g. e. , 242 v. d. 44 İbrahim Hatiboğlu, “Goldziher ve İslam Dünyası İle Fikri Etkileşimi”, Marife, S. 3, Konya, Kış 2002, 115 v. d. 25 desteğini almak, hıdivin kazanılmaya çalışılması ve basın-yayın organlarını kazanmak da bu önlemler arasında yer alabilir.45 Urabi isyanı, Mısır’da yabancı müdahalesine ve İngiliz işgaline duyulan yerli tepkiyi ifade eden Milli Hareket’in ilk dalgasıdır. Daha sonra bayraktarlığını Mustafa Kamil Paşa’nın ve O’nun 1908’de vefatından sonra Ahmet Şevki gibi bir Türk asıllı ve Mısır Milliyetçisi olan Muhammed Ferid’in yapacağı “el-Hizb’ul-Vatani” ise Milli Hareket’in ikinci dalgasını oluşturur. Bu hareketin en önemli özelliği, işgal karşıtı mücadelesinde Osmanlı Hilafetine dayanmasıdır. İttihad-ı İslam fikrinin samimi taraftarı olan bu hareketin mensupları Hilafet makamı nedeniyle Osmanlı Devletine içten bağlanmışlar ve onu zafiyete düşüreceği endişesiyle Arap Milliyetçiliği ve Türkçülük gibi akımlara karşı mesafeli durmuşlardır.46 Aşağıda bahsedileceği gibi bu dönemde Mısır’da Milliyetçilik kavramı farklı idi. Bir Arap Milliyetçiliğinden söz etmek mümkündür ama anlaşılan o ki hâkim fikir Osmanlı Hilafetine bağlı Mısır Milliyetçiliği idi. 1.4.2. Osmanlı-İngiliz İlişkileri Açısından Mısır Meselesi Mısır meselesi Osmanlı-İngiliz ilişkilerinde de çok önemli dönüm noktalarından birisidir. Bir başka deyişle İngiltere’nin Mısır’a bizzat yerleşmesi onun Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’ni dolaylı destekleme siyasetinden vazgeçip kendisi açısından stratejik önemi olan Osmanlı topraklarını doğrudan kontrolü altına almak siyasetine yöneldiğinin açık göstergelerinden birisidir. Bu değişimin en az stratejik konum kadar önemli olan bir başka boyutu da ticaret ve ekonomidir. 1880’lere gelindiğinde Mısır ekonomisi büyük oranda İngiltere’ye bağımlı ve İngiliz finans kuruluşlarına borçlu idi. Mısır’da yaşanılan istikrarsızlık ve Vatani hareketinin siyasi ve ekonomik hedefleri aynı zamanda İngiliz çıkarlarını tehdit ediyor hatta çok büyük meblağlara ulaşan İngiliz alacaklarını da riske atıyordu. Öte yandan İngiliz siyasetinde etkili olan birçok kurum ve kişinin Mısır’da yatırımları vardı. Konuya zenginlik getirmesi için bahsetmek gerekirse, Mısır’a müdahale kararı veren İngiliz hükümetinin Başbakanı Gladstone’nin şahsi servetinin yüzde otuzluk bir kısmı da Mısır tahvillerine yatırılmıştı. Şüphesiz bu tür 45 46 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamit ve İslam Birliği, Ötüken yay. , İstanbul, 1992, 296–298. Muhammed Ferid, Mısır Mısırlılarındır: İngiliz İşgaline Karşı Osmanlı Hilafeti, (Ter: Ali Benli- Macit Karagözlü), Takdim Bölümü, s. V, Klasik Yayınları, İstanbul 2007. 26 şahsi ilgiler işgal gibi büyük bir kararda birinci derecede amil değildir, ancak bu insanların hükümetin kararlarında etkili olduğu da bir gerçektir. Esasen İngiltere’nin Mısır’a karşı takındığı son tavır stratejik değerlendirmelerin yanı sıra XIX. yüzyılın ikinci yarısında Batılı emperyalist düşüncenin felsefesini de ortaya koymaktadır. Bu da, üçüncü ülkelerdeki ticaret ve sömürü düzeni, önce siyasi ve askeri bir müdahale riskine girmeden yerli kadrolarla ülkeyi yönetmeye devam etmek ve Mısır örneğinde olduğu gibi, bunun devam etmesinin mümkün olmadığı anlaşılınca, o ülkenin yönetimine fiilen hâkim olarak düzeni ele almak şeklindedir.47 1.4.3. Mısır’da Milliyetçilik Anlayışı Bu dönemde Mısır’da gelişen fikrî, siyasî ve dinî hareketler birçok çalışmanın konusu olmuştur. Bu araştırmaların önemli bir kısmının Mısır milliyetçiliğinin siyasi açıdan hâkim fikir olduğunu iddia etmelerine rağmen, bu dönemde açık seçik bir milliyetçilikten bahsetmek çok güçtür. Hilal Görgün, konu ile ilgili makalesinde, batıda yapılan çalışmalarda kavrama ve kavramlaştırma noktasında bazı problemlerin olduğunu belirtir. Buna göre ilgili çalışmalardaki en önemli ortak hata, Arapça’daki bazı terimlerin batı dillerine tercümesi sırasında, bunlara batıdaki karşılıklarının hâlihazırda kazanmış oldukları anlamlarının yüklenmesidir. XIX. Yüzyıl İslam âlemi hakkında yapılan tarih araştırmalarının batı milliyetçiliğinin gölgesinde yapılması bu çalışmalara damgasını vurmuş ve İslam âlemindeki hareketler batıda oluşan terimlerle ifade edilmiştir.48 Bu kavram kargaşasına örnek olarak “vatan” kelimesinin batıdaki tercümesi sırasında ortaya çıkan durum gösterilebilir. Vatan kelimesi batıda karşılık olarak “nation” şeklinde; “vatanî” terimi ise “nationalism” şeklinde çevrilmiştir. Görgün’ün tespitlerine göre, “vatanî” kavramı ve bunun etrafında oluşan fikrî ve siyasî hareketleri İngilizceye “national”, “national party” şeklinde ilk olarak çevirenler İngiltere’nin bu bölgede görev yapan memurlarıdır. Bu noktadan sonra, vatanî kavramına “milliyetçilik”, “dini milliyetçilik” gibi bazı anlamlar yükleyenler de olmuştur. Hâlbuki bu dönemde Mısır aydınlarının kullandığı vatanî terimi, toprağa bağlı olarak gelişen ve 47 Azmi Özcan, “Sultan II. Abdülhamit”, Türkler Ansiklopedisi, C. 12, Ankara 2002, 1564. 48 Hilal Görgün, “Mısır’da 19.y.y. sonunda Osmanlı Tarih Yazıcılığı: Muhammed Ferid ve Mustafa Kamil”, İslam Araştırmaları Dergisi, S.4, 107. 27 dolayısıyla Osmanlı Devletine karşı olmayı zaruri olarak içermeyen bir tür vatanseverliği ifade etmektedir. Aslında milliyetçilik düşüncesinin, Avrupa devletlerinin özellikle İngiltere’nin Mısır’a müdahalesi ile aynı dönemlere denk gelmesi, bu düşüncenin muhatabının batı olduğunu ortaya koymaktadır.49 Görgün, Mısır’da bu dönemde iki tür milliyetçiliğin olduğundan söz eder. Bunlardan birinin, Suriye’den Mısır’a gelenler arasında yaygın olan ve Arap olmayan her türlü hâkimiyeti (Osmanlı dâhil) reddeden Arap milliyetçiliği, diğerinin ise ırk ve dil unsurunu arka plana atarak inancı öne çıkaran ve Osmanlı ile bütünlük içerisinde kalarak gayrimüslim yabancı hâkimiyetine karşı çıkan milliyetçilik olduğunu belirtir.50 Mısır’da bu dönemde ortaya çıkan İttihad-ı İslam ve milliyetçilik fikirleri hakkında İngiltere’nin Mısır Genel Valisi Lord Cromer’e ait “Mısır’da Fikr-i Milliyet” başlıklı raporda Cromer, milliyetçilikle ittihad-ı İslam fikrini mukayese ediyor. Bu rapora göre, Mısır’daki milliyetçilik fikri ittihad-ı İslam fikrinden fazlasıyla etkilenmiştir.51 Bu dönemdeki milliyetçilikte görülen panislamik etkinin yeni bazı yaklaşımlar doğuracağında şüphe yoktur. Türköne’den yaptığımız alıntıya göre Hans Kohn, anti emperyalist karakterinden dolayı panislamizmin milliyetçiliğe benzediğini söyler. Niyazi Berkes ise, hilafet kurumuna aşırı önem atfetmesine rağmen İttihad-ı İslam’ın niteliğini, İslam’ın bütün Müslümanları ülke, dil, renk, ırk farklılıklarının üzerinde sadece bir inanç kardeşliği değil bir millet olarak görmesinde aramaktadır.52 Konu ile ilgili en orijinal yaklaşımlardan biri olarak kaynaklarda üzerinde durulan, Afgani’nin fikirlerinden yola çıkarak Nikki R. Keddie’nin geliştirdiği “proto nationalism” (ön milliyetçilik) yaklaşımıdır. Buna göre; Panislamizm geleneksel İslam ile modern milliyetçilik arasında bir geçiş olarak ifade edilmektedir. İslam’dan milliyetçiliğe doğru bir evrilme olduğu görüşü, ilerlemeci bir görüştür. 20. yüzyılın sonuna doğru, bir ara İslam ülkelerinde milliyetçi hareketlerin baskın duruma 49 Görgün, a. g. m., 108. 50 Görgün, a.g. m., 109. 51 Mümtaz’er Türköne , İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yay., Leiden 1992, 247. 52 Türköne, a. g. e. , 247. 28 geçmesine rağmen İslam’ın rakip bir ideoloji olarak tekrar ön plana çıkmış olması bu görüşü doğrulamamaktadır. İslam, günümüzde Panislamizm veya İttihad-ı İslam gibi kavramları kullanmadan milliyet üstü bir ideoloji olarak kabul görmektedir.53 Hangi anlamda kullanılırsa kullanılsın gerçek şu ki, on dokuzuncu yüzyıl içinde milliyetçilik akımı bütün dünyaya yayıldığı gibi, Mısır’a da yayılmıştı. Özellikle, ordudaki subaylar ile sivil bürokrasi ve aydınlar arasında milliyetçi fikirler yaygındı. İlk defa Avrupalıların Mısır üzerindeki nüfuzları ve tahakkümlerine karşı, 1881’de halk nümayişleriyle kendini gösterdi. Cromer, görev yaptığı uzun yıllar boyunca milliyetçiliği, İngiliz çıkarları için bir tehdit gördü ve bundan dolayı onlara karşı hep mesafeli durdu. Görev süresince milliyetçilere karşı mücadele etti ve birlikte çalışacağı kimseleri, milliyetçi olmayanlar arasından seçti. Ancak 1890’lardan itibaren milliyetçilerin Mısır toplumunda desteklerinin artması üzerine onlar arasında ılımlı bulduklarıyla diyaloga girdi ve bazılarına hükümette yer verdi. Cromer’in milliyetçilere yönelik bu yeni yaklaşımında, şartların onu zorlaması kadar; milliyetçileri kendi içinde bölme stratejisi de yatmaktaydı. Fakat çalıştığı milliyetçi liderlerin, Mısır halkı üzerinde fazla bir etkisinin olmadığını görme noktasında ise başarısız oldu. Burada Mısır Milliyetçiliği’nin 1906 yılındaki Danişva hâdisesinden sonra toplum içinde daha fazla destek ve taraftar bulduğunu da ifade etmeliyiz. Danişva Hâdisesi, köylülerin, İngiliz subaylarına güvercinlerine ateş etmeyi kesmelerini ikaz etmeleri üzerine, subayların, buna karşılık olarak, köylülere ateş etmeleri üzerine çıktı. Bu ateş sonucunda bir kaç köylü yaralandı. Bunun üzerine köylülerle, subaylar arasında kısa bir süre itiş kakış yaşandı. Bu hengâmede bir İngiliz subayı hafif bir şekilde yaralandı ve ardından güneş çarpmasına bağlı olarak öldü. Subayın ölüm nedeninin belli olmasına rağmen, kurulan mahkemede Danişva köylüleri, ölen subayın ölümünden suçlu bulundu. Yargılanan köylülerin dördü ölüm, dokuzu kölelik ve diğerleri darağacına asılarak ayaklarına kırbaçla vurulma cezasına çarptırıldı. Köylülere verilen cezalar, Mısır halkında İngiliz idaresi karşıtlığını had safhaya çıkardı. Ülke genelinde protesto gösterileri yapıldı. Bütün bu gelişmeler yaşanırken, Cromer İngiltere’de yaz tatilinde bulunuyordu. Mısır’a döndükten sonra, Danişva hâdisesinde mahkemenin zanlılara verdiği cezaları doğru bulduğunu söyledi ve cezaları onayladı. Cromer’in bu tavrı onu ülkede istenmeyen kişi 53 Türköne, a. g. e. , 248. 29 yaptı. İngiliz hükümeti, devletin çıkarları açısından Cromer’in Mısır’daki görevine son verilmesine karar verdi. Fakat Hükümet, Cromer’in görevden alınmasında aceleci davranmadı ve kısa bir süre daha görevini sürdürmesine müsaade etti. 1907’de yerine atanan Sir Eldon Gorst’a görevini devrederek Mısır’dan ayrıldı. Ne Cromer, ne de onun yerine geçen Gorst ve sonraki yüksek komiserler, Mısır’daki milliyetçi akımı ve İngiliz karşıtlığını sona erdirdiler.54 Danişva olayı, Mısır’ın mühim düşünür ve şairlerinden Ahmet Şevki’yi de son derece etkilemiştir. Hatta Şevki, Danişva köyüne hitaben şöyle bir şiir yazmıştır: “Ey Danişva! Huzur dolu günler ve barış senden gitti Düzen bozuldu, sahibi olduğun topraklar ayrılıklara şahit oldu şimdi Halkın sayısı askerleri geçti, mücadelesi de askerin gücünü geçti Adamlarını kaybeden kadınların nasıl dul kaldı; çocuklar yetim sabahladı Yirmi ev yalnız kaldı, sevinçleri üzüntüye, korkuya ve karanlığa dönüştü, Benim şiirim gökteki güvercinlere mi, ya da ölen güvercinlere mi? Hükmün infazını bilmedin, Kromer’in sözünü anlamadın Danişva’nın güvercinleri öttü, Nil vadisinin uyanık gençlerinden haber getirdi Rüyalarında yatakları ve çöl ortasında yok olan hayatları gördüler …… Her köy ve mahallede üzüntü dolu bir ceza var şimdi Sevdiklerini kaybeden ve toprağa veren kadın ve erkekler var”.55 1.4.4. Mısır’da Osmanlı Hilafetine Muhalefet Mısır’da milliyetçiliğin yanı sıra II. Abdülhamit’in hilafetine de çeşitli nedenlerle muhalif durumda olan düşünürler de ortaya çıkmıştır. 54 Yaramış, a. g. m., 127-128. 55 Ahmet Şevki, eş-Şevkiyyat, I, (Takdim: Ömer Faruk et-Tabba), Beyrut, Tarih Belirtilmemiş, 291. 30 Mısır’da muhalif ulema tarafından yayınlanan Kanun-ı Esasi gazetesinin yer verdiği “İmamet ve Hilafet” adlı risalede bir ilke imza atılıyor ve II. Abdülhamit’in hilafetinin geçersizliğini ispat edebilmek için yabancı yazarların sıkça vurgu yaptığı tarihsel referanslar aynı bakış açısıyla; ancak bu kez Müslüman yazarlarca kullanılıyordu. Ulema bu metinde Osmanlı öncesine gelene değin hilafetin aslından uzaklaştığını ve şartlarından hiçbirine riayet edilmez olduğunu, yerine getirilen tek şart olan Kureyşilik şartının ise “devr-i Sultan Selimi’de mahv olup” gittiğini ileri sürüyordu. Eserin ikinci başlığında ise ulü’l-emre itaat konusu gündeme getiriliyor ve ulü’l-emrin kapsamı tartışılıyordu. Usul-u meşverete sıkça yapılan göndermelerin ardından II. Abdülhamit’in baskı rejimine karşılık meşrutiyet idaresi savunuluyordu.56 Mısır’dan yükselen bir başka muhalif ses aynı zamanda Mehmet Akif’in rüştiyeden hocası olan Mehmet Kadri Nasıh, adalet anlamına gelen ve daha önce gazetede yayımlanmış yazılarından oluşan “İstinsaf” adlı çalışmasında konuyu meşrutiyet bağlamında değerlendirmiş ve halifeden İslam dünyasına yönelik adalet duygularını ortaya koymasını istemişti. Çalışmasının büyük bir bölümünü Abdülhamit idaresinin haksız uygulamalarına, bunun İslam ve insanlık adına olumsuz sonuçlarına ayıran yazar, onun İslam Birliği siyasetini “Müslümanların mazarratına, Avrupalıların menfaatine hizmet eden” bir anlayış olarak nitelendirmişti. Aynı yazara ait olup yine Mısır’da yayımlanan “Zulm u Adl” başlıklı bir diğer risalesi de Osmanlı hilafetinin meşruiyetinin tartışıldığı bir metindi. Mehmet Kadri’nin amacının meşruti idareye dönmek olduğu, yaptığı tüm eleştirilerde göze çarpmaktaydı. Ona göre ilk dört halife gibi gerçekten bu işe layık kimselerin bulunmadığı bir devirde milletin dini ve dünyevi işlerini cahil, fasık ve zalim halifeler yerine bizzat milletin kendisinin üstlenmesi yapılacak en doğru davranıştı. Buradan hareketle kanun yapımı, vergi kabul ya da reddinin milletin kendi kararınca yapılması gereğine dikkat çekilmekteydi. Jön Türk hareketi içinde hanedana yakın olup da zamanla Abdülhamit idaresine karşı cephe alan kimselerin çalışmaları hilafet konusunda Sultanın meşruiyet iddiasını zedeleyen tezleri gündeme getiriyordu. Bunun ilginç örneklerinden birinde Arap 56 Namık Sinan Turan, “Osmanlı Hilafetinin 19. Yüzyılda Zorlu Sınavı: II. Meşrutiyet’e Giden Süreçte ve Sonrasında Makam-ı Hilafet”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:38, İstanbul, Mart 2008, 291. 31 ulemasıyla Sultanın eniştesi ve aynı zamanda Prens Sabahattin’in babası Damat İbrahim Paşa’nın ismi yan yana geliyordu. Mısır’da “Tezkire-i Ulema” başlığı altında yayınlanan çalışmada ulema Osmanlı hilafetini mahkûm eden Sünni akidenin Kureyşilik iddiasını bir kez daha ileri sürmekteydi. Arap uleması olarak anılan ancak kimlikleri konusunda açık hiçbir işarete rastlanmayan risaleye sonradan eklendiği anlaşılan 27 Ağustos 1900 tarihli Mahmut Paşa’ya ait mektupta da aynı üslupla eleştiri okları halife sultana yöneltiliyordu.57 Her ne kadar 19. Yüzyılın başında ve sonundaki durumu arasında nüfuz bileşiminde ciddi bir farklılık bulunsa da Osmanlı İmparatorluğu bu haliyle bile farklı etnik ve dinsel kökenden insanların imparatorluk şemsiyesinde eritildiği bir devlet idi. Bu açıdan devletin geleceği ve siyaset anlayışıyla ilgili Müslüman yazarlar kadar gayrı müslim yazarların da düşüncelerini ortaya koyması dikkat çekiciydi. İslam akaidine ya da siyaset anlayışına dair konularda gayrımüslim tebaadan yorumlar yapılması sık rastlanan durumlardan değildi. Nitekim hilafet konusunda gayrımüslim bir yazarın kaleme aldığı tek çalışma Osmanlı tebaasından Ermeni asıllı Naim Gregor’a ait olan Hilafet başlıklı çalışmadır. Cenevre’de muhtemelen 1902 yılında basılan risalede dikkat çekici nokta metnin içeriğinin adeta Müslüman bir yazarın kaleminden çıkmış gibi İslam kaynaklarından referanslar yoluyla düzenlenmiş olmasıdır. Hilafeti “dinin rüknü ve İslamiyet’in kaidesi olup dinin selametini daim ve dünyanın siyasetini kaim bir halde bulundurmak için şeriat-ı garra sahibi bulunan Peygambere halef olmak” şeklinde tanımlayarak işe başlayan yazar, Abdülhamit’in Türklerin padişahı olsa bile Müslümanların halifesi olamayacağını iddia eder. Yazarın burada hilafetle saltanat kurumları arasında ayrım yapması son derece önemlidir. Gregor’a göre Peygambere halef olmanın en önemli şartı Kureyş’ten olmaktır. Sultan II. Abdülhamit bu şartı yerine getiremediğinden hilafeti meşru değildir. Kureyşilik şartının ardından adalet şartını ileri süren yazara göre Abdülhamit Kureyşilik gibi önemli bir şartın dışında adalet konusunda da ciddi handikapları olan bir idare tesis etmiştir.58 Gregor’u burada zikretmemizin nedeni, Arap dünyasından yükselen hilafet karşıtı muhalif seslere destek niteliğinde olmasıdır. 57 Turan, a. g. m. , 291. 58 Turan, a. g. m., 292. 32 Buraya kadar, Mısır’ın siyasî ve fikrî gelişmelerini özetle anlattık. Özellikle Ahmet Şevki’nin etkisi altında kaldığı hilafet ve milliyetçilik fikirlerinin Mısır’daki gelişimine temas ettik. Çalışmamızın ikinci bölümünde Ahmet Şevki’yi etkileyen hilafet düşüncesinin zeminini hazırlayan ittihad-ı İslam ve milliyetçilik fikirlerini inceleyeceğiz. 33 2. AHMET ŞEVKİ’YE ETKİ EDEN FİKİR AKIMLARI: PANİSLAMİZM/İTTİHAD-I İSLAM VE MİLLİYETÇİLİK 2.1. PANİSLAMİZM VE İTTİHAD-I İSLAM Milliyetçilik kavramı, 19. yüzyıla gelindiğinde çok çeşitli anlamlar kazanmıştır. Bu farklı algılama biçimlerine etki eden faktörlerden biri Batıdaki Pan hareketleridir. Bu yüzyıldaki milliyetçilik kavramını anlamak için pan hareketleri hakkında bilgi sahibi olunmasında fayda vardır. Bu faydaya binaen çalışmamızın bu kısmında pan hareketleri ile ilgili kısaca bilgi vermek istiyoruz. Ayrıca yine pan hareketlerinin etkisiyle ortaya çıkan Panislamizm kavramı ve bu bağlamda Panislamizm – İttihadı İslam ilişkisi üzerinde duracağız. 2.1.1. Pan Hareketlerinin Doğuşu Pan hareketi, coğrafi bölge, dil grubu, millet, ırk ve din itibariyle birleşmeyi hedef alma şeklinde özetlenebilir.59 Bu itibarla 19.y.y. İngiliz İmparatorluğu’na kadar, bütün büyük imparatorlukların, siyasi, ekonomik veya kültürel üstünlüğüne dayanan pan hareketine dayandığı söylenebilir. Darwin’in 1865 yılında yayımladığı The Origin of Species (Türlerin Kökeni) adındaki kitabı Batı’nın fikir tarihinde bir hadise yaratmıştı. Hayat kavgasında bazı türlerin diğerlerini ortadan kaldırmış oldukları anlayışı, bu fikirleri siyaset sahasında kullanmak isteyenlere yol göstermişti. Bu yeni yaklaşıma göre, hayat mücadelesinde üstte kalmış olan ırklar, medeniyeti ileri götürecek olan ırklardı. Bu tip ırkçı Darwinizm’in uzantılarından biri, 1870’den sonra Avrupa’da kristalleşmeye başlayan “Pan” milliyetçilikleriydi. Pan hareketlerinin çıkış noktası, o zamana kadar yeryüzüne dağılmış sayılan, Slavlar ve Almanlar gibi, kalıcı bir milletin parçalarının yeni bir devlet halinde birleştirilmesinin tabii ve karşısına geçilmez bir eğilim olduğu idi. 1848’de Prag’da Frantisek Palacky’nin başkanlık ettiği ilk panslav kongresi, Avusturya sınırları içinde yaşayan Slavları birleştirmeyi amaçlamıştı. Rusya’nın Kırım Savaşı’nda (1853– 56) yenilgisi, Panslavizm’in bir Rus ideali olarak gelişmesine yol açtı. R. A. Fadeyev, bu ideolojiyi Slavları Avusturya ve Osmanlı idaresinden kurtarmak olarak yeniledi. 1877–78 Osmanlı-Rus savaşının çıkmasında da Panslav görüşü önemli derecede etkili 59 Alaeddin Yalçınkaya, Sömürgecilik ve Panislamizm Işığında Türkistan, İstanbul 1997, s. 142. 34 olmuştu. Bazı kaynaklar her ne kadar II. Abdülhamit’in İttihad-ı İslam -ya da Panislamizm- politikasını daha önce Avrupa’da beliren Pan ideolojilerine karşı bir tepki olarak kabul etse de,60 II. Abdülhamit’in bu uygulamasının daha kapsamlı sebepleri vardır. Literatüre geçmiş belli başlı pan hareketleri şunlardır: Pan Christanesimo, Pan Europe, Pan Americanism, Pan Germanism, Pan Slavizm, Pan Türkizm, Pan İslamizm, Panİranizm, Pan Arabizm, Pan Afrikanizm, Pan Asianizm, Pan Hispanism, Pan Ortodoxizm, Pan Cermenizm, Pan Protestanizm, Pan Katolikism, Pan Hellenism.61 2.1.2. Panislamizm/İttihad-ı İslam Panislamizm fikrinin doğuşu, gelişmesi, “hareket sahasına geçişi”, 19. y.y.’in sonu ve 20. y.y.’in başında oynadığı roller ile günümüze ulaşan etkilerini ele almadan önce üzerinde tartışılması gereken husus şudur: Gerçekten geçmişte ve günümüzde böyle bir hareket var mıdır? Sınırlı provokatörlerin veya devlet adamlarının belli çevreleri aşmayan beyanları veya davranışları bütün İslam dünyasını ne dereceye kadar bağlar? Bu ve benzeri sorulara cevap ararken öncelikle Karpat’a göre Panislamizm terimi ve literatürünün kaynağını Fransız, İngiliz ve Rus diplomatlarının yazışmalarının oluşturduğunu hatırlatalım.62 Batıdaki gibi bir milliyet şuurunun doğması ve gelişmesinin mümkün olmadığı Doğu’da varlığı kabul edilen pan hareketlerinin arkasındaki temel faktörlerin veya ideologların aslında bu toplumun bünyesinden çıkmadıklarına şahit olmaktayız. Bu durumu göz önünde bulunduran Kazemzadeh63, Panislamizm’i destekleyen güçlü bir organizasyonun hiçbir zaman olmadığını ve bunun tamamıyla bir hayal olduğunu belirtir. Tıpkı Kazemzadeh gibi Graves’e göre de Panislamizm bir hayalden ibarettir. Öyle ki Panislâmcı hayaller Türkleri fazla ilgilendirmiyordu. Graves’e göre ortalama 60 Şerif Mardin, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, II, İstanbul 1985, s. 348. 61 Yalçınkaya, a. g. e. , s. 142. 62 Kemal Karpat, “Panislamizm ve II. Abdülhamit, Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi”, Türkiye Doğu Araştırmaları Dergisi (T.D.A.D.) , Haziran 1987, s.13, 14. 63 Yalçınkaya, a. g. e. , s. 143, F. Kazemzadeh, “Pan-Movements”, I. E. S. S. , XI, s. 365. 35 köy kökenli bir Türk neferi için Panislamizm hiçbir mana ifade etmezdi. Kendi dini liderleri ne söylerse söylesin, bu Türk neferi Arapları gürültücü ve isyankâr olarak kabul ediyor ve sevmiyordu. Buna rağmen Türk halkının Abdülhamit’e olan bağlılığını din ve hilafete bağlar.64 Ancak Graves dinin, kitleleri hareketsizleştirdiğini savunur ki, bunun kabul edilmesi mümkün değildir. Zira Osmanlı Devleti’ni uzun süre cihana hâkim kılan unsur halkın dine olan bağlılığıdır. Bu bağlılık onları hareketsizleştirmemiş, aksine aksiyoner hale getirmiştir. Bu dönemde her ne kadar Panislamizm fikri halk nazarında itibar görmemiş olsa da, batı kaynaklı pan hareketlerinin etkisiyle “İttihad-ı İslam” tabiri ortaya çıkmıştır. Nikki Keddie’ye göre Panislamizm’in, İttihad-ı İslam şekliyle telaffuzu Genç Osmanlılar tarafından yapılmıştır. Bunun ilham kaynağı ise İtalyan ve Alman halklarının birlik istikametindeki başarıları ile Rusya’nın bilhassa Balkanlarda gittikçe artan Pan-Slavik faaliyetleridir. Bütün bunlar göz önüne alındığında Osmanlı Devleti için İslam Birliği, dağılıp yok olmaktan kurtuluş ve hal çaresi olabilirdi.65 Basiret Gazetesi’nde Ahmet Mithat bu konuyu şöyle ele alır: “Avrupa’da şu sıralarda İttihad-ı Slav ve İttihad-ı Cermen fikri yayılmakta ve kuvvet bulmaktadır. Bunlardan İttihad-ı Slav Osmanlı Devleti için oldukça tehlikeli bir fikir akımıdır ve hızla güçlenmektedir. Bunun için Avusturya ve Osmanlı Devleti Panslavizme karşı Pancermenizmi desteklemek zorundadırlar. Böylece büyük bir güç yine büyük bir güçle bertaraf edilmiş olur. Cermen akımının Slavizm karşısında başarı sağlayabilmesi için İttihad-ı İslam fikri ortaya atılmıştır. Böylece Rusya içindeki Müslüman halk Rusya’ya karşı kışkırtılarak onların da Panslavizm’e karşı ayaklanması sağlanmış olur.”66 Ahmet Mithat yazısının tamamlayıcı bölümünde ise; İslam Dünyası’nda birliğin ve gücün sağlanması için mutlaka İttihad-ı İslam fikrinin ortaya çıkarılması gereğini savunur. Bunun için ise Panslavizm karşısında Pancermenizm ve Panislamizm birlikte 64 Graves, a. g. e. , 35. 65 Yalçınkaya, a. g. e. , s. 144, Nikki Keddie, “Pan-İslam as Proto-Nationalism”, Journal of Modern History, XLI, March 1969, s.20. 66 Yalçınkaya, a. g. e. , 144, Basiret, “Devlet-i Aliye ve Rusya”, sayı: 592, İlhan Yerlikaya’nın sadeleştirmesi, Basiret Gazetesi, Van 1994, 90–144. 36 olursa başarılı olunacağını belirtir. Ve son olarak Slav ve Cermen fikri bir sorun olduğu sürece Basiret Gazetesi’nin “İslam Birliği” nden sürekli söz etmeye devam edeceğini söyler.67 Çalışmamızın bu noktasında, Panislamizm’den çok bir “İttihad-ı İslam” fikrinden bahsedilmesi gereğini vurgulamakta fayda vardır. Çünkü anlaşıldığı kadarıyla “İttihad-ı İslam” fikri “Panislamizm” e göre daha gerçekçi, somut ve özgün durmaktadır. Zira “Panislamizm” tabiri sonradan uydurulmuş ve batılıların belli dönemde Müslüman toplumları araştırırken kullandığı bir kelimedir, Türkçe karşılığı da İslamcılıktır. İslam tarihine bakıldığında ne Hz. Peygamber dönemi ne de Asr-ı Saadet döneminde böyle bir tabire rastlanmamaktadır. Fakat İslam’ın tek millet olduğu Hz. Muhammet tarafından vurgulandığından “ittihad-ı İslam” tabiri çok daha uygun düşmektedir. Bu anlamda aslında II. Abdülhamit’in Panislamist bir çalışma içerisinde olduğunu savunmak bir hata olur. Çünkü kaynağı itibariyle bu iki tabir aynı karşılığı vermemektedir. Dolayısıyla bu noktadan itibaren “İttihad-ı İslam” fikri üzerinde yoğunlaşacağız. Tezimize konu olan Ahmet Şevki’nin fikir ve eylemlerine etkilerinden dolayı ilerleyen bölümlerde Hilafet konusu da bu bağlamda ele alınacaktır. Anlaşılan o ki bu fikir fiili olarak daha önceleri ortaya çıkmış olmakla birlikte, Mümtazer Türköne’nin yapmış olduğu çalışmada belirtildiği gibi ilk olarak 1869 yılında yazıya dökülüp kamuoyu ile paylaşılmıştır. Buna göre ilk olarak “İttihad-ı İslam” deyiminin geçtiği yazı 10 Mayıs 1869 tarihli Hürriyet Gazetesinde, Namık Kemal’in yazmış olduğu yazıdır. Panislamizm için bulunan en erken tarih ise 1875 yılıdır. Bu bilgi, yine Türköne’nin belirttiğine göre 1875 tarihli Vambery’e ait olan ‘Der İslam in Neunzehnten Jahrhundert’ adlı kitapta da geçmektedir.68 Panislamizm deyiminin “İttihad-ı İslam” a karşılık batılılar tarafından kullanılması ve batı kaynaklı oluşu da ayrıca “İttihad-ı İslam” deyiminin daha orijinal olduğunu göstermektedir. İttihad-ı İslam’ın gazete sayfalarında boy göstermesi, tartışmalarla belli bir olgunluğa ulaşması ve eksik olan “cesaret” unsurunun tamamlanmasıyla olmuştur. Gazetelerdeki yazıların gerisinde, anlaşıldığı kadarıyla zengin bir sözlü birikim vardır.69 67 Yalçınkaya, Aynı Yer, Basiret, 145. 68 Türköne, İslamcılığın Doğuşu, 199. 69 Türköne, a.g. e. , 208. 37 Hürriyet, İnkılab, el-Cevaib, Basiret, İbret gazeteleri bu gazetelerden en fazla göze çarpanlardır. Namık Kemal, Esad Efendi ve Ahmet Mithat konu ile ilgili yazan kişiler arasında en çok dikkat çeken isimlerdir. Özellikle “Yeni Osmanlılar” diye adlandırılan bazı Osmanlı aydınlarının Batıdaki Pan hareketlerinin de etkisiyle Panislamik düşüncelerini açık ve net bir şekilde basın yoluyla ifade etmelerinden sonra, Osmanlı tarihine etki edecek fikrin temelleri atılmış oldu. Yeni Osmanlılar İstanbul’da özellikle İbret ve Basiret gazeteleri yoluyla bu fikri geliştirip yaygınlaştırdılar. İttihad-ı İslam’ın uygulanabilirliği üzerinde tartışmalar başladı. Bu maksatla birçok dilde broşürler ve yayınlar hazırlanıp dağıtılması üzerinde duruldu. Bu arada Basiret’e halk tarafından ve değişik çevrelerden konu ile ilgili mektuplar gelmekte ve öneriler sunulmakta idi. Bu önerilerden biri de, sadece Hac sırasında broşür ve risaleler dağıtmanın hedefi gerçekleştirebilmek için yeterli olacağı idi. Yine, İttihad-ı İslam’ın sınırlarının çok geniş tutulması da gelen teklifler arasındaydı. Değişik İslam ülkelerine ehil kişilerin gönderilip, oraların coğrafyalarının ve halkının durumlarına göre İttihad-ı İslam fikrine olan ihtiyaçlarının tespit edilmesi gereği de bir başka teklif idi.70 Yapılan tekliflere paralel olarak “İttihad-ı İslam” başlığı ile bir risale de yazılmıştır. Ticaret Bahriye Mahkemesi Zabıt Kâtibi Esad Efendi’ye (ö. 1899) ait olan bu risalede; Müslümanlar arasında dayanışmanın önemi ve Avrupa tehdidi karşısında Hilafet ve Halife etrafında toplanılması gereği üzerinde durulmaktadır. Bu risale Arapça’ya tercüme edilip Hac mevsiminde hacılara da dağıtılmıştır. Azmi Özcan’ın, tespitine göre 1873’te yayınlanan bu risale, Osmanlı topraklarında hatta İslam dünyasında İttihad-ı İslam başlıklı ilk kitapçıktır. Esad Efendi bu risalede bütün Müslümanları Osmanlıları desteklemeye ve Halife etrafında birleşmeye davet etmektedir.71 Sultan Abdülaziz döneminin sonlarına kadar devam eden İttihad-ı İslam tartışmaları, her ne kadar siyasi anlamda netlik kazanmamış olsa da toplumsal, kültürel ve dini anlamda açık bir tavır ortaya koymuştur. Ancak II. Abdülhamit döneminde, iç ve dış siyasette İttihad-ı İslam düşüncesi çok önemli role sahip olmuştur. Sultan II. 70 Azmi Özcan, Panislamizm, , İstanbul 1992, 50–53. 71 Özcan, a.g. e. , 54–55. 38 Abdülhamit, İttihad-ı İslam politikasını amcasına göre daha dikkatli, daha başarılı ve daha geniş boyutlu icra etmiştir. Halifelik görevi icabı, İslam için takip edilen bu politika nedeniyle ürken Batılı devletler, padişahı sömürgeciliklerinin en büyük düşmanı olarak görmüşlerdir. Yılmaz Öztuna’ya göre bu durum, II. Abdülhamit’in yıkılışını çabuklaştırmış; böylece devleti Balkan ve Dünya savaşları belalarından korumasını engellemiştir.72 Bütün bunların yanı sıra bazı kaynaklara göre ittihad-ı İslam fikri, dini olmaktan çok siyasi karakter taşımaktadır. Zira bunu anlamak için II. Abdülhamit’in bu fikre kapılmasına neden olan amilleri hatırlamak yeterli olacaktır. Karal’a göre bu amiller şunlardı: — Osmanlı İmparatorluğunda Müslüman-Hıristiyan ilişkilerinin kötüleşmesi, — Avrupa’nın, Osmanlı Hıristiyanları lehinde müdahaleleri, — İmparatorlukta ve dünyada İslam memleketlerinin Avrupalılar tarafından istilası, — İslam dünyasında, İslam ittihadı lehinde fikir cereyanlarının belirmesi.73 2.1.3. İttihad-ı İslam ve Afgani Batı devletlerinin siyasi sebeplerle ve Hıristiyanlık adına İslam dünyasına karşı yönelttikleri taarruzlar, İslam dünyasında isyanlara sebep olduğu gibi, başlarında Cemaleddin-i Afgani’nin bulunduğu birtakım İslam bilginlerine, İslam birliği ülküsü yolunda işlek bir propagandaya girişmelerine de yol vermiştir. Cemaleddin, XIX. Yüzyıl başlarında İran’da Hemedan civarında dünyaya gelmiş, Afgan asıllı bir kimse idi. Çok seyahat etmiş, Müslüman ülkelerin birçoğunu görmüş; batı Avrupa ülkelerinde de bulunmuştur. Karal’a göre Afgani, bütün ömrünü İslam dünyasını, üzerine çökmekte olan batı tehlikesinden haberdar etmeye ve ona bu tehlikeye karşı kendisini savunmak için tedbir göstermeye vakfetmiştir. Cemaleddin’in bu tedbirleri kendi söylemiyle şu şekildedir: “ Hıristiyanlık dünyası, çeşitli ırk ve mezheplerden bulunmasına rağmen, bütün Müslüman devletlerini ortadan kaldırmak için birleşmiştir. Haçlı zihniyeti devam 72 73 Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, İstanbul 2008, 94. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876–1907,VIII, 540, T. T. K. Basımevi, Ankara, 1995. 39 etmekte ve İslamiyete kin ve nefretle bakılmaktadır. Bunun örneği, devletlerarası hukuk kaidelerinin, Müslümanlar hakkında yürütülmemesidir. Hıristiyan hükümetler, Müslüman devletlerine yaptıkları hakaretleri ve taarruzları, onların geri ve barbar olduklarını iddia ederek mazur gösteriyorlar. Hâlbuki aynı hükümetler, İslam ülkelerinde yapılmak istenen ıslahat hareketlerini çeşitli vasıtalarla, hatta harp yapmak suretiyle engellemeye çalışıyorlar. Avrupalılar kendi memleketlerinde “milliyet” ve “vatanseverlik” dediklerine, şarkta olursa “taassup” diyorlar. Bundan anlaşılıyor ki, Müslüman dünyası, yok olmaktan kurtulmak için bir savunma birliği kurmalı ve Avrupa’nın teknik ilerlemelerini kazanıp Avrupa gücünün sırlarını öğrenmelidir”. Bununla birlikte işaret edilmesi gereken nokta, Afganlı Cemaleddin’in 1882’de Mısır’ın İngilizler tarafından işgal edilmesinden sonra İstanbul’a gelmesi ve II. Abdülhamit ile tanışması ona İslam Birliği hakkında fikir vermesidir.74 Her ne kadar Afgani, bazıları tarafından İslamcılık ve İslam Birliği’nin ilk savunucularından kabul edilse de, Türköne’ye göre bu, efsaneden ibarettir. Hatta Afgani’nin orijinal bir fikir adamı olmadığını savunur ve Yeni Osmanlılarla mukayese edildiğinde Yeni Osmanlıların Afgani’den önce daha kapsamlı ve tutarlı görüşler geliştirdiklerini belirtir.75 2.1.4. İttihad-ı İslam ve Arap Unsurlar II. Abdülhamit, yukarıda açıklanan amillerin etkisi ile İslamcılığı iç ve dış idarede bir sistem haline getirmeye çalışmıştır. İç idarede bunun açık delili Araplara yakınlık göstermesi, halifeliği üstün bir değer haline getirmesidir. Araplara yakınlığın ilk önemli işaretini, Tunuslu Hayrettin Paşa’yı sadaret makamına getirmesidir (1879). Hayrettin Paşa Arap asıllı değildi ama Arap kültürlü idi. Türkçeye ve Babıali usul ve adetlerine yabancı idi. O kadar ki, saray başkatipliğinden, kendisine yazılmış olan bazı tezkereler, devletin resmi dili olan Türkçe bir tarafa bırakılarak Arapça yazılmıştır. Hayrettin Paşa’nın sadrazamlığı altı ay kadar sürmüştür. II. Abdülhamit, bundan sonra Babıâli’nin yüksek idaresini Türk ve Arnavutlara bırakarak Arapları sarayda teşkilatlandırmaya ve idare etmeye başlamıştır. İzzettin Paşa’yı (Arap İzzet), sarayın 74 Karal, a. g. e. , 542–543. 75 Türköne, a.g.e. , s. 35. 40 ikinci kâtipliğinde; Suriyeli Naum Paşa’yı Hariciye Nezareti Müsteşar Yardımcılığında; Lübnanlı Marunilerden olan Selim Melhame Paşa’yı Maadin ve Orman Nezaretinde; Necip Melhame Paşa’yı Hafiye Teşkilatı başında; Mahmut Şevket Paşa’yı Ordu komutanlığında görevlendirmiştir. Bunun dışında Medineli Şeyh Muhammet Zafir, Şeyh Esad, Rufai şeyhi Ebulhüda, Hintli Rahmetullah ve bir aralık da Afganlı Cemaleddin’i İstanbul’da bulundurmuştur. Bilhassa bu şeyhler grubu, Abdülhamit’e önceki padişahların Hıristiyan Avrupa devletleri ile yakınlaşmak istemelerinin bir hata olduğunu ve “İslam Birliği” ni hedef tutan bir İslamcılık politikası takip etmenin gerekli olduğu fikrini telkin etmeyi başarmışlardır. II. Abdülhamit ayrıca Avrupalı olduğu halde, İslam tarihi hakkında tarafsız fikirleriyle tanınmış, Macar Vambery gibi Şarkiyatçılarla da temas etmiştir. Karal’a göre etrafına topladığı bu Arap zümresinin etkisiyle de II. Abdülhamit, Osmanlı İmparatorluğunu, bir Türk-Arap İmparatorluğu haline getirmeyi düşünmüştür. Fakat Arap kültürünün Türkler üzerinde etkili olacağını düşündüğünden, önlem olarak Araplara bazı tavizler vermek zorunda kalmıştır. O kadar ki, bir aralık devletin resmi dili olan Türkçenin bırakılıp yerine Arapçanın resmi dil kabul edilmesini bile düşünmüş, ancak Sadrazam Sait Paşa’nın itirazı üzerine bundan vazgeçmiştir. Yine 1902’de Arap aşiret büyüklerinin çocukları için İstanbul’da bir Aşiret Okulu kurması ve buraya gönderilen çocukların yiyecek ve yatacaklarının sağlanmasının yanında kendilerine maaş bağlanması Araplarla yakınlaşmak teşebbüsünün bir delili mahiyetindedir.76 Dönemin şartları değerlendirildiğinde ve ortada uygulanması gereken ve planlanan “İslam Birliği” siyasetini düşündüğümüzde II. Abdülhamit’in Araplarla iyi ilişkiler kurmak için çalışmalar yapmasını anlamak mümkündür. Zira Osmanlı topraklarına baktığımızda Arapların diğer milletlere oranla sayıca fazla ve etkin durumda olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde Arapların etkisi öyle boyutlara gelmişti ki, Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrı karakterli bir Pan Arap İmparatorluğu hayalinde olanlar bile vardı. Örneğin, bu fikri açıkça savunanlardan biri de Necib Azuri’dir. Necip Azuri, Paris’te siyaset bilimi okuduktan sonra İstanbul’daki Mekteb-i Mülkiye’ye devam etmiş Hıristiyan bir Arap’tır. 1898’de, uzun yıllar sürdüreceği Kudüs Mutasarrıf muavinliğine 76 Karal, a. g. e. , 544–545. 41 atanan Necib Efendi, buraya 1902’de tayin edilen mutasarrıf Osman Kazım Bey’le ters düşmüş ve aleyhinde çalışmalar yürütmüştür.77 2.1.5. İttihad-ı İslam ve Dış Politika İttihad-ı İslam, yani II. Abdülhamit’in İslam Birliği anlayışı, tek başına bir amaç olarak düşünülmemelidir. Bu düşünce, daha da önemli amaçlara ulaşmak için uygulanan bir politika olarak karşımıza çıkmaktadır. Karal’a göre, II. Abdülhamit’in “İslam Birliği (İttihad-ı İslam)” fikri ile dış politikada ulaşmak istediği iki amaç vardır. Biri, Osmanlı İmparatorluğu’nun varlığını korumak, diğeri ise, Hilafet etrafında dünya İslam birliğini kurmaktır. Zira İngiltere’nin milliyetçilik fikrini imparatorluğun çeşitli bölgelerinde yaymak, özellikle de Arabistan, Arnavutluk ve Suriye’yi anarşiye düşürmek istediğine kanidir. İngiltere’nin Mısır’da da milliyetçiliği yaymaya çalıştığını, hatta Halifeliği Mısır Hıdivi’ne intikal ettirmeye niyetli olduğunu söylemektedir. Bu duruma karşı koymak için İslam birliğinin muhafazasını gerekli görmekte ve “Din birliğinin yıkılması İmparatorluğun da sonudur” demek suretiyle bunun önemini belirtmektedir. II. Abdülhamit Hilafeti, İmparatorlukta İslam birliğinin muhafazası için olduğu kadar dünya Müslüman birliğini kurmak için de temel kabul etmektedir. Emirulmüminin unvanını da Padişah ve Sultan unvanlarına tercih etmesi bu sebepledir. Zira bu unvan ile sadece İmparatorluk Müslümanlarının değil, bütün dünya Müslümanlarının başı olarak kendisini görmektedir.78 Halife unvanına dayalı olarak ülke içinde toplumsal dayanışmayı gerçekleştirmeye yönelik bir siyaset izleyen II. Abdülhamit, dış dünyada hilafetin fonksiyonlarını genişletmeyi amaçlamıştır. Hilafetin dış siyasetteki fonksiyonlarından biri, kurumun Müslüman halklar üzerinde hamilik vasfını kullanarak aralarındaki her türden anlaşmazlıkları çözmek ve birleştirici olmaya gayret etmektir. Bunun yanında İslam kamuoyunda imaj olarak tek halifenin varlığı ve her konuda ilk merci olduğu anlayışını hâkim kılmaya çalışmaktır. Dönemin hilafet siyasetinin temel yaklaşımını 1888 Mayısında Hindistan’da yürütülen Osmanlı karşıtı İngiliz propagandasına gösterilen tepkiden anlamak mümkündür. Burada yer aldığı 77 Ayrıntılı Bilgi İçin bkz: Abdülhamit Kırmızı, Abdülhamit’in Valileri, İstanbul 2007, 167. 78 Karal, a. g. e. , 546. 42 biçimiyle; “Sultan Abdülhamit Han Hazretleri meşru ve yegâne Halife-i Müslimin’dir. Ve Hilafet-i Kübarayi İslamiye kabil-i inkisam olmayub 1517 senesinde ced-i emcedleri Sultan Selim-i Evvel Hazretlerine Hulefayı Abbasiye’nin son Halifesi tarafından terk olunmuşdur. Emanet-i Mubareke-i Hazret-i Risaletpenahi nezd-i Hümayun-u Hazret-i Hilafetpenahi'de mahfuzdur. Zat-i Şevketsemat-i Hazret-i Mülukane mahal-i mübarekei İslamiye’nin Padişahı olub, sair unvanları miyanda ‘Haremeyn-i Şerifeynin Muhafız ve Mudafii’ unvan-ı celilini haizdirler. Ve... hükümderan-i İslamiye’nin en ziyade sahibi-i kuvvet ve miknetidirler. Esbab-ı meşruha olmasa bile evsaf-ı hasail-i celile-i Hümayunları hasebiyle Hilafet-i İslamiye kendilerine raci’ olmak lazım gelir.”79 Osmanlı hilafetinin Sultan II. Abdülhamit dönemindeki algılama biçiminin en veciz ifadesi olan bu satırlar 19. yüzyılda doktrin oluşturmada kullanılan sembollerin inşasına da tipik bir örnektir. Nitekim bu yaklaşım yalnızca dış yazışmalarda değil basın yayın faaliyetlerinden, eğitim alanına kadar etkisini göstermekte gecikmez. Aynı dönemde kamu okulları doktrin aşılamanın ayrıcalıklı yerleri haline gelmiştir. Hilafet makamına sadakat aşılayıcı içerikte ders müfredatları imparatorluğun her yerindeki okullarda uygulanmıştır. Halife-Sultana bağlı kuşaklar yetiştirme çabası eğitimin başlıca amacı haline gelmiştir. Tanzimat’la başlayan kanuna itaat düşüncesi, klasik İslam düşüncesine göre, Allah, peygamber ve halifeye itaat düşüncesi şekline dönüştürülmüştür.80 Batılı diğer bir kaynağa göre ise, II. Abdülhamit, Panislamizm’i despotizmini kabul ettirmek için bir araç olarak kullanmıştır. Buna göre II. Abdülhamit, despotizmini kabul ettirebilmek için yeni bir ideoloji geliştirmiştir. Bu ideolojinin temelini muhafazakâr Müslüman düşüncesi ve dünya çapında bir Müslüman siyasi dayanışması oluşturuyordu. II. Abdülhamit için Panislamizm, bu ideolojiye uygun bir kalıp idi. Batılı eğitimin ön planda olduğu Tanzimat döneminde İslam ulemasının kaybettiği saygınlığı onlara geri verdi. Ancak şeriatı her alanda uygulanması gereken bir düzen olarak görmemiştir. Bunun yerine yeni bir doktrin geliştirdi ve kendisinin her yerdeki bütün Müslümanlar üzerinde manevi otorite sahibi bir halife olduğunda ısrar etti. Bu yolda, panislamik ümitlere bel bağladığı sürece, Genç Osmanlılarca başlatılan coşkunluğun bir 79 80 N. Sinan Turan, a. g. m., 289. N. Sinan Turan, a. g. m. 290. 43 kısmını üzerine devraldı ve Panislamizm’i kendi ideallerini gerçekleştirmek için kullandı.81 Konu ile ilgili fikirlerini ve araştırmalarını kaynak olarak aldığımız araştırmacıların82 da belirttiği gibi, İttihad-ı İslam düşüncesi veya dünya İslam dayanışması fikri, daha önce zaten Küçük Kaynarca Antlaşması ile uluslararası kabule mazhar olan “Hilafet” kurumunu, özellikle II. Abdülhamit döneminde ön plana çıkarmıştır. Şimdi de, hakkında zaten birçok çalışmanın yapıldığı “Hilafet” konusunu genel hatlarıyla ele alıp, İttihad-ı İslam düşüncesiyle olan bağlarını inceleyeceğiz. 2.2. HİLAFET Kamus-ı Türkî’de Hilafetin terim manası şu şekilde verilir: “ Hatem’ül- Enbiya efendimize vekâleten umum ehl-i İslam’a imamet ve amiriyyet ve şeriat-ı İslamiye’yi himaye etmek vazife-i mukaddesesidir”.83 İslam dini, halifeye, Hz. Muhammed’in bu dünyadaki devamı gibi yetki veriyordu. Halifenin olmadığı bir yerde her hangi bir ilahi otorite yoktur. Bu anlayışa göre halifenin tam bir politik ve dünyevi gücü vardır ve Hilafet, İslam toplumunun en yüksek politik ve yetkili makamıdır.84 Ali Suavi85’ye göre ise bu durum biraz farklıdır. Ona göre Hilafet, şer’i bir esasa dayanmamaktadır. Çünkü Hz. Peygamber halifelik diye bir müessese kurmamıştır. Sadece kendisine Hz. Ebubekir’i halef tayin etmiştir. Bu itibarla Hz. Ebubekir’den sonra gelenler, çeşitli sebeplerle tayin olunan, yöneticilik hakkının kendilerine verildiği haleflerdir. Suavi, bu fikri ileri sürerken Hıristiyanlıktaki papalık makamı gibi bir ruhani makamın İslam toplumunda mevcut olmadığını da söyler.86 81 Hodgson M. G. S. , “Türkiye’de Modernizm”, İslam’ın Serüveni, (Çev. Ercüment Karataş), III, İstanbul, 1995, 270. 82 Azmi Özcan, Cezmi Eraslan, Mümtaz’er Türköne, Alaaddin Yalçınkaya. 83 Şemseddin Sami, Kamus-ı Turki, I-II, İstanbul 1978, 585. 84 Herbert W. Duda, a. g. e. , 141. 85 Hayatı için bkz. Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, (Yayıma Haz. : Abdullah Uçman), Yapı Kredi Yay. , İstanbul 2006, 214 v. d. 86 Tanpınar, a. g. e. , 224. 44 2.2.1. Osmanlı Devletinde Hilafet İslam toplumunda halife, işlevsel olarak Hz. Peygamber’in vekili telakki edildiği için sadece dini işleri idare eden bir şahıs değil aynı zamanda devleti yöneten fiili bir başkandır. Zaten zamanla uluslararası siyasi ve askeri güçlerini kaybetmek sebebiyle bu görev, Abbasilerden Selçuklular’a oradan da Osmanlı Devleti’ne geçmiştir. Gerçi Hilafet, başlangıçta Osmanlı Devleti’nde çok büyük fonksiyonel göreve sahip değildi. Fakat İslam dünyası nazarında tek bağımsız devlet olması ve dünya Müslümanlarının beklentileri Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde Hilafet kurumunu kurtarıcı unsur haline getirmiştir. Osmanlı Devleti, iki buçuk asır boyunca siyasi anlamda hilafeti ön plana çıkarmamışken son dönemlerde (özellikle II. Abdülhamit döneminde) bir anda hilafeti gündeme getirdi. Bunun sebebi olarak ilk akla gelen, Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askeri manada gücünün yetmediğinin görülmesi ve manevi ağırlığı olan bu unvandan destek bulma ümidinin ortaya konmasıdır.87 II. Abdülhamit döneminde, Osmanlı Sultanına Müslümanların koruyuculuğu görevinin resmen ilanı 1876 anayasasında şöyle vurgulanmaktadır: “ Zat-ı Hazret-i Padişahî hasbe’l-hilâfe din-i İslam’ın hâmisi ve bilcümle tebaa-i Osmaniyenin hükümdarı ve padişahıdır”.88 Yani padişah hazretlerinin bizzat kendisi, İslam dininin koruyucusu ve tüm Osmanlı toplumunun hükümdarı ve padişahıdır. Halife sıfatını en belirgin şekilde vurgulayan padişah, Sultan II. Abdülhamit’tir. Bu vurgulama, İslam âleminde kabul görmüştür. İslam dünyası, sömürgecilerin baskısıyla bunalmıştı. Memnuniyetle II. Abdülhamit’in manevi liderliği etrafında toplanmıştır. Hatta 1967 yılında İstanbul gazetelerinde, Afrika’nın bazı ücra ülkelerindeki camilerde hutbenin II. Abdülhamit adına okunduğu hayretle yazılmıştır. Hâlbuki kendisinden sonra üç halife daha gelmiştir.89 87 Eraslan, II. Abdülhamit ve İslam Birliği, 197. 88 A. S. Gözübüyük ve S. Kili, Türk Anayasa Metinleri 1839–1980, Ankara 1982. 89 Öztuna, a. g. e. , 94. 45 2.2.2. Hilafet ve İttihad-ı İslam Hilafet kurumunun II. Abdülhamit döneminde önem kazanmasının ve fonksiyonel hale gelmesinin bir sebebi de İslamcılık fikrinden hareketle ortaya çıkan “İttihad-ı İslam” düşüncesidir.90 II. Abdülhamit tahta geçtiğinde, devletin bir kriz içinde olduğu bilinen bir gerçektir. Tanzimat ile birlikte ortaya çıkan mali ve siyasi problemler, devleti hem iflasa sürüklemiş hem de dış borçlanmadan da destek alan Avrupa devletlerinin müdahaleleriyle gayr-i Müslim unsurlar arasındaki ayrılıkçı temayüllerin artmasına sebep olmuştur. Avrupa’da değişen güç dengesinin Osmanlı’yı yalnızlığa itmesi de büyük bir sorun haline gelmişti. Osmanlı idaresindeki Balkan devletlerinin ayaklanması ve bu durumun savaşa sebep olması da bu esnada meydana geldi. Savaş neticesinde yapılan diplomatik görüşmeler Osmanlı’yı ateşkese zorladı ve Avrupa devletlerinin hiçbirinden Osmanlı devletine destek gelmedi. Çok geçmeden hızla gelişen Balkanlar’daki olaylar sırasında Avrupa kamuoyu tamamen Osmanlı aleyhine dönmüştü. Balkanlardaki Osmanlı müdahaleleri Avrupa basınında çarpıtılarak aktarılıyor ve bunun sonucunda Türkler ve İslamiyet’e karşı nefret oluşuyordu.91 Avrupa basınında yer alan bu çarpık propaganda Osmanlı Devleti topraklarında yaşayan Müslümanların sert tepkilerine neden oldu. Basiret, Sabah, Vakit gibi gazeteler adeta büyük bir Müslüman ittifakı ile Avrupa’ya gözdağı vermek istiyorlardı. Kamuoyunda gerginlik ve konuya ilgi son derece artmıştı. Böyle bir krizin tam ortasında tahta geçen II. Abdülhamit’in önündeki en acil iki mesele İmparatorluğun birlik ve bütünlüğünün korunması ve artan dış baskıların önlenmesi idi.92 İşte bu iki meselenin halledilmesi için, Sultan II. Abdülhamit’in “İttihad-ı İslam” politikasını devreye sokarak hiç olmazsa Müslüman unsurların (imparatorluk sınırları dışındakiler de dâhil) birliğini güçlendirerek İmparatorluğun bütünlüğünü korumaktan 90 Kodaman, Bayram, “İslamcılık”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 12, İstanbul 1993, s. 61. 91 Azmi Özcan, a. g. e. , s. 59 v. d. 92 Özcan, a. g. e. , 63. 46 başka çaresi yoktu. Böyle de yaptı. Özellikle sömürge haline gelmiş Müslüman ülkelere yönelik bu gayeye matuf çalışmalar yaptığını görüyoruz. II. Abdülhamit, bu girişimlerinde şaşırtıcı derecede başarı göstermişti. Yönetimi hakkındaki bütün yakınmalara karşın halk kendisine, padişahlık ve halifelik makamına büyük saygı duyuyordu. Daha sonra aksini ileri sürmelerine karşın, İslamcılık Avrupa devletlerini de sindirmişti. Yabancı devletler hareketi ciddiye aldılar, kendi ülkelerindeki Müslümanları ziyaret eden her Osmanlı ile İstanbul’a ziyarete gelen her müslümanı egemenliklerini tehlikeye düşürmeye çalışan bir casus olarak gördüler. İngilizlerin Mısır’ı işgalinden sonra Osmanlılara karşı Avrupa saldırganlığının kesilmesi ve emperyalist rekabetlerin askeri alandan ekonomik alana kaydırılması bir dereceye kadar II. Abdülhamit’in İslamcılığı saldırganları uzaklaştırmak için bir silah olarak kullanmasına bağlanabilir.93 II. Abdülhamit’in Halife sıfatı ile yaptığı “İttihad-ı İslam” çalışmaları hakkında faydalandığımız kaynaklarda detaylı bilgiler mevcuttur.94 Bu çalışmamızda detaylara inmek tekrardan öteye gitmeyecektir. Son olarak Hilafet ve İttihad-ı İslam arasındaki ilişkiyi anlayabilmemiz açısından isabetli bir tespiti paylaşmakta fayda görüyoruz. Buna göre; Osmanlı Hilafeti’nin meşruiyet kazanması, doğrudan doğruya Müslümanların bağımsızlıklarını yitirmeleri ve siyasi olarak hilafetin değer kazanmasıyla ortaya çıkmıştır. Yani İttihad-ı İslam dayanışmasını ve düşüncesini yaygınlaştıran hilafet kurumunun varlığı değildir; tam tersine hilafet kurumuna güç ve değer kazandıran unsur dünya İslam dayanışması fikrinin gelişmesi ve yaygınlaşmasıdır. Osmanlı hilafeti, ancak bu unsur göz önünde bulundurulduğu zaman gerçek değeriyle takdir edilebilir.95 93 Stanford Shav, a.g. e. , s.316. 94 Hindistan Müslümanları’na yönelik İslam Birliği çalışmaları konusuna dair Azmi Özcan adı geçen eserde ayrıntılı bilgiler veriyor; Mümtaz’er Türköne’nin II. Abdülhamit ve İslam Birliği ile ilgili çalışmaları meşhurdur; Alaeddin Yalçınkaya’nın ise Türkistan adlı eseri gayet orijinal ve farklı açılardan değerlendirmelerin bulunduğu önemli bir çalışmadır. 95 Türköne, İslamcılığın Doğuşu, s. 194. 47 2.3. MİLLİYETÇİLİK Milliyetçilik, belli bir bölgede yakın ilişki içerisinde birlikte yaşayan, özgün bir varoluş ve ortak kader anlayışını paylaşan insanların sahip olduğu düşünce yapısı ya da durumudur. Bu insanlarda aidiyet, gruba sadakat ve gelenekçilik gibi duygular oldukça yoğundur. Milliyetçilik düşüncesine en büyük teşvik, ait olduğu bölgedeki entelektüel kesimden gelir. Halk ise, milliyetçi entelektüellerin en önemli muhatabıdır.96 Milliyetçilik, hiç bir zaman herkesin kabul ettiği ortak bir tanıma sahip olamamıştır. Her dönemde farklı anlamlar kazanmış, kavramsal olarak değişik kategorilere tabi tutulmuştur. 14. y.y. dan itibaren İngiltere ve Fransa’da kullanılmaya başlanan “Milliyetçilik” deyimi o gün bugündür sürekli yeni anlamlar kazanmıştır. 97 “Milliyetçilik” kavramının ilk kez 1774 yılında Johann Gottfried Herder tarafından kullanıldığını savunan görüşe göre, tanım noktasındaki güçlüğün nedenlerinden biri de insan topluluklarının çok çeşitli oluşu ve milliyetçilik olgusunun her toplumda ayrı birer süreç sonunda ortaya çıkmış olmasıdır.98 Tüm bu güçlüklere rağmen genel olarak milliyetçilik, “dünya toplumlarının ulus öncesi oluşumlardan/yapılardan, ulus olma aşamasına varma çabasının hem bir ürünü, hem de ideolojik aracıdır” şeklinde tanımlanabilir.99 2.3.1. Milliyetçiliğin Ortaya Çıkışı 17. yüzyılda İngiltere’de, 18. yüzyılda ABD ve Fransa’da, 19. yüzyılda Almanya’da halkın siyasal katılımının giderek artması, milliyetçiliğin giderek yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur. İlk kez Batı’da ortaya çıkması nedeniyle, milliyetçilikle ilgili ilk tanımlara Batı literatüründe rastlanır. Milliyetçilik kavramı, anlamını Fransız Devrimi ile başlayan ulusal bilinç ile Orta ve Doğu Avrupa’daki hareketlerden alır. Avrupa tecrübesi açısından milliyetçilik, aynı dili konuşan, bu dil ile 96 J. B. Whitton, “Nationalism And İnternationalism”, Encyplopedia Americana, s. 749. 97 Sevil Baytaş, “Kültürel Birliğe Karşı Siyasal Birlik: Alman ve Fransız Milliyetçilikleri”, İnceleme, Türkiye Günlüğü, Ocak-Şubat 1994, S. 26, s. 60. 98 Y. Furkan ŞEN, Globalleşme Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, s. 70–71, Yargı Yay. , Ankara, 2004. 99 Mithat Baydur, Milliyetçilik, s. 33, Ağaç Yay. , İstanbul, 1994. 48 geliştirilmiş çeşitli kültürel karakteristikleri kapsayan bütün insanları tek bir bağımsız devlette toplayan ve bu dilde yöneten bir hükümete sadakati gerektiren bir ideolojidir.100 Doğu’da ise milliyetçilik, sömürgeci ve Batı egemenliği ile iç içe geçmiştir. Bir görüşe göre Doğu milliyetçiliğini iki belirleyici red açıklamaktadır: Her şeye rağmen taklit edilen yabancı egemenliğinin reddi ve ilerlemenin önünde engel olarak kabul edilen, ancak kimlik işaretleri olarak çok değer verilen ve atalardan kalma tarzların reddi. Buna göre Doğu tipi milliyetçilik, içinde bir çelişkiyi barındırmaktadır. Bu çelişki ise, yabancı egemenliğinin reddi, ancak bunun yanında Batı kurumlarının taklit edilmesidir. Bu da milli kimliğin unsurları olarak görülen ve önem verilen geçmişe ait birtakım değerlerin vurgulanması yanında, benimsetilmesi çabasını ortaya çıkarmıştır. bunlara karşı Batılı değerlerin 101 2.3.2. Milliyetçiliğin Modelleri Milliyetçilikle ilgili modeller uzmanlar tarafından belirlenirken milliyetçiliğin tarihsel serüveni de ortaya koyulmaktadır. Buna göre, 19. yüzyıl Avrupa’sında sanayileşme ile birlikte ulusun egemenliği adı altında anılan, içte burjuvaziyi hükümete talip kılan, dışta ise milli devletlerin vücut bulmasına meyleden “Liberal Milliyetçilik” ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren liberallikten kopan milliyetçilik, emperyalizm ile birlikte “ırkçı-militer” bir modele bürünüyor. Milletlerin ırkçılık cetveline göre kategorize edildiği bu modelin kaynağı ise “Sosyal Darvincilik” ilkesidir. Ulusların kendi kaderlerini kendilerinin tayin ettiklerinin altını çizen Mithat Baydur, kaynağını sosyalizm fikrinden alan “Az Gelişmiş Ülke Milliyetçiliği” ni bir başka model olarak ele almaktadır. Batıdan ithal edilen ekonomik kalkınmacı milliyetçilik, doğuda “gelenekçi model” i doğurmuştur. Bu model, doğu toplumlarının kendilerini özel kılan tarihi ve 100 Y. Furkan Şen, a. g. e. , s. 71–72. 101 Şen, a. g. e. , s. 78. 49 kültürel değerlerini yitirdiklerini düşünmeleri ile başlamıştır. Böylece ananevi değerlerin üstüne inşa edilecek “Gelenekçi Milliyetçilik” modeli ortaya çıkmıştır.102 2.3.3. Osmanlı Devleti ve Milliyetçilik Milliyetçilik, 19. yüzyılda Osmanlı’da da şekillenmeye başlayan önemli bir akımdır. Batı Avrupa’da 19. yüzyılın başından itibaren gelişmeye başlayan Batı milliyetçiliğinin kuramcıları, her milletin kendi devletine sahip olması gerektiği fikriyle taraftar toplamaya çalışmışlardı. Muhtelif etnik, dil ve din gruplarından teşekkül ettiği için Osmanlı İmparatorluğu’nun bu ideale yaklaşması söz konusu olamazdı. Ancak buna rağmen bazı kaynaklara göre II. Abdülhamit’in her türlü milliyetçiliğe karşı olduğu söylenemez. Bunun örneği 1890’larda İkdam gazetesi etrafında toplanarak “Kültür Türkçülüğü”nü geliştiren grubun oluşmasıdır. Bu gazetede Türk kültürü ile ilgili makaleler yayınlanıyordu. Şemseddin Sami, Veled Çelebi, Fuat Köseraif ve Bursalı Tahir Bey burada makale yazanlar arasındaydı. Bu düşünce, geniş Osmanlı topraklarındaki Türklerin “dilde, fikirde ve işte birlik” sloganı etrafında toplanmasını öngörüyordu.103 II. Abdülhamit, İslam topluluklarının milliyetçiliğine karşı değildi. Bu milliyetçiliğe, İslam’ın ve Osmanlı’nın manevi birliğini bozduğu ve Avrupa aleti haline geldiği zaman karşı idi. Milliyetçi düşüncenin, İslam’a silkinme ve emperyalist tahakkümden kurtulma hareketini vereceğini teşhis etmişti. Urabi Paşa, Mustafa Kamil Paşa gibi Mısır’lı Arap milliyetçilerini destekledi, hatta ikisini de paşa yaptı. Türk milliyetçiliğini destekledi. Rusya’dan gelen Türklere kucak açtı. İstanbul’da bazı milliyetçi akımları güçlendirdi. Milli şuuru uyandıracak davranışlarda bulundu.104 II. Abdülhamit’in milliyetçiliğe verdiği destek onun ittihad-ı İslam politikasının bir parçasıdır. Zira bütün Türkler Müslüman idi ve büyük bir Türk kitlesi, Rusya’da sömürge hayatı yaşıyordu. II. Abdülhamit’in milliyetçilik anlayışı, Osmanlı bütünlüğünü, İslam’ın manevi birliğini koruyan, hakan ve halife sıfatlarına ağırlık 102 Mithat Baydur, “21. Yüzyıla Doğru Değişen Dünya Dengeleri ve Küreselleşme Işığında Milliyetçilik Kavramı ve Türkiye Üzerine Bir Bakış”, Boğaziçi Üniv. Konferans Notları, s. 3–4, Derleyen: Osman Bayraktar, 20 April 1994. 103 Mardin, Şerif, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, II, s. 348–350. 104 Öztuna, a. g. e. , 96. 50 veren, canlı bir Türk toplumu ortaya çıkarmak ve İslam ve Türk kültürünü geliştirmek tarzında özetlenebilir.105 Kültür milliyetçiliği dışında, tarihi ve liberal milliyetçilik de bu dönemde etkisini göstermiştir. Tarihi milliyetçilik, kaynağını tarihten alır. Milli özellikler üzerinde ısrarla durur. Liberal milliyetçiliğin yüzü ise maziye değil, geleceğe dönüktür. Kendini istikbalde bulmaya, ispatlamaya gayret eder. Bu özelliğiyle daha çok politik ve ekonomik istiklal, hürriyet ve eşitlik peşindedir. Özellikle millet niteliği taşımayan toplumlarda itibar görmüştür. Ancak, uygulamada her iki milliyetçilik birbirine zıt düşmüş ve ayrılmışlardır. 19. yüzyıl olaylarını değerlendirirken milliyetçiliğin bu özelliğine dikkat etmek gerekmektedir. Liberalizm gibi, milliyetçilik de Avrupa sınırlarını aşarak Osmanlı İmparatorluğu’nda etkisini hemen gösterdi. Müslüman ve gayrimüslim Osmanlı aydınları milliyetçi fikirlerin derin etkisi altında kalmışlardır. Ancak etnik özelliklerin ağır basmasıyla milliyetçilik, imparatorluk için yıkıcı rol oynadı.106 Baskın Oran’a göre Milliyetçilik, 19. yüzyıl dünyasını temelinden etkileyen bir numaralı kavramdı. Birçok kavramlar ve onların eylem alanına yansıması olan toplumsal hareketler, en hızlı devrelerini yaşadıktan sonra genellikle tarih kitaplarının malı oldukları halde, milliyetçilik 19. yüzyılda fırtına gibi esti özellikle az gelişmiş ülkelerin hem iç hem de dış politikalarını etkileyen önemli bir kavram oldu.107 Buraya kadar Panislamizm/ İttihad-ı İslam düşüncesi, Hilafet ve Milliyetçilik hakkında, bu alanda yeterli çalışmalar yapılmış olduğundan yüzeysel bilgiler verdik. Ayrıca, çalışmamızın birinci bölümünde 19. Yüzyılda Mısır’da ideolojik yapı, siyasi ve sosyal ortam hakkında bilgi vermiştik. Çalışmamızın asıl konusu bu düşüncelerin ve Mısır’daki fikri yapılanmaların Ahmet Şevki’yi nasıl etkilediğidir. Üçüncü bölüm, Şevki’nin hayatı, fikirleri ve eserleri hakkında olacaktır. 105 Öztuna, a. g. e. , 96. 106 Kodaman, a. g. e. , s. 29–30. 107 Baskın Oran, Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği, Işık Yay. , s. 7, Ankara, 1980. 51 3. AHMET ŞEVKİ 3.1. HAYATI 3.1.1. Doğumu ve Ailesi Tam adı Ahmet Şevki Bey bin Ali bin Ahmet Şevki Bey’dir108. Ahmet Şevki, 1869 yılında Kahire’de Hıdiv İsmail Paşa’nın evinde doğmuştur109. Ancak doğum tarihi ile ilgili olarak Yusuf Uralgiray’ın çalışmasında ilginç bir bilgi daha vardır. Buna göre, 1968 Ekiminde Kahire’de Ahmet Şevki’nin doğumunun yüzüncü yılı dolayısıyla anılması üzerine “el-Ahram” gazetesinde 06.10.1968 tarihiyle yayınlanan bir tenkit yazısında şairin doğum tarihinin 16.10.1870 olduğunu gösteren Paris Hukuk Fakültesinden aldığı lisansın fotoğrafı yayınlanmıştır.110 Sarayda doğup büyümesinin sebebi ailesinin sarayın çeşitli hizmetlerinde bulunması ve orada yaşıyor olmasıdır. Ancak anne ve baba tarafının sarayda buluşması ve bir aile olmasının öyküsü çok ilginçtir. Ahmet Şevki’nin babası Çerkez, Kürt ve Arap soyundan; annesi ise Türk ve Yunan soyundan gelir. Annesinin babası Ahmet Halim en-Necdeli, Türkiye’den (Niğde) Mısır’a göç eden bir Türk’tür111. Anneannesi ise, Mora savaşında esir alınmış Mora’lı bir cariyedir. Ahmet Halim Bey, zamanla Hıdiv İsmail’in Hazine-i Hassa müdürlüğüne kadar yükselmiştir. Adını taşıdığı babadan dedesi Ahmet Şevki ise, Mehmet Ali Paşa devrinde Osmanlı Devleti’nin Kahire’deki yüksek seviyeli memurlarından idi. İşte bu seviyeli ve zengin aileye mensup olan Ahmet Şevki, Hıdiv İsmail Paşa’nın himayesinde sarayda büyümüştür.112 108 Hüseyin Yazıcı, “Mısırlı Bir Arap Şairi Ahmet Şevki ve Şiirlerinde Sultan II. Abdülhamid”, İlmi Araştırmalar, 4, İstanbul, 1997, 179. 109 Ahmet Şevki, a. g. e. , 5. 110 Yusuf Uralgiray, “Ahmet Şevki”(1 nolu dipnot), Doğu Dilleri Dergisi, C. 1, S. 3, Ankara, 1969, 213. 111 Muhammed Muhammed Abdülfettah, “Emiruş Şuara Ahmet Bek Şevki”, Eşhurü Meşahiru Udebai’ş Şark, 1, Mısır, 1968, 3. 112 Uralgiray, a. g. m., 214. 52 3.1.2. Eğitimi Dört yaşına girdiğinde dönemin mahalle mekteplerinden, Şeyh Salih’in okulu “Küttab”a gönderildi.113 İlk ve ortaöğrenimini Kahire’de tamamladıktan sonra 1885’te yine Kahire’de yeni açılan Hukuk Fakültesi’ne girdi. Fakat hukuktan hoşlanmadığı için aynı fakültenin tercüme bölümüne geçerek 1887’de bu bölümü bitirdi. Şiir kabiliyetinin ortaya çıkmasına yine bir şair olan Arapça hocası Şeyh Muhammed el-Besyûni elBeybâni yardımcı oldu. Öğrenim hayatının bu aşamasında Şevki, Arapça, Fransızca ve Türkçe dillerini öğrendi.114 Yazdığı ilk şiirler el-Ahram, el-Muayyad, el-Liva, elMecelle, el-Zuhur ve el- Vekai’ul- Mısriyye gazetelerinde yayınlandı.115 El-Vekai’ulMısriyye gazetesinde Hıdiv Tevfik Paşa’yı metheden şiirleri yayınlandı. Bunun üzerine Ali Mübarek Paşa’nın aracılığıyla sarayda bir memuriyete tayin edildi. Bu göreve başladıktan kısa bir süre sonra da Hıdiv Tevfik Paşa tarafından, yarım bıraktığı hukuk öğrenimini tamamlamak üzere 1888 yılında Fransa’ya gönderildi ve dört yıl süreyle Montpeller ve Paris üniversitelerinde hukuk ve edebiyat tahsil etti. Bu suretle Batı edebiyatını ve kültürünü yerinde ve yakından tanıma fırsatını da bulmuş oldu. Öğrenimi sırasında İngiltere ve Cezayir’i ziyaret etti. Tahsilini tamamlayıp Mısır’a döndükten sonra Hıdiv Abbas Hilmi Paşa’nın divanında Frenk Kalemi Müdürlüğüne getirildi. 1894 yılında Cenevre’de toplanan Müsteşrikler Kongresi’ne Mısır temsilcisi olarak katıldı. Şevki bu kongrede, Mısır’ın edebi, tarihi ve diğer yönlerini açıklayan 292 beyitlik “Kibâr’ul-Havâdis Fî Vâdi’n-Nil ( Nil Vadisinde Meydana Gelen Önemli Olaylar)” başlıklı uzun kasidesini okumuştur. Bu sırada bazı Avrupa ülkelerini gezme fırsatı da bulmuştur.116 113 Ahmet Hasan Zeyyat, Tarih’ul-Edebiyyu’l- Arabiyyu, Kahire, Tarih belirtilmemiş, s. 500; Kazım Hadid, “Ahmet Şevki”, A’lam ve Ruvvad fi’l-Edebi’l-Arabî, Beyrut 1987, 401; A. Kazım Ürün, Ahmet Şevki, İstanbul, 2002, 48. 114 Ömer Tabba’ , a. g. e. , s. 6. 115 M. M. Badawi, “Ahmad Şavki”, A Critical Introduction to Modern Arabic Poetry, Cambridge, 1975, (Ter: Azmi Yüksel), 30. 116 Kazım Hatit, a.g. e. , s. 402. 53 3.1.3. Evliliği ve Vefatı Hıdiv Tevfik’ten sonra oğlu Hıdiv Abbas da Şevki’yi himaye etmiş ve babası zamanında kendisine verilen “saray şairi” payesini devam ettirmiştir. Bu sırada Saliha adında zengin bir kadınla evlenmiş, ondan Hasan, Hüseyin ve Emine adlarında çocukları olmuş, böylece I. Dünya savaşına kadar rahat bir hayat yaşamıştır.117 I. Dünya Savaşı çıktığında İstanbul’da bulunan Hıdiv Abbas Hilmi Paşa’nın İngilizler tarafından azledilerek İngiliz sömürgeciliğine karşı faaliyette bulunan milliyetçilerin sürgüne gönderilmesi sırasında Hıdiv Abbas Hilmi Paşa taraftarı olan Ahmet Şevki de 1915 yılında İspanya’ya sürüldü. 1919 yılı sonlarına kadar kaldığı İspanya’da Endülüs İslam medeniyetini, Arap ve Batı edebiyatı ve tarihini inceleme imkânını buldu. Mısır’a dönünce bir kahraman gibi karşılandı. 1927 yılında Mısır Ayan Meclisi (Meclisu’ş-şüyûh) üyeliğine seçildi.118 Aynı yılın Nisan ayında Arap ülkelerinin birçok temsilci şairinin katılımıyla adına büyük bir tören düzenlenerek kendisine “Emîru’ş-şuarâ” (Şairlerin prensi) unvanı verildi.119 Bu tören esnasında toplantıyı tertiplemekle görevli olan edebiyatçılar komisyonu halka şöyle seslenmişti: “….Ey Arap evlatları! Şevki’nin eserleri yalnız Mısır’a münhasır değildir. O, bütün Araplığa mal olmuştur. Dehası herkesin hakkı ise, onu takdir etmek de herkesin borcudur…..Şevki’ye karşı takdirlerimizi sunmak için tertiplenecek büyük toplantı aynı zamanda hem Şevki’ye hem de Arap Edebiyatına layık bir şekilde yapılmasının icap ettiğini belirtiriz”.120 Ahmet Şevki 4 Ekim 1932 tarihinde 64 yaşında iken Kahire’de vefat etti ve resmi törenle defnedildi.121 117 Ahmet SAVRAN, 19. y.y. Osmanlı Döneminde Yeni Arap Edebiyatı, A.Ü. Fen- Edebiyat Fak. Yayını, Erzurum 1991., s. 106. 118 Ramazan Şeşen, “Ahmet Şevki”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 2, s. 136–137. 119 Hüseyin Yazıcı, a.g. m., s. 181. 120 Abbas Hasan, el-“Mütenebbi ve Şevki”, Kahire Üniv. Edb. Fak. Dergisi, Kahire 1964, 361. 121 Yusuf Uralgiray, a.g. m., 215 ; vefat yılı kesin olarak 1932 olmakla beraber gün olarak kaynaklarda farklı ifadeler vardır, bkz. , Ramazan Şeşen, a.g. m. ; Hüseyin Yazıcı, a.g. m. , 181 ; Abbas Hasan, a. g. m. , 39; el-Münci eş-Şümla, Müracaat-i fi Tercümeti Ahmet Şevki, Tunus Üniv. Yay. , S. 8, Yıl:1971, 129. 54 3.1.4. Şairliği Özellikle 1919 yılında Mısır’a döndükten sonra Ahmet Şevki için yeni bir dönem başlamış oluyordu. Çünkü bu sırada ülkede ilk milli inkılâp gerçekleşmiştir. Şevki artık sarayı ve saraydaki hayatı düşünmemekte, bütün gücünü özgürlüğe adayıp halka yönelik çalışmalara başlamıştır. 1919 yılından ölümüne kadar şiirlerinde vatani duyguları işlemiş olup toplumun istekleri ve milli duygularını dile getirmiştir. Bununla birlikte Arap birliğine yönelik fikirleri de bu dönemde yazmış olduğu eserlerinde göze çarpmaktadır.122 Badawi’nin de belirttiği gibi Şevki, çağdaşı olan birçok şaire göre daha çok doğrudan batı etkisinde kalmış olmasına rağmen gelenekten kopmamış, dil ve ilham yönünden Arapların şiirdeki eski başarılarına yönelmiştir. Bu manada Şevki, devrinin önemli bir Arap reformistidir.123 Kaynaklarda neoklasik bir şair olduğu vurgulanan Şevki, şiirlerinde Arap ve Osmanlı dünyasında meydana gelen olayları yansıtır. Uralgiray, Şevki ile ilgili yapmış olduğu çalışmasında, O’nun şiirlerini siyasi, dini ve toplumsal olmak üzere üç gruba ayırır. Eski şairlerle kıyaslandığında Şevki, siyasi şiirlerinde çok muvaffak olmuş, onlardan daha geniş bir ufukla şiir yazmıştır. Bunu yaparken din, kabile, fert, cemaat veya partilerin taraftarlığını yapmayarak Arap dünyasını bir bütün olarak göz önünde tutmuştur. Eserlerinde Arap birliği ile ilgili fikirlerini ortaya koymuş, birçok konuyu Araplılık düşüncesi etkisiyle seçmiştir.124 Ancak ondaki Araplılık düşüncesi –damarlarında Türk kanı taşıyor olmasına rağmenArap ırkını üstün gördüğünden değil, Arap dünyasının özgürlüğü ve bağımsızlığı için Arap dünyasının birliğini öngören bir düşüncedir. Şükran Fazlıoğlu, eserinde her ne kadar Ahmet Şevki’nin politik kanaatlerinin bulanık olduğunu belirtse de125, Şevki’nin şiirlerinde politik fikirlerinin gayet net olduğunu görüyoruz. Ahmet Şevki, şairliğinin yanı sıra müzik ile de ilgiliydi. Dönemin ünlü seslerinden Ümmü Gülsüm’e şarkılar bestelemiştir. Ümmü Gülsüm’ün, etkileyici ve 122 Savran, a. g. e. , s.108. 123 Badawi, a.g. m., Ter: Azmi Yüksel, 30. 124 Uralgiray, a.g. m., s. 241. 125 Fazlıoğlu, a. g. e. , 112. 55 güçlü sesiyle söylediği dini ya da ulusal temalı kasideler, geleneksel Arap şarkı söyleme estetiği ile meşayihlerin tarzını birleştirmesi onun özgün yönünü oluşturuyordu. Ahmet Şevki, güzel bir sese sahip olmanın yanında eğitimli oluşunun ve ne söylediğini anlamasının Ümmü Gülsüm’ün sahip olduğu en değerli özelliklerden biri olduğuna dikkat çekiyordu. Şüphesiz bu durum onun dinleyicisiyle kurduğu sağlam diyalogda çok belirleyici oluyordu. Nitekim onun bu özelliği sayesinde eğitimli olmayan bir Mısırlı bile klasik Arap şiirinin ya da kasidesinin sözlerini ondan duyduğu biçimde kusursuz öğrenebiliyordu. Söz konusu durum dahi onun klasik Arap kültürünün aktarımında ne denli güçlü bir işlevi olduğunu gözler önüne seriyordu. Şevki kalıplarını klasik Arap şiirinden alıyor, yapıtlarında İslam ve Arap tarihine göndermeler yaparken bir yandan da gününün önemli şahsiyetlerine hitap ediyor veya yakın zamanda meydana gelen olaylar ya da çağdaş yaşamın şartları üzerine fikir belirtiyordu. Arap kültüründe köklü bir yere sahip olan kasidenin Ümmü Gülsüm’ün repertuarında seçkin bir yer edinişi rastlantıdan öte anlamlar ifade ediyordu. Ahmet Şevki’nin mevlit kandili için yazdığı Selû Kalbi 1946 yılı martında plak yapılmıştı. Eser sevgiliye hitap ile açılıyor, Peygambere övgünün ardından Mısır’daki milliyetçi yükseliş için bir slogan haline gelen iki satır içeriyordu: “Talepler istemekle karşılanmaz: dünya sadece mücadele ile kazanılır.” şeklinde tercüme edilebilecek bu sözler herkesin dilinde bir slogana dönüşmüştür.126 3.1.5. Ahmet Şevki’nin İlham Aldığı Şairler Ahmet Şevki’nin fikir dünyasını etkileyen şairler ve hocalar vardır. Yazdığı eserlere de etki eden bu kişilerden en önemlisi Ebu Tayyip el-Mütenebbi’dir. elMütenebbi, Şevki’yi etkileyen ve şiirlerinde de kendisinden bahsettiği önemli bir şairdir. Anlama ve yorumlama konusunda kendisine ilmi bir yol gösterici olmuştur. Özellikle kaside tarzında çok başarılı ve meşhur bir şair olup bu konuda Şevki’yi de etkilemiştir. Ebu Nuvas’ın etkisi ise Şevki üzerinde açık bir şekilde kendini gösterir. Özellikle şarap ve eğlence meclisleri gibi konularda yazdığı şiirler etkili olmuştur. 126 Namık Sinan Turan, Ortadoğu Etütleri, C. 2, S. 3, Temmuz 2010, s. 215–216. 56 Ahmet Şevki’nin yazdığı eserlerinde etkisi çok büyük ve açık olan şairlerden biri de Ebu Ubade el-Buhturi’dir. Özellikle Buhturi’nin en meşhur şiiri “Kisra’nın Sarayları”, Şevki’nin İspanya sürgünü esnasında yazdığı “Endülüs’e Seyahat” adlı kasidesinde kendini gösterir. Ünlü bir tarihçi olan İbn’ül Hatib el-Endülüsi ise “Düvel’ül-Arap ve Uzama’ulİslam” adlı eserini yazarken Şevki’nin etkilendiği ve kendisinden alıntılar yaptığı bir düşünürdür. Bu eseri Ahmet Şevki, 1915–1919 yılları arasında Endülüs’te ikamet ettiği sırada yazmıştır. Bunların dışında Şevki, İbn Sina ve İbn Zeydûn gibi düşünürlerden de istifade etmiştir.127 3.2. FİKİRLERİ VE ESERLERİ 3.2.1. Fikirleri 3.2.2. Ahmet Şevki’nin Fikir Dünyası Ahmet Şevki’nin yaşadığı dönem, Mısır’da olgunlaşan çeşitli fikir akımlarının etkin bir şekilde kendini gösterdiği bir dönemdir. Özellikle İngiliz işgali, Mısır’ın bağımsızlığı gibi olayların bizzat içinde yer alması, onun fikir dünyasını son derece etkilemiştir. O dönemde yükselen farklı milliyetçilik akımları (Arap milliyetçiliği, Mısır milliyetçiliği gibi) ve Hilafet düşüncesi Ahmet Şevki açısından önem arz etmektedir. Ahmet Şevki’nin fikri yapısında, yaşamının iki farklı döneminde değişim görmekteyiz. Birinci dönem, Ahmet Şevki’nin sarayda yaşadığı dönem; ikinci dönem ise saray sonrası dönemdir. Sarayda yaşadığı dönemde haliyle halktan kopuk olması ve aristokrat bir aileden gelmesinin, onun saray şairi olmasına, dolayısıyla devlete bağlılık anlayışı içinde olmasına neden olduğunu görüyoruz. Bu dönemde ortaya koyduğu eserlerinde genellikle hıdive ve hilafete yönelik övgü dolu ifadelere rastlamaktayız. İkinci dönem olan saray sonrası ise sürgünden döndükten sonraki dönemdir. Bu dönemde İngiliz işgalinin de etkisiyle Mısır halkının tepkisini haklı bulmakta ve Osmanlı hilafetinden kopan hıdive artık bağlı kalmamaktadır. Bunun sonucunda da halkın bağımsızlık arayışlarına, ortaya koyduğu eserleriyle destek vermiş artık saray şairliği ile hiçbir şekilde ilgisi kalmamış ve kendisini halkın hizmetine vermiştir. 127 Taha Vadi, Şi’r-u Şevki, Dar’ül Maarif Yay. , Mısır, 1993, 35 v. d. 57 3.2.2.1. Ahmet Şevki ve Tarih Kazım Ürün’ün de ifade ettiği gibi Ahmet Şevki, şiirin kaynağının “tarih” olduğunu savunur.128 Hatta tarihi unsurlardan o kadar etkilenmiştir ki, kendisi için “Mısır’ın ölümsüz geçmişinin abidelerinden esin ve umut alan bir Mısır ulusçuluğunun sözcüsü” şeklinde bahseden kaynaklar bile olmuştur.129 Tarihe olan bağlılığı, eserlerini oluştururken Abbasi devrinin şairlerinden etkilenmesine sebep olmuştur. Bu nedenle de şiirlerinde raks ve şarapla ilgili birçok tasvir görülür. Ayrıca Avrupa şairlerinin tarihi şiirlerinden ilham almış ve geniş bir şekilde istifade etmiştir. Nitekim onun “Kibar’ul-Havadis fi Vadi’n-Nil” isimli kasidesi bu alandaki çalışmalarından biridir.130 3.2.2.2. Ahmet Şevki ve Hilafet Ahmet Şevki, eserlerinde Osmanlı’ya olan ilgisini ve sevgisini açıkça ifade etmekte, özellikle II. Abdülhamit’ten sıkça övgü ile bahsetmektedir. Bunun en büyük nedenlerinden biri de şüphesiz Osmanlı’nın Hilafetin sahibi olmasıdır. Özellikle II. Abdülhamit’ten bahsetmesinin sebebi ise bu dönemde uygulanan İttihad-ı İslam politikası olsa gerektir. Ahmet Şevki’nin yaşadığı dönemde bir kısım Mısırlı entelektüeller İngilizleri destekleyip Osmanlıları şiddetle eleştiriyor, bazıları ise hilafetin Osmanlılar tarafından temsil edilmesi dolayısıyla Türklerin velayetini kabul ediyordu. Mustafa Kamil’in önderlik yaptığı bir diğer grup ise Mısır’ın tam bağımsızlığını istiyor ve bu uğurda mücadele ediyordu. Osmanlıların velayetini kabul edip bunu son derece savunanlardan biri de Ahmet Şevki’dir. Ahmet Şevki’nin siyasi ve sosyal olaylar karşısında Osmanlı sultanlarının en çok tartışılan şahsiyeti II. Abdülhamit’e dolayısıyla Osmanlılara bu denli yakın ilgi göstermesinin nedenleri arasında herhalde hilafetin Osmanlılarda olması ve Osmanlıların güçlü olması halinde İngilizlerin Mısır’dan gideceği ve ayrıca Osmanlıların İngilizlere tercih edilmesi bulunuyordu. Bu arada onun annesinin Türk 128 A. Kazım Ürün, “Mehmet Akif ve Ahmet Şevki”, Konya’da Düşünce ve Sanat, Konya 2003, 492. 129 Albert Hourani, Araplarda Ulusçuluk Kültürü, http://www.atakdergisi.org/atak56/araplardaulusculuk.htm. 130 Savran, a.g. e. , s. 176. 58 olduğunu da unutmamak gerekir. Fakat burada Ahmet Şevki’yi daha çok Sultan II. Abdülhamit hakkında birçok kaside yazmaya sevk eden etken belki de birçok Arap yazarının söylemekten kaçındığı Osmanlı’nın Arap ülkelerini, dolayısıyla İslam ülkelerini bir bütün olarak korumaya çalışması, yıllar boyu Arap kültürünü muhafaza etmesi ve İslamiyet’in hızla yayılmasını sağlaması olduğunu söyleyebiliriz. Yazıcı’nın da belirttiği gibi, Ahmet Şevki gibi aydın bir şairin Osmanlı’nın zayıflaması ya da zayıflatılması halinde Avrupa ülkelerinin yıllar boyu güçlü bir Osmanlı nedeniyle giremedikleri birçok Arap ülkesine kolayca yerleşeceklerinin bilincinde olmaması mümkün değildi. 131 Pek çok aydın tarafından zalim, zorba, despot ve dar görüşlü bir insan olarak vasıflandırılmış olan132 bir Osmanlı padişahının Ahmet Şevki tarafından övülmesine bazıları tahammül edememiştir. Oysa Ahmet Şevki de onlar kadar Osmanlı’yı tanımaktadır. Ahmet Şevki, bir taraftan Osmanlı hayranıdır diye eleştirilmiş, bir taraftan da hakkında “Araplar, Ahmet Şevki’nin şiir ve edebiyat dünyasında bıraktığı boşluğu hissetmiş ve hala da yeri doldurulamamıştır. Bir daha Araplara onun gibi bir şairin gelmesi mümkün değildir! Zaman ve tarih onun döneminde eşsiz olduğuna karar vermiştir ve ebediyete kadar da eşsiz kalacaktır” şeklinde methiyeler yazılmıştır.133 Mısır’daki şairler içerisinde şiirlerinde Osmanlı Devleti’ni en çok konu edinen şair Ahmet Şevki’dir. Siyasi içerikli olan şiirlerinin hemen hemen tamamında Osmanlı Devleti’ni olumlu yönleriyle görmüştür. Onun bu tutumunun en önemli sebebi hilafetten yana Müslüman kimliğinin çok baskın oluşudur. Ayrıca mensubu olmakla övündüğü İslam dini de hilafete bağlılığını etkileyen sebeplerden biridir. Zira hilafeti övmesinin sebebi hilafetin o dönemde dinin sembolü olmasıdır. Şevki’nin Osmanlı Devleti ile ilgili ilk şiiri, Osmanlı-Rus savaşı ile ilgili olanıdır. 1877 yılında sayıca az, zayıf ve hazırlıksız olan Osmanlı ordusu, Gazi Osman Paşa’nın komutasında, Ruslara karşı galip geldi ve onları geri çekilmeye zorladı. Ancak çok güçlü olan Rus ordusu saldırınca Osmanlı ordusu geri çekilmek zorunda kalmıştır. 131 Yazıcı, Hüseyin, a. g. m., 184. 132 Örneğin, Kahire Üniv. Edebiyat Fakültesi Dergisi’nin 1924 yılında yayınlanan bir sayısında Abbas Hasan, “elMütenebbi ve Şevki” isimli makalesinde II. Abdülhamit hakkında bu düşüncelerini ortaya koyar, bkz., Kahire Üniv. Edebiyat Fak. Dergisi, s. 44, I. Dipnot, Kahire, 1924. 133 Hüseyin YAZICI, a.g. m., s.184-185. 59 Bu savaşta üstün başarılar gösteren Gazi Osman Paşa hakkında Şevki, otuz iki beyitten oluşan bir kaside söylemiştir. “Osman Başa el-Gazi” adındaki bu kasidede onun için övgü dolu sözler söyler. Avrupa kıtasının Osmanlı yönetimindeki ülkeleri, kendi dinlerini rahatça yaşamalarına rağmen 1896 yılında, dini kışkırtmalar sonucunda bağımsızlık girişimlerine başladılar. 1897 yılında Girit’te bir kısım isyancılar, Yunanlıların kışkırtmasıyla Osmanlı’dan ayrılıp Yunanistan’a geçtiklerini açıkladılar. Yunan kuvvetleri ile Osmanlı ordusu arasında 1897 Nisan’ında Tesalya’da şiddetli bir savaş oldu. Savaşta Türk ordusu, Ahmet Şevki’nin yanı sıra birçok Müslüman’ın yüreğine su serpecek bir galibiyet elde etti. Çünkü o günlerde Mısır kamuoyunda İngilizlerce oluşturulmuş Osmanlı Devleti’nin parçalanıp yıkılmakta olduğu fikri yaygındı. Bu zaferden sonra halk, Osmanlı Devleti’ne tekrar güvenmeye başladı. Şevki, bahsedilen savaşla ilgili 259 beyitlik “Sada’l-Harb (Savaşın Yankısı)” adlı destansı kasidesinde başta ordu komutanı Edhem Bey olmak üzere askerlerin kahramanlıklarını överken düşman ordularını küçümser ve gemilerini, yüzen kazlara benzetir. Daha sonraları “Edhem Paşa” adında bağımsız bir kasidede, ünlü komutanı üstün vasıflarla över. Sonraki yıllarda kaleme aldığı “Tahiyyeten li’t-Türk (Türklere Selam)” adlı kasidede 1897 Türk-Yunan savaşından bahseder. Burada, meşrutiyetin ilanı öncesi, ülkedeki mevcut huzursuzluğa değinen şair, Osmanlıları uyanık olmaya çağırır. Ayrıca II. Abdülhamit ve Türk askerlerini överken Yunanlıların kurdukları düşleri alaya almakta, Yunan ve Avrupa basınının önceleri yaydıkları yalan haberleri, sonra da kapıldıkları hayal kırıklığını alaycı bir üslupla dile getirmektedir.134 3.2.2.3. Ahmet Şevki’nin II. Abdülhamit’e Olan Sevgisi Ahmet Şevki, hilafete bağlı bir milliyetçilik anlayışını benimseyen bir Osmanlı milliyetçisidir. O, Mısır’ın İngiliz işgalinden kurtuluşunun tek çaresi olarak Osmanlı’ya bağlı kalmayı ve bu uğurda Mısırlıların görüş birliği içerisinde olmasını istemekte ve bunun için çalışmaktadır. Özellikle II. Abdülhamit’e olan sevgisi ve bağlılığını şöyle ifade etmektedir: “Sen adalet ve takva bakımından Ömer gibisin. 134 A. Kazım Ürün, “Ahmet Şevki’nin Şiirlerinde Osmanlı Devleti”, Osmanlı Devleti Uluslararası Kongresi Bildiri Kitabı, Selçuk Üniversitesi, Konya 7–9 Nisan 1999, 641. 60 Umutsuzlar ve kimsesizler sevindirilinceye kadar hilafet tacını kabul etmedin.” Şevki’nin, hilafete ve II. Abdülhamit’e olan bağlılığı, II. Abdülhamit’in uyguladığı İttihad-ı İslam politikasına destek vermesine de sebep olmuştur. Sultan II. Abdülhamit, Ahmet Şevki’ye göre, Müslümanları bir arada tutan, onların dağılmalarını ve parçalanmalarını önleyen bir kişidir. Bu düşüncesini şu şekilde ölümsüzleştirmiştir “Sen olmasaydın, Müslümanların saltanatı yok olurdu Sen olmasaydın, Müslümanların birliği dağılırdı.” Şevki’nin hilafete bağlılığı ve panislamist düşünceleri, o günün şartlarında Mısır’ın kurtuluşu için en önemli çare idi. Kendisi gibi düşünen Mustafa Kamil ve grubu da o yıllarda Mısır’da hilafete bağlılığı ve panislamizmi savunuyordu. Amaç aynı idi: Mısır’ın bağımsızlığı. Kamil’e göre, Müslümanlar Sultan’ın etrafında toplanmalıydı. Bu Mısır için önemliydi, çünkü Sultan hükümran olduğu sürece büyük güçler Mısır’a her istediklerini yapamazlardı. İngiltere’nin Mısır’ı işgal edebilmesinin tek sebebi Hıdiv ile Sultan’ın arasının açık olmasıydı. Mısır’ın bağımsız olabilmesi için Osmanlı’nın bağımsızlığının devamı ve güçlü olması gerekirdi. Bunun için Osmanlı’ya gerekli tüm desteklerin Mısırlılar tarafından verilmesi gerekiyordu. Sonuçta, Kamil ve grubu uluslar arası olaylarda Türkiye’yi desteklediler. Fakat bu onların Mısır’ın tekrar Osmanlı hâkimiyeti altına girmesini istedikleri anlamına gelmiyordu. Çünkü Kamil ve ekibine göre, Mısır kendi kendini yönetebilecek güçteydi ve bağımsız olmalıydı. İngilizlerden sonra Osmanlı’nın bir eyaleti olmak köleleşmenin devamı veya el değiştirmesi anlamına gelir. Dolayısıyla asıl amaç Mısır’ın tam bağımsızlığa kavuşmasıdır.135 Bir başka kaynağa göre ise Mustafa Kamil milliyetçiliğinin odak noktası İslam veya ümmet değildi. Yeni bir yurtseverliği teşvik ediyordu ve ülke sevgisinin romantize edilmesi ile Mısır toprağına mistik bir bağ öngörmekteydi. Yapmış olduğu bir konuşmadan milliyetçiliğinin temel dinamiği rahatlıkla anlaşılıyordu: "Anavatan, ya anavatan: Sevgim ve kalbimsin. Hayatım ve varoluşumsun. Kanım ve ruhumsun .....”.136 Ahmet Şevki açısından bu hareket, başlangıçta destek 135 Albert Hourani, a. g. e. , 226. 136 Çağatay Okutan, “Arap Milliyetçiliği”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 56–2, s. 164. 61 görmüş olmasına rağmen, Osmanlı hilafetine bağlılık çizgisinden sapması ile anlamını yitirmiş olmalıdır. Zira Şevki her defasında hilafetin Osmanlıda kalması gereği ve hilafete bağlı bir milliyetçiliği dile getirmektedir. Ahmet Şevki’nin Osmanlı’ya olan hayranlığının ardında Yazıcının da belirttiği gibi, Osmanlı’nın İslam âlemi için vermiş olduğu mücadelenin de payı vardır. Ahmet Şevki özellikle II. Abdülhamit’in tahta çıkışını 1898’de hilafet bayramı nedeniyle kutlamış ve bu sevgisini 76 beyitlik bir kaside ile ifade etmiştir. Ve yine 1903 yılında hilafet bayramı dolayısıyla Sultan II. Abdülhamit’e hitaben “Hilafet için yaşa! Sen onu hak ettin ve hakkını da veriyorsun Hem şehirliler hem de bedeviler arasında güvenliği sağlıyor, ülkeyi koruyorsun”. Bir başka beyitinde Şevki, II. Abdülhamit’e olan sevgisini şu şekilde belli etmekte: “Ey Abdülhamit! Devam et, senin halife ve önder olduğun dönem yüceldi. Senin gösterdiğin yüceliği hiçbir kavim görmedi, görmeyecektir de…” Yine birçok Arap aydını II. Abdülhamit devrini karanlık ve korkulu bir şekilde tasvir ederken, ayrıca hemen hemen bütün dünyanın Türklere düşmanlık beslediği bir zaman içinde o, onu yeterince övemediği için özür dilemekte ve Osmanlı’ya sahip çıkmaktadır: “Ey Allah’ın halifesi, eğer seni yeterince övememişsem, zat-ı âliniz lütfen özrümü kabul buyursunlar” 1905 yılında Ermeniler tarafından düzenlenen II. Abdülhamit’e yönelik suikast girişimi sonucunda 26 kişi ölmüş ve 52 kişi yaralanmıştır. Şevki’ye göre II. Abdülhamit’in bu suikasttan kurtulması, din için, kitap için, Müslümanlar için bir kurtuluş olmuştur. “Geçmiş olsun ey Müminlerin emiri, senin kurtuluşun yüce din için de bir kurtuluş olmuştur, Hz. Peygamber’e, Kur’an’a ve Müslümanlara da geçmiş olsun. Senin kalışın Müslümanların da kalışıdır ve onlar için hayattır”. 62 Ahmet Şevki, II. Abdülhamit’in 1909 yılında tahttan indirilişine çok üzülmüştür ve konu ile ilgili olarak 80 beyitlik kaside ile duygularını dile getirmiştir. Osmanlı’nın savaşlarında birçok Arap yazarın aksine Osmanlı’nın yanında yer alan Ahmet Şevki, bununla ilgili duygu ve düşüncelerini kasidelerle dile getirmiştir. Örneğin, 1897 Türk-Yunan harbi için 260 beyitlik “Sada’l-Harb” isimli kasideyi yazmıştır. “Kılıcınla hak yükselir ve her zaman galip gelir. Ne zaman savaşsan Allah’ın dini üstün gelir. Halk arasında saltanatın alameti kılıçtır. Saltanat ancak zaferi elde edenlerindir.” Bir Osmanlı aşığı olan Şevki, Türkiye’nin 1922 yılında Yunanistan’ı yenmesi üzerine yazdığı kasidesinde, Türkler için Osman oğulları ifadesini kullanarak Osmanlı mirasına da sahip çıkar. “Ey Osman oğulları, biz sizin büyük fetihlerinizi takdir ettik ve teşekkür ettik Allah’tan sizin için yardım istedik. Ve emelimize ulaştık. Şüphesiz Allah, en iyi yardım edicidir.” Aynı dönemlerde Türk ordusunun gösterdiği başarılar hakkında övgü ile bahsediyor, Türk insanının savaşlardaki başarısının Araplara da nasip olmasını diliyor. Bu münasebetle, 88 beyitlik bir kaside yazarak, Türk ordusuna ve Mustafa Kemal’e, gösterdiği mücadeleden dolayı hayranlığını belirtiyor ve övgüler yağdırıyor. Bu sevginin ve övgünün kaynağı yine Osmanlı’ya olan aşkıdır. Devrinde meydana gelen bütün olaylar karşısında Türklerden taraf olmayı son derece açık yüreklilikle savunan Şevki, 1924 yılında hilafetin kaldırılmasına çok üzülmüş ve bu nedenle de önce 45 beyitlik bir kaside yazmış, sonra da 1926 yılında 63 beyitlik bir kaside daha kaleme almıştır: “Minareler ve minberler, senin için bağırıp çağırdı Memleketler ve her taraf senin için ağladı” Ahmet Şevki, zaman zaman İstanbul’a seyahat etmiş ve bu münasebetle Osmanlı’ya duyduğu sevgiyi, hayranlığı bazı mekân tasvirlerine de aksettirmiştir. 1899 yılında Ayasofya ile ilgili 35 beyitlik kaside kaleme almıştır. 63 Yine, boğazı, Göksu’yu tasviri, ifadeye çalıştığı Osmanlı hayranlığının bir devamıdır. 1908’de Osmanlı’nın II. Meşrutiyet’i ilan etmesine ilgisiz kalmıyor ve 52 beyit kaleme alıyor.137 Sonuç olarak Ahmet Şevki, Osmanlı Devleti içinde uygulamaları dolayısıyla en çok tartışılan bir şahsiyeti övmüştür. O’nun II. Abdülhamit’e olan sevgisi, hilafete ve Osmanlı’ya duyduğu hayranlıktan dolayıdır. 3.2.2.4. Ahmet Şevki ve Milliyetçilik On dokuzuncu yüzyılda yükselen değer haline gelen milliyetçilik hareketi Arapları da etkilemiştir. Ancak Arap dünyasında milliyetçilik hareketi yeni bir anlam kazanmıştır. Mahir Hasan Fehmi’ye göre bu asırda Arap dünyasında milliyetçilik, din olgusuyla karışmıştır. Şüphesiz ki Milliyetçiliğin temelinde “ulus” düşüncesi hâkim bir fikir olarak yer edinmiştir. Müslüman olan Araplar -özellikle Mısır-, İslam dini ırklar arasında ayrım yapmadığından Türklerin saltanatını kabul etmiştir. Irkların sayısı ne kadar çok olursa olsun, din bu ırkları birleştiren en önemli unsurdur. 138 Arap dünyasındaki milliyetçilik hareketleri, özellikle bu dönemde artan işgaller karşısında dik durma ve özgürlük mücadelesinde bir araç olması için ortaya çıkmıştır. Ancak daha sonra bağımsızlık ve Arapların kendi kendilerini yönetmesi gereği, dolayısıyla Osmanlı ya da bir başka devletin hâkimiyetinde kalmama düşüncesini uyandıran bir fikir hareketi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hal böyle olunca, Arap ulusunu temel alan “Arap Milliyetçiliği”, “Mısır Milliyetçiliği”, “Hilafete Bağlı Mısır Milliyetçiliği” gibi kavramlar da ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Mısır’da bu durum açıkça görülür. İngiliz işgali neticesinde Urabi’yi ayaklandıran düşünce ne müstakil bir dini duygu; ne de yalın bir milliyetçilik düşüncesidir. Mahir Hasan Fehmi’ye göre bu düşünce “Dini Milliyetçilik” düşüncesi idi.139 Hatta Urabi olayının ardından Mısır’da kendine geniş bir yer bulan Milliyetçilik hareketi gerek halk arasında gerekse fikir ve edebiyat dünyasında etkisini o derece 137 Yazıcı, a. g. m., s. 188–192. 138 Mahir Hasan Fehmi, “Şevki-Şi’rul İslami”, Mektebetü’d Dirasat’il Edebiye, Dar’ül Maarif Yay. , Mısır 1953,45. 139 Mahir Hasan Fehmi, a. g. m., s. 45. 64 hissettirmiştir ki, Osmanlı saltanatının Mısır’dan kalkmasını isteyen işgalci İngiltere, Mısır Milliyetçiliğinin Osmanlı hâkimiyetinden daha tehlikeli olduğunu düşünmeye başlamıştı. Kromer’in, İslami harekete karşı milliyetçiliğin güçlendiğini itiraf etmesi bunun açık bir delilidir.140 Ahmet Şevki’nin “Mısır Milliyetçiliği” ni kabul etmesi zordu. Çünkü o, hem Türk asıllı, hem de Hıdiv kültürü ile yetişmiş bir entelektüeldi. Bundan dolayı Mısır Milliyetçiliği tek başına bir şey ifade etmiyordu. Şevki’nin milliyetçilik anlayışı Osmanlı Hilafetine bağlı milliyetçilik anlayışı idi. O, hilafetin ve hâkimiyetin Osmanlı’da kalmasını istiyor, fakat Mısır’ın işgalci güçlerden kurtulması gerektiğine de inanıyordu. Ahmet Şevki ile Hafız’ı karşılaştıran Mahir Hasan Fehmi, Hafız’ın Osmanlı Hilafetine bağlı olmayan “Mısır Milliyetçisi” bir şair olduğunu; Şevki’nin ise dini bir milliyetçilik anlayışına sahip olduğunu belirtir.141 Şevki’ye göre Osmanlı Hilafeti, aynı zamanda İslam dininin yeryüzündeki hamisidir. Bu konuda Şevki’nin bakış açısı geniştir. Onun bakış açısı tüm İslam âlemini ve Mısır’ı kapsamaktadır. Mısır’ı diğer İslam ülkelerinden ayırmıyor, ancak diğerlerinden daha çok gelişmesini istiyordu.142 Bundan dolayı Şevki’nin Mısır’a olan milli bağına din, hilafet kanalıyla etkili olmuştur. 3.3. ESERLERİ Tarihi açıdan önem arz eden bir şahsiyeti tanımanın yollarından biri de, bahsi edilen kişinin eserlerini tanımaktır. Çalışmamızın bu aşamasında Ahmet Şevki’nin eserleri hakkında bilgi vermek istiyoruz. “Divan-ı Şevkiyyat” isimli eserinin mukaddime kısmında Ömer Faruk etTabba’ın belirttiğine göre, Ahmet Şevki’nin geleneksel ve modern çevrede yankı uyandıran gerek düz yazı gerekse şiir alanında çeşitli eserleri vardır.143 Bu eserlerinden hareketle Şevki’nin yaşadığı olaylar sonucunda nasıl bir fikir dünyasına sahip olduğu konusunda ipuçları yakalayabiliriz. Bu amaçla gerek ülkemizde gerek Avrupa ve Arap 140 Mahir Hasan Fehmi, a. g. e. , s. 49. 141 Mahir Hasan Fehmi, a. g. e. , s. 57. 142 Mahir Hasan Fehmi, a. g. e. , s. 59. 143 Ömer Faruk et-Tabba, Divan-ı Şevkiyyat ,”Takdim Kısmı”, s. 7. 65 dünyasında Şevki ve eserleri hakkında birçok eser ve makale hazırlanmıştır. Ancak yapılan çalışmalar Şevki’nin edebi yönüyle ilgili akademik anlamda yeterli doyuma ulaşmıştır. Bizim çalışmamız Şevki’nin yaşadığı dönemde kendisini etkileyen olaylar ve fikirlerin eserlerine nasıl yansıdığı ile ilgili olacaktır. Amacımız, özellikle kendi döneminde yaşanan tarihi olaylara Şevki gibi güçlü bir şairin şahitliği sonucunda ortaya koyduğu fikirleri araştırmak ve ortaya koymaktır. 3.3.1. Eserleri 3.3.1.1. Ali Bek el- Kebir ev Devlet’ül-Memalik, (Kahire 1932) 1892 yılında Fransa’da bulunduğu sıralarda kaleme aldığı ve daha sonra 1932 yılında yeniden düzenlediği bu eser, yazdığı ilk piyestir. Osmanlı İmparatorluğundan ayrılma macerasına atılan Ali Bek el-Kebir’in hayatını içermektedir.144 Kırk yıla yakın bir süre önce Fransa’da kaleme almış bulunduğu "Büyük Alibek veya Memluk Devleti" konulu piyesini altı ay geceli gündüzlü çalışarak 1932’de yeniden yazdı. Kahire, Akka, Selahiye gibi kentlerde geçen bu eser, Çerkes Memluk beylerinden Alibek ve yandaşlarının Osmanlı yönetimine karşı mücadelelerini işlemekte, yazarın Arap tarih ve yaşamına olduğu kadar kendi halkının değer yargılarına da sahip bulunduğunu göstermektedir.145 3.3.1.2. Masra’ Cleopatra, (Kahire 1929) Yaklaşık milattan önce kırklı yıllarda, Mısır kraliçesi Cleopatra’nın Antonious’a olan dramatik aşkını konu edinir. Savran’a göre bu eser, İngiliz edebiyatındaki Dryden’e çok benzemektedir. Fakat benzerlikler ne olursa olsun eserin ruhu kendi kendi ülkesine aittir.146 3.3.1.3. Kerme İbn Hani, ( Kahire 1923) : Eserine verdiği bu isim, Ebu Nuvas’tan esinlenerek evine verdiği isimdir. Klasik dönem şairleri evlerine bu ismi verirlermiş. 144 Ürün, a. g. e. 145 Sefer E.Berzeg, Kafkasya Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun, 1995. 146 Savran, a. g. e. , 182. 66 3.3.1.4. Kambiz, ( Kahire 1931): Mısır’ı fetheden İranlı kral Kambiz’i konu edinir. 3.3.1.5. Mecnun ve Leyla, (Kahire 1931) : Kays’ın aşkını konu edinir. Şiir alanında Mısır’da klasik ilhamın uyanışına bir örnek olarak kabul edilir. Şevki, bu eserinde Mecnun ve Leyla’nın hikâyelerine dayalı, sembolik olarak (ve romantik bir şekilde) eski Arapların en yüksek niteliklerini ortaya çıkaran etkili bir dramatik yöntem kullanmıştır.147 3.3.1.6. Antara, (Kahire 1932): Antara’nın amcasının kızı Able’ye olan aşkını konu edinir. 3.3.1.7. Es-Sittü Huda (Bayan Huda): Ahmet Şevki, komedi tarzında manzum bir piyes olan bu eserini, 1890 yılında Kahire’de yazmıştır.148 Yedi defa evlenmiş zengin bir kadının hikâyesidir. Yergili güldürü tarzında yazdığı bu eseriyle kariyerinde şaşırtıcı olmayan bir ilerleme kaydetmiştir. Ali Ahmet Mahmut’a göre Şevki, bu eseriyle kendisinde Allah vergisi bir komedi ruhu olduğunu göstermiştir. 149 3.3.1.8. El-Bahila: Molier’in (ö.1673) L’avare 1668 (Cimri, 1943) adlı eserinden esinlenerek kaleme alınmıştır. 3.3.1.9. Duvel’ul- Arab ve Uzema’ul-İslam (Kahire 1933): Ölümünden sonra basılan150 ve diğer piyesler gibi şiirsel anlatıma sahip bu eserde, Fatımiler’in sonuna kadarki İslam tarihi ve büyüklerine yer verir. Ahmet Şevki’nin yazdığı hikâyeler ise şunlardır: 3.3.1.10. Emiretu’l-Endülüs (Endülüs Kraliçesi) (Kahire 1933) 147 Hudgson, , “Mısır ve Doğu Arap Toprakları”, a. g. e. , s. 313. 148 Savran, a. g. e. , 182. 149 Mahmoud, Ali Ahmet, “Ahmad Shauqı’s al-Sitt Huda As a Satirical Comedy of Manners”, Journal of Arabic Literature, XIX, Leiden, 1988, 183–191. 150 Uralgiray, a.g. m., s. 239. 67 Trajedi tarzında mensur bir piyestir. Endülüs’te ve Fas’ta geçer. 11.y.y.’da İşbiliyye emiri el-Mutemid b. Abbad zamanında meydana gelen olaylardan bahseder. Eser, Şevki’nin ölümünden 15 gün sonra 1 Ekim 1932’de basılmıştır. 5 perde ve 9 tablodan oluşmuştur. 3.3.1.11. Asvak’uz-Zeheb (Kahire 1932) Bu eserinde kafiyeli bir üslupla sosyal konulara ait görüş ve düşüncelerini ele almıştır. Şevki’nin nesirleri bu eserde toplanmıştır.151 3.3.1.12. Azra’u’l-Hind ev Temeddunu’l-Fera’ine 1897 yılında kaleme aldığı bu eser, 2. Ramses dönemi Mısır tarihini konu edinir. 3.3.1.13. Varakatu’l-As: Fars kralı Sabur zamanında geçen bir efsanedir. 1914 yılında yayımlanmıştır. 3.3.1.14. Ladyas (Kahire 1899): Ordu komutanı Amazis’in Firavun’a karşı isyan etmesini ve bunda başarı kazanmasını konu edinir. A. Kazım Ürün’ün çalışmasından yararlanarak aktardığımız bu bilgilere ilaveten Ürün, bunlardan başka İyas, Dull ve Teyman ve Faşuda adlı başka piyes ve hikâyelerinin olduğunu da belirtir.152 3.3.2. Şiirleri Ahmet Şevki hakkında yapılan çalışmaların hemen hemen tamamı yukarıda da belirttiğimiz gibi şairlik yönüyle ilgilidir. Yaşadığı dönemde kendisini etkileyen fikirlerin yansıması şiirlerinde diğer çalışmalarına nazaran daha belirgindir. Şevki’nin şiirleri, ilk önce “eş-Şevkiyyat” adıyla basılmıştır. Ancak daha sonra Muhammed Sabri’nin, 1961 yılında yayımladığı iki ciltlik “eş-Şevkiyyatu’l-Meçhule” adlı eseriyle başka şiirlerinin de olduğu ortaya çıkmıştır. 1888–1898 yılları arasında nazmettiği divanının Kahire’de 1898 yılında basılan birinci cildi Dr. Muhammed Hüseyn Heykel’in mukaddimesiyle birlikte 1927 yılında ikinci defa yayımlanmış, diğer 151 Uralgiray, a.g. m., s. 240. 152 A. Kazım Ürün, a. g. e. , s. 53–54. 68 ciltleri de 1930, 1936 ve 1943’te Kahire’de basılmıştır. Divanının birinci cildinde siyaset, tarih ve toplumla ilgili şiirler; ikinci cildinde tasvir ve gazel türü şiirler; üçüncü cildinde mersiye türü şiirler ve dördüncü cildinde didaktik şiirler ağırlıklı olmak üzere değişik şiirler yer alır.153 3.3.2.1. Ahmet Şevki’nin Şiirlerinde Osmanlı ve Türkler Necati Avcı yapmış olduğu çalışmasında Divanda geçen Şevki’nin Osmanlı ve Türklerle ilgili kasidelerini derlemiştir.154 Ancak, Avcı’nın bu makalesinde, kasideler hakkında yüzeysel bilgiler verilmiştir. Biz, çalışmamızda özellikle bazı kasideler ile ilgili genişçe bilgi vermeye çalışacağız. Savaşın Yankısı: 260 beyittir. Bu şiir 1897’deki Osmanlı- Yunan savaşını anlatmaktadır. Şevki, bu uzun şiirde; Osmanlıların, Müslümanların halifesi, tahtlarının mübarek, ordularının büyük, askerlerinin cesur olduğundan; Ege Denizi’ndeki durum, Osmanlı deniz kıyılarının sağlam, Osmanlı kadınlarının birer savaşçı olması, boğazın durumu, Yunan komutanın hezimeti, iki ordunun karşılaşması, Yunanlıların rüyası, Osmanlı halifesinin bağışlayıcı karakterde olduğundan bahsetmektedir. 155 Ahmet Şevki, bu şiirde ayrıca II. Abdülhamit’e hitaben, Yunanlıları korkutup boyun eğdirdiğinden ve bunun sonucunda düşmanların hilafete yenik düştüğünden de bahsetmektedir: “Ey mü’minlerin emiri! Onları korkuttun ve boyun eğdirdin, Kılıcının yükselmesiyle gerçek bir sabah doğdu. Düşman senin hilafetine saygı duydu Çünkü onlar hilafete yenik düştü”.156 Türklerin savaş ve Siyasetteki Zaferleri: 88 beyittir. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın, Yunanlılara karşı hem savaşta hem de siyasette üstün geldiğinden 153 Ürün, a. g. e. , s. 51–52. 154 Avcı, Necati, “Kitap Tanıtma: Divan eş-Şevkiyat”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, Yıl: 1996, 516–518. 155 Avcı, Necati, a. g. m., 516. 156 Şevki, Şevkiyyat, 1, 86. 69 bahsedilmekte; ayrıca Atatürk’ü, Arapların dahi komutanı Halit b. Velid’e benzetmektedir: “Allahu Ekber bu fetihte ne harikalar yazılmıştır Ey Türklerin Halidi yenile Arapların Halidini Hak yolunda çizdiğin yolların hepsi cömertliktir Bu yolda dökülen kanlardan sen daha cömertsin”. 157 Ahmet Şevki’nin bu şiiri, Abbas el-Akkad tarafından eleştiriye de maruz kalmıştır. Buna göre; Mustafa Kemal’in Halit b. Velit’e benzetilmesi, Mustafa Kemal’e hakaret olarak algılanmıştır. Bu eleştiride, kendisinden kat kat güçlü olan bir düşman karşısında büyük bir zafer kazanan bir kumandanın, sadece kılıç ve oklardan oluşan bir orduyu yöneten Halit b. Velit’e benzetilmesinin yanlış olduğu vurgulanmaktadır.158 Kurtuluş: 52 beyittir. Sultan II. Abdülhamit’in 1905’teki suikasttan kurtuluşu münasebetiyle şairin, sultanı tebrik ve geçmiş olsun şiiridir.159 “Bomba Hadisesi” şeklinde tarihe geçen bu olay, Ermeni komitecilerinin işidir. Öztuna’ya göre, komiteciler, hareketin planı ve tatbikinde, uluslar arası anarşistlerden faydalanmışlardır. Bu sırada, Osmanlı Devleti’nin birkaç yıl önce yendiği Yunanistan, dolayısıyla Rum azınlık, II. Abdülhamit’e karşı nefret içindeydi. Sebebi ise, Doğu Anadolu’da bir Ermenistan devleti kurmaması idi. Öte yandan Dünya Siyonist Teşkilatı on milyon altın rüşvet teklif ettiği halde, Filistin’e bir miktar Yahudi’nin göç etmesi iznini alamayınca Yahudiler de II. Abdülhamit’in düşürülmesinden yana idi.160 Ermeni komiteciler, şümullü bir plan hazırlayıp Belçikalı meşhur anarşist Jorris ile anlaşmışlardı. Jorris İstanbul’a geldi, ayrıntılı bir plan yaptı ve özel olarak yaptırılan bir arabaya 80 kiloluk patlayıcı yerleştirdi. Araba, selamlık törenine götürüldü. Padişah, Yıldız Camiinde iken arabayı terk edip çekildiler. İçindeki bomba II. Abdülhamit, cami ile saltanat arabası arasındaki yolu yürürken patlayacak ve hükümdarı öldürecekti. 157 Şevki, a. g. e. , 103. 158 Abbas Hasan, el-Mütenebbi ve Şevki, 163. 159 Necati Avcı, a. g. m. , 517. 160 Öztuna, a. g. e. , 100 . 70 Ancak, şeyhülislam Cami çıkışında padişahın yolunu keserek, kendisiyle bir konuyu görüştü. Plan dışı olan bu gecikme, II. Abdülhamit’in hayatını kurtardı. Bomba, padişah arabaya varmadan patladı. 161 Tevfik Fikret’in “ Bir Lahza-i Taahhur”162 isimli şiiri bu vesileyle yazılmıştır. Tevfik Fikret bu şiirinde II. Abdülhamit ölmediği için ne kadar üzüntülü olduğunu şu şekilde belirtir: “Ey şanlı avcı, damını beyhude kurmadın; Attın… Fakat ne yazık ki, yazıklar olsun ki vurmadın!”.163 Çok ilginçtir ki, İstanbul’da yaşayan bir Türk şair padişahın suikasttan kurtulmasını üzüntüyle karşılarken, 21 Temmuz 1905 tarihinde gerçekleşen bu bombalı suikast girişimi Mısır’da yaşayan Türk asıllı şair Ahmet Şevki’yi son derece etkilemiş ve padişahın sağ salim kurtuluşu onu sevindirmiştir. Şevki, bu sevincini şu şekilde belirtmiştir: “Kutlarım seni Emirul mü’minin, senin kurtuluşun dinin kurtuluşudur Kutlarım, Muhammet için, Kur’an ve Ümmet için hayatın devam etsin”.164 İslam Hilafeti: 45 beyittir. Gazi Mustafa Kemal Paşa tarafından, 1923’te savaş ve siyasette kazanılan zaferin ardından hilafetin kaldırılışı münasebetiyle üzgünlüğünü ifade eden bir şiiridir.165 “Düğün şarkıları ağıtlara dönüştü, Düğünlerin ilanı gibi ölüm haberi duyurdun Zifaf gecesinde kefen giydirdin, Sabahların aydınlığında defnettin Gülenlerin yüzünde ah ü vahların yayıldı, Her yerde coşku ile bağıranlar sustu Minberler ve müezzinler sana feryat etti, Ağıt yakanlar ve memleketler sana ağladı 161 Öztuna, a. g. e. , 101. 162 Tevfik Fikret, Rubab-ı Şikeste, Erzurum, 2009, 187. 163 Tevfik Fikret, a. g. e. , 187. 164 Şevki, a. g. e. , 138. 165 Avcı, a. g. m., 516. 71 Hindli beddua etti, Mısırlı hazin oldu, Ben sana ağladım, gözyaşlarım kan 166 oldu”. Osmanlı İnkılâbı ve Sultan Abdülhamit’in Düşüşü: 80 beyittir. Sultan II. Abdülhamit’in, bazılarının adlarını zikrettiği kumandan ve paşalar tarafından azledilmesinden ve yıldız sarayında hapsedilmesinden bahsetmektedir.167 “Sarayların sarayı Yıldız’a sor, Ay misali güzellerden haberi var mı? Onlara cevap vermiş olsaydı, Seller gibi gözyaşı akardı Huvarnakla Sedir’in derdine yanmayan, Yıldız’a dert yanıp ağlardı Sahipsiz saraylar görürsün, Zira asıl sahibi gitti Felek mutluluğu tersine döndürdü, Bu uğursuzluk idarecilerin eli iledir”.168 Furuk’a Veda: 17 beyittir. Şairin Furuk’tan kastettiği İstanbul şehridir. İstanbul’da bir müddet II. Abdülhamit’in misafiri olduktan sonra, şehirden ayrılışını dile getiriyor. Şevki, bu şiirde İstanbul’u dünyanın cenneti olarak tanımlamaktadır. “Yolculuğa katlandı ama güçsüz kaldı, elveda ey dünya cenneti elveda”.169 Şevki, İstanbul’da bir süre gezdikten sonra buraya hayran kaldığını ve yaşadığı güzel günleri asla unutamayacağını belirtirken, burada gecelerin bir düş gibi güzel ve hızlı geçtiğini anlatmaktadır. Ayrılığın ne kadar zor olduğunu vurgularken şehirlerin de yüreğinin olmasını temenni etmekte, böylece bu zorluğu anlayabileceğini belirtmektedir. Ayrıca Şevki, İstanbul’un nerede olduğunu bilmesi halinde, camilerinin minarelerinde ve kiliselerin çanlarında kendisine duyduğu aşkı haykıracağını mükemmel bir şekilde ifade etmektedir: “Belki günler bizi tekrar bir araya getirir, kavuşmayı yine görürüm Keşke şehirlerin de bir kalbi olsaydı, insan kalbi gibi yansaydı 166 Şevki, a. g. e. , 152. 167 Avcı, a. g. m., 516. 168 Şevki, a. g. e. , 167. 169 Şevki, a. g. e. , 200. 72 Keşke bendeki hüzün İstanbul’da da olsaydı, ayrılığın ne yaptığını görseydi Nerede olduğumu bilmiş olsa, minareleri ve kaleleri ses verirdi Yüreğe sordum o güzel geceleri, bilir mi o gecelerin saat gibi geçtiğini? Yürek dedi ki: Çabuk bak bana, nabzım gibi o geceler çabuk geçti.”170 Şiirin devamında Ahmet Şevki, İstanbul şehrini İslam dini ile Hıristiyanlığın buluştuğu ortak bir mekân olarak görmektedir: “Muhammed’in evi, İsa’nın mirası mı, ikisinin arasında seni bölmeye razıdır Kınadı mı içinizde kimse bağnazlığı, cehalet yüzünden anlaşmazlığı görmedim. Yüce Allah sende iki mescidini korudu, onları korumak için seni seçti Muazzam Kâbe’ye bir rükün oldun, Mescid-i Aksa için seni denge seçti”.171 Ankara’nın Başkent Oluşu ve İstanbul’un Azli: 66 beyittir. Şairin, İstanbul yerine Ankara’nın başkent olarak ilan edilmesi üzerine yazdığı bir şiirdir. Ahmet Şevki, bu şiirinde Ankara’nın başkent oluşunu adeta İstanbul’un hakkının gasp edilmesi olarak değerlendirmektedir.172 Hacıların Feryadı: 39 beyittir. Hacıların, 14. 4. 1904’te Mekke’de Şerif Hüseyin’in kendilerine yaptığı eziyetten, Sultan II. Abdülhamit’e ilettikleri şikâyeti ifade eden bir şiir. “Hicaz feryat etti, Kâbe feryat etti, Milletler Mekke’de rabbinden yardım istedi Zararın kokusu uyandı ve Kâbe’ye dokundu, Ey Allah’ın halifesi sen hükmedenlerin efendisisin Hacılar seni çağırıyor, Şerif dünyanın en üstünü müdür? Allah’ın zayıf kulları buradadır, Sen intikam almasan da, Allah intikam alıcıdır”.173 170 Şevki, a. g. e. , 200. 171 Şevki, a. g. e. , 200. 172 Şevki, a. g. e. , 212. 173 Şevki, a. g. e. , 258. 73 Karşılama: 33 beyittir. Osmanlı Devleti’nin iki pilotunu uçakları ile Kahire’ye gönderdiği sırada, uçakların düşmesi sonucu şehit olmaları, devletin onların yerine iki ayrı pilotu göndermesi ve bunların salimen Kahire’ye varmaları üzerine söylenen bir şiir. Şair, bu iki kahraman ve gözü pek pilotların uçaklarını Hz. Süleyman’ın uçan halısına benzetiyor.174 Türklere Selam: 19 beyittir. Şevki, bu şiirde Türklerin hiç uyumayan bir millet olduğunu, üzerlerinde yorgunluk belirtisi varsa bu yorgunluğun ancak savaş yorgunluğu olabileceğini belirterek Türklerin savaşçı yönünü övmektedir. Türk gençliğine seslenir ve onların geçmişte olduğu gibi gelecekte de dünya ve Müslümanların koruyucusu ve halifesi olacaklarını ifade eder. “Gençlik uyanıyor, zaman uyanıyor, siz hiç uyumadınız mı ey milletlerin en şereflisi? Yataklardaki aslanların tembelliği, sanırım savaşın yorgunluğundandır Siz, düşmana bıkmadan karşı çıktınız ve fethettiniz, bu fetih komşu devletlerin saldırılarını engelledi, Kurtlara kuzu olmadınız, bu halinizle bizlere şeref verdiniz. Ey Türk genci! Siz ki Allah’ın sadık hizmetçilerisiniz, Allah sizi korusun, Sen dün de İslam’ın koruyucusu idin; bugün de aynı şeref sendedir”.175 Osmanlı Donanması: 47 beyittir. Ahmet Şevki bu şiirinde, İstanbul’da iken Osmanlı devletinin Almanya’dan, donanması için satın aldığı iki muhribi görünce gururlanır, tüm Müslümanlara, bu devlete sahip çıkmalarını tavsiye eder.176 Yeni Endülüs: 105 beyittir. Osmanlı devletinin Makedonya’daki büyükşehirlerinden biri olan ve topraklarında birçok Osmanlı sultanının mezarı bulunan Edirne’nin 1912’de Bulgarların eline geçtiğini anlatan bir şiirdir. Yani Endülüs şehrinden kastettiği Edirne şehridir. Şevki, bu şiire başlarken Endülüs’e (Edirne’ye) selam eder: 174 Avcı, a. g. m. , 517. 175 Şevki, a. g. e. , 271. 176 Avcı, a. g. m. , 517. 74 “Ey Endülüs sana selam olsun, İslam ve Hilafet sana geldi Gökyüzünden sana sevinç indi, dünyayı kaplayan karanlık senden gizli kaldı Bu sevincin yüceliği dolunay gibi seni kuşattı”. Şiirin devam eden bölümünde ise Şevki, iki yaradan bahseder. Bu iki yaradan biri, Edirne’nin diğeri de Endülüs’ün Müslümanlar’ın elinden alınmasıdır. İşte bu iki şehrin ortak yönü Şevki’ye göre Türklerle Araplar’ın ortak kaderi gibidir: “Sizi hasta eden iki güçlü yaraya rağmen boynunuz eğilmedi Ancak kalemin defni ve kılıcın kaybı Müslümanlara isabet etti”177 Burada kalemden kasıt Endülüs’ün ilim şehri olması; kılıçtan kasıt ise Edirne’nin serhat şehri olmasıdır. Ahmet Şevki bu şiirinde Hilafetin Arap ve Türk halklarını kuşatması gereğinden bahsetmektedir. Çünkü Şevki’ye göre Arap halkı ile Türk halkının tarihte ortak yönleri bulunmaktadır. Emir’ul-mü’minin: 60 beyittir. Şairin, İstanbul’a gittiği bir sırada kendisine, burada kaldığı sürece halifenin misafiri olacağı bildirilince, yazdığı bir şiiridir.178 Şevki, bu şiirde II. Abdülhamit’ten bahsederken “Osman” ismini kullanmaktadır. II. Abdülhamit’in misafiri olmayı kendisi için bir şeref ve neşe kaynağı olarak kabul etmektedir. Bu sevincini şu şekilde belirtmektedir: “Zamanın kurtarıcısı ulu Osman’dan, İslam ve Müslümanlar razıdır Sen nasıl övülmek istersen, senin ululuğunu öyle övdük Kulların sözleri güneş gibidir, sebebi sen değil misin? Verdiği sözleri tutmasıyla, önderin makamı yükselir. Ey zamanın en büyüğü Abdülhamit! Sen Halifesin, öndersin Ben böyle şerefli toplumları meydana getireni görmedim, sen de göremezsin”.179 Kızılay: 29 beyittir. Osmanlı ordusunun Trablusgarp’ta bulunduğu sırada, İtalya’nın hava akını sonucu zarar görmesi ve Mısır’daki kızılayın, onların yardımına 177 Şevki, a. g. e. , 277. 178 Avcı, a. g. m. , 517. 179 Şevki, a. g. e. , 286. 75 koşmasından bahsetmektedir. Ayrıca Osmanlı halklarına seslenerek, birlik ve beraberlik mesajları vermektedir: “Ey Osmanlı milleti ve dünya devletleri! Aranızda yardımlaşınız, Allah için, İslam’ın inşa ettiği güçlü bir duvar olunuz” Şevki, şiirinin devamında Mısır Kızılay’ına seslenmeye devam ederek, onları iyilik ve hayra davet etmektedir: “Sizin şanınız yolunuzun nurlu olmasındandır İyilik, imanın en güzel tarafıdır, iyilik olmadan Allah imanı kabul etmez”.180 Türklere Selam II: 80 beyittir. Şairin, 1897’deki Türk-Yunan savaşı münasebetiyle söylediği bir şiirdir. Bu şiir o sıralarda, bütün Arap dünyasında büyük coşkuyla karşılanmıştır.181 Şevki, şiirine başlarken Allah’a hamd eder ve II. Abdülhamit’e övgülerini sunar: “Âlemlerin rabbi Allah’a hamdederek Müminlerin Emir’ini överim Senin düşmanlığına hiç rastlamadık, mübarek yardımın ve fetihlerinle karşılaştık Düşmanların eziyet ve savaşlarıyla şöhret bulmuşken, sen buna son verdin Doğudan ve batıdan onların sınırlarını aldın, kalelerini ve mekânlarını temizledin” 182 Şiirin son mısrasında Şevki, Osman oğullarını da överek, Allah’ın yardımının ancak Osmanlı Devleti aracılığıyla geleceğine işaret ederek Hilafete olan bağlılığını net olarak beyan eder: “Şüphesiz ki Osman oğulları büyük fetihleri ile bizim kaderimiz oldu, şükrettik Sizin yardımlarınızla Allah’tan yardım istedik, Allah yardım edenlerin en iyisidir”.183 180 Şevki, a. g. e. , 292. 181 Avcı, a. g. m., 518. 182 Şevki, a. g. e. , 327. 183 Şevki, a. g. e. , 332. 76 Osmanlı Anayasası: 52 beyittir. Sultan II. Abdülhamit’in 1909’da tahttan indirileceğini anlaması üzerine, kan dökülmesini engellemek için kendi isteğiyle tahttan feragat etmesi ve sultanın bu davranışıyla, devlet içinde bir kargaşanın çıkmasını önlediği anlatılmaktadır.184 Ancak Şevki, bu duruma üzülür ve II. Abdülhamit’in tahttan indirilişini şu mısra ile tenkit eder: “İlahi yasayla hilafetin korunması çöle bir müjde idi Halifeden sonra telafisi olmayan yola girildi”185 Ayasofya Mescidi: 35 beyittir. Ayasofya’nın camiye çevrilişinden ve tarihinden bahsetmektedir. Ahmet Şevki, bu çalışmasında Ayasofya Kilisesi’nin Allah tarafından Türklerin vasıtasıyla Müslümanlara hediye edildiğini belirtmektedir: “Bir Kilise Mescit oldu, Efendiden efendiye hediyedir, İsa’nın haramı idi, Cibril’in yardımı ile Ahmet’e verildi”.186 Şiirin devamında Şevki, Ayasofya’da yakut ve mücevherlerle süslenen İsa peygamberin ve Hz. Meryem’in heykellerinden; duvarlardaki nakış ve resimlerin güzelliğinden bahsetmektedir: “Kor gibi yakutlar bir tabak içinde doldurmuştu her yeri Mangalın ışığı, Meryem’in heykeli gümüşten yapılmışsa da Allah’ın ruhu İsa ve annesi, mehtap içindeki kızıllık gibiydi Meryem ve İsa’nın incilerle süslü duvarlar içindeki nakşı tarif edilemez Rüku ve secde yapan aslanların içinde, dünyanın en güzel sanatıdır bu Allah’ın adı ile Fatih ihtişamla geldi, taş taşa değdi duvarları dağıttı Allahü Ekber sedası çevreyi sardı, iki ordu birbirine karıştı Saf yürekli Fatih, o yerleri fethetti”.187 184 Avcı, a. g. m., 518. 185 Şevki, a. g. e. , 333. 186 Şevki, a. g. e. , 367. 77 Osmanlı Kadını: 20 beyittir. Osmanlı kadınlarının edebi, güzelliği, zarafeti ve yerine göre yumuşak, yeri geldikçe de kaplan gibi olduklarından bahseder. Avrupa-İstanbul Seyahati: 60 beyittir. Avrupa’da İstanbul’a seyahat ettiği sırada yolda gördüğü tabiattan, İstanbul’un ise gördüğü bütün tabiatlardan daha güzel olduğundan bahsetmekte ve İstanbul’a varışında kendi memleketinde imiş gibi rahat ve huzur içinde hissettiğini ifade etmektedir. Bosfor: 54 beyittir. Şair İstanbul’da bulunduğu sırada, İstanbul ve boğazının güzellik ve büyüsünden bahsetmekte, bu yerlerin Müslümanların idaresinde olmasından gurur duymakta ve buraları tavsif etmektedir. Göksu: 32 beyittir. İstanbul’da kaldığı o güzel semtlerden biri olan Göksu’yu anlatmaktadır. Göksu nehrini şöyle tanıtmaktadır: “Ey Göksu! Sana bir şairin selamı var, senden başka ruhlara dost var mı? Dicle’nin suları, üzüntülü değil, mutlu günlerinde sana kurban olsun Kudüs ve Ürdün’deki sular ve temiz zemzem suyu gibi oldun Her yıl Nil nehrinin yaptığı düğün gibi, sende hep sevinç düğünü vardır”.188 Boğaz Köprüsü: 14 beyittir. Boğazın iki yakasını birbirine bağlayan köprüden bahsetmektedir. Sultan II. Abdülhamit bu şiiri çok beğenmiş ve onu isteterek ilgiyle okumuştur. Fethi ve Nuri: 65 beyittir. Fethi ve Nuri 1913’de kendi uçaklarını kullanarak Mısır’a gönderilen ancak uçakların düşmesiyle şehit olan iki Osmanlı pilotlarıdır. Onların kaza geçirmeleri üzerine Mısır halkı çok üzülmüş ve şair hem kendi hem de Mısır halkının bu üzüntüsünü bu şiiriyle dile getirmiştir. Ethem Paşa: 31 beyittir. Osmanlı-Yunan savaşlarında kahramanlığı ve zaferleri ile tanınan bir Türk kumandanı olan Ethem Paşa’nın vefatı üzerine söylediği bir şiir. Gazi Osman Paşa: 32 beyittir. Osmanlı-Yunan savaşlarında kahramanca çarpışan bir Türk kumandanıdır. Paşanın vefatı üzerine şair bu mersiyesini söylemiştir. 187 Şevki, a. g. e. , 367–368. 188 Şevki, a. g. m. , 397. 78 Görüleceği üzere, Ahmet Şevki’nin divanında Osmanlı Devleti ve Türklerine yer verdiği şiirlerinin toplamı neredeyse başlı başına bir divan oluşturmaktadır.189 Mehmet Mehdi Bayat ise, Şevki’nin Osmanlı ve Türkler hakkındaki görüşlerini yansıttığı yazısında konuyu açık ve net olarak ifade etmiştir. Annesi Türk olan, kendisini Türk olarak kabul eden ve Türkçeyi çok sevip güzel konuşan Ahmet Şevki’nin Türkler hakkında, divanının birinci cildinde 18 uzun kaside yazdığını belirtmiştir. Şevki, bu kasidelerinde Türk milletinin tarihteki şanını, yiğitliğini ve savaş meydanlarında her zaman düşmanlarını mağlup eden kahramanlarından bahsetmiştir. Bayat’a göre Şevki, bu şiirlerini coşkun bir duyguyla ve güzel bir ahenkle ve insanı etkileyen bir üslupla yazmıştır. 190 Şevki, nesir alanında da şöhret sağlamışsa da şairliği daha ön plandadır. Arap dilini her yönüyle mükemmel bir şekilde kullanması ve şiirlerindeki zengin konu muhtevasıyla şairlik yönü ona ün kazandırmıştır. Eski şairleri dikkate alırdı. Özellikle Ebu Temam, el-Buhtûri ve el-Mütenebbi etkilendiği şairler arasındadır. O’nun eskiyi yaşatma arzusu kendine has bir üslup geliştirmesine neden oldu. Şevki Dayf’ın “eskiyi yaşatma icadı” diye tanımladığı bu özelliğiyle O, aynı zamanda bir vefa örneği sergilemişti.191 Ayrıca Şevki, sürgün dönemlerinde yaşadığı Avrupa’nın etkisinde de kalmıştır. Bu etki onun eserlerinde modern tarzı kullanmasına da neden olmuştur. Ancak o, eski ile yeni arasında orta tutumlu olmayı tercih ederdi. İşte bu durum genç şairler arasında rahatsızlık uyandırmış, özellikle Abbas Mahmud el-Akkad tarafından eskiyi taklit etmesi nedeniyle eleştirilere maruz kalmıştır. Uralgiray’a göre, el-Akkad, bu eleştirilerinde meseleyi ilimden çok ihtirasa dökmüştür.192 Şevki’nin, şiirlerinde işlediği konular Mısır’daki yaşamın hemen hemen her yönünü ve Arap ve Osmanlı dünyalarında olup bitenlerin büyük bir kısmını teşkil etmektedir. Dört ciltten oluşan el-Şevkiyyat’ın birinci cildinin tümü, politik, sosyal ve tarihi konulara ayrılırken üçüncü cilt, halkça sevilen kimselere yazılan mersiyeleri ve yazarın ölümünden sonra yayımlanan dördüncü cildi de günün sosyal ve politik 189 Necati Avcı, a. g. m., 518. 190 Mehmet Mehdi Bayat, http://www.bizturkmeniz.com/tr/showArticle.asp?id=21052. 191 Şevki Dayf, “el-Edeb’ül- Arabiyyu’l- Muasıru fi Mısra”, Edebiyat Fak. Dergisi, S. 4, Kahire 1979, 114. 192 Uralgiray, a.g. m. , s. 256. 79 konularını içermektedir. Cromer’in Mısır’dan ayrılmasını kutlayan, Osmanlıların askeri başarısını öven, milliyetçilik mücadelelerini kutlayan, Fransız emperyalizmine karşı olan Suriye’nin milliyetçilik mücadelesini destekleyen ve bu uğurda verilen şehitleri anan şiirler yazmıştır. Yine Öğretmen Okulu, Mısır Üniversitesi, Mısır Bankası, Kızılay ve Şark Müzik Kulübü gibi kuruluşların açılması ile ilgili şiirleri de vardır. Ülkesinin işçilerine ve Avrupa’ya gitmek üzere olan eğitimle ilgili komisyonlara şiirle hitap etmiş, gazeteciliği selamlamış, sosyal refah için yapılan para toplama çalışmalarını desteklemiş, el-Ezher’in reformlarını iyi karşılamış, kadınların eğitimini ve kendilerine hürriyet verilmesini savunmuş, öğrencilerin başarısız olmaları nedeniyle artan intihar olayları karşısında uyarılar yapmış ve yaşlı erkeklerin evlenmek üzere satın aldıkları genç kızların dramı gibi sosyal skandalları ortaya koymuştur.193 Şevki, şiirlerinde Osmanlı’ya olan bağlılığını ve İngilizlere olan antipatisini net olarak ifade etmektedir. Zaten I. Dünya savaşı sırasında İspanya’ya sürgün edilmesi ve 1919’a kadar vatanından uzak kalmasına sebep olan da O’nun bu fikirleriydi. 194 İngiliz sömürgecileri tarafından imha edilen bir köy için yazdığı Danışuay Üzerine Düşünceler", "(Lord) Kromer Üzerine", "Nil', "Yurt İçin", Türkiye Kurtuluş savaşı için yazdığı "Mustafa Kemal" vb. şiirleri bunlardandır. Bu nedenledir ki, 1914 Aralık ayında Mısır yönetimine el koyan İngilizler Ahmet Şevki'yi de Mısır’dan sürdüler. Altı yıl sürgünde yaşamak zorunda kalan şair bu yıllarda ve Mısır'a döndükten sonra toplumsal konulara daha da bilinçli olarak yöneldi ve emperyalizme karşı mücadeleyi şiirleriyle sürdürdü. "Berede Üzerine Şarkı” , “İktidar Halkındır", "Gençlere Sesleniyorum", "Vatan" , "Nil Vadisi Bir Bütündür" vb. şiirleri bu dönemde yazılmıştır. Ahmed Şevki, bu şiirlerinde Mısır halkını ve Arap halklarını Batılı ülkelerin emperyalist politikalarına karşı bir araya gelmeye ve tavır almaya çağırmaktadır.195 İngiliz işgaline olan tepkisini gösterdiği mısralarından bir tanesinin öyküsü ilginçtir. 1904 haziranında İskenderiye’de (Mehmet Ali Sanat Okulu)’nun açılış töreninde Mısır Başvekili Riyad Paşa’nın İngiliz Mutemedi Cromer’e yaranmak üzere Mısırlılar’ı zemmeden konuşmasını tenkit eden Şevki: 193 Azmi Yüksel, ter. , a.g. m., s. 483–484. 194 Julie Scott Meisami ve Paul Starkey, “Shawqi Ahmad”, Encyplopedia Of Arabic Literature, Londra 1998, 709. 195 SEFER E.BERZEG / Kafkasya Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun, 1995. 80 “Nutuk çektin, hatib değil bizim büyük felaketlerimize eklenen musibettin/ Hissediyorsan, yaran kanamakta olduğu halde işgali övdün, getirdiklerini methettin”196 diyerek sürgün sebeplerinden biri olan İngiliz işgaline tepkisini göstermiştir. 3.3.3. Ahmet Şevki ve Apollo Grubu Yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Arap şiirinde, batının da etkisiyle modernleşme görünmekteydi. Bu dönemde Mısır’da kurulan “Apollo Şiir Ekolü”, içerisinde Şevki’nin de bulunduğu önemli entelektüelleri buluşturmuştu. Arap şiir sanatına ilişkin eleştirel yayınlar yapan ilk edebi topluluk niteliğindeki Apollo grubu, bu süreçte öne çıkan önemli oluşumlardan biridir. Ahmed Zekî Ebû Şâdî’nin yanı sıra, İbrâhîm Nâcî (1898–1953), ‘Alî Mahmûd Tâhâ (1901–1949), Muhammed Abdulmu‘tî el-Hemşerî (1908–1938) ve dönemin genç şair ve ediplerinden oluşan bu grup, Eylül 1932’de Apollo dergisinin ilk sayısını çıkartmışlardır. Birçok şair ve edebiyatçının edebi ürünlerini yayımlamış olduğu bu ilk sayıda, ayrıca, Apollo Grubu’nun amaçlarını belirleyen maddelerin sıralandığı bir de tüzük yer almaktadır. İlginç olan şu ki dergi Eylül ayında Apollo derneğinin yayını olarak görünüyor olsa da derneğin ilk resmi toplantısı daha sonraki bir tarihe aittir. Bu toplantı 12 Ekim 1932’de “Şairlerin Prensi” lakaplı Ahmet Şevki’nin evinde ve onun başkanlığında yapılmıştır. Ahmet Şevki’nin birkaç gün sonra beklenmedik ölümü üzerine derin bir hüzün yaşayan grup üyeleri bir hafta sonra, 22 Ekim 1932’de tekrar toplanarak bu kez Halîl Mutrân’ı (1872–1949) gruba başkan olarak seçerler. Şevki’nin başkanlığında yapılan ilk toplantıda belirlenen esaslar ve amaçlar bu toplantıda da aynen kabul edilir. Bunlar arasında, Arap şiirini yüceltmek ve bu konuda şairleri yönlendirmek, şiir dünyasında sanatsal reformu savunmak, şairlerin toplumsal ve edebi düzeyini yükseltmek bulunmaktadır. Şevki, Apollo dergisinde yayımlanacak şiirlerin İslam öncesi Arap şiirini anımsatacak biçimde olmasını isterken, Ebû Şâdî başta olmak üzere derginin eleştirmenleri serbest nazımdan yana olmuşlardır. 196 Yusuf Uralgiray, a.g. m., s. 241. 81 Derginin ilk sayısında Ahmet Şevki’nin bu grubun ve derginin kurulmasını selamlayan bir şiiri yayımlanır: “Apollo !! Merhaba sana ey Apollo Sen şiir Ukaz’ının bir gölgesisin. Ukaz ve sen, Ediplerin kenarlarına göç edip oturdukları Bir panayır yerisin. Umulur ki bize eskiyi canlandıran Muallakalar’ı197 getirirsin. Ahmet Şevki bu şiirinde, muallakalar tadında bir edebi zevk beklentisi içinde olduğunu açıkça göstermektedir. Buna paralel olarak derginin ilk sayılarında klasik döneme ait şairler ve edipler hakkında yazılan makaleler bulunmaktadır. Dergide yazılar yazan şair ve edebiyatçılar, Batı edebiyatındaki romantizmi yakından izlemekte, yaptıkları çeviriler vasıtasıyla Arap edebiyatının bu ürünlerle tanışmasını amaçlamaktadırlar. Böylece dergide Fransız edebiyatından Arapçaya tercüme edilmiş parçalar, Fransız edebiyatçıları ve Yunan mitoloji karakterleri ile ilgili bilgiler yayımlanır. Hatta o günlerin basılı kitaplarında görmeye hiç alışık olunmayan nü resimlerin bu dergide yer alması da ilginçtir. Modern Arap şiirinin “Nil Şairi” lakaplı ünlü şairi Hâfız İbrâhîm, Apollo dergisinin yayın hayatına başlamasından iki ay önce, “Şairlerin Prensi” lakaplı Ahmet Şevki ise derginin çıkışından bir ay sonra ölmüştü. Bu iki önemli şahsiyeti anmak amacıyla dergide çok sayıda makale ve ağıt yayımlandı. Aralık 1932 sayısı da Ahmet Şevki için hazırlandı.198 197 Muallakalar, İslamiyet öncesinde yazılmış Araplara ait şiirlerdir. Bu şiirler Arap Edebiyatının en önemli eserlerindendir. Muallaka “değerli şey” anlamında olup “ılk” kelimesinden türetilmiştir. Muallakalar, Cahiliye döneminde Ukâz gibi panayırlarda okunduğu ve Kâbe duvarına asıldığı rivayet edilmektedir. Muallâka şairleri İmru’ül-Kays, Tarafe, Züheyr, Lebid, Antere, Haris ve ‘Amr b. Külsûm’dur. Şerafettin Yaltkaya, “Arap Edebiyatı”, (Sadeleştiren: Ali Yılmaz), C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XI/2, Sivas, 2007, 467–492. 198 Derya Adalar, “Apollo Grubu: Bir Modern Arap Şiiri Ekolü”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 47, 2, Ankara, 2007, s. 62 v. d. 82 3.4. AHMET ŞEVKİ HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Ahmet Şevki hakkında Arap dünyasında, ülkemizde ve Avrupa’da yapılmış çeşitli çalışmalar vardır. Bu çalışmalardan bazıları kitap, bazıları çeşitli dergilerde yayınlanmış makaleler ve ansiklopedi çalışmalarıdır. Mısır ve Arap dünyasında, ülkemizde ve Avrupa’da yapılmış olan bazı çalışmalardan örnek vermeyi uygun bulduk. Bu çalışmaları örnek verirken Arapça ve diğer dillerde yayınlanmış olan makalelerin henüz Türkçeye çevrilmemiş olduğunu fark ettik. Biz bu makalelerin tamamını çevirmemiş olsak da, Şevki ile ilgili yapılan çalışmalardan bir kısmına temas etmek istiyoruz. 3.4.1. Mısır’da ve Arap Dünyasında Yapılan Çalışmalar Ahmet Şevki ve fikirleri ile ilgili Arap dünyasında ve özellikle de Mısır’da gerek kitap gerekse de makale şeklinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Tezimizin bu bölümünde, bu çalışmalardan bazılarına değindik. Füsûl: 1982–83 yılında Mısır’da yayınlanmış olan bu derginin birinci ve ikinci sayısı “Şevki ve Hafız” başlığı altında özel sayı olarak yayınlanmıştır. 199 Bu dergide yayınlanan bazı makaleleri inceledik. Bunlardan bazılarını burada zikretmeyi faydalı buluyoruz. 1982 yılında yayınlanan birinci cildinde Ali el-Batal, “Sosyal ve Siyasi Olayların Işığında Klasik Kasidede Kriz ve Ahmet Şevki” başlığı altında ilginç ve akıcı bir makale yayınlamıştır. Batal’a göre, kasidecilikteki kriz, sosyal gelişmeler ve tarihi olayların ışığında ilmi metot eksikliği idi. Şevki, bu eksikliğin farkına varmış ve diğer şairlere göre hatırı sayılır üstünlükte ilmi bir metot kullanmıştır. Hatta Batal’a göre elBarudi bile bu yönüyle Şevki’nin seviyesinin altında kalmıştır. Barudi ile başlayan klasik ilmi yorum, vatan ve milletin kalkınmasında önemlidir. Tabiatıyla yenileşmenin şartları bir anda oluşmaz. Olgunlaşma yolundaki başlangıçlar, ilmi ve sosyal olaylarda klasik olana katkıda bulunmakla gerçekleşir ve ondan beslenir. Bu hayatın kanunudur. Bu makaleye göre, Arap şiirindeki olgunlaşma, 20. Yüzyılın başından itibaren Şevki’nin gayretiyle olmuştur. 199 Ali el-Batal, “el-Hey’et’ül-Mısriyyetü’l-Amme lil-Kitab”, Füsul: el-Mesrah ve’t-Tecrib, Özel sayı, Kahire 1982– 83. 83 Mısır toplumunun gelişim ve kalkınması Avrupa’ya göre farklılık arz eder. Zira bu ülkede hiçbir grup ya da yönetim, Avrupa’da olduğu gibi diğerinin enkazı üzerine kurulmamıştır. Bununla beraber 19. Yüzyılın sonu ve 20. Yüzyılın başlarında Hıdiv’in Avrupa’yı tanıma ve Avrupa ile olan ilişkilerini sağlamlaştırma yönünde adımlar attıklarını görüyoruz. Hatta Hıdiv İsmail, Mısır’ı Avrupa Ülkesi olarak hayal ettiğini bile Mısır Meclisi’nin açılış töreninde açıklamıştır. El-Batal, Mısır toplumunun çağın gerisinde kalmamak adına Avrupa ile olan bağlarının kurulmasında Şevki’nin rolünün büyük olduğunu belirtir. Ona göre Şevki, Mısır halkının gelişme döneminde öncü bir şahsiyet idi. Çünkü Mısır halkının Avrupa halklarına benzediği düşüncesi, Şevki’nin Avrupa Klasiklerine yönelmesine neden oldu. Şiirsel tiyatrolarında Avrupa etkisi bariz şekilde görünür. Ahmet Şevki, şahsi menfaatlerini ön plana çıkarmayan bir entelektüel idi. Hayatının her safhasında Mısır halkı onu sevdi. Vatan hareketine, ihtilala ve siyasi olaylara bakışı nedeniyle saray (hıdiv) hayatına yönelmesi gayet normaldir. Çünkü saray, Osmanlı’nın Mısır’daki temsilcisi idi. Şevki, hıdiv adına Vataniye hareketinin mimarlarından Mustafa Kamil’i desteklemiştir. Ancak sonraları farklı milliyetçilik anlayışlarından dolayı bu harekete karşı çıkmıştır. Çünkü sonraları vataniye hareketi, hilafetin Araplara ait olması gereğini savunmaya başlamıştı. Ahmet Şevki ise, Osmanlı’ya olan sevgisi ve Hilafet’e olan bağlılığından dolayı bu duruma karşı çıkmıştır. Şevki’nin vatan konusundaki düşünceleri ölümüne kadar değişmeden devam etmiştir.200 Eş-Şi’ru’l-Mensur İnde Ahmed Şevki (Ahmet Şevki’de Mensur Şiir): Hüseyin Nassar tarafından yazılan bu makale, “Fusûl” dergisinde yayınlanmıştır. Derginin birinci sayısının 157–164. sayfalarını içerir. Nassar, Ahmet Şevki’yi klasik Mısır edebiyatı hareketinin modern savunucularından olarak görür. Şevki, gerek şiirlerinde gerekse tiyatro eserlerinde farklı bir üslup kullanmıştır. Nassar bu makalesinde Şevki’nin mensur şiirlerini değerlendirir. Özellikle Ahmet Şevki’nin sosyal ve tarihi olaylara yaklaşımı Nassar’ın dikkatini çekmiştir. Nassar, Şevki’nin bu özelliğinin ölünceye kadar yazdığı tüm eserlerinde mevcut olduğunu da vurgular. 200 Batal, a.g. m., s. 1–6. 84 Mesrah-i Şevki ve’l Klasikiyyet’ül Fransiyyeti ( Fransız Klasiği ve Şevki’nin Tiyatro Anlayışı) : İbrahim Hammade tarafından Fusûl dergisinin 167–176. sayfalarında yayınlanmıştır. Hammade, Şevki’yi büyük Arap şairleri içerisinde tarihi bir hakikat olarak görür. Şevki’nin Fransız Edebiyatı ile tanışması sonucunda Avrupaî tarzı yakalamış olmasından bahseder. Aynı zamanda bu dönemde batı tiyatro eserleri ile tanıştığından söz eder. Zaten tiyatro eserlerinde görünen batı etkisinin sebebi de Hammade’ye göre Fransız Klasiklerinin etkisidir. Es’sittü Hüda: Mikail Müsenna tarafından yazılan bu yazı, Fusul dergisinin birinci sayısının 195–198. sayfalarında yayınlanmıştır. Müsenna bu yazısında Şevki’nin hayatından bahsetmez. Fakat Şevki hakkında “Kafiyelerin Emiri” lakabını uygun görür. Diğer eserlerine de değinmez. Sadece “es-Sittü’l Hüda” isimli tiyatro eserini anlatır. Bu yazı, sittül Hüda’nın toplumsal ve fikri yönden tahlilinden ibarettir. El- Endülüs fi Şi’r-i Şevki ve Nesrihi (Şevki’nin Şiirinde ve Nesrinde Endülüs) : Bu mühim ve hacimli makale de Fusûl dergisinin ikinci cildinde yayınlanmıştır. Bu yazı, Mahmut Ali Mekkî tarafından kaleme alınmıştır. Arap tarihçileri, Mısır’ın eğitim hayatını değiştiren büyük kalkınmanın 19. yüzyılın başlarında görüldüğünü ittifakla kabul etmiştir. Mekkî’ye göre, şiir alanında bu kalkınmanın öncüsü Şevki’yi de etkisi altına alan Barudî’dir. Barudi, eserlerinde geçmişi unutmamış, geleceğe de yön verecek, ışık tutacak fikirlerini işlemiştir. Barudî’nin Mısır tarihindeki önemi, sağlam şahsiyeti ve içtenliği ile yaşadığı asrı ve çevreyi eşsiz bir tasvir ile bize aktarmasıdır. Barudî’nin kendisinden en çok feyiz alan ve etkilenen öğrencisi Şevki’dir. Çünkü gerek Mısır gerekse tüm Arap âleminde eserler veren tek kişidir. Ayrıca Barudi ve Ahmet Şevki, Mısır asıllı olmadıkları halde, Mısır milliyetçiliğinin en sadık sözcüleri idiler. Tabi ki bu milliyetçilik İslam Ümmeti fikrine dayanıyordu. Mekkî’ye göre, nasıl ki Barudî’nin Çerkez olması, Arap edebiyatının fikri ve kültürel yönden gelişmesine engel olmamış, Ahmet Şevki’nin de atalarının farklı ırklara mensubiyeti, O’nun Mısır Milliyetçiliği, Araplık ve İslamcılık alanında çok beliğ bir lisana sahip olmasına engel olmamıştır. Bu makale bir nevi Barudî ile Şevki’nin ortak yönlerinin değerlendirilmesi şeklindedir. Bir başka ifade ile birbirine benzeyen iki önemli Arap Şairinin halef-selef 85 durumu itibariyle halefin selefe olan üstünlüğünden ziyade bayrağı devralanın edebi üstünlüğü bir üst düzeye taşımasını konu edinir. Örneğin Barudî’nin askeri aristokrat bir aileden gelmesi onun Urabi’nin başlattığı çiftçi devrimine destek olmasına engel olmadı. Aynı şekilde Şevki, hıdiv şairi olmasına rağmen hayatının son üçte birlik bölümünde bir halk şairine dönüşüp halkın haklarını savunan bir yol çizmiştir. Bu makalede Şevki’nin 4 yıllık sürgün hayatı boyunca İspanya ile olan bağları ve İspanya kültürü ile olan ilgisi de anlatılır. Ayrıca Mekki, bu makalenin, şairin 50. ölüm yıldönümü anma etkinlikleri münasebetiyle kaleme alındığını da belirtir. El-Vakıu’l İctimaiyyu fi Şi’r-i Hafız ve Şevki (Şevki ve Hafız’ın Şiirinde Sosyal Olaylar) : Muhammet Üveys Muhammet tarafından kaleme alınan bu yazı, Fusûl dergisinde yayınlanmıştır. İki şairin de yaşadıkları dönemde karşılaştıkları toplumsal olayların işlendiği şiirlerini konu edinir. Şevki ev- Sadakat-ü Erbaine Senetün (Şevki veya Kırk Yıllık Doğruluk): Bu eser, 1936 yılında el-Emir Şekib Arslan tarafından yazılmıştır. Ahmet Şevki’nin hayatını detaylı bir şekilde ele alan Emir Şekib Arslan, Şevki’nin eserlerini de ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Ahmet Şevki: Mahir Hasan Fehmi, bu eserinde Şevki’nin hayatını ayrıntılı şekilde incelemiştir. Katar’da yazılan eser, beş bölümden meydana gelmektedir. Yazar, birinci bölümde Şevki’nin doğumu, çocukluğu ve gençliği hakkında bilgi verir. İkinci bölüm, yurtdışında kaldığı dönemi kapsar. Yazar bu dönem için, “altın kafes” tabirini kullanır. Üçüncü bölümde ise Şevki’nin Barcelona’daki sürgün yılları ve sürgün dönüşü hakkında bilgi verir. Dördüncü bölüm şiirleri hakkında, beşinci bölüm ise ölümü hakkındadır. Şevki, Şiiruhu’l-İslamiyyi: 1953 yılında Mahir Hasan Fehmi tarafından Kahire’de yazılmıştır. Şevki’nin İslamiyet ile ilgili şiirleri hakkında bilgi verir. Zikra’ş- Şairin (Şairlerin Hatırlanması): Bu eserin yazarı Ahmet Ubeyd’dir. Ubeyd bu eserinde, Hafız İbrahim ve Ahmet Şevki hakkında bilgi vermektedir. Şi’r-u Şevki, el-Ğınai… ve’l- Mesrahi (Şevki’nin Şiiri, Müzik ve Tiyatro): Taha Vadi’nin bu eseri, 1993 yılında “Shawky’s Poetry” adıyla İngilizce’ye çevrilmiştir. Dar’ül-Maarif yayınlarından çıkan bu önemli eserde Taha Vadi, Şevki’nin 86 şiirlerindeki müzik ve tiyatro ile ilgili unsurlara yer vermiştir. Taha Vadi, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyesidir. Bu eser de, Kahire’de yazılmıştır. Şevki ve Gazaya’l- Asri ve’l-Hizareti ( Şevki, Uygarlığın ve Asrın Fikirleri): Beyrut Arap Üniversitesi Arap Dili bölümü hocası olan Hilmi Ali Merzuk tarafından 1981 yılında Beyrut’ta yazılmıştır. Dört bölümden oluşan bu güzel eserin ilk bölümü Ahmet Şevki’nin Osmanlı Devleti ile olan ilişkileri ile ilgilidir. Hilafet merkezine davet edilmesi, ardından Mısır’a dönüşü hakkında bilgi verilmektedir. Şevki’nin Mısır’a dönüşünden sonraki demokratik tavrı da bu bölümde zikredilmektedir. İkinci bölüm Şevki’nin kişiliği, ahlaki yapısı ve doğruluğu ile ilgilidir. Üçüncü bölümde ise, şiirleri hakkında bilgi verilmektedir. Son bölümde ise Merzuk, Şevki’nin şiirlerinden seçtiklerini eserine eklemiştir. Ahmet Şevki: Zeki Mübarek tarafından 1988 yılında Beyrut’ta hazırlanan bu eser, Şevki’nin hayatı hakkındadır. Aynı zamanda Şevkiyyat adlı eserin tahliline de bu eserde rastlanmaktadır. Ayrıca Zeki Mübarek bu eserinde, Şevki’nin etkilendiği şairlerden bahseder. Bunun yanı sıra yazar, Ahmet Şevki ile kendisinin tanışması ve münasebetleri hakkında da bilgi vermektedir. Emir’uş-Şuara Ahmet Beg Şevki: M. Muhammed Abdülfettah tarafından yazılan bir makaledir. Eşhur-u Meşahir Udebai’ş-Şark başlığı altında kaleme alınmış olup, Arap dünyasında meşhur olan edebiyatçıları konu edinir. Ahmet Şevki’ye de genişçe yer vermiştir. “Nevabi’il-Ahya” isimli dergide yayınlanmıştır. El-Mütenebbi ve Şevki: Kahire Üniversitesi hocalarından Abbas Hasan tarafından 1964 yılında yazılmıştır. Bu çalışma, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisinin 38. sayısında yayınlanmıştır. Abbas Hasan bu çalışmasında Şevki’nin hayatı ve şiirleri hakkında bilgi verir. Kelile ve Dinme fi’l Edebi’l Arabiyyi: Leyla Hasan Sadettin tarafından kaleme alınan bu çalışma, Şevki’nin Kelile ve Dimne isimli eserinin tahlili şeklindedir. Müracaat fi Tercemeti Ahmet Şevki: 1971 yılında Tunus Üniversitesi Dergisinde yayınlanan bu çalışmayı el-Münci’ş-Şümla kaleme almıştır. Şevki’nin doğumundan ölümüne ayrıntılı olarak hayatının incelendiği bir makaledir. 87 Şevki ve Hafız: Abdülaziz el-Makalih tarafından yazılmış olup, San’a Üniversitesi Edebiyat Fakültesi dergisinde 1988 yılında yayınlanmıştır. Aynı yıllarda yaşamış iki meşhur Mısır’lı şairin (Şevki ve Hafız) karşılaştırılması hakkındadır. Ahmet Şevki: “el-Müfid fi Teracim” isimli bazı arap alim, fakih, edip ve şairlerin hayatlarını konu edinen bir eserin 66-67. Sayfalarında yayınlanan bir yazıdır. Bu eser 2000 yılında Abdurrahim el-Kettani ve Abdülaziz Bağdad tarafından kaleme alınmıştır. Ahmet Şevki: Ömer Ferruh tarafından kaleme alınan “el-Minhac” isimli eserin 132–138. sayfalarında yer alan bir çalışmadır. Bu çalışmada Ahmet Şevki’nin hayatı konu edilir. Ferruh bu çalışmasında Şevki’nin Türk olduğunu ve atalarının “Niğde” den geldiğini özellikle vurgular. Dirasatü fi’l Fenni ve’l Felsefeti ve’l fikri’l Kavmi: Kahire Üniversitesinde yayınlanan bu derginin 103–175. Sayfaları Ahmet Şevki’nin “Ali bek Kebir” isimli tiyatro eserine ayrılmıştır. Bu yazı Abdülmuhsin Taha Bedr tarafından kaleme alınmıştır. Ahmet Şevki: “Tarih’ul Edebü’l Arabiyyi” isimli eserin 500–503. Sayfaları arasını kapsar. Ahmet Hasan ez-Zeyyat tarafından kaleme alınan eserin bu kısmında Şevki’nin hayatı ele alınmaktadır. Ahmet Şevki: “A’lam ve Ruvvad fi’l Edebi’l Arabiyyi” isimli eserin 401–455. sayfaları arasını kapsayan ayrıntılı bir çalışmadır. Kazım Hatit bu eserinde Ahmet Şevki’nin hayatını detaylı bir şekilde ele alır. Ahmet Şevki: “Danişmend-i Gerd Der Hidmet-i ilm-ü Din” isimli farsça bir eserin 57–59. sayfasındadır. Abdülkerim Müderris tarafından kaleme alınan bu eseri Ahmet Hari Nesib Arapçadan Farsçaya tercüme etmiştir. Ahmet Şevki: “Beytü’l-Hikme” isimli ansiklopedinin “19. ve 20. Yüzyılda Arap İlim Dünyası” bölümünde yer alan bir yazıdır. Sabah Nuri el Merzuk tarafından 2000 yılında kaleme alınan bu yazıda Şevki’nin hayatı kronolojik olarak ele alınır. Şevki (Ahmet): “el-Arabiyye” isimli ansiklopedinin Şevki maddesi kısmındadır. Bu ansiklopedi 2005 yılında Şam’da yayınlanmıştır. 88 Şevki, Ahmet b. Ali: “İlmi Araştırmalar” ansiklopedisinin Müslüman ve Arap Edib ve Alimleri bölümünde yer alan bir maddedir. 2007 yılında Tunus’ta basılmıştır. İlgili maddeyi Muhammed el Hadi et-Trablusi kaleme almıştır. Şevki, Ahmet: “Kamus-u Teracim-i Mısru’l Hadiseti ve Tahkik” isimli sözlükte yer alan bir yazıdır. Arhur Goldschmidt tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir. Abdülvahhap Bekir tarafından 2003 yılında Kahire’de yazılmıştır. Eş-Şevkiyyat: Ahmet Şevki’nin bu ünlü eseri, “el-Mevsuatü’l İslamiyyeti’l Ammeti” adlı ansiklopedide yer alır. Bu çalışmayı Mahmut Hamdi Zakruk kaleme almıştır. Ansiklopedi, 2001 yılında Kahire’de basılmıştır. Ahmad Sawqi: Antoine Boudot-Lamotte tarafından 1977 yılında Fransa’da Fransızca dili ile yazılmıştır. Lamotte bu eserinde, Şevki’nin hayatını ayrıntılı şekilde ele alır. 3.4.2. Türkiye’de Yapılan Çalışmalar Ülkemizde Ahmet Şevki ile ilgili yapılmış çok fazla çalışma yoktur. Buna rağmen Ahmet Kazım Ürün başta olmak üzere Yusuf Uralgiray, Ahmet Savran, Azmi Yüksel ve Hüseyin Yazıcı gibi akademisyenlerin Şevki ile ilgili çalışmalarına rastlamaktayız. Bu çalışmalar bizim için kaynak niteliğinde olduğundan her birine temas etmeyi uygun bulduk. 1868–1932 Mısır’da Yaşayan Türk Bir Şair Ahmet Şevki: Şevki ile ilgili ülkemizde yoğun çalışmaları olan Ahmet Kazım Ürün’e ait olan bu kitap 176 sayfadır. Ahmet Şevki’nin hayatını genişçe anlatan mühim bir çalışmadır. Ürün bu eserinde Şevki’nin şairlik tarafını ele almış, bir edebiyatçı olarak meseleye yaklaşmıştır. Şevki’nin Türkler ile ilgili yazdığı bazı şiirlerinin Türkçesine de bu çalışmada yer vermiştir. Mehmet Akif ile Ahmet Şevki’nin Karşılaştırılması: Ahmet Kazım ÜRÜN’E ait önemli bir konferanstır. 2002 yılında TYB Konya Şubesinin kültürel etkinlikleri çerçevesinde gerçekleştirilen bu konferans, Mehmet Harmancının yayına hazırladığı “Konya’da Düşünce ve Sanat” isimli derginin 1. cildinde yayınlanmıştır. 89 Mehmet Akif ve Ahmet Şevki’nin, günümüzde bölge dışı güçlerin ilgi odağı olan bir coğrafyada, bir asır öncesinde, aynı çatı altında ve benzer mücadeleler verdiğini bu konuşmasında belirten Ürün, iki milli şairin ortak unsurlarını şu şekilde sıralar: — Etkilendikleri kültür kaynaklarında benzerlikler olması, — Belli bir çizgide istikrarlı bir hayat sürdürmeleri, — Pek çok ülke ve şehri gezme imkânını elde etmeleri, — Milli konuların yanı sıra evrensel konulara da değinmeleri, — Devlet yönetimiyle ilgili olmaları, — Toplumun büyük bir kesimi tarafından kabul görmeleri, — Vatanlarından uzakta bulunmak zorunda kalmaları, — Duygularını şiirle dile getirmeleri — Hıdiv ailesinin büyük desteklerini görmeleri, — Klasik edebiyatı güncelleştirmeye çalışmaları, — Daha çok lirik tarzda şiirler kaleme almaları.201 Derinlemesine bir araştırmanın sonucunda gerçekleştirildiğini düşündüğümüz bu konuşmasında Ürün, bu kadar ortak özelliklerine ve aynı dönemde aynı coğrafyalarda yaşamış olmalarına rağmen bu iki önemli şahsiyetin birbirlerini tanıdıklarına veya karşılaştıklarına dair bir bilginin olmadığını da vurgular.202 Ürün, bu çalışmasında aynı zamanda iki şairin birbirine benzer olan bazı şiirlerini de tahlil etmiştir. Ahmet Şevki’nin Şiirlerinde Osmanlı Devleti: A. Kazım Ürün’ün, 7–9 Nisan 1999 tarihinde Konya’da gerçekleştirilen “Osmanlı Devleti Uluslar arası Kongresi” nde yapmış olduğu sunumdur. Burada Ürün, Mısır’lı şairler içerisinde Osmanlı Devletinden en çok bahseden şairin Ahmet Şevki olduğunu özellikle vurgulamaktadır. Yine Sultan Abdülhamit hakkındaki düşüncelerini bu konuşmasında aktarmıştır. 201 A. Kazım ÜRÜN, “M. Akif ile Mısırlı Ahmet Şevki’nin Karşılaştırılması”, Konya’da Düşünce ve Sanat, S. 1, Konya, 2003, 489. 202 Ürün, a. g. m., s. 490. 90 Ahmet Şevki: Yusuf Uralgiray tarafından yapılan bu çalışma, konu ile ilgili ülkemizde yapılan ilk çalışmadır. “Doğu Dilleri” dergisinin 1. cildinin 3. sayısında 1969 yılında yayınlanmış olup 48 sayfadan oluşan hacimli bir makaledir. Uralgiray, bu makalede öncelikle Şevki’nin hayatı hakkında kaynaklara dayalı bilgiler aktarır. Kişisel özellikleri ile ilgili güçlü bir hafıza, geniş bir hayal gücü ve seziş kabiliyetine sahip olduğunu vurgulamıştır. Uralgiray bu makalesinde Ahmet Şevki’ye yapılan eleştirilerden de bahseder. Özellikle edebi anlamda kelimelerin kullanımıyla ilgili olan bu eleştirilere cevap mahiyetinde cümlelere de bu çalışmada rastlıyoruz. Bu çalışmada, Ahmet Şevki’nin methiyelerine de uzunca yer verilmiştir. Bununla birlikte Uralgiray, Şevki’nin methiye yazdığı dönemleri beğenmediğini ve hatalı bulduğunu da belirtir. Bu konuda Şevki: “ Şairler, methiye yazarak şiiri barınacak bir sanat derecesine düşürmeyi kabul edemezler. El- Mütenebbi’nin gençlik zirvesinde iken onda dokuzu Memduhlara ve ancak biri halka dönük hikmet ve vasıf üzerinde iki yüz sayfalık kadar şiir yazarak ölmesi, şiire ve Arap milletine zararlı değil miydi? Bu mütalaam karşısında okuyuculardan biri bana muhtemelen şöyle bir soru sorabilir: “Ne oluyorsun? Başkasının yaptığını istemediğin hususu kendin yapmıyor musun?” Buna cevabım şudur: Evet yaptım ve yazdım, fakat bugün bildiğim hakikatleri o zaman bilmiyordum” demiştir.203 Şevki, daha çok siyaset, toplumsal olaylar ve tarih sahalarındaki methiyelerinde başarılı olmuştur. Methiye dışında gazel ve mersiyelerine de bu makalede temas edildiğini de görmekteyiz. Uralgiray, bu çalışmasında yukarıda da belirttiğimiz gibi Şevki’nin şairliğinin yanı sıra düşünce dünyasına da temas etmiştir. Buna göre Şevki, yazdığı eserlerinde fikir, inanç ve duyuşlarının kendisine verdiği ilhamla gönlündeki manaları kuvvetle yansıtmıştır. Hilafete olan bağlılığı ve damarlarındaki Türk kanı, Türk milletini ve Hilafeti öven eserler vücuda getirmesine neden olmuştur. Ancak, bu özelliği onu içinde 203 Uralgiray, a. g. e. , 232. 91 yaşadığı milletten koparmamış, aksine güçlü milliyetçilik duyguları ile Mısır’a bağlılığını dile getirmiştir.204 Bütün bunların dışında Uralgiray çalışmasında Şevki’nin şiirlerini derinlemesine tahlil etmiştir. Mısırlı Bir Arap Şairi Ahmet Şevki ve Şiirlerinde Sultan II. Abdülhamit: Hüseyin Yazıcıya ait olan bu makale, 1997 yılında “İlmi Araştırmalar” dergisinin 4. sayısında yayınlanmıştır. Yazıcı bu çalışmasında öncelikle Ahmet Şevki’nin hayatı hakkında bilgi verir. Eserleri ve şiir dünyasından da söz ettikten sonra, Şevki’nin II. Abdülhamit’e ve Osmanlıya karşı beslediği duygularına yer verir. Şiir dünyasından söz ederken, Şevki’nin içkiye düşkün biri olduğundan bahseder. Ancak bu durum onun dinden uzak olduğu hissini uyandırmasına rağmen kasidelerinde sık sık dini motiflere yer vermiş ve Hz. Peygamber’e çeşitli münasebetler dolayısıyla kasideler yazmıştır.205 Yazıcı, makalesinde Şevki’nin II. Abdülhamit’in şahsında, milyonlarca kilometrelik topraklar üzerinde yaşayan çeşitli milliyetlere mensup halkı, Avrupalıyı kıskandıracak şekilde din, sosyal ve kültür hayatına karışmaksızın asırlarca hem sevk hem de idare etmiş Osmanlı’yı övdüğünden bahseder. Ancak hilafetin Osmanlılarda olmasını hazmedemeyen bazı Arap şairleri tarafından Şevki’nin abartılı şekilde mersiye yazdığını belirtip onu eleştirenlerin de olduğuna Yazıcı temas etmiştir.206 Ahmet Şevki: Ahmet Savran’ın “19. Yüzyıl Osmanlılar Döneminde Yeni Arap Edebiyatı” isimli eserinin 170–186. sayfalarını kapsayan bölümdür. Savran, bu çalışmasında Şevki’nin hayatından bahsettikten sonra onun şiir dünyasından söz eder. Şevki’nin şiir dünyasından bahsederken şiirlerini iki kısımda inceler. Birincisi, sarayda yaşadığı döneme ait olanlar; ikincisi ise, saraydan sonraki şiirleridir.207 204 Uralgiray, a. g. e. , 240. 205 Yazıcı, a. g. e. , 183. 206 Yazıcı, a. g. e. , 185-186. 207 Savran, a. g. e. , 176. 92 Özellikle ikinci dönem, bizim için önemlidir. Çünkü bu dönemde Şevki, saray hayatından sıyrılıp halka yönelmiştir. Bu dönemde halkı birlik ve beraberliğe çağıran en iyi şiiri 1924 yılında yazdığı kasidesidir. Şevki, bu kasidesinde halkın menfaatlerinin unutulduğunu, siyasi fikirlerin yok edildiğini işlemiş ve bunların çarelerini dile getirmiştir. Bu dönemde ülke ve millet yararına ne kadar meşru müesseseler varsa hepsini kalemi ve sesi ile halka duyurmuş, çeşitli okul ve üniversitelerin açılmasında, özellikle Mısır Üniversitesi (bugünkü Kahire Üniversitesi)’ nin inşasında çok büyük fedakârlıkları olmuştur. Bugün Mısır halkını birlik ve beraberliğe çağıran, ayrıca vatani duyguları toplumun her kesimine yayan kasideleri edebiyat çevresinde zevkle okunmaktadır.208 Savran, çalışmasında aynı zamanda Şevki ve Hafız’ın aynı dönemlerde yaşayan iki güçlü entelektüel olduğundan ve çoğu kez çeşitli yönleriyle karşılaştırıldığından da söz eder. Bu meyanda siyasi şiirin Şevki ve Hafız ile başlamamış olsa da bu ikisiyle zirveye ulaştığını belirtir.209 Ahmad Şavki: M. M. Badawi’nin 1975 yılında Cambridge’de yazdığı “A Critical Introduction to Modern Arabic Poetry” adlı kitabının 29–42 sayfalarının çevirisidir. Azmi Yüksel tarafından yapılan bu çeviri, Şevki’nin şairliği ve şiirleri ile ilgilidir. 208 Savran, a. g. e. , 179. 209 Savran, a. g. e. , 180. 93 SONUÇ Ahmet Şevki, Mısır’ın resmi dili olan Arapçaya tam manasıyla vakıf olan mühim bir edebiyatçı ve şair olmasının yanında; yaşadığı dönemde ortaya çıkan toplumsal olaylara duyarlılığını açıkça ortaya koyan, eserlerinde bu olaylarla ilgili düşüncelerini konu edinen önemli fikir adamıdır. Ahmet Şevki, bu dönemde Osmanlı Devleti’nin en büyük savunucularından olmuştur. Gerek Türk halkı, gerek II. Abdülhamit gerekse de Mustafa Kemal Arapça bilmemesine rağmen, Arap diliyle onlara övgüler yağdıran şiirler yazmıştır. Şevki, Mısır’da bu dönemde ortaya çıkan Hilafet karşıtı fikirlerin karşısında duran, nadir entelektüellerden biri haline de gelmiştir. Ondokuzuncu yüzyıl, Osmanlı Devleti açısından zor bir dönem olmuştur. Özellikle II. Abdülhamit döneminde önemli sorunlar ortaya çıkmıştır. Batı devletlerinin sömürge düşüncesiyle İslam topraklarına girme düşüncesi ve bazı bölgelerde milliyetçilik akımlarının ortaya çıkmaya başlaması bunlardan bazılarıdır. Özellikle Mısır, Osmanlı Devleti için en sıkıntılı bölge idi. Çünkü Osmanlı, hiçbir zaman Mısır’a tam olarak hâkim olamamıştır. İngiltere ve Fransa’nın Mısır’a yönelik sömürge faaliyetleri, Mısır’da Hilafet düşüncesi konusundaki farklı algılamalar ve Arap milliyetçiliği gibi bazı akımlar 19. yüzyılda bu bölgeye hâkim olamamanın en önemli sebeplerindendir. II. Abdülhamit, bu problemlerin çözümü için Hilafet kurumunu aktif hale getirmiş; İslam birliği siyasetini de sonuna kadar kullanmıştır. Hilafet kurumu aracılığıyla Osmanlı Devleti, Fransız ve İngiliz işgaline rağmen kültürel anlamda Mısır’ı etki altına almayı başarabilmiştir. Her ne kadar Hilafet karşıtı fikirler olsa da, Osmanlıyı ilgilendiren her olayda Mısır halkı tepkilerini ortaya koymuştur. Ahmet Şevki, Hafız İbrahim, Mahmut Sami el-Barudî gibi şairler Osmanlı Devletine şiirleriyle destek vermişlerdir. Şevki, bütün şairler içerisinde Osmanlı Devletini, II. Abdülhamit’i, Hilafet’e olan bağlılığını, Türklere olan sevgisini en çok işleyen şair olmuştur. Bu dönemde Mısır’da yaşayan entelektüeller, yoğun bir şekilde milliyetçilik düşüncesine sahip olmuşlardır. Ancak Mısır’daki milliyetçilik anlayışı birkaç farklı şekilde algılanmıştır. Bu algılama biçimleri Arap Milliyetçiliği, Mısır Milliyetçiliği ve 94 Ahmet Şevki’yi de etkileyen Hilafete Bağlı Mısır Milliyetçiliği idi. Ahmet Şevki’nin, II. Abdülhamit’e, dolayısıyla Hilafete bağlı kalması vatanı olan Mısır’a sevgisini yok etmemiştir. Aksine Mısır’ın kurtuluşu için Osmanlı Hilafetine bağlı kalmayı savunuyordu. Sonuç olarak Şevki’nin milliyetçilik anlayışı, Hilafete Bağlı Mısır Milliyetçiliğidir. 95 KAYNAKÇA ABDÜLFETTAH, Muhammed Muhammed, “Emiruş Şuara Ahmet Bek Şevki”, Eşhurü Meşahiru Udebai’ş Şark, 1, Mısır, 1968, 3. ADALAR, Derya, “Apollo Grubu: Bir Modern Arap Şiiri Ekolü”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 47, 2, Ankara, 2007, 62 v. d. AKÇURA, Yusuf, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri, Ankara, 1988, 26. AKŞİT, Niyazi, “Mısır”, Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, II, Ankara, 2004, 9596. AVCI, Necati, “Kitap Tanıtma: Divan eş-Şevkiyat”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, Yıl: 1996, 516–518. BADAWİ, M. M. , “Ahmad Şavki”, A Critical Introduction to Modern Arabic Poetry, Cambridge, 1975, (Ter: Azmi Yüksel), 30. BAYAT, Mehmet Mehdi, “Çağdaş Mısır Arap Şiirinde İstanbul: Örnek Şairlerin Sultanı Ahmet Şevki Bey”, http://www.bizturkmeniz.com/tr/showArticle.asp?id=21052, 10. 06. 2012. BAYDUR, Mithat, Milliyetçilik, 33, Ağaç Yay. , İstanbul, 1994. BAYDUR, Mithat, “21. Yüzyıla Doğru Değişen Dünya Dengeleri ve Küreselleşme Işığında Milliyetçilik Kavramı ve Türkiye Üzerine Bir Bakış”, Boğaziçi Üniv. Konferans Notları, s. 3-4, Derleyen: Osman Bayraktar, 20 April 1994. BAYTAŞ, Sevil, “Kültürel Birliğe Karşı Siyasal Birlik: Alman ve Fransız Milliyetçilikleri”, İnceleme, Türkiye Günlüğü, Ocak-Şubat 1994, S. 26, 60. BERZEG, Sefer E. / Kafkasya Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun, 1995. BULUT, Yücel, “Oryantalizmin Tarihi Gelişimi Üzerine”, Marife, 3, Konya, Kış 2002, 26. DARENDELİ İzzet Hasan Efendi, “Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi”, Ziyaname, (Haz: M. İlkin ERKUTUN), İstanbul 2009, 38. DAYF, Şevki, “el-Edeb’ül- Arabiyyu’l- Muasıru fi Mısra”, Edebiyat Fak. Dergisi, S. 4, Kahire 1979, 114. 96 DUDA, Herbert W., XIX. Yüzyılın Sonu ile XX. Yüzyılın Başında Türkiye’de Hilafetten Cumhuriyete Geçiş, ( Ter: Abdurrahman Güzel), Ankara 1989, 141. en. wikipedia. org/wiki/Description_de l’Egypte, Erişim tarihi: 04. 01. 2013. EL-BATAL, Ali, “el-Hey’et’ül-Mısriyyetü’l-Amme lil-Kitab”, Füsul: el- Mesrah ve’t-Tecrib, Özel sayı, Kahire 1982–83. el-MÜNCİ eş-ŞÜMLA, Müracaat-i fi Tercümeti Ahmet Şevki, Tunus Üniv. Yay. , S. 8, Yıl:1971, 129. ERASLAN, Cezmi, II. Abdülhamit ve İslam Birliği, Ötüken yay. , İstanbul, 1992, 296-298. ET-TABBA, Ömer Faruk, eş-Şevkiyyat, 1, Takdim, Beyrut, Tarih Belirtilmemiş, 5. FAZLIOĞLU, Şükran, Arap Romanında Türkler, Küre Yay. , İstanbul, 2006, 79–80. FERİD, Muhammed, Mısır Mısırlılarındır: İngiliz İşgaline Karşı Osmanlı Hilafeti, (Ter: Ali Benli- Macit Karagözlü), Takdim Bölümü, s. V, Klasik Yayınları, İstanbul 2007. FEHMİ, Mahir Hasan, “Şevki-Şi’rul İslami”, Mektebetü’d Dirasat’il Edebiye, Dar’ül Maarif Yay. , Mısır 1953, 45. GÖRGÜN, Hilal, “Mısır (Tarih)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIX, Ankara 2004, 555. GÖRGÜN, Hilal, “Mısır’da 19.y.y. sonunda Osmanlı Tarih Yazıcılığı: Muhammed Ferid ve Mustafa Kamil”, İslam Araştırmaları Dergisi, S.4, 107. GÖZÜBÜYÜK, A. S. ve Kili, S., Türk Anayasa Metinleri 1839–1980, Ankara 1982. GRAVES, P. Philip, İngilizler ve Türkler, Osmanlı’dan Günümüze Türkİngiliz İlişkileri (1789–1939), Ter: Yılmaz Tezkan, 21. Yüzyıl Yay. , Ankara, 1999, 45. 97 HASAN, Abbas, el-“Mütenebbi ve Şevki”, Kahire Üniv. Edb. Fak. Dergisi, Kahire 1964, 39. HATİBOĞLU, İbrahim, “Goldziher ve İslam Dünyası İle Fikri Etkileşimi”, Marife, S. 3, Konya, Kış 2002, 115 v. d. HOURANİ, Albert, Çağdaş Arap Düşüncesi, (Ter: Latif Boyacı ve Hüseyin Yılmaz), İnsan Yayınları, İstanbul, 1994, 231-234. HOURANİ, Albert, Araplarda Ulusçuluk Kültürü, http://www.atakdergisi.org/atak56/araplardaulusculuk.htm. HODGSON, M. G. S. , “Türkiye’de Modernizm”, İslam’ın Serüveni, çev. Ercüment Karataş, C. 3, İstanbul, 1995, 270. İRTEM, Süleyman Kâni, bkz. Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen ve Hicaz Meselesi, (Haz: Osman Selim Kocahanoğlu), İstanbul, 1999, 33–36. KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1983, 201-202. KARAL, Enver Ziya, “Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876–1907”, Osmanlı Tarihi, ,C. 8, 540, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995. KARPAT, Kemal, “Panislamizm ve II. Abdülhamit, Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi”, T.D.A.D. , Haziran 1987, 13- 14. KIRMIZI, Abdülhamit, Abdülhamit’in Valileri, İstanbul 2007, 167. KODAMAN, Bayram, “İslamcılık”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 12, İstanbul 1993, 61. MAHMOUD, Ali Ahmet, “Ahmad Shauqı’s al-Sitt Huda As a Satirical Comedy of Manners”, Journal of Arabic Literature, C. XIX, Leiden, 1988, 183-191. MARDİN, Şerif, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1985, 348. MEİSAMİ, Julie Scott ve STARKEY, Paul, “Shawqi Ahmad”, Encyplopedia Of Arabic Literature, Londra 1998, 709. OKUTAN, Çağatay, “Arap Milliyetçiliği”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 56–2, 164. 98 ORAN, Baskın, Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği, Işık Yay. , 7, Ankara, 1980. ÖLÇEN, Ali Nejat, Karl Marx ve İngiliz Emperyalizmi: 19. Yüzyıl Çin’de ve Osmanlı’da İngiliz Emperyalizminin İki Yüzü, Ankara, 1992, 24. ÖZCAN, Azmi, “Sultan II. Abdülhamit”, Türkler Ansiklopedisi, C. 12, 1564. ÖZCAN, Azmi, Panislamizm, , İstanbul 1992, 50-53. ÖZGER, Yunus, “ Mısır'ın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısına Dair II. Abdülhamit'e Sunulan Bir Layiha”, History Studies Ortadoğu Özel Sayısı / Middle East Special Issue, 2010, 303–304. ÖZTUNA, Yılmaz, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, İstanbul 2008, 94. SAMİ, Şemseddin, Kamus-ı Turki, I-II, İstanbul 1978, 585. SHAW, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmancı), C.2, İstanbul 1983, 35. SAVRAN, Ahmet, 19. y.y. Osmanlı Döneminde Yeni Arap Edebiyatı, A.Ü. Fen- Edebiyat Fak. Yayını, Erzurum 1991., 106. ŞEN, Yasin Furkan, Globalleşme Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, s. 70-71, Yargı Yay. , Ankara, 2004. ŞEŞEN, Ramazan, İbn Fazlan Seyahatnamesi, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1995, 235. ŞEŞEN, Ramazan, “Ahmet Şevki”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 2, 136–137. TANPINAR, Ahmet Hamdi, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, (Yayıma Haz. : Abdullah Uçman), Yapı Kredi Yay. , İstanbul 2006, 214 v. d. TURAN, Namık Sinan, “Osmanlı Hilafetinin 19. Yüzyılda Zorlu Sınavı: II. Meşrutiyet’e Giden Süreçte ve Sonrasında Makam-ı Hilafet”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:38, İstanbul, Mart 2008, 291. TURAN, Namık Sinan, Ortadoğu Etütleri, C. 2, S. 3, Temmuz 2010, 215–216. Türk Ansiklopedisi, “Mehmet Ali Paşa” Maddesi, XXIII, Ankara 1976, 402. TÜRKÖNE, Mümtaz’er , İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yay., Leiden 1992, 247. 99 URALGİRAY, Yusuf, “Ahmet Şevki”(1 nolu dipnot), Doğu Dilleri Dergisi, C. 1, S. 3, Ankara, 1969, 213. ÜÇOK, Coşkun, Siyasi Tarih Dersleri, Ankara, 1949, 189. ÜRÜN, Ahmet Kazım, “Ahmet Şevki’nin Şiirlerinde Osmanlı Devleti”, Osmanlı Devleti Uluslar arası Kongresi Bildiri Kitabı, Selçuk Üniversitesi, Konya 7–9 Nisan 1999, 641. ÜRÜN, Ahmet Kazım, 1868–1932 Mısır’da Türk Bir Şair Ahmet Şevki, İstanbul, 2002, 12. ÜRÜN, Ahmet Kazım, “Mehmet Akif ve Ahmet Şevki”, Konya’da Düşünce ve Sanat, Konya 2003, 492. VADİ, Taha, Şi’r-u Şevki, Dar’ül Maarif Yay. , Mısır, 1993, 35 v. d. WHİTTON, J. B “Nationalism And İnternationalism”, Encyplopedia Americana, 749. YALÇINKAYA, Alaeddin, Sömürgecilik ve Panislamizm Işığında Türkistan, İstanbul 1997, 142. YALTKAYA, Şerafettin, “Arap Edebiyatı”, (Sadeleştiren: Ali Yılmaz), C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XI/2, Sivas, 2007, 467-492. YARAMIŞ, Ahmet, “Mısır’da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , IX, Sayı: 2, Aralık 2007. YAZICI, Hüseyin, “Mısırlı Bir Arap Şairi Ahmet Şevki ve Şiirlerinde Sultan II. Abdülhamid”, İlmi Araştırmalar, 4, İstanbul, 1997, 179. YAZICI, Nesimi, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, 51. ZEYYAT, Ahmet Hasan, Tarih’ul-Edebiyyu’l- Arabiyyu, Kahire, Tarih belirtilmemiş, 500; Kazım Hadid, “Ahmet Şevki”, A’lam ve Ruvvad fi’l-Edebi’lArabi, Beyrut 1987, 401 ; A. Kazım Ürün, Ahmet Şevki, İstanbul, 2002, 48. 100 EKLER Şevki’nin Orijinal El Yazısı, Nesir ve Şiir Denemeleri Ek 1: Nesir Denemesi 101 Ek 2: Şiir Denemesi 102 Ek 3: Şiir Denemesi 103 Ek 4: Şiir Denemesi 104 Ek 5: Nesir Denemesi 105 Ek 6: Şiir Denemesi 106 Ek 7: Şiir Denemesi 107 ÖZGEÇMİŞ 1976 Almanya doğumlu olan İsmail Kırmızı, ilk ve ortaöğrenimini Zonguldak’ta tamamladı. 2004 yılında Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. 1994–2004 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı’nda çalıştı. 2004 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’nda Öğretmen olarak göreve başladı. Halen memleketi Zonguldak ili Çaycuma ilçesinde Öğretmen olarak çalışmaktadır. Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde yüksek lisans eğitimini sürdüren Kırmızı, evli ve üç çocuk babasıdır.
